JİYRMASYNŞY TARAU
QŪZĞYN TOİaT
1
İeki künnen beri tis qaqqan starşinanyñ qūdaiy berdi. Jaişylyqta
birdi birge qağystyryp, timiskilenbese işkeni as bolmaityn jyryndy
sūmğa myna alasapyran tipten bap boldy. Tekserip,tergep jatqan
ieşkim joq. Ne isteimin deseñ de öz ierkiñ. Añşylyq siiäqty delebeñdi
qozdyratyn tamaşa bir iermek. Añğa şyqqanda da mūndai qyzyqqa
batyp rahattanbaityn şyğarsyñ. “Kalbitterdiñ” qūny qazir sağan
qūianmen birdei. Kez kelgenin köşede quyp jürip tepkileuge haqyñ bar.
İeşkim mūnyñ qalai demeidi. Şaşynan süirep, ūryp-soğyp maşinağa
toğytasyñ da aidalağa aparyp tastaisyñ. Jyrağa töñkere salğan
musormen birdei. Ol jerde ne istep jatqanyñdy kim biledi. Auzynan
teuip qara qanyn ağyzasyñ, qarğa tūnşyqtyrasyñ, aiaq kiimin
şeştirip, jalañ aiaq jügirtesiñ... Oh, dünieniñ qojasy sezinu qandai
keremet deseñşi. Keşe qalyñ būtanyñ arasynda ana bir “kalbitkağa”
tūiattağannan beri tipti dänigip, qyzylsyrağan qūzğyndai qorqaulana
tüsken.
Osy ieki kün şynynda da būlar üşin nağyz qyzyq, qansonardyñ özi
boldy. Qarañğyda, közden tasa bir qiyrda ne istep jatqanyñdy kim
añdyp tūr deisiñ. Jaltaqtamai ierkin qimyldady. Qar üstinde qara
şaştaryn jel ürlep yñyrsyp jatqan şala ölikterdiñ qoinyqonyştaryn aqtaryp alqa-jüzik, ämiandaryn aldy. Ömiri körmegen
oljağa bökti. Qasyndağy şiñkildek Orlov ta atyna zaty sai nağyz
qyrannyñ özi ieken. Odan salsañ, būdan şyğady, aldyñdy orap lypyp
tūr. Tek anau şoferi tüskir yljyrağan jylauyq bireu. Sony qaidan
iertti ieken deseñşi, keiin birdeñe dep byqsyp jürmese? İeşqandai
isterine niet tanytyp qosylğan iemes. Tūnjyrap qabaq bermeidi.
“Şūñqyrğa” “qoqys” tasu degen bir azap – qalanyñ qiyr şeti, ien
dalağa aparasyñ. Ūrypsoğyp, tepkileuiñ kerek. Olar da tiri jan. Keide
qarsylyq qyluy mümkin. Qauipti. Tañerteñnen beri üş reis jasady.
Büginge osy da jeter. Alañdağy qaptağan “kalbitterdiñ” qaisysyn
tasyp bitiresiñ. Jürek jalğamaq bolyp joldan būrylğan. Qyrdy
ainalyp baryp, közden tasa sailauytqa kelip toqtady. Aiaz. Jaltañda
üiirile soqqan suyq jel betiñdi jep jalañdap tūr. Bir kezde su jyrğan
keñ añğardyñ tabanyna tüsti. Biik jarqabaqtyñ qalqasy yqtasyn
ieken. Jipsip, qardyñ şeti keñsiriktenip ierip jatyr. Üşeui sonda
jaiğasty. Bağana joljönekei gastronomğa soqqan. Tamaq mol.
Şoşqanyñ şūjyğy, konservi, jūmyrtqa, tūzdalğan qiiär... Kişigirim
toidyñ mäzirindei. Aiqara aşylğan “Pravdanyñ” beti jotalanyp
üiilip qaldy. Orlov şekpeniniñ qoinynan ieki “Ekstra” şyğaryp,
gazettiñ şetine qazdityp qoidy.
Kostia būlardyñ haram dastarhanynan auyz tigen iemes. Şaqyrdy,
qorqytty – bäri bir ilikpegen. İekeui jyly-jūmsaqqa jaudai tiip
apyryp-japyryp jatqanda, bir şette öziniñ tülki qūrsaq soldat
paegin qaujañdap otyra beretin. Basqa qolynan keler qairany
bolmağan soñ, qarsylyğyn osylai körsetken.
Mine, qyzyq, Kostia bügin ädetinen jañylyp, dastarhanğa oñ qarap
otyr. Şikilsary “Ekstranyñ” temir qalpağyn tisimen jūlyp ala
bergende, starşinamen jarysa būl da büiiri qabysqan qalaiy
krujkasyn sozğan. Orlovtyñ kişkentai kökşil közderi şekesine
şyğyp, mūzdai qatyp qaldy:
– Sen rulde iemessiñ be?
– Araq işken adam ruldi ūstai almaidy dep kim aitty?
Şikilsary “şef, ne isteimiz?” degendei bastyğyna qarağan.
– Qūi! – dedi starşina iek qağyp. Şoferdiñ jolynan jañylyp aiaq
astynan būlai qūbylğanyna äri tañyrqady, äri işi jylyp otyr.
Üşeui şüpildegen krujkalardy qañtarmai qağystyrdy da qağyp
saldy bir demmen.
Starşina betiniñ byt-şyty şyğyp, apyl-ğūpyl bir japyraq qara
nandy mūrynyna basyp az-kem otyrdy da, säl adam qalpyna kelgen
soñ Kostiağa riza qalyppen köz tastady.
– Vot eto drugoi razgovor. Teper ty svoi çelovek!
Kostia būryn būlai krujkamen işip üirenbese de aşyrqanğan joq.
Öñi quqyldanyp, odan ary qanyn işine tarta tüsti. Basy qaqşañdağan
bir şūbar jylan kökireginde şiratylyp şiyrşyq atty.
2
Kostia Novikov tyñ igeruşiniñ balasy bolatyn. Özi de segizinşi
klastan keiin Derjavindegi SPTU-di bitirgen. Besaspap mehanizator.
Traktor-kombainnyñ qūlağynda oinaidy. Äskerdi bitirgen soñ tuğan
sovhozyna baryp jūmys istemekşi. Ata-anasy – sol özi tuyp-ösken
“Nahimov” sovhozynyñ irgesin qalauşylardyñ biri. İekeui Rossiiänyñ
ieki qiyrynan komsomoldyq joldamamen kelip, osy jerde bas
qosypty. Oihoi, Arqanyñ boranyn aitsañşy, kei sureti köz aldyna
ielestese, şildeniñ şiliñgirinde otyryp töbe qūiqañ şymyrlaidy.
Aspan men jer astasyp aq tütek bop tūryp alady. Kün soğady, tün
soğady, apta boiy ūitqyp, ūlyp jağy sembeidi. Qar degeniñ typtipyl sipap üidiñ töbesinen jürip ketedi. Kebin jamylğan äppaq dala.
Auzy-mūryny joq, biteu. Mal qoranyñ töbesindegi tesikten syrtqa
şyğyp, iesik aldyn arşisyñ. Üi men mal qoranyñ, körşilerdiñ
arasyna qardy üñgip qatynaisyñ. Qardyñ asty “aq qala”, taram-taram
jol, köşe. Anda-mūnda barmaq bop bala-şağasymen syrtqa şyqqanda
jūrt bir-birinen adasyp qalmau üşin arqannan ūstap jüredi. Syrtqy
düniemen bailanys joq. Joldyñ bäri bitelgen. Qar tūtqynyndağy
aiadai auyl şyqpa, janym, şyqpamen qaltyrap-jaurap qalt-qūlt ietip
otyrady. Künniñ közi jylt ietip aşylğan sätte qūtqaruşydai “An-2”
jetedi baryldap. Künniñ säulesin kümis qanatymen oñdy-soldy
sapyryp şaryqtap jürgen baqyt qūsy siiäqty. Auyldyñ töbesinde
ainala ūşyp qap-qap ūn, qant, teñteñ gazet-jurnal tastap ketetin.
Osyndai borandy künderdiñ birinde äkesi traktormen dalada qalyp
üsip ölgen. Tört jastan jaña asqan kezi. Şala-şarpy ğana iesinde. Äkesi
ūzaq uaqyt joq bop ketkenge qatty izdep sağynatyn, qyñqyldap
mamasynan sūraidy. Ol: “jaqynda keledi. Köp konfet äkeledi...” deidi
de, özi mūny qūşaqtai alady. Yp-ystyq, tolyq keudesi selkildei
jöneledi... Keiin ieseigende ülkenderden män-jaidy sūrap bilgen.
Boran basylğan soñ brigadanyñ jigitteri töñirekti süzip jürip
traktordy tauyp alady. Kabinada biraq äkesi joq bop şyğady.
Traktor batyp qalğan soñ jaiaulap jetem dep adasyp ketti me ieken?
Qar ierigende auyldyñ däl irgesinen tabylady. Är jerde şaşylyp,
süiegi ğana qalğan. Qasqyr jese kerek. Kiiminen ğana tanidy... Äkesiniñ
moinyna asylyp ierkelep asyr salatyn qairan däuren iendi joq. Jan
tyrnağan jabyrqau, sūrqai künder bastaldy. Qazanyñ küiigine şydai
almai mamasy qatty küizeldi. Qaiğysyn basu üşin araq işetin boldy.
Kei künderi tūra almai jatyp qalady. Qaryndary aş, qañyrağan
mūzdai üide aiağyn jaña basyp jürgen qaryndasy Angelina iekeui
mūrynboqtary jerge şūbatylyp jylap otyrğany. Biraq üi suyq
bolğanmen, ainaladağy adamdardyñ köñilderiniñ jyluy būlardy
toñdyrğan joq. Sovhozdyñ samannan salynğan qos auyz üiiniñ iekinşi
jartysynda Saparbai ağa men Kümisjan täte tūrady. Bir ūl, ieki qyzy
bar. Qairat mūnymen qūrdas, kişkentai Jūmagül Angelinamen jasty.
Būlardyñ şyryldağan dauysyn iestip, ne ağai, ne tätei jügirip keledi.
Angelinany köterip, mūny jetelep üilerine äkeledi. Tabaldyryqty
attağannan jyluy betti şarpyp, peiişke iengendei bolasyñ. Äsirese
süriniñ iisin aitsañşy. Auzyña tigenşe silekeiiñ şūbyrady.
Qarynyñ toiyp, boiyñ jylynğan soñ bärin ūmytyp oiynğa kirisesiñ.
Bes bala tekemettiñ şañyn aspanğa şyğaryp asyr salyp, aiadai üidi uşu bazar qylady. Qairattyñ kindigine qorğasyn qūiğan saqalary men
qyzyl, kök, saryğa būialğan asyqtary köp. Sonymen oinauğa
jalyqpaityn. Kün aşyqta jyly kiinip syrtqa şyğady. Aiqabaq,
sabalaq qara töbetke şana jegip, keş batqanşa üige kirmeitin. İes
jiğanda şeşesi äketse äketti, äitpese osynda jata ketedi. Beseui bir
üidiñ balasyndai birge östi. Seniki-meniki joq. Tatu-tätti.
Bilmeitinder ağaiyndy ieken dep oilap qalatyn, biraq türleriniñ
bölektigine qarap:
– Sapeke, balalaryñyzdyñ sorttary ärtürli ğoi, jartysy qara,
jartysy sary bop ketkeni qyzyq ieken? – deitin keibiri äzildep.
Ondaida Saparbai ağai jiñişke qara mūrtyn sylap qoiyp, qulana
jymiiädy.
– İe, täiiri, bir bieden ala da, qūla da tua bermei me, bäibişeniñ bir
ūrlyğy bar şyğar, qaidan bileiik!
Osynau alalaudy bilmeitin qarapaiym, äziz jandardyñ arqasynda
joqşylyq körmedi. Äitpese aştyq pen auyrudan ölip qalar ma iedi ne
közi bittep jetimhanada jürmesine kim kepil?
Keiin mamalary işudi azaityp, üi işine qaraityn boldy. Biraq
būlar sonda da Saparbai ağanyñ üiinen şyqpaityn.
Qairat qazir Tynyq mūhit flotynda matros. Hat jazysyp tūrady.
Jūmagül men Angelina onynşy klasta birge oqidy. İekeui de äsem bop
boijetti. Äsirese Jūmagüldiñ symbatyn körseñ. Jazda demalysqa
barğanda körip, auzyn aşyp qalğan. Bir jyldyñ işinde tanymastai
bop ösip ketipti. Sūñğaq boily. Keudesi dümpip, myqyny tolysa tüsken.
Mūnyñ añtarylyp qarap qalğanyna qysyldy ma, sopaqşa aqqūba jüzi
lyp qyzaryp şyğa kelgen. Tura qaramai, jalt-jūlt ietken ülken qara
közderin töñkerip, alyp qaşa beredi. İesik aldynda abaisyz ūşyrasyp
qalğan, iekeui ömirinde birinşi ret bir-birinen uialyp tūr. Ne bolğanyn
özderi de tüsinbeidi. Būrynğy körgen jerde arsalañdap qūşaqtasa
ketetin saldyr-küldir riiäsyz qylyqtary qaida? Älde iekeuiniñ
ieseigendigi me? Äiteuir sözderi qiyspady. Qysylğan tek tūrmastyñ
kebimen, būl ärnärseniñ basyn şalyp äure. Ne aitqanyn özi de
tüsinbeidi. Qyz basyn kötergen joq. Kün küidirgen qoñyrqai jūmyr
baltyryn sozyp tufliiniñ ūşymen syz topyraqtyñ betine doğa
syzğylaumen boldy... Birtürli qyzyq hal. Būl da kibirtik. İendi
Saparbai ağanyñ üiine ädettegidei iemen-ierkin kire almaidy.
Äldeneden tartynşaqtai beredi. Jūmagül de mūnymen ūşyrasudan
taisaqtaityn sekildi. Būl ne jūmbaq? Äiteuir osy jaz Jūmagüldi
körgennen beri köñili alañ. Tüsinen şyqpaidy. Bir quanyp, bir
mūñaiyp kökiregi alabūrtady. Köz aldynda ūianğan ielesterge ielitip,
nebir tätti qiiälğa batatyn.
3
Myna ieki küngi lañ būğan qatty äser ietti. Señ soqqan balyqtai
ieseñgirep qaldy. Adam balasy da bir-birine mūndai qatygez bolady
ieken ğoi. Keşeden bergi körgen sūmdyqtardan jany türşigedi.
Qarusyz, qorğansyz jastarğa soldattar ne istegen joq: kürek,
dubinamen basqa-közge töpeledi; quyp jürip itke talatty. Şalajansar denelerdi maşina-maşina ğyp tiep aidalağa äkep, aiazda aq
qardyñ üstine laqtyryp jatyr; tonady, zorlady... Mūnşa
qorlaityndai ne jazdy olar? Osy qiiänat, zūlymdyqtyñ bäri orys
halqynyñ atynan jasalyp jatqanyn körip, öziniñ orys bolğanyna
arlandy. Qazaqtyñ ne basqanyñ orystan qai jeri kem? Būlai öktemsip,
basynu öziniñ topastyğyn körsetu iemes pe? Özi tuyp-ösken sovhozda
orys ta, qazaq ta, şuaş ta, moldavan da tūrady. Birin-biri ieşqaşan
jatyrqap, alalağan iemes. Tipti ondai sezim oilaryna da kiripşyqpaityn. Bite qainap, birge östi. Adamdardy bölse, jaqsy-jaman
dep qana böletin. Äke-şeşesinen körmegen jaqsylyqty Saparbai ağa
men Kümisjan täteden körmep pe iedi. Jatyrqap şetke tepken jeri bar
ma? Qazaqqa qol kötergeni solarğa qol kötergeni iemes pe? İendi sol
aiauly jandardyñ jüzine qalai qaramaq? Jūmagüldiñ aldynda ne dep
aqtalady? Mūñaiyp, kinälai qarap būdan jyraqtap bara jatqandai
sät saiyn. Zäbirlep, öz qolymen ieşteñe istemese de, basqalardyñ
zūlymdyğyn körip, kuä boludyñ özi qandai azap. Därmensiz
sorlylyğyna qinaldy. Işi jylap, ūlyp tūrsa da, qyñq ietip qarsylyq
körsetuge jarady ma! Keşe myna ieki jauyz būtanyñ arasynda
qorğansyz qyzdy köjektei şyñğyrtyp aiuandyq jasağanda qalai
şydap tūrdy? Bar istegeni şyryldağan dauysyn iestimeiin dep
qūlağyn basyp, teris qarap kemseñdegen. Nege montirovkamen
qaraqūstaryn auzyna tüsirmedi? Öz basyn oilady. Ūryp ne öltirip
kete me dep qoryqty. Osydan keiin de özin ierkekpin deidi-au. Kek pen
qorlyqqa bulyğyp tünimen köz ilmegen. Ara-arasynda jastyqty
tistelep öksip-öksip alady. Kökirek buyp qabyndağan dülei aşu
şyğarğa jol tappai şiyrşyq atady.
4
Izin suytpai birinen keiin birin jiiletip qağyp tastağan ieki krujka
araq birden oinap basyna şyqty. Öjettenip, közi ottai jainap şyğa
keldi Kostianyñ. İeşteñeden taiynar iemes. Tas tüiilip sūstanyp alğan.
Işindegi sūr jylany ysqyryp, atylğaly otyr.
Araq işkenine qyby qanyp, rizaşylyq tanytqan starşina:
– Mine, jüziñe qan jügirip adam bolyp qaldyñ ğoi. Baiağydan beri
östimeisiñ be! – degen ūrty būltyldap küiseñdegen küii qabaq astynan
jymsiiä qarap.
– Sen – haiuansyñ! – dedi Kostia kek tūtanğan közinen kök jalyn
bürkip. Anau auzyndağysyn qylğyna äzer jūtty.
– Ne?
– İekeuiñ de malğūnsyñdar! Azğyn!
– İei, sümelek, tiliñdi tarta söile! – Orlov moiynyn būrai sozyp,
alysa ketetin adamdai ūmtyla tüsip toqtady.
– Tartpaimyn, ne isteisiñ? İekeuiñdi de sottatamyn. Türmede
şirisiñder?
– Ne üşin? – Starşinanyñ suyq janary syğyraiyp ūstaranyñ
jüzindei syzattana jarq ietti.
– Ne üşin iekenin öziñ bilesiñ. Keşeden beri ne istegen joqsyñdar!
– Ne isteppiz?
– Qorlağandaryñ azdai, ana şala-jansar jatqan adamdardy
tonadyñdar!..
– Tağy ne büldirippiz, iä, sairai tüs?
– Keşe ana bir qyzdy zorladyñdar!..
– İomoe, aq periştem-ai! – Starşina işin basyp syqylyqtap ötirik
külgen boldy. – Öziñ de “däm” tattyñ iemes pe! Bizden qalğan “itaiaqty”
jalağan kim ieken, ha-ha-ha! – Aiyzy qanyp, zaharyn töge äjualady.
– Qatelesesiñ. Men senderdi aldap soqqanmyn.
– Qalai?
– Senderden qorqyp, jäi köz aldağanym bolmasa, ieşteñe istegemin
joq ol qyzğa. Qūdai kuä, arym taza!
– Oi, apostol! Nikolai äulie! Seniñ tük istemegeniñe qūdaiyñ kuä
bola almaidy. Auzyñ jeseñ de, jemeseñ de qan. Bäri bir aqtala
almaisyñ!
– Meili, öz arymnyñ aldynda tazamyn.
– Sonda ne istemeksiñ?
– Osy istegenderiñniñ bärin komandirlerge aitamyn. Olar
qiqañdasa, äskeri tribunalğa şağymdanamyn.
– Mä, qylyp alarsyñ! – dedi starşina qolyn şyğaryp. – Seniñ
sandyrağyñdy kim artyna qystyrady?.. Däleldei almaisyñ! Tipti
bolmasa, seni birge ala ketemiz.
– Meili, ketsem keteiin. Senderdi türmege tyqpai tynbaimyn.
– İeger sottata almasañ şe?
– Onda iekeuiñdi öz qolymmen öltiremin! – Kostia vetçina turağan
jüzi süiem qarys qaiqiğan qara selebeni şap berip, orynynan ūşyp
türegeldi. – Tura osy jerde bauyzdap salamyn!
Ana iekeui sileiip säl qybyrsyz qaldy da, ile sozalañdai köterildi.
Qaisymyzğa salyp alar ieken degendei, köz almağan küii seskenip
şeginşektei berdi.
Kostia şyn aianbasqa bekingendei, qatal sūspen kek tüiip, qanyn
işine tartyp aldy. Selebeniñ jalañdağan jüzin jaiqap, iekeuine almakezek tap-tap ūmtylady. Analar da ies jiyp, qaşqalaqtağanmen
ūzamai ainalsoqtap, qalai qapysyn tabudyñ ailasyn oilap jür.
Starşina jaltaqtap jan-jağyn qarağyştap iedi, qolğa iliger ieşteñe
baiqalmady. Üşeui birin-biri añdyp, arbasyp, qardyñ betin şiyrlap
şyr ainaldy. Degenmen, añdysu ūzaqqa barğan joq. Talai soiqandy
bastan ötkergen jyryndy starşina bäribir ailasyn asyrdy.
Malaqaiyn alyp Kostianyñ betine jiberip qalğan. Anau jasqanyp
jaltaram degenşe qyrqai siltep alaqan qyrymen bilezikten qaqqan.
Selebe anandai jerge ūşyp ketti. Ile oñ aiağyn şalt kötere auada
şeñber syza şyr ainalyp ökşesimen däl kindikten tepken – Kostia
jerden jarty metrdei köterilip qardyñ üstine būrq iete tüsti. Tizesi
iegine jete döñgelenip typyrşyp jatyr. Starşina şikil saryğa
qasyn qaqty.
– Bar, tep!
Aitaq kütken sary būralqy oilanğan joq. Pyşaqtan qorqyp
qaşqaqtap anandai jerde üdireiip tūrğan, qasqyr jyqqan jemtikke
qarqyldap ūşatyn qarğadai qūnjyñdap qūlşynyp ketti. Ūmtylyp
kelip tepkilei jöneldi. Basqa-közge qarar iemes. Qanqūmar
öşpendilikpen qorğansyz deneni tepkilei berdi-tepkilei berdi...
Aiağyn köteruge şamasy kelmei salyğyp şarşağanda äzer toqtağan.
İmigen qūzğyn tūmsyğynyñ ūşynan ter tamşylap, ieki iininen dem
alyp tūr. Kostianyñ auzynan laq ietip qan ketti. Denesi bir jiyrylyp,
bir sozylyp jantalasa selkildep baryp sälden keiin jaiymen sūlap
qimylsyz qaldy.
Bağanadan beri ünsiz baqylap tūrğan starşina jorta zekidi:
– İei, būl ne istegeniñ? Öltirdiñ ğoi! – Kostianyñ qasyna keldi de,
qabağyna kire töñkerilip aşyq qalğan közin körip basyn şaiqady. –
Ölip qaldy.
Şiki sary tükke tüsinbei baqyraiyp betine qarady:
– Ne?
– Nu, hana tebe, malyş! Bittiñ, balaqai! Kisi öltirdiñ!
– Tep dediñ – teptim!..
– Tep degende, öltir degen joqpyn ğoi.
– İendi ne bolady? – dedi Orlov şegir közderi şekesine şyğa
şapraştanyp.
– Ne boluşy iedi? Tribunalğa ketesiñ. Atylasyñ!
Ne istegeni sanasyna iendi jetse kerek, Orlov:
– Qalai? – dedi şoq basqandai şar ietip. Starşina odan saiyn
üreidiñ otyn ürlep qozdyra tüsti:
– Kisi öltirgen adamdy atpağanda ne isteidi? Orden beredi dep pe
iediñ?
– Al, sen şe?
– Ne men? Meniñ būğan qatysym joq.
– Nege qatysyñ joq? Tep degen sen iemessiñ be?
– Tep desem, tebe beresiñ be? Andağy iyğyñdağy bas pa älde kapusta
ma? Nege oilanbaisyñ? Päleñnen aulaq. Tepkilegen – sen. Öltirgen –
sen. Atylatyn da sensiñ!
Orlov auzy bir jaqqa, beti bir jaqqa qisaiyp, meñireiip säl tūrdy
da, ökirip jerge qūlai ketti. İeñbektep baryp starşinanyñ aiağyn
qūşaqtai aldy:
– Tolian, iendi qaittim, qūrydym ğoi? Qūtqara gör!
Starşina miz baqpağan küii anany äbden jylatyp, jalbaryntyp
aldy da:
– Aa-a-a, ölgiñ kelmei me? – dedi mysqyldai myrs ietip. – İendeşe
tyñdap al. Qūtyludyñ bir ğana amaly bar.
Orlov öksigin tiyp, basyn köterdi. Mañqasy jiptei şūbatylyp
baryp jerge üzilip tüsti. Ol ne amal degendei starşinanyñ betine
ümitpen iemine qarady.
– Päleni qazaqtarğa jaba salaiyq. Solar öltirip ketti deimiz.
Tergep-teksergende sen byljyraqtap jürmeseñ boldy. İekeumizdiñ
sözimiz bir jerden şyğuy kerek.
– Qūlyñ bop öteiin! – dedi Orlov közinen ümit ūşqyny ūianyp. – Ne
aitsañ, sony oryndaimyn.
– İendeşe qauaşağyña qūiyp al: “Aidalağa äkelip tüsirgen kezde
qazaqtar özimizge tarpa bassaldy, – deiik. – İekeumiz qaşyp ülgirdik.
Novikov qolğa tüsip qaldy. Bir jarqabaqtyñ tübinde tyğylyp jatyp,
analar ūzap ketken soñ qaityp kelsek, Novikov ölip jatyr ieken.”
Aitar sözimiz osy bolsyn. Myñ qaitalap sūrasa da, osydan tanba!
– Ūqtym...
İekeui Kostiany aiaq-qolynan köterip äkelip, yrğap-yrğap
maşinanyñ qorabyna bir-aq atty. Qan tamşysyn qarmen taptap
japty. Maşinamen arly-berli şiyrlap, iz tastap, ierteñ teksere
qalğandai bolsa, körsetetin tūstaryn közben belgilep, qalağa qarai
tartqan. Aldağy bolar spektakldiñ daiyndyğyna bek şeberlikpen
kirisip ketken qos jädigöi arsyz betterine qaiğynyñ qisyq auyz
köleñkesin şaptap, köz tanys bireu jolyğa qalsa, äne-mine ieñirep
jibererdei tanaularyn qors-qors tartyp, kemseñdei küizelip, küirep
otyr.
JİYRMA BIRINŞI TARAU
JAĞADA
1
Aq kebin jamylyp sazarğan jym-jyrt dalanyñ şyrqyn būzyp
yñyranğan domalaq sary avtobus baiau jyljidy, borannan keiin
kürelgen joldyñ jiegindegi jal-jal qardan töbesi qylt-qylt ietip
äzer şalynady kei tūsta. Qystyñ qarğa adym küni baiuğa jaqyn –
qybyladağy jaidaq töbeniñ iyğyna badanadai qyzyl tamşy änemine tamaiyn dep tūr. Küni boiğy önimsiz mimyrt jüris
jolauşylardy äbden diñkeletken – är tūsta bir qarauytqan bastar
maşina şoqalaqtağan saiyn oryndyqtyñ jieginde jügirgen
şariktei arly-berli bylq-sylq ietedi.
Keşki ymyrt uialağan avtobus işi azynağan suyq. Art jaqtağy bos
oryndyqtardyñ birinde şoqaiyp, jalğyz otyrğan Säbiranyñ
kökiregi odan da küñgirt, odan da yzğarly. Qyrau basqan aq şel
terezege telmirgen küii melşiip otyr. Sezimsiz, suyq janaryna
syrttağy köşken körinister selt ietkizip säule tüsirer iemes.
Alañdağy uaqiğadan keiin apta ötpei jappai tergep-qudalau
nauqany qala işin indettei jailai bastap iedi. Talai tağdyrdy
talqandağan qara dauyl Säbirany ainalyp ötken joq. Jelbiregen jas
qaiyñdy tübinen opyryp qūlatpasa da japyrağyn jūlyp quartyp
ketti. «Şeruge şyqqandardy suretke tartyp alypty, ilinbei
qalğandardy jansyzdar arqyly tizimge alyp jatyr ieken» degen
sybystan üreileri ūşyp ine ūşynda jürgende, üş äriptiñ salpañ
qūlağy kelip, Alañğa barğan jiyrma tört qyzdy partkomnyñ
bölmesine bir-birlep şaqyrğan. Jeti atalaryna deiin tergep-tekserip
tüsinikteme jazdyrdy. Körgen zäbir-japalaryn aityp şağynğanmen
tük önbedi. Päleni özderine üiip-tökti. Keibir jany aşyğandar «jas
qoi, balalyqpen bilmestik jasağan şyğar. Jūmysty jaqsy isteidi»
dep araşa tüspek bolyp iedi, kombinattyñ şovinist belsendileri:
«kimge iş tartyp tūrsyñ? Sovet ökimetine qarsy şyqqan būzaqyğa ma?
Baiqa!..» dep ol baiqūstardyñ özderine nos körsetip jalyn küdireitti.
Äsirese partkom müşesi, būiau tsehynyñ ozat jūmysşysy Malahova
«Bir jerlerin qysyp tynyş jürse būlarğa kim tiiser iedi. Bärine kinäli
özderi. Sondyqtan ieşqandai aiauşylyq bolmasyn!» dep qatty tebitti.
İeşqaisysy rai tanytqan joq. Köbi soñğy uaqytta köbeiip tegeurin
körsete bastağan qazaq jastarynyñ keudesin basatyn oñtaily tūsta
qamşy siltep qaluğa tyryssa, keibiri jyl aiağynda böliner syilyq
aqşağa ortaqtasar artyq auyzdan qūtylğanğa quanğan şyğar.
Bir-aq künde dokumentterin qoldaryna ūstatyp, jataqhanadan
aidap şyqqan. Barar jer, basar tau joq, qañğyp qaldy. Jūmys izdep
birer jerge baryp iedi, ieñbek kitapşasyn körip, basymyz iekeu iemes dep
azar da bezer boldy. Sodan amalsyz auylğa oralyp kele jatqan beti
osy. Qatty jasyp, küirep keledi. Ötken kün – körgen tüs. Keşe ğana
janarynda baqyt oty oinap, aldan tek jaqsylyq kütken alañsyz,
mūñsyz säbi köñil balausa qyz iedim degenge özge tügili öziniñ de senui
qiyn. Jastyq dep atalatyn bäişeşegi tolyqsyğan jasyl jağalaudan
tūtqiyl ūitqyğan dauyl jalğyz-aq sätte tüp köterip alysqa aparyp
tastağandai. Tağdyr örtegen säuleli suretterdiñ küline suynğan kekse,
sūlyq köñilmen qaraidy.
Sol bir qaraly tün kökiregindegi mazdağan jaryqty bir-aq ürlep
öşirgen. İendi odan ineniñ jasuyndai jylt ietken jyly ūşqyndy
körmeisiñ, tas tünek, qapas. Jany da, täni de qorlanğan tiri ölik.
Ömirde jaqsylyq, jarqyn ümit bar degenge senbeidi. Jainağan jürek
baqşasyn osynau qaharly üş künniñ sūrapyl aiazy ūryp, qaityp
güldemestei, köktemestei bir jolata soldyryp ketken tärizdi.
Äziz-Sūltandy äneuküni äkesi auyryp üiine ketkennen beri körgen
joq. Bälkim būl joqta kelip, jataqtağy qyzdardan jamanat habardy
iestigen soñ qolyn bir-aq siltep jolamai ketti me? Älde top bastağan
serkelerdi közinen tizip qamap jatqan myna topalañ nauqannyñ qyl
būğauy onyñ da moinyna tüsip, öz janymen qaiğy bop jür me ieken?
Birneşe märte izdep barmaq bop oqtalğanmen batyly jetpedi. «İendi
men kim, ol kim. Ne betimmen barmaqpyn» dep irkilgen. Abaisyzda
jerge tüsip, las tabandardyñ astynda taptalyp kereksiz bop qalğan
zattai sezindi özin. Özinen özi jiirkenedi. Myna türimen ondai jigittiñ
bekzatyna qalai teñ bolmaq, qalai jarqyrap külip janynda jürmek?
Meili, ol tipti tüsinip ne aiağannan būrynğydai aialap älpeştesin.
Biraq ony körgen saiyn özin jartykeş sezinip, jasyp, qorlanyp
ötpei me qalğan ğūmyry. Jo-joq, şirkeu tüsken künähar jüzin
körsetpeidi, ieñ bolmasa kökirek ainasynda päk beinesi qalsyn.
Qaityp közine tüspeitindei birjolata qarasyn batyrady. Būnyñ
nendei küige ūşyrağanyn bireulerden iestip biler, bilmese – tipten
jaqsy. Qapiiäda köz jazyp qalğan asyl armanyn añsap aldanyşpen
ötsin tym bolmasa. Közine körinip küiik tastap küiretip ketkennen ne
opa. Köñiline tereñirek üñilse, özin iemes, ony aiağannan osy täuekelge
bel buğan siiäqty. Onyñ jüreginde qalu üşin ketip bara jatqan joq pa.
Qorlanğan jany, lastanğan tänindegi kir şalmağan kişkentai jalğyz
aral – būnyñ Äziz-Sūltanğa degen mahabbaty. Äli talai tañ atyp,
jarqyrap kün şyğar, biraq būnyñ kökiregindegi şökken qara būlt
aiyğar ma. Tek sol bir baqytty künderdiñ säuleli ielesi ğana būnyñ da
jas bolyp jadyrap külgenin ieske sap alystan qol būlğap mūnartyp
tūrar.
Yñyranğan avtobus qoñyzdai örmelep köldeneñ qyrdyñ
şoqtyğyna köterilgende bökterdegi şağyn auyl men mūndalap
aldarynan şyğa keldi. Bytyrap jaiylyp bara jatqan maldai
döñestiñ üstinde bei-bereket şaşyrap jatyr. Üi-üidiñ mūrjasynan
aqşyl tütin tik şanşylyp jarysa budaqtaidy. Tuğan auylynyñ
tütini! Jarty jyldan soñ at basyn tirep tūr. Ata-ananyñ bauyrynan
attap şyğyp körmegen Säbira üşin būl qanşama ūzaq uaqyt deseñşi.
Küni aidai, aiy jyldai sozylyp bitip berdi me. Alğaşqy ieñbek
demalysym qaşan bolar ieken dep on bir aidyñ är künin sanaumen
ötkizetin. İendi, mine, är köşesi, är darağy tünde tüsinen, kündiz iesinen
ketpei janyna sağynyş uialatqan tuğan auyly jarq ietip aldynan
şyğa kelgende köñili selt ietken joq. Bir türli suyq, jat. Aldynda
qalyñ tabalauşy tūrğandai. Sonau batqan künniñ soñğy şapağymen
jylt-jylt janğan jatağan terezeler «betim-ai, anany qara!» dep
syrtynan jymsiiä syğyraiatyn jymysqy közder siiäqty. Jaqyndağan
saiyn suhany ūşyp qaltyrap keledi.
Avtostantsiiä basynda kisi sirek. Soñğy avtobusty kütken şağyn top
şoğyr-şoğyr bop är jerde qaraiady. Deni basqa jaqtan kelgender.
Sonda da tanys bireu-mireu kezdesip qala ma dep jasqanyp, ieşkimniñ
betine köz tiktep qarağan joq. Tübit şälisin qabağyna tüsire bailap,
tonynyñ jağasyn tik köterip bet-auzyn bürkep aldy. Qarsy
ūşyrasqanğa syrtyn berip ainalyp ketedi. Qañyrağan bos zaldyñ
bosağasynan ozbai tereze aldyndağy batareiäğa teris qarap tūryp
qoly men tizesin jylytyp aldy da, qaitadan tysqa şyqty.
İtarqa qyrdyñ qalqasynan qūlağy qyltiğan künniñ soñğy şapağy
su astyndağy mys legenniñ şağylysqan säulesindei kölkildep qar
betinde
älsiz
jyltyraidy.
Mañaidağy
jota-būirattardyñ
bauyrynan örgen köleñke qara şapanynyñ ietegi süiretilip auylğa
qarai baiau ieñbektep keledi. Keşki apaq-sapaqta şulağan oiyn
balasynan bastap mal jailağan, şarua qamdağan jūrttyñ köbi
küibeñdep syrtta jür.
Alda ne syi kütip tūrğanyn kim bilsin, sumañdağan sypsyqai ösek
ieki ietegin türinip özinen būryn şapqylap jetti me? Kümändi oiğa küpti
bolğan köñili ürkektep tanys közderdiñ sūğynan qaimyğady. Ymyrt
qoiulanyp, iel aiağy saiabyrlağanşa aialdai tūrmaq bop vokzal üiiniñ
yğyna kep boi tasalağan.
Boz mūnarğa bögip şañytqan jym-jyrt keñistik qoñyr keşke basyn
süiep qalğyp tūr. Jany qūlazyğyn Säbira äldeneni aldanyş qylu
oiymen qarsy aldyna nemqūraily köz saldy. Vokzalğa tūmsyq tirei
jyğylğan tüp-tüzu keñ köşede qimyldağan tiri jan joq, alañ-aşyq.
Qadap qoiğan sypyrtqydai jiektegi beluarynan qarğa qylğynğan
kökterekterdi sanamalap jyljyğan janary lezde şolaq köşeniñ
sauyrynan syrğyp tüsip, ūşy-qiyrsyz sozylğan aq dalağa tireldi.
Qaraiyp baryp şort qiylğan jol sütke batqan şömiştiñ saby
syqyldy. Būl – jazyq dala iemes, mūz qūrsanyp, qar jamylyp jatqan
köldiñ beti. Jaz bolsa jer-düniege syimai kölkigen aidyn auyl
irgesinde kök torğyndai sudyr-sudyr jelbirep jatar iedi. Tolqynnyñ
syñğyrlağan, syldyrlağan tätti külkisine şağalanyñ şañqyly, qazüirektiñ bazarly üni qosylyp, tirşilik gimni tolassyz şertiletin.
Qamysty araldyñ iininde qalqyğan aqqu şoğyry kesek-kesek qar
sekildi ielesteidi. Anda-sanda aidynnyñ ietegin ütiktep, aqyryn mañğan
auyr barja jağağa sälem joldap bozdap ötedi. Äsirese qandai ğajap
aily tün. Töbeñ de aspan, tömen de aspan – jymyñ qaqqan jūldyzdar,
sūiyq ūşpa būlt dirildep su tübinde şögip jatqany. Tolğan aidyñ
kümis teñgesi sekeñdep tolqyn betinde «mai jalatpaq» oinaidy.
Töbeñnen sirkiregen süt säule jan-dünieñde tyrnaq ūşyndai qara daq
qaldyrmai ağartyp jibergendei, osynau nūrly älemge sonşalyq bir
päktikpen ieljirei qaraisyñ. Susyğan jyp-jyly maida qūmdy jalañ
aiaq kösip, alqynğan, siqyrly ünmen sybyrlağan tolqynnyñ salqyn
demine keudeñdi tosyp tūra bergiñ keledi.
2
Köl jağasyna aqyrğy ret Almatyğa attanardyñ aldynda barğan.
«Arman quyp jan-jaqqa ketip baramyz, iendi qaşan kezdeserimizdi kim
bilsin» dep bir top klastas bas qosyp iedi. Ūl-qyzy bar onşaqty bala,
tolyq ai şarşap ahylap-uhilep äzer şyqqandai beti qyp-qyzyl bop
talaurap qara jotanyñ iyğyna jaña köterilgende, kölge qarai bettep
kele jatty. Aralaryndağy Riganyñ aviatsiiä institutyna barmaq bop
jürgen keñ iyqty, qyzyl şyraily Talğat alty şekti gitaryn
termelep ilip-tartyp qoñyrlata kümbirletedi. Jürek şabaqtağan
mūñly akkord.
... Meniñ de janym jabyqty-ai,
Oilardan nebir aiyqpai.
Otyr ma ieken sağynyp
Osynau bir jalğyz, osynau bir jalğyz qaiyqta-ai?– dep bäri aily
tündi terbetip qosyla şyrqaidy.
Ändetip jağağa jetkende:
– O-o, jaqsy keldiñder! – dep aldarynan bes-alty qyz-jigit şyğa
keldi. – «Aq süiek» oinauğa kisi az bop tūr iedi...
Aralarynda soldattan jaqynda oralğan Omar men Äliakpar bar.
İekeui de qyzulau. Äliakpar alkeude, ūrynşaqtyğymen aty şyqqan
süikimsizdeu neme iedi, päle izdep aibat tanytqany ma, älde maqtanğan
türi me, soldat belbeuin bilegine orap, aiylbasyn jarq-jūrq ietkizip
alaqanyn ūryp qūiady. Qañğalaqtap qaidan jürgeni belgisiz,
onynşyny parallel klasta bitirgen külegeş Hadişa da osynda,
auzyna birdeñe tigen be, syqylyqtap tipten iezui jiylar iemes:
– Qysylmañdar, qyzdar. Mektep bitirdik, boijettik, iendi bizde
kimniñ şatağy bar!..
Būlar qūlyqsyz bolsa da kelisti. Ä degende, Äliakpar būny
jağattap, äldeneni miñgirlep qasynan şyqpai qoiğan. Bilegine
jabysqan qolyn qatty silkip, betine köziniñ uyn bürkip jiirkenişpen
bir jalt qarap iedi, būl tirligi jartasty şekesimen ūrğandai äureşilik
iekenin tüsinip, läm-mimsiz jaiyna ketken.
İeki-üş oiynnan keiin Äliakpar men Hadişa joq bop şyqty.
Oiynnyñ qyzyğyna tüsip ielirgen jūrttyñ köbi äuelgide olardyñ barjoğyna män bermegen. Sälden keiin laqtyrylğan «aq süiekti» izdep
būlar qopaly jylğağa taiai bergende, qasqyr tamaqtağan laqtyñ baq
ietkenindei, qyzdyñ şar ietip yşqynğan dauysy şyqty da tez
basyldy. Ary qarai attauğa dätteri jetpei qalt toqtağan. Būnyñ
jüregi dir ietip dülei qorqynyş öne boiyn mūzdatyp jibergen.
Oşaryla toqtağan ūl-qyzdar bir-birine qarai almai közderin alyp
qaşady. Basqa birdeñeni oilap köñilin qanşa aldarqatpaq bolsa da osy
bir jeksūryn jädigöi aiğai qūlağynan ketse qane.
Odan ary «aq süiekte» män bolğan joq. Aptyğy bäseñdep qojyrai
bastağan toptan būlar syrylyp şyğyp, jağalaudy örlep baryp, bir
astau jon qūmdauyt iinge jaiğasqan. Jelke tūstağy qarauytqan
qoğaly özekti qualap ülbirei öpken maida samal tynys aşady. Ai
säulesi köl betinde jelbirep tūr. Nūrğa bögip ūşqyn atqan tüngi dünie:
«şyrqa, şaryqta, jas jürek!» dep siqyrlana qabaq qaqqandai.
Töñkerilgen ieski qaiyqtyñ üstine qatarlasa otyryp būlar salğan
birde ierke nazdy, birde kökirek şymşyğan mūñly änge dala kürsindi,
köl döñbekşip tebirendi. Siqyrly ünmen syñğyrlağan jas tün.
Ūldardyñ sömkesinde ūrlanyp jatqan ieki şölmek «Muskat» bar
ieken. İeşkim de qymsynğan joq, jağalai jügirgen jalğyz stakandy
kezegi kelgende tartyp-tartyp jiberisken. Bäri de «ieseidik, iendi
boqmūryn mektep oquşysy iemespiz, ülken boldyq» dep oilady.
Ülkendiktiñ būryn tatyp körmegen qyşqyltym tätti dämi tañdai
üiirdi. Äsirese ielden ierek, tez «ieseigen» Biläl boldy. Tüimedei
döñgelengen şegir közderi ierekşe nūrmen mazdap, köpten ūrlana būğan
jaltaq-jaltaq qarai beredi. Talai künnen jüreginiñ tübine jasyrğan
qūpiiäsy balalyqtyñ būğalyğynan sytylyp şyğyp, iendi taisalmai
boi körsetip tūr. Közdiñ «tilin» qyzğa tän sūñğylalyqpen tüsine
qoiğan būl jäbirlenip qaldy.
Biläl – tüste körseñ keşte iesiñde qalmaityn tym öşkin, ieleusiz
bala bolatyn. Şartyq qaryn, törtbaq, öñsiz. Boiynda jylt ietken bir
öneri joq. Mektepti ildebaimen äzer bitirgen. Ūzasa äskerge ne SPTU-ğa
bararmyn dep jürgen meşel oily talapsyz. Osyndai közge qoraş
qortyqtyñ dämesine qorlanbai qaitesiñ! Ol kim, būl kim? Būny özine
teñ sanauğa qalai däti barady deseñşi. Iştei bulyğyp küiip-p
iskenmen köñil şirkinniñ kök dönennen jüirik iekenin topşylap, ile
sabasyna tüsken. Armandauğa haqysy bar ğoi, qiiäldai bersin dedi.
Keide būnysy mäñgilik oryndalmaityn arman, qūr dalbasa iekenin
oilap möldirei qarağan közderdi aiap ta ketedi.
Birazdan soñ bäri suğa tüsti. Ai nūryna şağylysqan äppaq deneler
jarqabaqtan doğaşa iilip jarysa sorğalağan. Balyq qabyqtanyp
dirildegen tynyq aidyn jaiyn oinağandai kümp-kümp jarylypairylyp aq köbigi aspanğa atyldy. Sudyñ boilasañ baqai jeter tūsy
süiek qabar suyq ta, bet jağy jyp-jyly, qaiyqtai qalyqtap şöp-şöp
süigen tolqynmen alysyp jüze bergiñ keledi.
Qyzdar jağalaudan jyraqtağan joq. Bir-birine su şaşyp,
şyñğyryp, külip öz bazarlary özinde. Salğan bette ūldar qūlaştai
siltep oñaşalana bergen. Bir-birimen iştei bäsekege tüskendei, serp
ile sekirgen jauyryndary jalt-jūlt oinap, aidyn betin būrqyrata
syzyp barady. Äsirese Biläldiñ iekpini qatty. Boiyna ierekşe bir quat
bitip qūdyrettenip alğan. Äp-sätte-aq sytylyp alğa şyqty. Ara
qaşyqtyqty qarystap ūtyp, ieşkimdi mañailatar iemes. «Mynau
qaitedi-iei!» dep qyzynğandardyñ keibiri birazdan soñ äpigi basylyp
keri qaita bastady. Al, Biläl bolsa, ai säulesin basyna kie, su üstinde
dirildegen «altyn bağandy» örmelep, köz ūşynda «aiğa» şyğyp bara
jatty.
Ökpesi öşip orta jolda qalğandar Biläldiñ būl ierligin keşirgen
joq, qalai da qyzdardyñ aldynda ony joqqa şyğaruğa tyrysqan.
İegese-iegese tereñde zäkir sap tūrğan balyq kemesiniñ üstine şyqty.
Ärkim är biikten qarğyp öner körsetip jatyr. Tağy da Biläldiñ mereii
üstem boldy. Üşbūryşty jalauşa jelbiregen mätşanyñ ūşar
basyna ieşkimniñ jüregi daualamai tūrğanda ielden būryn şyqty da,
qūlaşyn basynan asyra üşkildep, tömen qarai serpile atylğan,
jebeşe sorğalağan süirik dene suğa kirş qadalyp süñgip joğaldy.
Ötken jyly auyldağy bir jigit katerdiñ osyndai töbesinen sekirem
dep su astyndağy temirge basymen soğylyp moiyny üzilip mert
bolyp iedi. Köp keşikkenge sol siiäqty qorqynyşty oilap tyqyrşyp
tūrğanda, Biläl köz ūşynan sopañ ietip şyğa keldi. «Myna şartyqqa
bügin ne jelik bitken-iei?!» dep bäri işegin tartyp tañyrqağan. Neniñ
jeligi iekenin būl ğana bilip, qaradai qysylyp qylpyl qaqty...
İä, būnyñ bäri qaita oralmas ädemi ieles qoi. Jan-düniesi
syñğyrlap, küle ala ma iendi däl sondağydai. Köl de ornynda, jel de
ülbirep öbedi būrynğydai... tek özgergen būnyñ özi ğana. Jalyndap
ketip, jarqyly sönip jasyp, jabyğyp kelip tūr, mine. Jyljyğan
künmen ainalyp tağy da jaz keler jarqyrap, üirek-qaz qonar
qañqyldap aidynyna, biraq būnyñ ölgen köñili qaityp tirile me? Qar
jamylyp qañyrağan myna daladai mūnyñ da kökireginen qystyñ demi
iesedi. Ainalanyñ bäri jat, sen sondaisyñ dep tabalap közge
şūqityndai, keşe ğana sairan salğan öz köşesimen jüruge qorynyp,
köz bailanğanyn kütip, ūrlyq qylatyn adamdai ieski tamnyñ yğynda
bürseñ qağyp tūrysy mynau.
3
Jürek şirkin birdeñeni sezedi ğoi, Säbiranyñ būlai sekemdenui
tegin iemes iedi. Qanşa jerden jasyryp-japtym degenmen jamanat
habar ieki sanyn şapalaqtap sol küni-aq auylğa jetken bolatyn. Aldau
men arbau jürgen jerde moral, printsip bolsyn ba. Maqsatqa jetu
üşin olar ieşqandai aila-şarğydan tartynbaidy. «Jabuly qazan
jabuly küii qalady» dep ant-su işip qol qoiğyzyp alğan äneuküngi
KGB-nyñ jendeti obal-sauapty qaitsin: «is bitti – qu ketti». Qaharly
mekeme jergilikti bölimine «tekseriñder!» dep jedel būiryq tüsirgen.
İerteñinde-aq aiadai auyl astañ-kesteñ dürlikti. Äueli audandyq KGBnyñ dökeii mektepti timiskiledi, «qauipti elementtiñ» oqyp jürgen
kezdegi tärtibin, saiasi közqarasyn täptiştep sūrady. Jaqyn aralasqan
qūrby-qūrdastarynyñ tamyryn basty, ükimet pen partiiä, kösemder
turaly ne deuşi iedi, tuys-tuğandarynyñ oğaş pikirlerin qūlaqtaryñ
şalğan joq pa dep ūzaq şūqşidy. Sodan keiin Säbiranyñ äke-şeşesin
partorgtyñ kabinetine şaqyrtyp alğan.
Äkesi Näbi – ordendi balyqşy, oblystyq sovetke ieki märte deputat
bolğan, özindik keudesi bar küpigen kisi. Qyt-qyttağan tauyqtai şyrpyry şyqqan partorg baiqūs maşinasyn iesik aldyna köldeneñdetip
jür-jürdiñ astyna alğanmen qyña qoiğan joq, «dökei bolsa qaiteiik,
qoiğany suyi qoimas» dep asyqpai saqal-mūrtyn basyp, bir kier
jyltyrağyn kidi.
Paltosynyñ öñirin aşyp soqyrdyñ syñar közindei jyltyrağan
jalğyz ordenin körsete, biz osyndaimyz, degen sūspen taltañdai
attağan. Biraq orden men deputattyqtyñ buy tez basyldy. Törtköz
dökeidiñ aldynda küdikti element qana otyrdy, siñirgen ieñbegi, alğan
marapaty... – bäri-bäri kereksiz kiimdei sypyrylyp iesik aldynda
qalğan. Būl tek kisiniñ qaralyğy ğana kiretin iesik iedi.
Älginde partorg bala «bir jauapty qyzmetker sizben söileskisi
keledi» degende, «raikomyñnan bastap oblystyñ nebir jaisañdaryna
deiin dastarqanymnan däm tatpai ketpeitin meni bala qūsap
sümeñdetip aldyna şaqyrtatyn būl qaidan şyqqan myqty ieken özi»
dep sūsyn sala kirgen aqsaqaldyñ sazarğan salqyn qabaqpen
jolyqqanda-aq tauy şağylyp qalğan.
Bäibişesi iekeuin aldyndağy bylqyldaq oryndyqqa qarama-qarsy
otyrğyzyp qoiyp, anany-mynany türtip sūrap, biraz qūianbūltaqqa
saldy. Äueli däp bir baiağyda partiiäğa alğandağydai qaida tudyñ,
qaida östiñ dep ömir tarihyn sūrady. İes bilgennen bergi ömirin
baiandap, äkesiniñ otyz jetinşi jyly ūstalyp ketkenin, şeşesiniñ
qyryq törtinşi jyly qysta kolhozdyñ şöbin tasyp jürgende şana
auyp mert bolğanyn aitty. Ūly äkesi Rahymbaidyñ Mekkege ieki ret
baryp qajy bolğanyn, Torañğydağy äli künge deiin qabyrğasy tūrğan
kök meşittiñ sonyki iekenin aitqanda, tizesine kigizip otyrğan qūndyz
qūlaqşynyn uqalap, dauysyna maqtan kirip lepiriñkirep ketse kerek,
törtközdiñ «ie, osy jağyn aita tüs» degendei qabağy jazylyp qadala
qalğanyn körgende baryp aiağyn tartyp ala qoiğan.
Ary iterip, beri jyğyp, biraz yrğap körgen soñ dökei:
– İelimizdegi bolyp jatqan özgeristerge qalai qaraisyz? – dedi
iekinşi jambasyna jalt bere aunap tüsip.
– Qalai qarauşy iem, oñ qaraimyn, – dedi Näbi de būlañ qūiryqqa
salyp. – Özgerui kerek bolğan soñ özgerip jatqan şyğar.
– Qonaevtyñ ornyna respublikamyzğa orys basşynyñ kelui dūrys
pa?
– Biz, şyrağym, şarua baqqan qarañğy qazaqpyz, dūrys pen
būrystyñ arasyn köp ajyrata bermeimiz. Taq ta, baq ta mäñgilik iemes
qoi. Äitkenmen Dimekeñniñ aldyn körip, qolynan nägrat alyp iem,
sodan ba, äiteuir, mağan ystyq. Syily adamdy, büitip tarlyq ietpei,
laiyqty qūrmetpen şyğaryp salu kerek iedi. İeger ülken qateligi,
qylmysy bolsa, «öz ötinişi boiynşa...» dep mäimöñkelemei
şyndyqty tura aitpai ma!
– Osyny paidalanyp Almatyda keibir ūltşyl elementter jastar
arasynda tolqu tuğyzdy. Naşa şegip, araq işip ielirip alğan būzaqylar
Alañğa şyqty. Ol turaly qūlaqdar şyğarsyz?
– Onda barğandardyñ bäri birdei naşaqor, araqkeş būzyq degenge
senbeimin. Jastardyñ da öz bilgeni bar şyğar.
– Solardyñ işinde sizdiñ de balañyz bar bolsa qaiter iediñiz?
– Men balalarymdy būzyq ietip tärbielegem joq, jönsiz jerge aiaq
baspaidy.
– Siz Almatydağy qyzyñyzdyñ ne küige duşar bolğanyn bilesiz be?
– Ne?.. Ne bop qapty?!! – Näbi jambasyna biz sūğyp alğandai
apalaqtap atyp tūrdy.
– Siz şynymen ieşteñe iestigen joqsyz ba?
– Joq. Ölgennen aman ba özi?!
Bağanadan beri jaña tüsken kelindei qysylyp, ieki aiağyn keiin
jibere oryndyqtyñ şetin kertip qana şoşaiyp ün-tünsiz otyrğan
Ğainidyñ öñi bop-boz bop, basyndağy aq tübit şäliden aiyrğysyz bop
ketti. Ürei jaulağan momaqan qoi közderi şarasynan şyğyp alaiğan
küii otyrğan ornynda tyrp iete almai qatyp qalğan.
Toq ieter söziniñ döp tigenine aiyzy qanğan dökei jauapqa asyğar
iemes. Jandary şyrqyrai tüssin degen nietpen ädeii sozyp,
sausaqtaryn sanamalai sytyrlatyp, yñyranyp baryp:
– Keide tiri jürgennen ölgenniñ özi artyq bolady... – dedi odan
saiyn üreidiñ būltyn qoiulatyp.
– Oibai-au, nemeneni körbiltelep tūrsyñ, şyrağym! – dedi Näbi qos
uystap keudesine qysqan qūlaqşynyn umajdap. – Turasyn aitşy
öltireiin demeseñ!
Törtköz aldyndağy qara bylğary papkany bappen aşyp, qos paraq
qağazdy ūsyndy:
– Mynany oqyñyz.
Näbidiñ qolyndağy qağaz jel qaqqandai sytyr-sytyr dirildep
ketti. Ary qarap, beri şūqşiyp ieşteñe ūğa qoimağan soñ:
– Būl ne? Közim jetetin iemes, – dedi.
– Säbira degen qyzyñyz bar ma iedi?
– İe, bar iemegende. Jalğyz qaraşyğym ğoi!
– Būl – sonyñ tergeude bergen tüsiniktemesi. Aiaq jağynda qoly tūr.
Säl irkildi de, «ary qarai ne boldyny» üreilengen közimen
ūqtyryp, auzyna qarağan iekeuge «qap, būny özderiñiz oqyğan dūrys iedi,
meni qinadyñyzdar-au» degendei qipyjyqtağan bop baryp qaita
tamaq kenedi:
– Būl, aqsaqal, bylai... Netip... yñğaisyzdau jağdai. Aituğa auyz
barmaidy. Qyzdaryñyz on jetisi küni jelikken jastarmen ilesip
Alañğa şyqqan. Bir top būzaqymen birigip araq işedi. Mastardyñ syry
belgili ğoi. Älgiler iñir qarañğysynda oilaryna kelgenin istep,
ölimşi ğyp qar üstinde tastap ketken...
Sol-aq ieken, Näbi «A-a» dep jaman dauysy şyğa basyn bir kekjeñ
ietkizdi de, kesken terektei şarq ietip iedenge şalqasynan tüsti. Ürpiip
ūşyp tūrğan Ğaini stoldy ainalyp sürine-qabyna jügirip baryp
küieuin bas saldy. Jansyz deneni jūlqylağan küii kökke qarap aua
talmap qara nol bop üñireigen auzynan aşy şyñğyryq bir demnen
keiin baryp äzer şyqty:
– Oibai-ai, oibai, iendi qaittym! Tumai şökkir jaman qar-ai, ieki
ortada şalymdy öltirdi-au! Kim barsyñ oibai, kelseñderşi!.. – dep öz
basyn özi toqpaqtai bastady. U-şuğa jügirip kirgen jūrt basyna bir
şelek mūzdai su qūiyp Näbidi äzer degende tiriltip alğan. Sodan beri
ata-anasynyñ Säbirağa degen köñili suyq tartyp, qara tastai qatyp
qalğan bolatyn.
4
Iñir qarañğysyn jamylyp jetken Säbira öz üiiniñ darbazasyn
jasqana aşty. Ūşy tüiilip salbyrap tūrğan qaiys taspany tartyp
temir tiekti ağytty da, syqyrlauyq iesikti ieppen iterip aulağa iengen.
Qaqpağa jeter-jetpes qyp bailanğan sümbil qara Aqtös şynjyryn
saldyr ietkizip bir ars ietti de, «oibai-au, sen be iediñ» degendei, yryly
lezde qyñsylauğa ainalyp, quanğannan ne isterin bilmei iesi şyğyp,
birese qarğyp, birese jerge aunap äbigerge tüsken küii jaqyndai
bergen būny arsalañdap bas saldy. Aldyñğy ieki aiağymen iyğyna
asylyp, basyn keudesine tösep işin
tarta
qyñsylady.
«Jatyrqamaityn sen bar iekensiñ ğoi, Aqtös! Küşigim meniñ!» Qapsyra
qūşaqtap Säbira jonynan ierkelete sipağan. Közine ieriksiz jas
üiirildi. Kökireginde şökken qara būlttyñ jabyğynan jylt ietip bir
säule köringendei. Alañsyz balalyqtyñ qyzyq-şyjyğyna kuä bolğan
tuğan üiiniñ būryş-būryşy közine ottai basylyp, ystyq tartyp
barady. Mine, darbazanyñ oñ jaq bosağasyna qadağan juan böreneniñ
orta tūsy jyp-jyltyr, malta tastyñ betindei qolyñ taiady.
Syrlasañ syr jūqpaidy, jūqqan künde de köpke barmaidy. Öristen
qaitqan qoñyr siyr azan-qazan möñirep iesikten bas sūqqan bette
bosağağa bir süikenbei ötpeidi. Al ana qoranyñ tüpki jağyndağy qatar
ösip tūrğan üş bäiterektiñ şetkisiniñ diñinde «Säbira, 1980 j. 10.IX.»
degen jazu bar. Besinşi klass oqyp jürgende jazğan, pyşaqpen oiyp
tūryp ädemilep. Ol kezde balapan terek iedi, ol da jyl ötken saiyn
būnymen jarysyp birge ösip keledi. Diñindegi äripterdiñ biri tömen,
biri joğary jaiylyp, aibaq-saibaq qotyrdyñ orny siiäqty qazir...
Alty ai körmegen ata-ana, ağa-bauyrğa degen sağynyş pen janyn
jegidei jegen qorynu sezimi itjyğys tüsip, qara dermantinmen
qaptalğan iesiktiñ sūp-suyq tūtqasyn tolqi ūstap tartyp qalğanda,
bülk-bülk qainağan qara qazannyñ berekeli iisi būrq ietip tanauyna
ūrdy. Öz üiiniñ iisi! Çemodanyn bosağağa qūia sap, jüregi atqaqtağan
küii ata-ana, ağa-bauyrynyñ qai būryn qarsy ūşyrasqanyna qūşağyn
jaia ūmtylmaq iedi, as bölmede ydys sürtip küibeñdep jürgen şeşesi
būl «Apa!» degenşe jalt qarady da, qolyndağy şynysyn tastai
berip, betin basyp otyra ketti. Qūddy bir joqtau aitqandai sūñqyldap
qūia berdi:
– O, sorlağan beişara! Qartaiğanda köreiik degen qorlyğymyz osy
ma iedi. Ne jazyp iek qūdaiğa, betimiz küiip jerge qarap qaldyq qoi!
Qara basyn alyp jüre almağan jaman qar, büitkenşe nege qara jerge
kirmediñ, oibai!..
Töbesinen tömen qarai tastai su qūiyp jibergendei tūla boiy
mūzdap ketken Säbira öñi sazaryp, bosağanyñ tübinde qalşiyp qatty
da qaldy. Üide basqa ieşkim joq ieken. Keşki ala köleñkede üñireigen
bölmeler şeşesiniñ dauysymen jañğyryğyp öksip tūr. Auzynan
«janym, künimnen» basqa söz şyğyp körmegen adamnyñ būlai tüñilip
küñirenui Säbirany ieseñgiretip tastady. Tüsinbediñ dep ökpeleuge beti
qaisy, müsirkeu kütkenmen, däl büitip qinalğany qatty tidi. Barar
jer, basar tauy bolmasa da, qarasyn batyrmaq bop çemodanyn qaita
alyp, qolyn tūtqağa soza berip iedi, sūñqyldap otyrğan şeşesi öksigin
tiyp:
– Toqta! – dedi, ämirli dauyspen. – Jeti tünde qaida barmaqsyñ?!
–
Keteiin,
apa.
Qaida
bolsa
qinalğandaryñyzdy körgim kelmeidi.
da
ketemin.
Sizderdiñ
– Sandalma! Qylaryñdy qylyp alyp, iendi kimge qyñyraiasyñ. Osy
öltirgeniñ de jetedi. Bar, şeşin. Byljyrap ketem deidi ğoi. Baratyn
jeriñ bolsa, nemenege keldiñ! – Bar qaharyn betine jiyp, sūrlanyp,
tebitip keldi de, sileiip tūrğan Säbiranyñ bileginen şap berip silkip
qaldy. – Nemenege melşiip tūrsyñ, jür beri!
Biraq apasynyñ bar qahary osy jerge ğana jetti. Kelesi sätte
sūstanyp kekjigen basy sylq tüsip, ieki iyğy selkildep Säbirany bas
saldy:
– Qor bolğan, qaraşyğym-ai, qaiteiin iendi!– dep tūnşyğa
sybyrlap öksip-öksip jibergende, Säbira da şydai alğan joq, ananyñ
ystyq qūşağy kökiregindegi kök sireu mūzdy ieritip jibergendei köz
jasyna ie bola almai qaldy.
– Meniñ ieş kinäm joq qoi, apa-au! Zäbirlengenim üşin östip tağy
japa şeguim kerek pe! – dedi solqyldap.
Beiuaqta bosağa tübinde analy-balaly iekeui öksikterin basa almai
qūşaqtary aiqasyp ūzaq tūrdy.
Bala ülkeigen saiyn ata-ananyñ uaiymy da ūlğaimaq. Soñğy
uaqytta auylda maskünemdik ietek alyp, jastardyñ töbelesui,
baibastaq äreket jasauy ädetke ainalyp bara jatqan. «Betim-ai,
pälenşeniñ qyzy söitip qapty!», «tügenşeniñ qyzy aiağy auyr bolğan
soñ qaşyp ketipti!..» degen siiäqty pyş-pyş qañqu qūlağyna tigen
saiyn suqany ūşyp qara sudy qaltyrap işip otyrğan ana öz qyzynyñ
mynandai masqarağa ūşyrağanyn iestigende töbesinen jai ūrğandai
jairap qalğan birjolata. «Kimmen qaraisañ, sonymen ağar» deitindei,
özgelerdiki toi ieken mūnyñ janynda. Bärin bittige sanap küirep,
küñirense de jamandyqqa qiğysy kelmegen ana baiqūs qyzynyñ
«kinäm joq» degen sözin maldanyp ineniñ jasuyndai bir jaryq säule
izdegen. Nede bolsa Säbiranyñ öz auzynan iestuge yntyq. Qūpiiäny
bireu iestip qūiardai iesiktiñ ilgegin salyp, terezelerdiñ perdesin
qaitadan mūqiiättap japty.
Säbira juynyp-şaiynyp, dastarhan basyna tize bükken soñ apasy
suyrtpaqtap syr tartuğa köşken. İen üide iekeuinen basqa tağy
bireuler bardai sybyrlap söileidi. Qyz bala anasynan ne syr
jasyrsyn. Bolğan jaidy bükpei tügel aityp bergen. Jäbirleuşi
orys soldattary iekenin iestigende apasy odan saiyn qorlanyp
büktüsip otyryp qaldy. Betin basyp, qystyğyp ūzaq jylady. Özi
tanityn mūsylman balasy bolsa, bir ittigin keşirip, aralaryn
jarastyryp jiberermiz be degen älsiz ümiti birjolata üzilgen.
İeñ qiyny äkesimen ūşyrasu boldy. Syrttağy qarañğylyq
qoiulanyp, iştegi şamnyñ şekesi jarqyrai tüsip äbden köz bailanğan
sätte syqyrlai aşylğan iesikten özimen birge qañtardyñ bir qora
aiazyn iertip äldekim qorbañdap kirip kele jatty. Tyqyr şyqsa jüregi
suyldap, qylpyldap otyrğan Säbira lyp ietip as üidiñ bosağasynan
moiyn sozyp iedi, kelgen äkesi ieken. Jer bauyrlap sumañ qaqqan aiaz
lap berip qūşaqtai alğanda jipsi bastağan denesi qaltyrap ketti.
Äkesi aiaq-qoly sereigen süiekti adam iedi. Şolaq tonnyñ üstine
qaudyrlağan ūzyn brezent sulyq kiip alğan soñ qorbiyp bosağağa
syimai tūr. Bauy iek astynan şart bailanğan suyr malaqaidyñ qos
jiegi äppaq qyrau. Qolyndağy jarty qap äldeneni satyr ietkizip aiaq
astyna tastai salyp iedi, «ie, biz ğoi» degendei üi işin lezde balyq iisi
kernep ketti. Malaqaiyn şeşip, tizesine bir soqty da, kiim ilgiştiñ
üstine tastady. İeki jağyna kezek ieñkeiip mūrtynyñ şalğysyndağy
būrşaq-būrşaq mūzdy qaqqan. Sonan soñ qoqiğan sulyqtyñ tüimesin
ağytpaq bop biraz äurelenip iedi, barjiğan sausaqtary ikemge kelmedi
me:
– Būl üidiñ qatyny ölip qalğannan sau ma! – dedi keiistikpen
dauysyn kötere.
Qolyndağy şynysyn stolğa qūia sala sürinip-qabynyp jügirgen
şeşesine ilesip, Säbira da ūmtylğan. «Köke!» dep yşqynğan dauysy
kömeiinde tūnşyğyp, iekpindep jetip kelgen boida bas saluğa bata
almai ieki qoly jaiylğan küii qalt tūryp qalğan. Äkesi töñkerile
būrylyp, keñ aşylğan közderiniñ qaraşyğy döñgelenip säl tūrdy da
jek köretin ne jiirkenişti birdeñeni körgendei janaryn tez
taidyryp äketti. «Taz öşin tyrnadan aladynyñ» kerimen, «seltiip
neğyp tūrsyñ, şeşpeisiñ be mynany!» dedi iekeuine kezek jautañdap
degbirsizdenip tūrğan apasyna aqyryp.
Būğan qaityp nazar salğan joq, qarsy aldynda oryndyq, qabyrğa...
siiäqty jansyz birdeñe tūrğandai. Būnyñ bar-joğy, öli-tirisi birdei
ieken. Joqqa sanap jüreginen sylyp tastapty. Osynau del-sal
beitarap küi janyna qatty batty. Būdan göri jer-jebirine jetip
ūrysqany ne kök jelkeden bir tüiip üiden quyp şyqqany äldeqaida
artyq iedi-au!..
JİYRMA İeKINŞI TARAU
JARALY JAS ALMATY
Qansyrap, jarasy janğa batqan Almaty yñyrsyp jatyr. Talai
tağdyrdyñ şyrqyrağan dauysy tas türmeniñ işinde tūnşyqty.
Kisi degen keide qysqa künde qyryq qarjasyp jürgen bireulerdiñ
nebir ittigine üirenşikti närsedei jaibaraqat qaraidy da, al ylği da
köñilinen şyğyp qūldyrañdap tūratyn iekinşi bireu säl jorğasynan
jañylyp ketse, apşysy quyrylyp, myñ kündik jaqsylyğyn bir
kündik qateligi tärk ietip, tas-talqany şyqpai ma. Ortalyq ta
Qazaqstanğa sondai qyrği qabaq tanytty. Äkelep-kökelep arqasynan
syipap, basqanyñ nesibesinen oiyp alyp jyly-jūmsaqty auzyna
tossa da tauğa qarap ūlyğan Kavkaz ben Baltyq jağalauyndağylar
būnyñ kökesindei qylyq körsetse de būlai talağy tars airylmas iediau. Basqaniki basqa, qūiryğyna tepseñ, betin töseitin könbis, myñğa
tarta mektebin jauyp tilin keskende de, jalpaq dalasyn tilgilep, atababasynyñ süiegin traktormen taptap, özderin sai-sala, qūm-şöleitke
quyp tastap «arpa işinde bir bidai» ğyp jautañdatqanda da jäbir
kördim dep myñq ietpegen salbökse, «orys bolu üşin äueli qazaq bolu»
kerek deitin bir barmağyn işine bükkenderdiñ mazağyn maqtan
köretin, ieki jüz ielu jyldyq qūldyğyn progreske, baqytqa jettik dep
ūlanasyr toi ğyp ötkizetin, atomnyñ oqpanyna kögendep qoiyp, dürsdürs bomba jaryp köteninen kök tütin şyğarsa da «Oibai, otandy
ietpen qamtamasyz ietemiz, Qazaqstanda qoi sanyn ielu millionğa
jetkizemiz!» dep ūl-qyzy jappai aq taiaq ūstağan äsire ūranşyl,
dañğoi, osynşa iis almas «kalbitterdiñ» aiaq astynan būlai moinyn
işine alyp möñkigenine İmperiiä qatty kektengen, aiamasqa bekigen.
Alañdy tankimen tazartqanşa qūiryğy qopañdap üki közdengen
Qazaqstannyñ jaña kökesi ieki tizgin, bir şylbyr qolyna tolyq tigen
soñ-aq qasyn qaişylap şyğa keldi. İereuilge dem beruşi kim?
Ūltşyldyq piğylğa qalaişa jol berildi? Aq Ordadağylardyñ ieki
aiağyn bir ietikke tyğyp, büiidei bürsin. Biraq köp ötpei
ainalasyndağylardyñ Beisenbai, Seisenbailardan tuğanmen, nağyz
partiiänyñ bel balasy iekenderine közi jetken. Qonaevqa işi mūz bop
qatsa da, bir riza bolğany – töñiregine partiiä isine adal nağyz
kommunisterdi jinapty. İeger ana Alañdy kernegen qyzylköz
qaharly tolqynğa jön biletin bedeldi bireu myna jaqtan qany qyzyp
ūrandap qosylğanda ğoi, mäselen, ielu altynşy jyly Vengriiädağy
köterilisti basqarğan Nad siiäqty, ...Qūdai saqtasyn! Abyroiğa orai,
būlarda ondai piğyldyñ ūşqyny da joq. Jorğalap, qandai isti de
oiyñdağydan asyryp oryndaidy. Birine biri jau, bäri tek jaña
qojaiyndy süiedi. Sol mahabbatyn bildiru üşin birinen biri asyp
tüsuge janyn salady. Osyny sezgen kösem terisi keñip, altyn taqqa
nyğyzdanyp ornyğa tüsti.
Buyrqanyp Alañdy kernegen jas tolqyn şyn mäninde jetim ūrpaq
iedi, jalğyz özi şyryldady. Soldafondyq İmperiiä ietpetinen sūlatyp
salyp kerzi ietikpen tepkilep, qasqyr itke talatqanda yşqynyp kep
ara tüsken äkeler de, ağalar da bolmady. Aştyq pen repressiiänyñ tas
diirmenine tüsip ügitilip, irilikten airylğan äkeler tynyş ötken är
künine şükirşilik ietetin täubaşyl, meşel de, sol körbala ūrpaqtyñ
bauyrynan örbip, qoñtorğai tūrmystyñ qara köjesimen oqyp jetilgen
ağalar tyrbynyp şyqqan biigin ieşteñege aiyrbastağysy kelmeitin
aianşaq, jaltaq.
Bauyrlary üşin jany şyrqyrağandar biren-saran. Ataqty general
Marat Almataev Alañdağy sūmdyqty körgende altyndağan şenşekpeniniñ betine de qarağan joq. Tizgindi qolyna alyp, äskeri isqimylğa bağyt-bağdar berip otyrğan KGB-nyñ şefine tebitip kirip
baryp:
– Toqtat, myna masqarany! – dep stolyn salyp-salyp qalğan.
– Onda seniñ jūmysyñ bolmasyn! – dedi anau bezerip. – Bärin biz
şeşemiz!
– Bärin sen şeşseñ, biz nesine general bop jürmiz?
– Büginnen bastap general iemessiñ. Pogonyñdy jūlyp tastasa da
bolady! – dep sap-saryala neme, sary jylandai ysyldap qolyn soza
bergende iektiñ astynan jūdyryqpen jalğyz-aq perip, sereñ ietkizip
şalqasynan tüsirgen.
Ūltşyl, «būzyq» generaldy bülikşil qalada bir kün de toqtatqan
joq, üi-işine qoştastyrmastan Moskvağa arnaiy samoletpen
jöneltip, ary qarai Auğanstanğa, ölmeseñ – ömirem qap dep ot pen
oqtyñ astyna aidady da jiberdi.
Qardyñ betin qūiryğymen sipap, qandy izin jasyrğan ailaker
tülki sekildi, qaraly uaqiğadan keiin Aq Ordanyñ qojasy ziiäly
qauymnyñ auanyn baiqap, auzyn alu üşin jazuşylarmen kezdesuge
kelgende aqiyq Jūban aqyn men aiauly jazuşy Safuan atyp tūryp,
iel jüregindegi qyjyldy taisalmai aityp salğan. Birimen biri talasatarmasa minbege şyğyp, «Qonaev käkäi, sen äibätsiñ. Siz sekildi
basşyny baiağyda-aq añsap kütip-iek, iendi kösegemiz kögeretin boldy»
degen siiäqty öñkei būralqy, jalpaqailardyñ qoşametine boiy
balqyp albyrap otyrğanda qos ardagerdiñ sözi betine mūzdai su
şaşyp jibergendei boldy. «Men ūl-qyzdarymyzdyñ Alañda itke
talanyp şyñğyrğan dauysyn iestigende Otan soğysynyñ otjalynynan aman kelgenime ökindim. Ūrpağymyzdy östip qorlatu üşin
soğysyp pa iedik!..» dedi Jūban aqyn özegin öksik kernep.
Būl siiäqty ierler az iedi, tym az. Jaişylyqta ieldiñ ierkesimin,
serkesimin dep jüretinder üni şyqpai būğyp qaldy. Keibiriniñ tipti,
ündemei qalsa da bir säri ğoi, jyğylyp jatqanda jaumen birge
jarysyp tepkilegenin qaitersiñ. Omyrauynda sölkebeileri
syñğyrlağan yğai men syğaidyñ birazy qalqyp işken qaimağyna
adaldyğyn tanytyp, «būlar sotsialistik qoğamymyzğa jat piğyldağy
būzyq element, ūltşyldar. Aiausyz jazalau kerek» dep Ortalyq
komitetke «Aşyq hat» jazyp, alpauyttyñ astyna birjolata salyp
bergen joq pa!..
Alañnan qansyrap şyqqan jas Almaty tas türmelerde yñyrsyp
jatty.
JİYRMA ÜŞINŞI TARAU
AQBOZ ATTY ASAU JYR
1
Äziz-Sūltan tergeuşiniñ bölmesinde qūlaqşynyn basa kigen ieki
aidauyl ūzyn siraq jendettiñ ymdauymen tarpa bas sap tepkileptepkilep tün ortasy aua kamerasyna süirep äkep tastağannan beri äli
ies-tüssiz. Tas qarañğy meñireu tynyştyqty būzyp üzik-üzik
qyryldağan tynysy ğana tirliginen belgi bergendei. Sandyraqtağan
sanasy sapyrylysqan ieles. Temir iesik aşyldy ma, jyltyr şynjyrğa
tizip, küzetşiniñ bilegine asyp jüretin bir buma kilttiñ üirenşikti
syldyry iestilgendei boldy. Jo-joq, sazdai süikimdi dybys, kümis
jügenniñ syldyry. Aiağyn äsem basqan aiañşyl attyñ iezuindegi
sağaldyryqtyñ syñğyry ma, qalai? Äne, dalany tuiaq dübiri kernep,
jylqy kisinedi.
Kenet türme işindegi qara tünniñ qaryny qaq aiyryldy. Qol sozym
biiktegi alaqandai quystyñ syğyraiğan közi şyradai jandy da,
birte-birte ūlğaiyp, jaryq düniege keñ aşylğan terezege ainaldy.
Qara tündi qaq jaryp bir äppaq ieles kezip jür: aqşa būlt pa, äppaq
qūiyn ba? – jo-joq, jal-qūiryğy jelbirep jüitkigen qos aq boz
arğymaq! Moiynyn aqqudai sozyp, äppaq nūr bop ağyp keledi.
Qatarlasqan qos arğymaqtyñ birine Oljas mingen, üstinde aq jibek
köilek, belin şart buğan kök şäii belbeudiñ şaşaqty ūşy oñ
büiirinde bairaqtai jelbireidi.
Bir üzim kök zeñgir aspan. Aqyn aq süñgisin üñiltip qaptağan jaudy
türe quyp kele jatyr iedi, kenet aq būltty aq saqalyna orağan bir
sūsty qariiä biikten sorğalap kep naizasyn jūlyp aldy da qolyna
ūşynan ot şaşqan altyn qalam ūstatty. Qalam ūşynan şaşyrağan
ūşqyn bir-bir jūldyz bop jarqyrap aspanğa qonyp jatyr. Altyn
qalamnan aq süñgiden beter qoryqqan jauğa qarap tūryp Aqyn qabağyn
tüiedi:
Jauyzdyqtyñ üş türi bar kädimgi:
Bir jauyzdyq jaralaidy täniñdi;
Bir jauyzdyq jaralaidy janyñdy;
Bir jauyzdyq jaralaidy täniñdi de janyñdy...
İekinşi at bos. Ağyndap jetken boida qarsy aldyna köldeneñdep
tūra qaldy.
– Tūr, bauyrym, şyq qapastan! – dedi Aqyn kündei kürkirep.
– Tūra almaimyn. Öne boiymda sau tamtyq joq soqqydan.
– Söileuge tiliñ kelgende tūruğa äliñ kelmegeni me! Meniñ bauyrym
ondai jasyq boluğa tiis iemes. Tūr ornyñnan! Men seni keñ dalağa,
bostandyq ieline alyp ketuge keldim.
Ämirli dauys qoltyğynan demegendei ornynan qalai atyp
tūrğanyn bilgen joq. Boiy jep-jeñil. Janyn şyrqyratqan auruy
qaida ketkeni belgisiz. Qunaq basyp kep arğymaqqa qarğyp mingen. Şüu
dep taqymyn qysyp qalyp iedi, auyzdyğyn qarş-qarş şainap
typyrşyğan januar yta jöneldi.
Samal jelpip torğyndai tolqyğan keñ dala, tañ şapağyn betine
jaqqan şyraily aspan. Qairan boz ködeli bostandyq otany! Köñil
asqaq, qiiäl şeksiz. O, keñ dala, sende soqqan jürektiñ iñkär bolmauy
mümkin be! Sende jortqan tuiaqtyñ tūlpar bolmauy mümkin be!
Sondyqtan seniñ boz jusanyñ än-jyrmen terbeledi; Kök aspanyña
qyrandar ğana bilik ietedi.
Kökjiekti kertip asqaqtağan arsa-arsa biik taudyñ jyqpyljyqpylynan jyryla lyqsyp tögilgen kün nūryna möldir tañ
rahattana şomylyp tūr. Qos jüirik şabysynan tanar iemes. Aqyn oq
boiy alda. Ai mañdaiy jarqyrap, qara tolqyn şaşy jelbirep, azat
jüregi asqaqtap, qūdiretti ünmen aspan astyn jañğyrtyp keledi:
– İeh-hei, polovetskii krai,
Ty tabunami slaven.
Von voronye brodiat
V livniah suhoi travy.
Dai molodogo konia,
Jily vo mne igraiut,
İa proskaçu do kraia,
Gorod i step
Nakrenia...
Jalyn atqan öjet jyrdy jel ilip ap qiiändarğa qalyqtatyp äketti,
şyñ-qūzdar bir-birimen jarysa qaitalap qoñyraudai kümbirledi.
Būryn-soñdy mūndai aibyndy zor dauysty iestimegen dala dür
silkingen. Japandy ien jailağan maqūlyqtardyñ zäresi ūşyp, biri inge
tyğylyp, biri beti auğan jaqqa tūra bezgen.
Kenet şi arasynan qors-qors ietip, bir qap-qara qaban şoşqanyñ
aldynan köldeneñdep qaşa jönelmesi bar ma. Jalt berip ürikken at
kisinep tik şapşyğanda būl sypyrylyp sauyrynan tüsip qaldy.
Jerge qatty qūlady. İeñsesin kötere alar iemes. Aiğailaiyn dese,
dauysy şyqpaidy. Oinap şyğa kelgen at ier-tūrmany jaltyldap
aidalağa ketti. Aqyn artyna būrylyp qarağan joq, kün astyna siñip
barady küñirene kürkirep...
Äziz-Sūltan selt ietip közin aşyp aldy da, qaida jatqanyn
tüsinbei ainalasyna tañyrqap ūzaq qarady. Jaña ğana özi atoi sap bel
ortasynda jürgen qily körinis pen myna qai jağyna qarasa da
janaryna
jelimşe
jabysqan
būldyr-bedersiz
sūrğylt
qabyrğalardyñ qaisysy öñi, qaisysy ieles iekenin qapelimde ajyrata
almai meñ-zeñ.
2
Tün ortasynda tepkilep-tepkilep äkep tastağannan beri ies jiğany
osy. Kün şyğypty. Auzynda temir kires yrsiğan kişkentai quystan
syzdyqtağan qyzyl şapaq qarsydağy iesiktiñ şekesine şoq basyp tūr.
Beton iedenge ietpettei qūlağan ieken, işi-bauyry mūz bop siresip
qalğandai. Tūrmaq bop qozğalyp iedi, tas töbesinen qūiymşağyna deiin
jūlyn boiyn qualai ötkir qylyş osyp ötkendei, qalai aiğailap
jibergenin bilmesten qaitadan ornyna qūlap tüsti. Auzy-mūrynynyñ
qaisysynan aqqany belgisiz, iedendegi käse auzyndai ūiyğan qara
qandy şyntağymen basa jyğyldy.
Tūla boiynda qaqsamaityn jeri joq. Süiek-süiegi ügitilip, teri
işinde syldyrap bos jürgendei. Ataña näletter qorlap qūtyrğan
itşe tepkiledi-au. Ökpe-bauyry iezilip ketken şyğar. Älgindegidei
şalt qimyldamai, äueli ieki qolymen jer tirep, sodan keiin bir
tizerlep, qabyrğağa süiene birte-birte boi tiktedi de, tältirektep
kelip irgedegi temir-taqtanyñ üstine qisaidy.
Bügin, mine, altynşy kün ierkin tynystar bir jūtym taza auağa zar
bop tar qapasta jatqanyna. Täni jara, kökiregi nala. Basqa qorlyğy
azdai, mūnda süirep äkep tyqqanyn aitsaişy. Qazaq bolsa, barmağy
işke bügiler, orys bolsa, tis batyrdy degen dauğa qalarmyz, odan da
ara ağaiynnyñ qolymen ot köseiik degen iesep pe, tergeuşisi
Allahverdiev degen äzerbaijan jigiti ieken. Mūrnynyñ astyna ğana
tört būryştap kertip mūrt qoiğan, şaşyn şekesinen qaq jaryp
mailap tarağan jyp-jylmağai jyltyr qara. Äuelgide familiiäsyna
qarap, mūsylman ğoi dep işi jylyp qap iedi, dini käpirden de qatty,
qadalğan jerinen qan alatyn qyzyl köz päleniñ özi ieken. Adam
tağdyryn şeşip otyrğanymen isi joq, dökeileri qylmysker dep at
qoiyp, aidar taqty ma – bitti, teris iezulep jan-tänimen sony
däleldeuge asyq.
KGB şirkin aitary joq, kinäratsyz jūmys istepti. İeleusiz,
qatardağy bir būnyñ üstinen mūnşa mälimet jinasa, milliondardy
qalt jibermei qyrağy közdiñ aiasynda ūstap otyru üşin qanşalyq
küş-qūdyret kerek deseñşi. Sol ieki küngi mūnyñ söilegen sözi, istegen
äreketi tüp-tügel sairap mūz qabaq tergeuşiniñ aldynda jatyr.
Ötken-ketkendi köz aldynan ötkizip, qalai iekşese de aqylğa siiär iemes,
qoltyqtasyp qasynda jürgendei, ne istep, ne qoiğanyn közinen tizip
beripti. Suretter men kinolentağa qarap otyrsañ, tas laqtyryp
jürgen, äldekimdi taiaqpen ūryp tepkilep jatqan ylği da būlar.
Netken jabaiy būzaqylyq dersiñ. Al būlardyñ būrymdysyn
şaşynan süirep, jatyrynan tepkilegen soldattyñ ietigi, basqa-közge
töpelegen şolaq kürekter men temir şybyqtar, ört söndirgiş maşina
şaşqan sudan üsti-basy malmandai bolğan beişarany kök mūzdyñ
üstine alyp-soğyp talap jatqan qasqyr itter... qaida? Onyñ biri de
joq. Janūşyrtqan dalbasamen qorğanu üşin qoldaryna ūstağan tas,
taiaqtary şoşañdap qazaqtar ğana qalğan obektivte.
– ... Taiaq jūmsağanyñdy moiyndaisyñ ba?
– Men qorğandym ğoi.
– Qaidağy qorğanğan? Äne, ūryp jatqan joqsyñ ba?
– Temir kürekpen pergilep basy-köziñdi jaryp jatqanda, ağaş taiaq
ūstap qarsylasqan künä ma?
– Olar – tärtip saqşylary, qalai jazalasa da ierikti. Artyñdy
qysyp üiiñde otyrsañ, kim tiiser iedi? Ne üşin bardyñ Alañğa?
– Namysymdy joqtap bardym!
«Namys seniñ ne teñiñ» dedi me, tergeuşi betine ünsiz ūzaq qarap
myrs ietti:
– Izdegeniñdi tapqan şyğarsyñ! Köziñ bittep, mine, iendi sottalasyñ.
Ökinbeisiñ be?
– Tittei de ökinbeimin. Qaita sol küni Alañğa barmai būğyp qalsam,
ömir boiy jerge qarap öter iem!
– Uh, ty deka-a-brist! Söziñ iendi tüzele bastady, söilei tüs. Alañğa
sanaly türde barğanyñdy öziñ de moiyndap otyrsyñ. Demek, bülikke
dem beruşilerdiñ biri iekeniñdi de teriske şyğarmassyñ?
– Birinşiden, men mūny bülik dep ieseptemeimin. Biz Konstitutsiiäda
körsetilgen azamattyq hūqymyzdy paidalanyp beibit şeruge
şyqtyq. Bülikke ainaldyryp jibergen – özderiñiz. Beibit talaptan
basqa ne bas būzarlyq jasady jūrt? Sözderine qūlaq asyp, dūrystap
söilese bilgende özderi-aq yñ-şyñsyz tarap keter iedi. Öitudiñ
ornyna ükimet şaptan türtip özderi arandatty. Halyqtyñ qaharynan
qoryqty. Basqalardy aibyntyp uysynda ūstau üşin būzaqylardyñ
büligi dep basyp-şanşyp tastağandy jön kördi. İekinşiden, men jür
dep ieşkimdi ügittegenim joq, öz jüreginiñ jetegine iergen köptiñ biri
bop bardym Alañğa.
Jyltyr qoñyr üsteldi qos şyntaqtap, küşigenşe tönip otyrğan
tergeuşi qalyñ qabağyn bir sekirtip alyp, qasyndağy televizordyñ
tüimesin syrt ietkizip basyp qalyp iedi, közi jypylyqtap baryp
aşylğan ekrannan kündei kürkirep, äneuküngi tentek Alañ şyğa keldi.
Tribunanyñ tübinde, däl kösemderdiñ köz aldynda būl sañqyldap
söilep tūr. Auzynan buy būrq-būrq ietedi. Jalyndağan sözi odan da
ystyq. Qolyn iekpindete sermep, söziniñ aiağyn öleñdetip baryp
toqtağanda, guildegen Alañ dür silkinip, «Bastyrmaimyz keudemizdi!»
dep tolqyp küñirenip ketti.
– Būl ne, ügit iemes pe? – dedi tergeuşi ekrandy syrt ietkizip söndirip
jatyp. – Būdan artyq qandai nasihat kerek? Köteril, jūmyl, qirat!
dep ūrandap jatqan joqsyñ ba! Būzaqylardy bülik jasap, qoğamdyq
tärtipke qarsy şyğuğa ündediñ. Būnyñ qandai qylmys iekenin bilesiñ
be?
Äkki neme qiiüyn tauyp, zañnyñ alyp döñgelegin būğan qarai
aqyryn döñgeletip äkele jatyr, oñtaiyna kelgende şyğyrğa tüsken
tekedei baq ietkizip üstinen janşi salmaq. Qap, «artyq qairat janğa
qas» dep babalar osyndaida aitqan-au dedi Äziz-Sūltan bir sät
ökinişke bel aldyryp. Osynşalyq lapyldap közge körinbese de
bolatyn iedi ğoi. Biraq boidy kernep tasyğan ystyq qan qoidy ma.
Aitatyn jerde aityp qalmasañ, atatyn jerde ata almasañ, ondai
ölekse keudeni süiretip keregi ne.
– Men öz basym qylmys istedim dep ieseptemeimin! – dedi ÄzizSūltan şiryğyp. – Men tek partiiänyñ osy uaqytqa deiin jürgizip
kelgen keibir saiasatyna öz közqarasymdy bildirdim. Partiiä özi de
sütten aq, sudan tazamyn dep otyrğan joq, jiberilgen talai
qatelikterdiñ betin aşyp jatyr. Qazirgidei Demokratiiä men
Jariiälylyq zamanynda azamattyq hūqymyzdy paidalanyp pikir
bildirsek aiyp pa?
– Köp bilesiñ, jigitim. Üiretuşiñ myqty ğoi, sirä. «Mysyq pen
tyşqan» oinap qaitemiz, turasyna köşeiik äñgimeniñ. Alañda söz
söilep nasihat taratuğa kim itermeledi?
– İelder şyğyp oilaryn bildirip jatqan soñ, men de söiledim.
– Öitip jaltarma. Sender aldyn ala daiyndalyp alğansyñdar.
Arğy jağyñdağy aitaqtauşylardyñ äzirlep bergen sözin aittyñ.
– İeşkimnen söz sūramaimyn. Qūdaiğa şükir, ieki-üş auyz sözdiñ
basyn qūrauğa özimniñ de şamam jetedi!
– Öleñdi de taban astynda öziñ şyğardyñ ba?
– İä.
– Toje mne naşelsia Djambul! Būryn taqpaq jazyp körip pe ieñ?
Gazet-jurnalğa şyqty ma?
– Joq.
– İendeşe kim senedi seniñ ol sandyrağyña. – Tergeuşi öziniñ
tüsinigine şañ jūqtyrar iemes.
Qazaqstannyñ jaña basşysy Alañğa şyqqan «būzaqy, ūltşyl
elementterdiñ» ūiymyn äşkerelep, taiau künderde basşylarynyñ
atyn ataimyz dep aidai älemge jariiälap qoiğan bolatyn häm onyñ
solai bolatynyna nyq senimdi iedi. Tiisti
mekemelerge
qylmyskerlerdi jedel türde tauyp, jazalauğa nūsqau bergen.
Jomarttyq jasap, bizge ieñbek ietken ieleusiz qalmaidy degen
işaramen, «bülikti» basyp-janşuda airyqşa atsalysqandardyñ
şenderin ösirip, nagradağa kömip tastady. Jas tergeuşi şen qūmar iedi.
Op-oñai ösudiñ, şen alyp, şekpen jamyludyñ töbesi körinip tūrğanda
atqa qamşy baspai qalai qarap tūrsyn, alaqanyn ysqylap, tapsyrğan
isti oryndauğa janyğa kiristi.
Joğarydağylardyñ syzyp bergeni – sara jol ol üşin, tört sirağyn
bailap, aldyna top ietkizip tastağan kök toqtynyñ «Allahu akbar» dep
janazasyn şyğarudan özge ieşteñe oilağan joq. Qylmysker degen
ieken, demek tek qylmysker dep däleldeu kerek, basqaşa bailam –
bolaşağyña qoiylğan krest. Sondyqtan taban jolynan taimaityn
ölermen tergeuşi özi aldyn ala kesip-pişip alğan joramalyn
däleldeu üşin aiypkerin qiiä bastyrmai qaqpailap qudy da otyrdy.
«Bülikti basqarğan belsendilerdiñ biri osy. Uystan şyğarmau kerek.
Jaqsylap tūryp şyryldatsañ, qūiasyn özi-aq aqtarady» degen senimdi
miyna myqtap şegelep alsa kerek.
– On altysy küni ymyrt qarañğysynda nomersiz aq «Volgamen»
jataqhanalardy aralap, ügit taratqandaryñdy anyqtap otyrmyz.
Qasyñda tağy kimder boldy?
Äziz-Sūltan ieriksiz myrs ietti:
– Aq «Volga» iemes, aq şolaq atqa minip jürgenim iesimde.
– Qiqañdy qoiyp, dūrys jauap ber, – dedi tergeuşi zildenip.
– Dūrysy sol. On altysy küni men mūnda bolğam joq, auylda, auru
äkemniñ qasynda boldym. Senbeseñiz, kuälarym bar.
Tosylyp qalğan tergeuşi jūdyryğyna jötelip alyp:
– Tekseremiz. Anyqtaimyz bärin, – dedi bäseñsip.
Qiiüy kelmegen jerge toqpaqtap kirgizip jiberu iedi oiy, onysy iske
asatyn iemes. Talai sağat bas qatyryp sara jolyn syzyp alğan däiekdäleliniñ biri qolynan susyp şyğyp ketetin türi bar. Alañda söz
söilegen batyr jigittiñ bir kün būryn tündeletip nomersiz aq
«Volgamen» jataqhanalardy aralauynyñ bek qisyny kelip-aq tūr.
Aiypty üiip-tögip jamai bereiin, qai qylmysker kinäsin özdiginen
moiyndauşy iedi, qasaryssa tizege salarmyn degen. On altysynda
Almatyda bolmağany şynymen rastalsa, būnyki aram ter. Altyn
pogonğa qonaqtar jaña jūldyzşanyñ jaryğy kömeski tartyp alystap
bara ma, çert poberi.
Tergeuşiniñ öñi quqyldanyp, sausağynyñ ūşyna diril jügirdi.
Qolyndağy qalamsaptyñ qūiryğyn tistelep, oñ közin syğyraita
būnyñ betine tesilip säl otyrdy da, jez qarmağyn jalt ietkizip tağy da
aldyna qarai laqtyrdy:
– Transporanttar jazyp, saiasi ūranmen myñdağan adamdardyñ biraq sätte tastüiin Alañğa şyğuy mümkin iemes. Būnyñ artynda ülken
ūiym bar. Aldyn ala daiyndalğansyñdar. İdeiälyq dem beruşileriñ
kim joğarydan? Mäselen... – Qalyñ qyzyl däpterdi aşyp, äldebir
tizmge qarady. – Qonaev, Süleimenov, Asqarov, Bekejanov tağy sol
siiäqtylar. Osylardyñ qaisysy sendermen jeñ ūşynan jalğasty?
Özderi tikelei aralaspasa da, senimdi adamdary aralaryñda bolğan
şyğar?
«Mynanyñ bir iemes, birneşe noqaty kem-au!» dep bir dem betine
tañyrqai qarağan Äziz-Sūltan:
– İä, boldy, – dedi teris iezulep. – Qonaevtyñ aty, Oljastyñ öleñi
auzymyzda boldy.
– Dūrys aitasyñ, sender olardyñ ūltşyldyq ideiälarymen
ulanğansyñdar! Jalpy ūiymdaryñnyñ aty qalai?
– Namys.
– Dūr-rys!.. – Qūiryğy kemirilgen qara qalam aq paraqtyñ betimen
qaiqañdai jöneldi. – Müşesi qanşa?
– Jeti million.
Qalam qañtarylyp qaldy:
– Qyljaqty qoi, jön sözdi ait.
– Şyn aitamyn, Qazaqstandağy bükil qazaq soğan müşe!
Söz törkini tüisigine iendi jetken tergeuşi:
– Ottapsyñ! – dep qalşyldap ūşyp tūrdy. – Aqymaqty tapqan
iekensiñ. Büitip qyrsyğa berseñ, jynyñdy qağyp alamyn, ūqtyñ ba?
Sūraqqa naqty jauap ber, senderdi Alañğa bastap aparğan kim?
– Ärkimniñ öz jüregi.
Jyltyr stoldyñ ierneuin syğymdai tūtqan taramys sausaqtar
qany qaşyp bop-boz bop ketti. Tūtyğyp, tüiilgen küii melşiip tūryp
qaldy da, şaşy şegine bastağan jyltyr şekesine deiin lap qyzarğan
aşudyñ alauy säl basylyp sabasyna tüseiin degende: – Jaraidy,
bara ber, – dedi iesikti iegimen nūsqap. – Jañağy sūraqtar jöninde
ierteñge deiin jaqsylap oilan!
– İerteñ de, arğy küni de berer jauabym osy!
İerteñinde de, odan keiin de tergeuşi sol bir äninen jañylğan joq:
«Basşylaryñ kim? Qonaev pa, Bekejanov pa? Älde Süleimenov pe?..
Naqty attaryn ait». Oidan qūrağan ötirigine özi ğana iemes özgeni de
ilandyrğysy keletin topas ozbyrlyqqa būl da tastai qatyp
qarsylasyp baqty. «Bizdi ieşkim bastağan joq, Alañğa özimiz bardyq»
dep bir sözinen ainymai qarysyp tūryp alğan.
Üşinşi küni tergeuşi basqa ailağa köşken syñaily. Yzğaryn
syrtyna salyp kündegidei birden şüilikken joq. Sypaiy, synyq.
Jaqsylyq oilaityn qamqor adamnyñ ünimen kümbirlep, būnyñ ömirge
iendi qadam basqan jas iekenin, janbai jatyp öşpei, bolaşağyn oilau
kerektigin, albyrttyqpen jasağan qateligin şyn köñilimen
moiyndasa, sovettik ädil zañ keşirim ietetinin ūzaq aityp, alystan
orağytqan. Äbden buyny bosady-au degen bir mezgilde:
– Jas bolğan soñ janym aşyp otyr. Jağdaiyñ qiyn-aq. Äitse de
köp närse öziñe bailanysty, – dedi şylbyr ūşyn aldyna tastap. –
Özderiñ siiäqty añqau, albyrt jastardy otqa iterip qoiyp, jyly
uialarynda būğyp otyrğan nağyz bülikşilerdi äşkereleu üşin seniñ
järdemiñ kerek. Biz, ärine, olardyñ kim jäne nendei äreket istegenin
bes sausaqtai bilemiz. Sen tipti ündemei qoisañ da ieşteñe özgermeidi;
tek ol seniñ adaldyğyñdy aiğaqtau üşin qajet...
– Ol nendei kömek? – dedi Äziz-Sūltan tütinniñ qai jaqtan
şalyqtap şyğaryn añğara almai tiksinip.
– Qonaevty auyzğa aluğa qaimyğarsyñ, ärine. Jaraidy,
Bekejanovty-aq ata. Sonyñ astyrtyn jibergen kisileriniñ aldauyna
ierip, arandap qalğandaryñdy jaz. Talaidyñ qanyn işip tairañdağan
sūm onsyz da qūrdymğa ketkeli tūr. Qylmysty äreketi tolyq
däleldendi, būltartpaityn aiğaqtar qolymyzda qazir.
– Däleldenip otyrsa, meniñ jalğan kuä boluymnyñ ne qajeti bar?
«Sony da tüsinbeisiñ be?» degendei tergeuşi tesilip būnyñ betine
ūzaq qarady.
– Sağan qajet. Jaña aittym iemes pe, seniñ öz basyñdy araşalau
üşin kerek dep, Ne degen sorlysyñ, otqa aidasa boqqa qaşatyn
qyñyraiyp. Mä, mynany oqyp şyğyp, köşirip jaz da qolyñdy qoi,
sonymen qūda da tynyş, qūdaği da tynyş!.. – Papkanyñ işinen bir
paraq qağaz alyp, qolyna ūstatty. Maşinkağa sirestirilip basylğan
tolyq bir bet. Läm-mim deuge şamasy kelmei ieriksiz köz jügirtip
şyqty. Ūzyn-ūrğasy: «Arandatuğa ierip alañğa barğanyma qatty
opynamyn... Jaibaraqat jatqan bizdi Bekejanov dürliktirdi. Ras, men
ol kisiniñ özin körgen joqpyn. Plenum bolğan küni ymyrtqa qarai
nomersiz aq «Volga» mingen bireuler jataqhanağa kelip: «namystaryñ
qaida, Qonaevty alyp tastağanğa qarsymyz dep mitingige şyğyñdar
ierteñ. Qoryqpañdar, bizdi Bekejanovtyñ özi jiberip otyr», dedi.
Ökinişke orai, men olardyñ atyn da bilmeimin, qarañğyda betjüzderin de anyqtap köre alğamyn joq...»
Äziz-Sūltan öñi quaryp sozalañdai ornynan köterildi. Meñ-zeñ.
Sausağynyñ ūşymen şymşyp ūstağan qağaz sytyr qağyp dirildep tūr.
– Būl degen sandyraq qoi aqylğa syimaityn! Men mūndaiğa
arymdy bylğamaimyn.
– Ar seniñ ne teñiñ, sorly-au. Aldyñda ne kütip tūrğanyn bilemisiñ?
– Qylmysym bolsa däleldeñizder de laiyqty jazasyn beriñizder.
– Nege ğana tüsinbeisiñ, men sağan jaqsylyq oilap tūrmyn ğoi.
Statiañ auyr: az degende – on jyl, äitpese – atylasyñ!
– Meili. Bireuge jalğan küie jağa almaimyn. Ölsem de tik tūryp
ölem...
– Mä, sağan tik tūrğan! – Qalşyldağan aşudan bet-auzy qoq bop
tütep şyğa kelgen tergeuşi asqazan tūsynan jūdyryğymen irei
pergende Äziz-Sūltan ieki büktelip ietpetinen qūlady. – Kekireigen
basyndağy boqqa batyramyn seniñ!
Tūram degenşe iesik auzyndağy küzetşi atylyp kep üstine mine
tüsti. İekeui ieki jaqtap jürip qoldaryn arqasyna qaiyryp, kisen saldy
da dopşa domalatyp tepkilep ap jöneldi. Mūrnynan sidektegen qan
syry öşken ieski iedendi juyp ketti. İeki jendet ientigip baryp säl
tolastağanda qan japqan jüzin köterip Äziz-Sūltan:
– İei, haiuandar, ier adamdy teppeñder! – dedi bulyqqan kekpen
qyryldap. – Qoldy ne üşin berdi qūdai senderge. Qolmen ūryñdar.
Älde qoldarynyñ äli kelmeitin qatynbysyñdar!
– Sendei silimtikke qolymdy bylğamaimyn. İeregesetin itsiñ ğoi,
mä, sağan, mä!..
Tepki qaitadan jauyp ketti...
Selk ietip közin aşqanda syrly kök şelekti saryldata ieñkeitip
töbesinde ūstap tūrğan şūbar bet küzetşini kördi. Tergeuşi qara
şaşyn şekesinen qaq jara jylmita tarap, ine-jipten şyqqandai
jyltyrap otyr, tük bolmağandai tympiyp aldyndağy äldebir
qağazğa şūqşiyp qalğan. Sonşalyq bir biiäzy, mädenietti adamnyñ
türi. İetek-jeñinen su sorğalap ornynan şaiqalaqtai äreñ tūrğan
Äziz-Sūltan:
– Men prokurorğa aryzdanam! – dedi qorlyqtan dauysy dirildep. –
Būlai ūryp-soğuğa haqylaryñyz joq!
– Sizge tyrnağymyzdyñ ūşyn da tigizbedik, märtebeli myrza, öitip
jala jappañyz! – Tergeuşi közin syğyraityp aiarlana jymidy. –
Üsti-basyñyzdağy jara – alañğa barğanda alğan sybağañyz. Janyñyz
aiauly bolsa, nege üiiñizde otyrmadyñyz typ-tynyş!..
Sol künnen bergi körgeni – tozaq. Tergeuşi öziniñ sandyraq oiynan
qūrastyrğan ötirigine qol qoidyram dep aram ter, būl qoimaimyn dep
qyrsyğady. Teke-tirestiñ aqyry – taiaq. Tergeuşi men küzetşi iekeui
alyp ūryp tepkileidi mūny. Talyp qalsa, betine mūzdai su şaşyp
jiberip iesin jiğyzyp alady da tağy ūrady. Qaşan qol qoiğanşa
köretiniñ osy deidi.
Jataqhanadağy qyzdarğa kelip jüretin, işip alsa, dälizdi basyna
köterip aiqailap italian operalarynan ariiä aitatyn Armiiäl deitin
belgili jurnalistiñ bir bas qosyp qalğanda kijinip otyryp aitqan
äñgimesi iesinen ketpeidi Äziz-Sūltannyñ. «KGB-nyñ nebir sūmdyqtary
bar ğoi, – degen ol qūmyğyp, – Jaqynda Boraldaida zobalañğa
ūşyrağan jetpis üş jastağy bir qariiämen äñgimelestim. Otyz
segizinşi jyly mūğalim bop jürgende, üiinen Qūran-kärim şyqqany
üşin panislamist, pantiurkist dep tūtqyndap, Säkendi, tergegen
İvanov degen jendet jauap alady. «Qazaqstandy bölip äketkeli
jürsiñder, Türkiiämen bailanysyñ bar, moiynda!» deidi. «Oibai-au,
oiğa simaityn sandyraq qoi, – deidi būl şyryldap. –
Moiyndamaimyn!» «Joq, moiyndaisyñ. Sen tügil qūdaidai tabynyp
jürgen Seifullinderiñniñ özin üş künde moiyndatqanmyn!» deidi
anau közin oinaqşytyp.
Söitse aqyndy baqaiynan tömen salbyratyp asyp qoiyp qinaidy
ieken jendet. Bükil işqūrylysy lyqsyp alqymyna tirelip, qany
basyna qūiylğan adam köp şydai almaityn körinedi, on minuttan soñ
köz-qūlaq, auyz-mūryn – barlyq tesiginen qan ketedi ieken. İeseñgirei
bastağanda tüsirip alyp: «Al qane, qol qoi!» deidi. Könbese qaitadan
asady. Üşinşi küni tağylyqqa şydai almağan qairan aqyn közinen
qan sorğalap tūryp, jalaly qağazğa qolyn süikei salypty. Säkenniñ
isimen tanysqan adamdar aqyn ieñ soñğy ret qol qoiğan qağazda
tamşylağan qannyñ dağy bar desedi...
İä, bäri bäz-baiağy qalpy – sol terrorlyq maşina, sol İvanov... Tek
aty ğana bölek. Mynau tünergen küñgirt sūr qabyrğalardyñ
ortasynda uaqyt toqtap qalğan tärizdi.
Keşe tağy da tepkiniñ astyna alyp, tün ortasynda şalajansar
denesin süiretip kamerağa äkep tastağan. Sodan ies jiyp otyrğany osy.
Tüs pe älde öli men tiriniñ arasynda sandyraqtap jatyp sanasynda
köşken ieles pe – älgindegi suret köñil ainasynan öşpei kölbeñdep
tūryp aldy: taqymynda oinaqtağan aqboz arğymaq, jalyndy üni
aspan astyn jañğyrtyp qiqulağan Oljas aqyn, kösilgen keñ dala... –
bäri-bäri köz aldynan keter iemes. Jüregi öz-özinen örekpip alyp ūşty.
Aqboz atqa minip jürgeni jaqsylyq nyşany ğoi. Oljastai abyz
ağasynyñ şarapatymen tar qapastan şyğady ieken. Al jol ortada
attan auyp qūlap qalğany qalai? Qylp ietip köñiline suyq kirdi. Mūny
jalt berip tastap, oinap şyğa kelgen arğymaq: «Tölegen mingen aqboz
at, iertoqymsyz bos kördim...» Jo-joq, beti aulaq! Qandai tüs bolmasyn,
jamandyqqa jorymau kerek. Apasy solai deitin. Alda kezdesetin bir
sätsizdik, auyrtpalyq bolar. İeñ bastysy, myna qapastan qūtylyp,
bostandyqqa şyğady ieken. İerkindikte ne qiyndyq körse de, būnyñ
janynda oiynşyq iemes pe. Täuba, täuba, būlar üşin şyryldap otqa
tüsetin ağalary bar ieken ğoi...
3
Oljas şynymen būl tüni ūiqy körmei typyrşyp, namys üşin
bolatyn ūly aiqasqa daiyndalyp jatqan.
«Men» degen talaidyñ beişaralyğyna kuä bolğysy kelmei
qorğalaqtağan tağy bir tañ beti qyzaryp uiala atyp kele jatty
Almaty aspanynda.
Saiasi ömirge qūlağy türik ziiäly Almaty bügin jüregi lüpildep ierte
ūianğan. Kezekten tys ötetin Ortalyq komitettiñ osynau plenumy
dauyldai ūitqyp talai tağdyrdy talqandap ketken taiaudağy
uaqiğağa laiyqty bağasyn berer dep ümittenip iedi, biraq japa şekken
jaraly qazaqtyñ basy tağy da tömen salbyrady. Būl joly uiattan
jerge qarady.
Taptalğan ar, qorlanğan namystyñ joğyn joqtaidy-au degen jaqsy
men jaisañnyñ bireui belsenip şyğuğa jarağan joq. Qonaevtan körgen
qoqaiy men zäbir-japasyn jaña bastyqqa şağynyp, ärqaisysy öz
bastaryn araşalap älek. Qonaevty neğūrlym jamandasa, jaña
qojaiynğa soğūrlym jağatynyn bilip, jarysa salğylasyp, bir-biriniñ
işip-jegenin, būrynğy basşymen qandai ämpei bolğanyn aitysyp
yryldasty da ketti. Qaitsem qojaiynğa jağyp, ornymda qalam degen
jantalas. Biri öziniñ jetim iekenin, qaryndasy iekeui ieden sypyratyn
şeşesiniñ mardymsyz ailyğymen birde aş, birde toq jürip, oqyp
jetilgenin aityp, aiai köriñizşi degendei zar jylady. İekinşisi
«Qonaev pen Bekejanov soñyma şyraq alyp tüsti, pälenşe oblysta
tūratyn qaiyn jūrtyma deiin tekserip kün körsetpedi. İendi jaña
basşylyq
tūsynda
partiiälyq
jūmys
stilimizde
nağyz
demokratiiälyq qatynas qalyptasady ğoi degen senimdemin», dep
maiyssyn. Üşinşisin tyñdap otyrsañ, odan taza, odan isker adam joq
ieken. Basqalardyñ bäri ala aiaq, şetterinen paraqor, korruptsiiänyñ
bylyğyna keñirdekten batqan, feodaldyq-ruşyldyq dertpen äbden
ulanğan. Qaitaqūrudyñ Qazaqstandağy alğaşqy qarlyğaşy özi ğana.
Men büittim, men söittim dep, äieliniñ jūrtpen birge tañerteñ kezekte
tūryp böşkeden süt alatynyn, öziniñ maşina minbeitinin, üiinen ielu
metr jerdegi jūmysyna jaiau baratynyn aityp keudesin dürs-dürs
ūrğanda töbesindegi seldir şaşy jelp-jelp ietti. Dimekeñe qalai
soqtyğaryn bilmei dalbasalağan iendi bireu «kadr tañdai bilmedi,
ükilep iel basqartqan adamynyñ siqy mynau» degen jeleumen
soltüstik oblystardağy bir obkom hatşysyn tilge tiek ietti. Söitse ol
sorly, basqa işip-jegeni boiyna qūt bolmağandai, jaña üige köşkende
ieski üidegi ükimettiñ mebelin komissiiälyq dükenge ötkizip satyp
jiberipti. Jerden jeti qūian tapqandai ielirip alğan şeşen «osyndai
jemqorğa qalai iel basqartamyz!» dep jer tepkiledi...
Keşegi dos, bauyr, joldas bäri ainalyp kelip Qonaevqa jabyldy,
bar künäni sonyñ basyna üiip-tögude. Ärkimdiki ieki iesep, bir qisap: biri
«özi keterde joğarydağylarğa ornyma mynau laiyqty dep aitpady»
dep tisin bassa, biri jamandau kerek bolğan soñ jamandauda.
Ürit-soqtap qoiyp syrttai qyzyqqa batyp jūmsaq kresloğa
şalqalai jaiğasqan qyzyl tülki tamaşanyñ özi oilağannan da asyp
tüskenine bir jağynan bek riza bolsa, bir jağynan iş jiyp qaldy.
«İapyrau, myna tobyrmen qalai iel basqaryp kelgen. Ilip alar basqa
azamattardyñ bolmağany ma, älde būl halyqtyñ bar intellektisiniñ
jetken jeri osy ğana ma? İerteñnen bastap qasietti jerdi bylğap
jürgen kök iesekterdi kötinen teuip aidap şyğu kerek şyğar. Jo-joq,
osylardyñ özi qolaily. Bilimpazdy juytsañ basyña sor. Aitqandy
oryndaityndai ğana qabyleti bar qoñyr töbel bolsa, solğūrlym
jautañdağan imenşek, bağynyşty bolmaq. Äri kelmei jatyp ūlttyq
kadrlardy qudalap jatyr degen qañqudan aulaq. Teris iezulep bara
jatsa, anda-sanda tūlymynan ūstap suğa bir-bir batyryp täubasyna
keltirip qoisañ, özderi-aq äke-kökelep aiağyn qūşaqtar. Bäriniñ sözin
ierteñgi gazetterge bergizu kerek. Ütirin de özgertpesten.
Byljyraqtaryn halyq oqysyn. Būnyñ kelgenine qarsy bop, «Qonaev
ketkenmen qasyndağylar bar iemes pe, solardyñ biri nege bolmaidy»
dep bülik şyğaratyn nemeler ğoi, körsin öz adamdarynyñ siqyn».
Ärbir ieleusiz, ūsaq närseden qiiüyn keltirip ūpai jinaityn öziniñ
ūtqyrlyğyna dän riza bolyp kresloğa şalqalai tüsip iedi, aiaq
astynan sol jaq köziniñ asty bülk-bülk tartyp ala jönelgeni. Bir
närsege renjip, nervisi oinarda östitin ädeti. Äneuküngi plenumda da
söitken. Tağy ne päle būl? Jaryqtan jüzin būryp, jyrtyñdağan
közine qolyn apara bergende öñkei qara bas, qara kiimnen küñgirt
tartyp tūrğan zaldyñ tükpirinen bir almas jaryq jarq ietkendei selk
iete tüsti. Öñkei qaranyñ işinen bölinip äppaq kiimdi bireu beri qarai
kele jatyr. Symğa tartqandai sūlu deneli, sūñğaq. Mañdaiyna
tögilgen tolqyndy qara şaşyn serpip tastap, basyn tik ūstap, mañğaz
basady. Qūddy bir köp jabynyñ işindegi aqboz aqalteke arğymaq
siiäqty, közge oqşau, tym aidyndy-aq.
Qap, mynau Süleimenov qoi! Tizimde joq iedi, nege söz berdi būğan?
Suqany süimeidi özin. Tym bilgiş, tym asqaq. Aljyğan şaldar betinen
qaqpai äbden iesirtip jibergen. Är söziniñ astarynda päle jatady.
Oktiabrdiñ arqasynda közi aşylyp, adam qataryna qosylğany iesinde
joq, köp närsesin joğaltyp qor bop otyrğandai qiiänpūrys tartuğa
äues. Köne tarihty aitqan bop, būryn, mine, biz osyndai bolğanbyz dep
keude qağyp oquşysyn ielirtedi. Şölmektegi Jyndy şyğaru degen sol
iemes pe. Şyndap kelgende, keşegi köşege şyqqan būzaqylardy
ielirtken osylar. Jat piğyldy şyğarmalarymen ūltşyldyqqa
tärbielep ulandyrdy. Basqasyn bylai qoiğanda, «Az i İa» kitaby
üşin-aq aiağyn aspannan keltiruge bolar iedi ğoi. Bizdiñ qyrağy dep
maqtaityn çekisterimiz qaida qaraidy osy, közderin şel basyp
ketken be, qalai?
Tört jyldai būryn Gruziiäda dem alyp jatqanda osynyñ
Ostankinodan bergen keşin televizordan körgeni bar. İeki sağattan
astam öz öleñin jatqa soqty. Moiyndaityn närseni moiyndau kerek.
Jiñişkelep jetkizgen işara iemeurinnen qanşa jiyrylyp
tyjyrynsa da öleñ boiyndağy būrq-sarq atqylağan quatty iekpin
ieriksiz baurap, şirkin-ai, östip oqityn bir aqyn orysta nege joq dep
iştei qyzyqqany ras. Janynda otyrğan student qyzy da,
jaişylyqta oñaişylyqpen jelpildei qoimauşy iedi, «Nu, nado je!..
Deistvitelno çudo prirody!» dep kürsinip, birese ekrandağylarmen
ilesip qol soğyp ūşqalaqtanyp ketti. Keş bite bere bir jaltyr bas
dañğoi gruzin ūşyp tūryp: «Bizdiñ Gruziiäda sendei aqynğa altynnan
ieskertkiş qūiar iedi. Ökinişke orai, Gruziiäda altyn bar, aqyn joq;
Qazaqstanda aqyn bar, altyn joq. Jizn takaia ştuka, batona. Saliut,
Oljas!» dep ekranğa qolyn būlğady... Äne, būl sondai. Siqyry bar.
Äneuküni ieki kün üiinen şyğartqyzbai küzet qoiyp, qamaqta ūstady.
Äitpegende kim biledi. Būzaqylar Alañdy kernep lyqsyp tūrğanda
qaita-qaita telefon soğyp, «meni tribunağa jiberiñder, jastarmen
söilesip, aqylğa şaqyramyn. Keide tanki toqtata almaityn küşti söz
toqtatady» deidi. Tapqan ieken aqymaqty! Aqylğa şaqyra ma, joq älde
oq därige ot tastai ma!.. İendi ne büldirmek ieken?
Tym-tyrs tyna qalğan meñireu, küñgirt zalda Aqyn keledi aq
säuledei qaq jaryp.
Täkabbar, asqaq. Jürisi de, kiim kiisi de bölek. Tögilgen äppaq
kostium, aq köilek, galstuk ornyna qyzyl jibek oramaldy bir tüiip
moinyna bailai salğan – ierkindik iesken bükil bolmysy myna tärtipti
zaldyñ tar ölşemine syimaimyn dep būlqynyp tūr.
İemen minberdiñ qos ierneuinen syğymdai ūstap, tomağasyn sypyrğan
qyrandai otty janary lap ietip zal işin bir şolyp ötti. Qaltyrağan
öli tynyştyqty qaqyratyp, kökirekten tepsinip şyqqan quatty
qoñyr dauys şaryqtai jöneldi:
– Biz bağanadan beri öz mūñ-zarymyzdy aityp jatyrmyz. Qara
bastyñ joğyn joqtap zarlanatyn jer osy ma? Biik minberge boiyñ
jetpese, mūnda şyğyp neñ bar. Biz ärqaisymyz öz jetimdigimizdi
aityp kettik. Nege ieldiñ jetimdigin aitpaimyz. Ūly itke talansa,
qyzy būrymy jūlynyp qorlansa – iel jetim iemei nemene! «Ūly
dostyq pen bauyrlastyqtyñ» bet-beinesin osy üş kün işinde aiqyn
kördik. Şyn mäninde biz İmperiiänyñ ögei ūly iekenbiz. Novoçerkasski
men Temirtaudağy ierkindikti taptağan zūlym, dülei küş öziniñ şoiyn
jūdyryğyn ūl-qyzdarymyzdyñ töbesinde oinatty. Olar Kremlden
iesken demokratiiä lebine ielitip iedi.
Taqtan tüsken men tabytqa tüskendi bas salyp qaralau bizdiñ
qanymyzğa siñgen dertimiz siiäqty. Keşe däuiri jürip tūrğanda aiağyna
basymyzdy ūryp tabynğan kösem men kemeñgerdiñ qaisysyn
oñdyrdyq. Oqulyqtarğa qaraiyqşy: ötken tarihymyzda bir oñğan
Han, bir oñğan Ämir bar ma? Bäri jauyz, bäri opasyz, satqyn. Bir
qyzyğy, sol «zūlym, sūmpaiy» handardyñ tūsynda jerimiz bostan,
ielimiz ierkin bolatyn. Hannyñ aqyrğysy Kenesary iedi, ol da azattyq
üşin arpalysyp, opat tapty. Han ketti, hanmen birge qazaq dalasynan
azattyq ketti...
Küñgirt zaldyñ işinde kün kürkirep, naizağai oinady. Şarasynan
şyğyp baqyraiğan közder «būl ne sūmdyq» dep ürpiisip bir-birine
qarasty.
– ... Ondağan jyldan bergi kemşilikterdi jibke tizip, ieski
basşylyqty äşkereleude qatty belsendilik tanytyp jatyrmyz.
Bizdiñ ädildik süigiş, printsipşil şeşenderimiz osy bylyq pen
şylyqty būryn aitsa qaida qaldy. Osydan jarty jyl būryn ötken
partiiä sezinde nege aitpady? Jo-joq, ondai batyldyq qaida. Jarty
jyl tügil jarty ai būryn qyñq dep jaq aşa almas iedi! Kemşilik izdep
alysqa barudyñ qajeti joq, jaña basşylyq tabaldyryqtan kesir
bolyp attady. Aitqyş bolsaq, osyny nege aitpaimyz?
Demokratiiälyq dialogqa daiyndyğy joq därmensizdikterin birden
körsetti. Bärin qara küş jeñedi dep oilady, tankiniñ tabany taptağan
bir ömirdiñ ornyna on öjettik ösip şyğatynyn bilmedi. Bizdiñ süiikti
partiiämyz ben ükimetimiz jauğa sailağan jarağyn bizdiñ ūlqyzdarymyzğa jūmsady – osy ma köregendik? Alañğa jastar adamğa,
ūltqa tän ieñ qarapaiym tilektermen şyqty iemes pe. Sotsializmniñ
lenindik normalaryn qalpyna keltirudi talap ietti. Sonşalyq
üreilenip, jau şaptylap dañğyra qağuğa nendei negiz bar iedi.
Dūrystap söilesse, aqylğa kelip tarap ketetin jastardyñ özimiz
qaltasyna naşa salyp, ortalaryna maşinalap araq aparyp, oibai,
mine, narkoman, alkaş, būzyqtar dep, qanjosa ğyp jusatyp saldyq.
Sol tüni jazyqsyz tögilgen jastardyñ qanyn Alañnan paraşokpen
juyp ketirgenmen, ol bäribir tarih betinen öşpek iemes. Būl bizdiñ
partiiämyzdyñ betine basylğan qara tañba. Jazalau maşinasyn
toqtatyp, jazyqsyz japa şekkenderdi dereu qapastan şyğaru kerek.
Partiiä öziniñ öreskel qateligin batyl türde moiyndauğa tiis,
äitpegen künde halyq būl qiiänatty keşirmeidi...
Syrtta, köşede jariiälylyqtyñ jyly jeli iesip tūr. Al, bizdiñ
ieñseli aq saraiymyzdyñ işi tymyrsyq. Nege iesik-terezesin
aşpaimyz? Meniñ būl sözimniñ sizge ūnamai otyrğanyn sezip tūrmyn,
qūrmetti hatşy joldas. Äitse de sizge aitar keñesim: «qarañğy üiden
qara mysyq» izdemei-aq qoiyñyz. Jaryq bölmeden izdeu – tipten
äureşilik. Öitkeni ol mysyq joq! Siz halyqtan qoryqpañyz, senimdi
adamdaryñyz syrtynan sybyrlap aidar taqqan jaularyñyzdan da
qorqpañyz. Qoryqsañyz, myna qasyñyzda otyrğan dostaryñyzdan
qorqyñyz!..
Birinşi hatşynyñ qos qanatyna jaiyla jaiğasyp, tentek söz
bastalğannan-aq qojaiynnyñ betine jaltaqtap, jambastarynan su
şyqqandai qylpyldap otyrğan yğai men syğai qaq töbelerinen
qaqyrata ūrğan soqqydan jairap qaldy. «Mynau qaitedi-iei, birdeñe
deseñderşi» degendei jautañdap zalğa qarağan. Sol-aq ieken, zaldağy
qas-qabaq tanyğyş qağylez qauym sonşalyq yntymaqtastyqpen
guildep ala jöneldi. Ysqyryp, jer tepkilep, «Boldy, jetedi,
tyñdamaimyz söziñdi!» «Tüs tribunadan. Būl ne degen bassyzdyq!» dep
jarysa aiğailap yşqynyp ketti.
Prezidiumdağy
bireudiñ
ymdauymen
pulttağylar
mikrofondardy öşirip tastady. Aqyn biraq toqtağan joq. Ökirgen
dülei tolqynğa qasqaiyp qarsy saldy qaiyğyn. İekpindep, örşelene
sañqyldady. Kürkiregen qūdiretti dauys būralqy aiqai-şudy būzypjaryp iestitin qūlaqqa jetip jatty.
– ... Būlar keşe Qonaevqa da däl osylai dos bolğan, bügin, mine, jalt
berip basqa jağağa şyğa keldi. Barlyğy – kezinde Dimekeñniñ tälimtärbiesin alğan, şarapatyn körgen ini-şäkirtteri. Aiaq astynan
qūbylyp, qarğys aityp, topyraq şaşatyndai Qonaev halyq jauy ma
ieken? Neğyp bir-aq künde jaman bola qaldy? Köziñdi qanşa jūmam
degenmen bäribir, Qazaqstannyñ şirek ğasyrlyq tarihyn onsyz
ielestete almaisyñ. Zamanyna qarai qadari-halinşe halqyna qyzmet
ietken körnekti tūlğa. Is barysyndağy kemşilikti synau – bir basqa, al
äldekimge jaramsaqtanu üşin onyñ bar ietken ieñbegin tärk ietip
ğaibattağandardyñ kökireginen kisilik ar-ūjdan izdeu dalbasalyq.
Bügin Qonaevty qalai satsa, ierteñ Sizdi de däl solai op-oñai sata
salady. Satqynda moral bolmaidy, bügin – dos, ierteñ – qas. Tüssiz
sağym sekildi, süreñsiz, sūrqai. Aqpen – aq, qaramen qara bop aralasyp
jüre beredi. Sondyqtan da onymen küresu qiyn.
... Svoloç – ne meloç,
obşestvennoe iavlenie.
Uznat ih ne prosto:
ih tsvet otliçitelnyi –
serost.
Ona rastvoriäetsia v belom,
i v çernom, i v jeltom,
voznositsia serost bronzoi,
blistaet zolotom,
v temnyh uglah duşi
sobiraetsia serost kak syrost.
Belyi streliäet v çernogo?
Seryi streliäet.
Seryi vzgliad
pronikaet v serdtse,
pronzitelnyi, volçii.
Uznaiu vas po vzgliadu,
seraia rasa –
svoloçi...
Qolyn sermep, ūitqyp, nöserletken küii Aqyn, alğaşqy äpigi
basylyp, alaqan soğaryn ne qarsylyq bildirip aiğai salaryn bilmei
abdyrap qalğan abroisyz zaldy qaq jaryp ötip, qorasan şyqqandai
jan juymai bir qatarda sopaiyp jalğyz özi otyrğan Dimaş ağasynyñ
qasyna kelip jaiğasty. İeki asyl bir-birimen jarasyp, osynau küikilik
jailağan küñgirt keñistiktiñ köleñkesin darytpai şamdai
jarqyrady. Asyl men jasyqtyñ, aq pen qaranyñ parqy iekşelip közge
aiqyndalğandai.
Zal tym-tyrs, bir sät öziniñ därmensiz beişaralyğyn sezingendei
jasyp, būğyp qaldy. Sūrqai betkeide ösken qos şynar ainalasynan
ajary asyp asqaqtap tūr.
Osynyñ bärin jan tolqynysymen ünsiz baqylap otyrğan
Dimekeñniñ közine jas üiirildi. Kökirek tereñinen şymyrlap şyqqan
yp-ystyq qos tamşy. İesti ğūmyrynda mūnşama tolqyp, janaryna jas
irkilgeni osymen iekinşi ret. Onyñ özinde de soñğy bir aidyñ işinde.
Borkemik, küirek bop bara ma qalai?
Taq pen baqtyñ tartysynda ne ötkelekti bastan keşpedi deseñşi.
Küizeldi de, küiredi de. Bas ainaldyrar dañq biigine köterilgende
quanğan, şattanğan sätteri qanşama. Biraq sonyñ birde-birinde jūlynjüikesi ieljirep däl būlai tolqyğan iemes.
Alğaş ret köñili bosap qūmyqqany äneuküni jastardyñ iereuilge
şyqqan kezinde boldy.
Aq saraidyñ jaña qojasy, Alañnyñ tegeurininen jany qysylsa
kerek, «Dinmūhamed Ahmedoviç, jağdai uşyğyp barady. İereuilşiler
Sizdiñ aldaryna şyğyp söileuiñizdi talap ietip otyr. Äsili, söile dese,
söilep, basu aitqanyñyz dūrys bolar» dep ügit-nasihat böliminiñ
bastyğy arqyly telefon soğyp, şaqyrtyp alğan.
Özi şaqyryp alyp özi kergigeni qai qūitūrqysy iekenin kim bilsin,
kabinetine kirgizbei qabyldau bölmesinde telmirtip kütkizip qoidy.
Keşe törinde töbedei bop otyratyn öz kabineti. Jymdasqan küreñ
iemen iesik aşylyp qaşan işke şaqyrar ieken dep iendigi jautañdap
otyrysy mynau. Kirip-şyqqan ülkendi-kişili qyzmetkerlerdiñ de
sälemi syrdañ. Keşegi, mūny körse, jer basyp jürgen Qūdaidyñ özin
körgendei japyrylatyn yqylas, qoşamet joq, sypaiylyq üşin ber
jaqtary ğana jyltyraidy. Kisilikten basqanyñ bäri baiansyz iekenine
sonda tağy da közi jetkendei bolyp iedi.
Jaña basşynyñ mūqatqan türi me, älde mädenietiniñ jetken jeri
osy ma, tura bir sağat qyryq minut saryltyp qoidy.Ne özi
şyqpady,ne kabietine şaqyryp keşirim sūrauğa jaramady.Sol baiağy
Ustiugov beişarany otqa-suğa salyp:«Söilemei-aq qoisyn. Biz solai
şeştik. Bara bersin!» depti.
Qorlanğanyna küiingenimen, sol bir sağat qyryq minutta Aq
saraidyñ işin ğana iemes, öziniñ jas ūrpaq jetkinşekterin de jañaşa
közben körgendei bolğan.
Būryştağy jalpaq bet televizor ekranynda Alañnyñ tört
būryşy tügel alaqanğa salğandai sairap tūr. KGB kameralary
tüsirgen beine-körinister tikelei berilip jatyr. Buyrqanğan qaharly
nöpir. Är tūstan qosyla aiqailağan dauystar kürkirei jañğyryğyp,
kener tepken quatty tolqyn lyqsyp-lyqsyp ketedi: «Dimaş ağa
aldymyzğa şyğyp söilesin!» «Oljas şyqsyn!» «Dimekeñdi qorlağany
– halqymyzdy qorlağany!» «Är ūltty öz kösemderi basqarsyn!..»
Öziniñ atyn myñ-san dauyspen qosyla aityp küñirengen Alañdy
körgende, Dimekeñniñ keñirdegine ieriksiz öksik kepteldi. Myna
ūltarağyn iiskeuge jaramaityn at töbelindei çinovnikterge
kereksiz qalğanmen, halqyna keregi bar ieken, qadyryn joğaltpapty.
Ömiri mağynasyz, bos ötpepti, şama-şarqy jetkenşe ietken ieñbeginiñ
zaia ketpegenine riza. Äitsede özin osynşalyq süigen ūrpaqty soğan
laiyqty därejede süie bildi me? Osy uaqytqa deiin özin partiiänyñ
bel balasy ğana sezinip keldi. Bar mūrat-maqsatyn soğan qyzmet ietuge
arnady. Söitse būl halqynyñ köş bastağan kösemi, ūrpaqtyñ äkesi
ieken ğoi. Öz kindiginen perzent bolmağanmen, bükil ūrpaq būnyñ
balasy ieken. Tūñğyş ret äkelik ūly sezimmen kökiregi tereñnen
tolqyp tebirenip tūrdy. «Osy ūrpağymnyñ keleşegi üşin ne istedim?»
Şirkin, osy sezim ierterek ūianğanda ğoi, būdan göri täuekelmen
batyldau qimyldar iedi!..
Sodan keiin kökiregi tolqyp sondai küidi basynan keşip tūrğany
osy. Oljasty būryn da jaqsy köretin, iendigi yqylasy tipti alaböten.
İel auzyndağy ieski äñgime boiynşa, qalmaqpen aradağy bir şaiqasta
Abylai han tört batyry men jau qolyna tūtqynğa tüsedi. Qalmaqtyñ
Hontaişysy synamaq üşin Ordadağy töselgen kilemdi tügel
jinatqyzyp tastap, Handy aldyna şaqyrtady. Ordağa kelgen
Abylai, türegep tūryp tildesu – räsimge jat, tösenişsiz jerge otyra
ketuge arlanyp irkilip qalady. Qağylez batyrdyñ biri dereu üstindegi
şapanyn şeşip jiberip, jerge jaiyp: «Märhamat, Han iem,
otyryñyz!» deidi. Sonda Hontaişy: «Tösenişsiz jerge otyrmağany –
tektiliginiñ belgisi; ana batyry öz basyna qater tönip tūrsa da,
qūrmetteudi ūmytpauyna qarağanda, būl abyroiy bek asqaq, qadyrly
Han boldy. Artynda izdeuşi jūrty bar ieken. Qoi, būnymen ieldeseiin»
dep, Han men tört batyrğa at mingizip, iyqtaryna şapan jauyp, syihoşametpen ieline qaitarady.
Bylai şyqqan soñ serikteri Abylaiğa: «Han iem, osy törteuimizdiñ
qaisymyzdy jaqsy köresiz?» dep bopsalaidy. Sonda Han: «Törteuiñ
tört qūbylama tikken tört bairağym iemessiñ be!
İel şetine jau tise,
Arystandai aşyndyñ;
Aibarymdy asyrdyñ.
Biriñnen biriñdi qalaişa kem köremin,
Ärqaisyñdy bir-bir asylğa teñgeremin.
Äitse de myna batyryma büiregim säl būryp keledi.
Tapqyrlyqtyñ osyndaida ğoi keregi.
Jauymnyñ aldynda sağymdy syndyrmai,
Işteriñdegi bolyp şyqty zeregi!» dep älgindegi batyrdy nūsqağan
ieken.
Bügin, mine, Oljas Abylaidyñ sol dara batyry boldy. Öz basyna
töner qaterge qarağan joq, közin jūmyp qyzyl örttiñ ortasyna qoidy
da ketti. Dostyqqa adaldyğyn, ör tūlğaly bekzattyğyn tanytty. Atoi
sap aiqasyp jürip būnyñ qorlanğan aryn satqyndyqtyñ taban
astynan alyp şyqty. Şarafatyn körgen syilas ağasyna ara tüsip
qana qoiğan joq, ūğa bilgenge ol halqynyñ namysyn da araşalap
qaldy. Äitpese myna «Ürit, soqtap» tamaşağa qaryq bop otyrğan
jaña qojaiyn mynalar sypyra satqyn, japyrylğan jağympaz,
qandai sorly dep oilar iedi ğoi. Qyl köpirdiñ üstinde basyn bäigege
tigip, kisiligin saqtap qalsa, şyn ierlik, şynaiy asqaqtyq degen sol
iemes pe.
Al, mynalar şe? Bäri – özi baulyp ösirgen şäkirtteri. Keşe ğana
äkemiz de, jäkemiz de öziñizsiz, Sizsiz tañymyz atyp, künimiz batpaidy,
Sizsiz bolaşağymyzdy ielestete almaimyz dep qos-qostap köpşik
qoiyp, jamyrai jarapazan aitatyn beibaqtar iendi, mine, tarysy p
iskenniñ tauyğyna ainalyp, qyt-qyttap şyğa keldi. İeldiñ bärin
kömeiinde bükpesi joq özindei köretin. Qūlaq tübine qyryq qūbyltyp
sairap madaqtağanda kädimgidei ilanyp, manaurap balquşy iedi. «Kisi
alasy – işinde» dep qazekem qalai däl aitqan. Köziniñ aldy kök tūman,
kisi tanymapty ğoi. Kadr tañdağanda kökirek qatparyna üñilip
adamdyq sapasyn saralamai, köbinese basqarğan şaruaşylyğynyñ
körsetkişine, apparat jazyp bergen baiandamany jiyndarda jelp
intip oqyğanyna aldanyp, ne senimdi dostarynyñ aqylyn maldanyp
ainalasyna arsyz ben närsizdi jinağan ieken. Äitpese būlarğa
jaqsylyq jasağannan basqa ne jazdy? Qiiänat körse bir säri.
İeşqaisynyñ būğan ökpesi joq. Tek taqtan ketken soñ keregi bolmai
qaldy. Jaña qojaiynnyñ yñğaiyna qūlap jağynu üşin ğana
ğaibattap jatyr. Būdan artyq satqyndyq, soraqylyq bolar ma!
Olarğa jasağan jaqsylyqty Oljasqa da jasağan. Biraq olar tas
atqanda, Oljas kökiregin qalqan ğyp tosyp, mūny mine, qorğap qaldy.
Jaqsylyqty da qadyryn biletinge qyl degen osy.
Tumysy bölek, dara dauysty Aqyn poeziiä älemine dabyldatyp
iengen sonau albyrt, balañ kezinen bastap mūnyñ nazarynda.
Äuezovten airylyp añtarylğan ūly keruenniñ būidasyn ilip ap ilgeri
bastap keter jaña ūrpaqtyñ jas perisin körip quanğan. Gagarin
kosmosqa ūşqanda äigili dastanyn jazyp, qazaq jyryn kosmosqa
şyğardy. Odan beri de talai jauhar dünie jazdy. Birinen biri ötedi.
Ylği da tamsantumen keledi. Qazekeñniñ öz asylyn bağalamai, dana
men danyşpandy basqa jaqtan izdeitinine qairan. İevtuşenko,
Voznesenskii, Ğamzatov, Aitmatov dep auzyn aşyp, közin jūmatyn
ağaiyndar Oljasqa kelgende tilderi kürmelip kekeştenip qalady.
Özge bolsa bola bersin, özimizden şyqpasyn degen körbilte baqastyq.
Äitpese, öz basy Oljasty solardyñ qai-qaisysynan da qūdyretti
sanaidy. Aqyndy küstanalap aldyna kelgen nebir silimtik
sasyqtardyñ sūrqiiä jüzin körip talai ret küizelgen. Keiin «AZiİa»nyñ dürbeleñi kezinde solar Moskvanyñ qoltyğyna su bürkip qanşa
lañğa ainaldyrdy deseñşi. Ortalyq Komitetiñ kezekti plenumynda
qaralatyn mäsele ğyp «AZiİa»-ny kün tärtibine iengizip qoiğanda,
Brejnevke tikelei özi baryp äzer degende örttiñ aldyn orağan.
Ot pen suğa ientelep lapyldağan asau minez Aqynnyñ tağdyryna
sodan bergi uaqytta qatty alañdady. Saiasi intrigadan aulaq bolsyn
dep äri jaularynan qorğau üşin joğary lauazymdy, salihaly
qyzmetterge tartty: Ortalyq Komitettiñ müşeligine ötkizdi,
Joğarğy Sovettiñ deputaty ğyp sailady, ministr portfelin de
ūstatty...
Ükilep bäigege qosqanda ğana bolmasa, jügen-qūryq timei keñ öris,
kök şalğynda ierkin sairañdaityn säigülik, mine, moinyna qamyt
kiip, qara şaruanyñ soqasyn myqşiiä tartyp keledi. Jiyrma jyldan
bergi ömiri – aiqas pen arpalys. Tas qajağandai qajyp, mūqalasyñ.
Ūly talantyn räsualamai alañsyz otyrğanda osy uaqyt işinde
qanşama şyğarma jazar iedi! Jaqsylyq jasadym dep obalyna qalğan
joq pa?
Ağalyq, äkelik jürekpen ieljiregen Dimekeñ mazdap janğan äppaq
şyraqtai ainalasyn nūrlandyryp qasynda otyrğan Aqynğa süisine
qarady.
Töbe şaştary tikireiip üdireie qarağan prezidiumğa qojaiyn syr
bildirgen joq. Kök şyny köziniñ ainalasyna suyq köleñke uialap
sabyrly otyr. Osy ğūmyrynyñ işinde būl sekildi jüzi jalañdağan
talai qanjardy jūtqan jyryndy iemes pe. Äitse de, äldene jazbaq
oimen aldyndağy jartylai şimailanğan paraq üstinde köldeneñ
jatqan qalamğa ūmtyla berip irkilip qaldy – qalamnyñ dirili iştegi
astan-kesten arpalysty antalağan közderge sata ma dep seskenip,
qolyn qaitadan keudesine aiqastyrdy. Köñiliniñ tereñ iiriminde qara
şūbar jylan ireleñdeidi. «Demokratiiä, qaitaqūru degen sandyraq
şaitanyma kerek pe iedi. Añys baqqan myna siiäqty jymysqylar, mine,
tairañdap şyğa keldi. Tapa-tal tüste betten ap, jağadan jūlqyp
jatyr. Būdan keiin partiiäda ne bedel qalmaq? Būlai betimen
jibersek, tübimizge osylar jetetini aidan anyq. Terror, repressiiäny
aiyptağanmen, ol da qoğamdyq qajettilikten tuğan. Sipağanğa könbese,
jūdyryq körset. Būl nemeniñ äkesi otyz jetide atylğan deidi. Tegin
adamğa tise me. Alaşordaşyl, alpauyt feodaldyñ tūqymy. Mine,
kördiñ be, böriniñ böltirigi tauğa qarap ūlidy, bäribir. Jörgeginde
tūnşyqtyru kerek iedi, iendi mine, amal qanşa kekjigen basy tym
biiktep ketti – siltegen soiylyñ solañ ietip körinip qalady. Ärine,
şyndap soñyna tüsse, omaqastyru op-oñai. Syltau jetkilikti: bügingi
sözi mynau teris iezulep aiğa şapşyğan; «türikşil», «ūltşyl» degen
qoñyrauy baiağydan bar; myna otyrğan kösemderdiñ bärimen
şainasqan, qyrği qabaq, su tübine itermese biri qol ūşyn bermesi haq...
Qisyny kep tūrğanda bülik basy osy dep üstinen is qozğatyp, türmege
tyğyp jiberse me ieken. Sabyr, sabyr. Äneuküni şeruge şyqqandar
Jazuşylar odağynyñ aldyna kelip, «Bizdi basta, Oljas, öziñ basta
halqyñdy!» dep tūryp alğan joq pa. Bükil qazaqtan basqa ieşkimniñ
atyn atağan joq, jalğyz soğan sendi, sonyñ ğana soñynan iermek. KGBnyñ jedel mälimetine qarağanda, Jambyl, Şymkent, Qarağandy,
Pavlodar, Jezqazğan oblystarynyñ kei jerlerinde äldekimder üi
qabyrğalaryna, dualdarğa «Oljasqa bostandyq berilsin!» «Qolyñdy
tart, Oljastan!» degen ündeuler jazğan. Jastar toptanyp baryp kei
qalalarda partiiä komitetterine narazylyq bildirgen. Laqaptyñ özine
şala bülingen jūrttyñ şyn qamalğanyn iestise, dür iete tüspesine kim
kepil. Şamy basylmai şamyrqanyp tūrğan asaudy şapqa türtpegen
läzim. «Situatsiiäğa ie bola almai, abroiymyzdy airandai
şaşqyzdyñ. Bükil älem aldynda masqara boldyq!..» dep äneuküni
Kremldegilerdiñ keibireui Gensektiñ aldyn orap telefonmen jerden
ap jerge salğan. İendi şi şyğaryp alsa, böstegin arqalatyp qañğytyp
jiberer. Qūrsyn, beti aulaq... Būny ūzyn arqandap jiberip-tartyp,
jiberip-tartyp uysta ūstağan abzal. Şymbaiğa batyrdy dep
şamdanbai, salmaqtap qarasa, aitqandarynyñ jany bar. Qazir «senen
jaqsy joq» dep mañyrağan myna qoşqarlardyñ işinde qandai it ölip
jatqanyn kim bilsin. Bir-birine jeñistik äpermei ieki jaqty teñ ūstau
kerek. Aqyn būlardy anda-sanda östip tarpytyp, şañyn qağyp aluğa
jaqsy. Sonda olar şetten kelgen būğan alaközdenbei, aramdyq izdeuge
mūrşasy kelmei, qaita qoltyğyna tyğyla tüsip, bar tis-tyrnağyn
Aqynğa jūmsap äure.
Bärinen būryn baspasöz mäjilisinde, plenumda söileuşilerdiñ sözi
respublikalyq gazetterde ieşqandai özgerissiz tügel basylady dep
jalpaq älemge jariiälap qoiyp iedi, myna kerezudiñ sözin qalai
jariiälamaq? Büirekten siraq şyğaryp qaraşy!..»
Üki közdenip qojaiynnyñ qas-qabağyn bağyp otyrğan ügit-nasihat
böliminiñ meñgeruşisi iek qaqtyrmai-aq jetip keldi.
– Mynanyñ sözi jariiälanbasyn. Bir formulirovkasyn tabyñdar!
İeki ottyñ ortasynda terlep-tepşip jany dyzaqtağan meñgeruşi
üziliste foiege şyqqan Aqynnyñ şalğaiyna jabysa ketip şetke
qarai qaqpailai berdi:
– Sizben kelisip alatyn şarua bop tūr. Jaña qyzbalanyp tym qatty
kettiñiz-au...
– Meniñ sözim ieşqaşan çinovnikterge ūnap körgen iemes.
– Joq, olai demeñiz. Siz – älemge dañqy jaiylğan adamsyz. Dosdūşpan är söziñizge qūlaq türip otyr. Syrtqa syr şaşyp qaitemiz.
Gazetke beru üşin söziñizdi biraz jūqartu kerek.
– Meili, jariiälamai qoisañdar da köñilim baiağydai. Sözimdi iestuge
tiisti qūlaqtar iestidi, sol jetedi... Jaraidy, tūmauğa qaramai kelip iem,
basym lyqyldap tūr...
***
Kioskilerde ötpegen soñ, jiyp-terip äkep, ieşkim oqi almasyn,
oqysa da işinde ieşteñe joq dei me, «Sotsialistik Qazaqstan» gazetin
paidalanu üşin türmeniñ äjethanasyna toltyryp qūiatyn. Tört-bes
künnen keiin sol gazetten Äziz-Sūltan plenum materialdaryn kördi.
Siresken segiz bet. İelim, jerim degen birauyz söz joq. Salğylasqan,
soiyldasqan bireuler. Körgen zäbir-japasyn aityp zarlanğanda
aidaladağy sen uialasyñ. Sözderin sol qalpynda jariiälap otyrğan
myna jaña basşy ne degen zymiiän deseñşi. «Mine, öz igijaqsylaryñnyñ siqy qandai iekenin kör» degeni ğoi. Soñğy bettiñ ieñ
aqyrynda «...tūmauğa şaldyğyp, ieseñgirep tūryp söilegendikten
O.Süleimenovtiñ sözin, onyñ ötinişi boiynşa, gazetke jariiälamadyq»
depti. «İeseñgirep tūryp aitsa da būlardy ieseñgiretetin birdeñe aitqan
ğoi. Äitpese, mine, köriñder ne dep byljyrağanyn dep masqaralau
üşin būl jauyzdar qaita quana-quana basar iedi ğoi, – dep oilady ÄzizSūltan. – Aqynnyñ basyna būlt üiirilgen ieken». Köñili odan saiyn
qūlazyp küñgirt tartty.
JİYRMA TÖRTINŞI TARAU
SŪLTANDAİ SÜİEGIÑDI İT KEMIRDI
1
Kelgenine bir ai bolsa da Säbira äli bir ret köşege şyqqan joq.
Bükil auyl jürgen-tūrğanyn añdyp tek osyny ğana söz qylatyndai,
jūrt közine körinuge qorynyp betinen basty. Tañnyñ atysy, künniñ
batysy qybyr-jybyr küibeñmen tynym tappaidy. Ydys-aiaqty
juyp, iedendi sypyryp-sürtip üidiñ işin jaiğastyryp bitirse, ieski
syrma şapandy kiip, aulanyñ qaryn küreidi, maldyñ şöbin salyp,
astyn tazalaidy. Būryn ieşteñege ieñkeimeitin ierke-totai kekjigen
basy qazir iilgende jerge tiedi. Közine tek iedendegi qyl-qybyr, peş
auzyndağy küie, qoradağy şaşylğan şöp siiäqty öñkei iste dep
tūrğan närseler ğana körinedi.
Kelgennen beri, apasynyñ qaitesiñ degenine qaramastan, tört
bölmeni sañğyratyp aqtap şyqty. Syrmaq-tekemetti syrtqa şyğaryp
qyryq jylğy şañyn qaqty, körpe-jastyqty künge keptirdi. Şūqyğan
saiyn şyğa beretin şeksiz birdeñe. Oğan qinalyp jatqan būl joq.
Jan-düniesine bildirmei kirip alğan bir kiriptarlyq bar, östip
küibeñdep jürip üidegilerdiñ köñilin tapqysy keletin siiäqty, äri
oilanbauğa, kökirek tyrnağan jarany ieske tüsirmeuge jaqsy.
Sondyqtan är närseni türtinşektep istei beredi, isteitin tük qalmasa
da iermek qylatyn närseni bäribir izdep tauyp alğan bolar iedi.
Biraq qanşa jalpaqtağanymen üidegiler oñ qabaq tanytar iemes.
Köñil suytqan jat bireudei, sol baiağy teris qarap tastai qatqan
qalyptary. Kökesi äli bir ret tura qarap läm-mim tis jarğan iemes. Ol
üşin būnyñ bary da, joğy da bir siiäqty. Şamasy kelgenşe
qaşqalaqtap, bir üide jürse de körispeuge, dastarhan basynda qatar
otyryp qalmauğa tyrysady. Üilenbegen teteles ağasy da būl kelgeli
üige juudy qoidy. Ony-mūnyny syltauratyp, dostarynyñ üiinde
qonyp qalatyn bolyp jür. Äiteuir söilesip tilge keletin jalğyz adam
apasy ğana. Onyñ özi anda-sanda qaradan-qarap kürsinip, köziniñ jasyn
tögip-tögip alady.
Aula syrtyndağy öz ağysymen ötip jatqan ömirden beihabar äri
sony bilsem, körsem degen qūlyq ta şamaly. Bir-biriniñ auzyn añdyp,
qyzyq izdep ierikken iermeksiz auyldyñ būl kelgennen beri kök qaqpağa
qarai-qarai közi äbden talğan şyğar. Şala-pūşyq iestigen qañquyna
qiiälyn qosyp, syrtynan qūlağyn şulatqany azdai, özin körgende
qyryq saqqa jügirtip tağy bir guildep qalar iedi-au, şirkin. Biraq būl
auyldastaryna ol «qyzyqty» qimai, kirpiş dualdy keñ aulanyñ
işinde tas bekinip jatyp aldy.
Köp qyzyğuşynyñ aldy bop, şydai almai ieki kün būryn Rauza
kirip şyqqan. Birge oqyğan qūrbysy. Jiñişke jalğyz tal jiren
būrymy beline tüsken, kök köz, şikil sary qyz. Betine ūiqydai bop
bezeu qaptap ketipti. Salğan jerden: – Oi, tük özgermepsiñ ğoi! – dedi
saldyrlağan ädetimen ne oilap kelgenin jasyrmai. Özgergende
qandai boluy kerek iekenin qalai ielestetetinin qūdai bilsin, äiteuir
būny däl osyndai türde körgenine tañ. Tüpki bölmege qarai jürip kele
jatyp ta, syqyrlaq ieski oryndyqqa otyryp jatyp ta tintkilep būğan
qaraumen boldy. Ärine, üstindegi güldi qyzyl halatyn qyzyqtağan
joq, bet-jüzi, jüris-tūrysynan bir özgeris izdegeni haq.
Rauza būryn mūnyñ janynda kirpigi tömen, imenşek iedi. Anda-sanda
qasyna ierip birge jürgendi äjeptäuir märtebe körip masairap qalatyn.
Qazir batyl, keudesi şalqaq. İendi sen kimsiñ, köriksiz bolsam da men
artyqpyn degen öktem ūşqyn bar ma qalai, kökşil janarynda?
Äitse de jau izdep jatyrqağan öz köñili ieken, söilese kele köp
küdiktiñ arasynan sol baiağy aq jarqyn, añqau Rauza qol sozyp
jaqyndap kele jatty.
Säbira demdeuli tūrğan aqqūmannan ieki şyny şai qūiyp, qantkämpitimen syrly podnosqa sap äkep ortağa qoidy.
– İä, ne jañalyq bar? – dedi qarsy oryndyqqa tize bügip jatyp.
Menen sūrap tūrsyñ ba degendei Rauza közi jypylyqtap Säbirağa
qarap aldy da:
– Bizde ne jañalyq bolsyn, täiiri, – dedi qolyn siltep. – Jañalyqty
qaita qaladan kelgen öziñ ait!
– Jañalyqty iestip jatqan bolarsyñdar.
– Ol nemene?
– Men turaly ne deidi jūrt?
– İe, qūdai-ai, anau ma?.. Bireudi ösektemese işi kebedi iemes pe!
– Jel bolmasa, şöp basy qimyldamaidy ğoi.
– Qoişy, däl sondai bolmağan şyğar?..
– Qorlady ğoi, Rauza, qara bet qyldy.
– Alla-ai, Almaty da osy auyl siiäqty jaman jer deseñşi.
Jaraidy, jylama. Qaita tiri qalğanyña şükir de.
– Büitkenşe öltirip ketkeni jaqsy iedi!..
– Qoi, olai deme. İerkiñnen tys bolğan närsege sonşa tüñiletindei
seniñ kinäñ ne. Ondaidyñ kökesindeiin künde jasap tük bolmağandai
qaiqañdap jür ğoi äne talailar osynda. Älgi parallel klasta oqyğan
Hadişa bar iemes pe iedi, sony qazir jigitter «pojarnaia» dep ataityn
bolypty. İerinbegen ierkektiñ oiynşyğy. Qūdai saqtasyn ondaidan.
– Köşeniñ qyzyğynan qūr qalyp jürmegen bolarsyñ. Äitpese, üide
otyryp tüzdeginiñ bärin qaidan bilesiñ?
– Qoi, oibai, beisauat attap bassam, kökem sirağymdy syndyrady.
Ol kisiniñ minezin bilesiñ ğoi. Auyldağy beibastaqtyqty iestigen saiyn
apşysy quyrylyp, apama «qyzyña ie bol!» dep ysqyryp otyrady.
Soñğy kezde iekeui sybyrlasyp, menen qūtyludyñ qamyn oilastyryp
jür. – Ökpelegen syñaida aitqanmen jüzi bal-būl jainap ketti.
– Mynauyñ jañalyq qoi. Kimge bermekşi?
– Tanymaimyn. Qaratalda tūratyn jigit. Biyl äskerden kepti.
Apamnyñ alystan qosylatyn atalas ağaiyndary ieken. Jaqynda äkesi
kelip tüstenip ketti. Mağan şai qūiğyzdy. Oi, sondağy qysylğanymai!
– Bir-biriñdi äli körgen joqsyñdar ma?
– Joq. Birtürli qorqamyn.
– Neden?
– Ūnamai qap jürsem qaitemin?
– Sağan ūnamasa şe?
– Meni qoişy. Ol ūnatyp jaqsy körse boldy iemes pe.
Düniedegi ieñ asqaq izgiliktiñ osynşalyq qarapaiym bolatynyn
iendi bilgendei, aq jarylyp añqyldap otyrğan qūrbysyn Säbira
otyrğan jerinde qūşaqtai alyp, betine betin basyp, qatty-qatty
qysty.
– Sen baqytty bolşy, Rauza! Osy äppaq jüregiñmen baqytty
bolmauyñ mümkin iemes!..
Qos qūrby ötken-ketkenniñ basyn şalyp ūzaq şüiirkelesti. Köpten
beri Säbiranyñ şer tarqatyp jan balasymen aqtaryla söileskeni
osy şyğar.
İerteñinde keşqūrym Rauza tağy da kirip keldi alqyn-jūlqyn. İt
quğandai alqynyp tūr. Serpip tastai salğan iesik aşyq qaldy, apasy:
«oibai, balam-au, suyq kirip ketti ğoi» dep iek kötergen soñ ainalyp
baryp tūtqany tartqan. Quanğany ma, qoryqqany ma – belgisiz, jüzi
älem-jälem. Qoltyğyna jabysa ketip būny oñaşalap bylai alyp
şyqty da:
– Oraz keldi! – dedi sybyrlai, ystyq demi qūlağyn ottai qaryp.
Säbira irkilip qaldy. Mi qatparyn qalai aqtarsa da jaqyn-juyqtan
ondai iesimdi ieşkim iesine tüser iemes.
– Ol kim?
– Keşegi aitqan jigit şe, mağan qūda tüsken. Aty Oraz ieken.
– Ädemi me ieken?
– Baiqağam joq. Közim tük köretin iemes, iesim şyğyp ketti. Apajezdesimen kelipti. Jüris-tūrysyñdy bağyp syrtyñnan qarap
otyrğanda qiyn ieken. Jürşi bizdiñ üige. Qasymda bol.
– Apam jibermeidi ğoi.
– Özim sūrap alam... Apa, Säbirany jiberiñizşi, bizdiñ üige qonaq
kelip iedi, kömektessin. Keşke özim äkep tastaimyn.
Anasy mūnyñ bas şaiqap tartynşaqtağan türine qarap qabağyn
kirjitti:
– Ömir boiy üide tyğylyp otyrmaqpysyñ. Bar, serpilip qait!
Oraz Rauzanyñ altynşy oqityn inisi Aqylbekke bolysyp aula
ortasynda otyn jaryp jatyr ieken. Būlarğa syrtyn berip, qarağan
joq. İyğy quşiğan, ieñkiş deneli, ūzyn jigit. Otyn būtap bolğan soñ,
şynjyrlauly qyzyl töbettiñ basynan sipap, ierkeletip, köpke deiin
ainalsoqtap syrtta jürip alğan. Jezdesi: «Osy üidiñ itimen oinauğa
kelgendei qaraşy, myna nemeni. Äi, toñyp öldiñ ğoi, kelseñşi
mūnda!» degennen keiin baryp üige kirgen. Döp-döñgelek töbesimen
jaryqty süzip tūqyraiğan küii qaptaldağy qoñyr divannyñ şetin
kertip qana qonaqtady. Tizesiniñ arasyna qoldaryn tüiistire
salbyratyp qimylsyz otyr. Säbira sälemdeseiin dep nazar tikken
iedi, basyn köterer iemes. Tabanynyñ astyndağy palastyñ örneginen
basqa ieşteñeni körip otyrğan joq.
Äri-beriden soñ, körşi-qolañ jinala bastağan kezde Rauzanyñ
jeñgesi üşeuine: «kempir-şaldyñ arasynda senderge ne bar. Odan da
syrtqa şyğyp, seruendep qaityñdar» degen. Kiinip syrtqa qarai
bettegende Orazdyñ jezdesi iere şyğyp:
– Äi, şyraq! – dedi mazasyzdanyp. – Ūzap ketpe. Būl auyldyñ
balalary būzyq, üige kelgende pärtretiñdi tanymai qap jürmeiik.
Qauiptenuiniñ jöni bar. Būl özi qiiän tükpirde öz buyna özi pisip,
talpynyp käsip qylmai azyp-tozuğa bet alğan auyl. Ülken-kişi demei
qirap işken soñ, ne qaiyr. Basy qaqşañdağan kempirler toi bolsa,
kelinniñ körimdigine jyltyñdatyp gazetke orap bir jarty qyzyl
aparady. Bar aitary: «İeki jas baqytty bolsyn. Şañyraqtary biik
bolsyn. Sol üşin osyny alyp qūiaiyq!..» Stakandy auyzğa töñkere
salady da:
«Jaiqalğan külder dalada
Süigenim meniñ qalada...» dep ändetip ketedi. Qyza kele jastarmen
jarysyp: «Körkä! Körkä!» dep te jiberedi. Qysty küni, toidan
qaitqanda dalada jatyp qalyp, ölip qalğandary da bar.
Syilastyqtyñ jalğyz ölşemi – araq: qūiğan – jomart, işken –
märt. Araq işpegen – auru ne aramza. Siyr su işse, būzau mūz jalaidy.
Ülkenniñ türi osy bolsa, jastary qaidan oñsyn. Şetinen būzyq.
Syrttan bireu kelse, ūryp-soqpai jibermeidi, bolmasa, özdi-özi jaqjaq bolyp qyrylysyp jatqany. Araq işu – maqtan, öner. Kim köp işse
– sol myqty. «Pah, şirkin! Pälenşekeñdi-ai, bir bötelkeni dem almai
auzynan bir-aq jūtyp, zakuska jemesten, jeñin iiskep jüre berdi ğoi!»
Işudiñ kesirinen ärnege soqtyğyp, sottalmağany kemde-kem.
Toqtalyp täubağa keludiñ ornyna, türmege barğanyn Hajyğa baryp
kelgendei maqtan körip, küpiip jürgenderi. Soñğy jyldary tağy bir
jeksūryn ädet tapqan. Isteitin käsip joq, öner qumai talapsyz
toqyrağan kör soqyr keude azğyndamai qaitedi. Keşke qarai äiel
balasyna jalğyz-jarym üiden şyğu – qauip. Toidan, kinodan qaitqan
ne äldebir şaruamen beisauat jürgen qyz-kelinşekti oñaşa şyğa
bergende qaltarysta añdyp tūrğan top jigit basyna qap ne küpäike
kigizip jiberip, aulaqqa alyp barady da, oilaryna kelgenin istep,
aqymaq qyp tastap ketedi.
Isterin ünsiz tyndyryp jym-jylas joq bop ketetin
jymysqylardyñ kim iekenin qorlanğan baiqūs bilmei dal, keide bilse
de jūrtqa jariiä boludan qorqyp, jylap-syqtap işten tynuğa mäjbür.
Qarañğyda köppen birge äueiilenip jürip jaqyn qaryndasynyñ ietegin
köterip masqarağa ūşyrağandar da bar. Äşkerelenip sottalyp ta
jatyr. Biraq sonda da şekelerine tise qane.
Jazda būlarmen birge mektep bitirgen bir qyz iñirde siyr izdep
joñyşqalyqqa barğan ieken, bir top mas jigit ūstap alyp abyroiyn
tögipti. Segiz jigit ieken. Tas qainat, öjet qyz iedi, ieşteñeden
qaimyqqan joq. İerteñinde-aq segizin qoidai kögendep militsiiäğa
ūstatqan. Jany qysylğanda baiekeñder kisi salyp, segizi segiz jaqtan
«men alam, men alam» dep, mañyrağan ieken, ilikpei qoiypty. Aldy on
bes, soñy segiz jylğa ketti.
Qosaq arasynda jürgenniñ biri būlardyñ körşisi Serik iedi. Biyl
ğana soldattan kelgen, syrt közge būiyğy, momyn bolatyn. Sotqa
baryp kelgen şeşesi Baqjamal baiqūs: «kiruge dätim şydamai, iesiktiñ
jabyğynan tyñdap tūrsam, tük istegem joq, aiağyn ūstap tūrdym deidi
namyssyz qaiyrşy. Qūdai-ai, ne betimdi aitaiyn, sirağyn ūstaimyn
dep segiz jylğa ketti ğoi!» dep betin tilip, öksip-öksip jibergen.
Osy köşeniñ aiağynda Mariiäm degen jalğyzilikti kelisaptai ğana
qara kempir bar. İesi şalys. Şildeniñ ystyğynda syrma şapannyñ
belin kendirmen buyp, kerzi ietikpen kürpildetip jüredi. Tün
balasynda qaqşañdap ūiqy joq. Kül-qoqyryn köşeniñ ortasyna
tögedi. Bireuden qi, bireuden kömir ūrlaidy. Öştesken adamynyñ
qorasynyñ qaqpasyn aşyp, malyn syrtqa aidap jiberedi.
Jaqynda dağdyly ädetimen köşeniñ ortasynda bükeñdep kül tögip
jatqan kempirdi mas bop kele jatqan ieki jigit şap berip ūstap alypty.
Biri aiağynan, iekinşisi bas jağynan köterip, şabyndyqqa qarai ala
jöneledi. Köşeniñ şetindegi tas jolğa şyğa bergende, qala jaqtan
maşinamen kele jatqan ferma bastyğy körip qalyp abyroi bolypty.
Şoferi iekeui ieki beibastaqty ūryp-jyğyp, aiaq-qoldaryn bailap,
keñsege qamap tastapty. İerteñinde militsiiäğa habarlamaq bolğan ieken,
ies jiğan iekeu jylap-ieñirep kempirdi apalap aiağyna jyğylady,
keşirim sūrap, iekeui ieki semiz qoi aparyp beripti. Jyndy kempir ne
desin, «qyzylsyrap jür iedim, jaqsy boldy ğoi būlaryñ, qaraqtarym!»
depti.
Osy jailar iesine tüskende Säbira iñir qarañğylyğyn qymtanyp
üñireigen tym-tyrys köşege üreilene qarady. Üi mañynan ūzağysy
kelmep iedi, Rauza kinoğa baraiyqşy dep bolmady.
Klubqa deiin bir şama jer. Syrtqa şyqqannan beri äli Oraz jaq
aşqan joq. Kök tütinin būrq-būrq iyğynan asyryp temeki tartumen
keledi. Aiaq astyndağy qardyñ syqyrynan basqa dybys joq. Şañytqan
biik aspannyñ tūñğiyğynan ūiana bastağan jūldyzdar «ündemeseñder
de bärin bilemiz» degendei qas qağyp jymyñdasyp tūr. Budaqtap bet
sipağan temekiniñ tütinine Rauza tanauyn tösep jūpar jūtqandai mas.
Jürek qytyqtağan quanyşyn jasyra almai terşigen alaqanymen
mūnyñ qolyn qysyp-qysyp qūiady.
Jarty joldan asqanşa auyzdaryna marjan toltyryp alğandai
üşeuinde de ün joq. Säbiranyñ işi pysty. Köz qiyğyn Orazğa tastady.
Lyp qyzarğan temekiniñ şoğy bet dep atalatyn būjyr-būjyr būlşyq
ietti sipap ötti. Mūryny qaisy, ierini qaisy belgisiz, bäri salpaiyp,
salbyrağan birdeñe. Auzyn buğan ögizdiñ özi. Mynau söilemeidi, tek
möñireitin şyğar. Äitpese tün qarañğy, üşeui oñaşa, nemeneden
uialady ieken.
– İä, Oreke, äñgime ait, – dedi Säbira tymyrsyq ünsizdikke odan äri
şydai almai. Orekeñ ne aitamyn degendei üñireie bir qarap, basy
odan saiyn salbyrai tüsti.
– Bizdiñ auyl ūnady ma?
– Ūnady. Tau bauyryna ornalasypty. Jeri otty, malğa qolaily
şyğar.
– Üilengen soñ osynda tūr onda.
– Joq, «küşik küieu» dep iel mazaqtamai ma!
Tilinen tartsa, söileitin türi bar.
– Ne jūmys isteisiñ?
– Men be? Men... Kä semsot aidaimyn! Äskerde komandirdiñ
«uazigin» aidağanmyn. Auylda direktordyñ «Volgasyn» aidap iedim,
äieli – bir, bala-şağasy ieki qojañdap, kündiz-tüni maza bermegen soñ,
traktorğa şyğyp kettim. Äitpegende qazir «Volgamen» keletin iedik
qoi!
– «Volgamen» jüitkip jürgende, auylyñnan bir qyz būiyrmağany
ma, bizdiñ Rauzany qalai tauyp aldyñ?
– Jazda jeñeşem kelip ketken, sol aityp keldi.
– Körmeseñ de ūnattyñ ba?
– İä. Jeñeşem jaqsy degen soñ... Ülken kisiler biledi ğoi.
– Qalai, oilağanyñdai ma ieken?
– İä!
– Bizdiñ qyzymyz – alty-yn! Tek sen ūnasañ jaqsy. Osyndağy
artynan jügirgen talai jigitke qaramai qoiğan!
– Qoişy, ötirik aitpaşy! – dedi demin işine tartyp bağanadan ünsiz
kele jatqan Rauza şoşyp ketkendei. Säbira sūq sausağymen büiirinen
türtip qaldy.
– İeşqandai ötirigi joq, rasy sol. Baiqa!
– Baiqağanda ne isteimin?
– Ūnauğa tyrys. Mäselenki, anau üş qabatty üidiñ töbesinen
sekirşi dese, sekiresiñ be?
– Jyndymyn ba, ölip qalmaiym ba!
– Rauza üşin janyñdy qimaisyñ ba?
– Joq.
– Nege?
– Ol – aqymaqtyñ isi! – dedi oinap türtkenge şyndap tulap. –
Kareliiäda äskerde jürgende üş soldat ūiyqqa tüsip kettik. Betin mük
basyp kögerip jatqan qūibatpaqty baiqamai qappyz. Men jantalasyp,
jūlqynyp jürip qolym bir qu tübirge iligip aman qaldym. İeki
joldasymdy oppa batpaq qorq ietkizip soryp jūtyp qoidy. Sondağy
olardyñ soñğy sätte yşqynyp şyñğyrğandary äli qūlağymnan
ketpeidi. Dalbasalap ūmtylsam men de keter iedim qūrdymğa. Ömir
degen kez kelgen jerge umajdap tastai salatyn kereksiz qağaz iemes
qoi...
Är närseniñ basyn şalyp klubqa da jetken. Kino bastalyp ketipti.
Aiazdan isinip jiegin qyrau ädiptegen auyr ağaş iesikti aşyp qalğanda
iştegi ärtürli iis iiü-qiiü aralasqan qapyryq aua, auzyn jumağan
adamnyñ demindei müñk ietip mūrynğa ūrdy. Kes-kestegen bilet
tekseruşiniñ keregin barmağyna qystyra salyp, ieñkeñdegen küileri
qarañğyny sipalaqtap jürip bos oryndarğa otyra ketken.
Abajadai zaldyñ jartysy bos. Är jerde şaşyrap otyr jūrt.
Aldyñğy qatarda qonaqtağan qarğadai ietik-pimalar qaz-qatar
qalqaiady: keibir sabazdar bos oryndyqtyñ arqalyğyna aiaqtaryn
asyp tastap, şalqalap jatyr. Proektsiiä jaryğynyñ ötinde är tūstan
dirildegen temekiniñ tütini qozdap tūr.
Qaladan kelgen boidaq kelinşek turaly paryqsyz körinisteri köp
film ieken. Beibastaq ieserlerdiñ qūdaiy berip qaryq bop otyr. Jar
qūşağyn añsap ūiqysyrağan jas kelinşek jastyqty jūmarlap aunap
tüskende, jarty täni jarq ietip aşyq qalyp iedi, aldyñğy jaqtağy
äldekim: «pah şirke-ien!» dedi ieleurep. Sol-aq ieken zal işin daraqy
külki dar aiyrdy: «Oi, qasqa-ai, ökpeñ tüsti ğoi uhilep. Tük körmei qu
taqym bop jür me iediñ!» «Myna beişara öldi ğoi aunaqşyp, barsañşy
bireuiñ!» «Mūndaiğa Mūhamediiä iepti. Barsañşy-iei, neğyp otyrsyñ,
sauabyn alasyñ!» Kelesi sol siiäqty köriniste tağy da külki, tağy da
jamyrağan jiirkenişti söz.
Būl jerde kino körip bereke tappaisyñ. Ylği da osy. Ant atqan
ieserlikke jel beretin köp tüitkildiñ biri – ekran aldyndağy
maqaulyq. Jylyna jüzdegen film qazaqşağa tärjimelenedi dep
iestigenderi bolmasa, mūnda äli biri kelgen iemes. Auyldağy tört
orystyñ biri – kinomehanik Mişka özine laiyqtap ylği orysşa kino
äkep körsetedi. Biryñğai qazaq auylynda tūryp, qazaqşa oqityn
jastardyñ ony tüsinip jatqandary şamaly. Köpşiligi suretin ğana
tamaşalaidy. Soldatqa baryp ne şoferlyq kurs oqyp til syndyryp
kelgenderiniñ özi de betin qarpyğany bolmasa, tereñ iirimin boilai
almaityn. Sodan kep ūzaq otyra almai zerigip, türt şaitandary
ūstap, jap-jaqsy filmniñ berekesin botqa ğyp jiberetin. Olar üşin
film qyzyq bolmasa da, daraqylanyp jūrtty küldirip duyldap
otyrğan qyzyq. Syrtta kün suyq, basqa barar jer, köñil köterer oryn
joq, iesinep zerikse de aiağyna deiin otyrady. Özderinşe bazar qūryp
guildese, jaqtyrmağannyñ jüikesine tise – sol läzzat, sol rahat.
Keide plenka üzilip qalyp ne Mişka «temeki tartqandy doğaryñdar,
äitpese körsetpeimin!» dep üzip tastasa, zal sonşalyq
yntymaqtastyqpen öre türegelip, aiğailap, ysqyryp, jer tepkilep:
«äi, äkeñ auzy saksaul, Mişka – sapojnik, kozel, impotent, baran,
bydlo!!!» dep bar biletin orysşasyn bir-aq aqtaryp tastaidy.
Qazir de ieserlik ieki iyğyn jūlyp jep otyr. Är tūstan:
«Qoisañdarşy-iei, jigitter. Adam qūsap kino köreiik te!» dep jasqana
şyqqan dauystardy «Omai, mynau qaisysy-iei. Orysşa ūğady ieken-au,
iä!» dep daryldap külip tūnşyqtyryp tastağan. Keibiri tipti «Äi,
qysyp otyrşy!» dep nos körsetip jelkesin küjireitti.
Kinonyñ ortan beline jetpei ieldiñ birazy kete bastady. Būl da
ketkendi jön körip iedi, Rauza ieteginen basyp jibermedi. Közi iejireiip,
auzyn aşyp ekranğa qadalğan Orazdyñ qasynda säl de bolsa iyq
tüiistirip qatar otyra tüssem deitindei. Soñğy titrlar körine
bastağanda qolynan jūlqylap äzer tūrğyzğan. Säbira şam janbai
tūryp tezirek şyğyp ketuge asyqty. Aiyzy qanbai äli de iermek izdep
ielirgen ieserlerdiñ qaladan aty şyğyp kelgen mūnyñ ainalasynan
filmniñ iekinşi «seriiäsyn» örbitip jiberui äbden yqtimal ğoi!
İeşqaida qarailamai, tez-tez basyp, bağan basyndağy şamnyñ
döñgelenip tüsken jaryğyn ainalyp ötip, qarañğyğa siñip ūzai bergen.
Kenet qaidan şyğa kelgeni belgisiz, art jaqtan aiaq dybysy iestildi.
Qasat qardy qarş-qarş basyp iekpindetip keledi. Üreilene köz qiyğyn
tastap iedi, qalbañdağan ieki köleñke arqan boiy jerge taiap qapty.
«Bitti! – dep oilady Säbira küirep. – İt auzyna ağaş tyğyp alasūryp
jürgen sūmyrailardyñ būl qaisysy ieken. Basqa auyldan keldiñ dep
qazir myna baiqūsqa soqtyğyp itin şyğarady-au!» Buynynan äl ketip,
aiaqtary ierkine könse qaneki.
Äne-mine degenşe jelke tūstan bastyrmalatyp quyp jetkender:
– Toqtañdarşy! – dedi. Ötingen beibit dauys. Jalt qarasa – kädimgi
öziniñ klastasy Biläl men Äliakpar. Üreidiñ būlty seiilip quanyp
ketti. Aman-sälemnen keiin:
– Säbira, säl tūra tūrşy. Şarua bar, – dedi Äliakpar şetke qarai
qaqpailap.
İekeuiniñ auzynan da araq müñkidi. Biläldiñ syğyraiğan kişkentai
közi tipten qylilanyp ketken.
Oraz Rauzany iertip anandai jerge baryp, temekisi jylt-jylt ietip
kütip tūrdy.
– İä, aityñdar, ne şarua?
Äliakpar būqa közdenip betine ūzaq telmirip, tükirigin jūtyndy.
Jazdygüni «aqsüiek» oinaityn tüni däl osylai arsyzdana qarap iedi.
– Myna klastasyñnyñ bir ötinişi bop tūr. Özi aitsyn. – Söile
degendei Biläldiñ büiirinen bildirmei türtip qaldy.
– Säbira! – dedi Biläl dauysy dirildep. – Özimizdiñ Jämila bar iemes
pe iedi. Sonyñ bügin tuğan küni bop jatyr.
– Bolsa qaiteiin?
– Kirip şyğaiyqşy, klastasymyz ğoi.
– Şaqyrmağan jerge barmaimyn.
– İendeşe jürşi bylai, qydyraiyqşy biraz.
– Joq, üige baruym kerek, keş bop ketti.
Sözi tausylyp abdyrap qalğan Biläl iendi ne deimin degendei közi
jypylyqtap Äliakparğa qarağan. İeki aiağyna kezek salmaq salyp,
teñselip tūrğan Äliakpar yqylyq ata sasyq demin betine ürledi:
– Bir aidan beri bir şyqpadyñ ğoi üige qamalyp. Işqūsa bop
ölmeisiñ be. Auylda degeniñ qazir künde duman, künde toi. Bügin, mine,
Jämila dastarhan jaiyp kütip otyr. Bäri öz klastasyñ. Bötennen
Hadişa men Gülsim ğana.
İeki qyzdyñ atyn iestigende Säbira tipten yrşyp tüsti:
– Ondailar jürgen jerge men aiağymdy attap baspaimyn!
– Ondai iemegende sen qandai iediñ? – dedi Äliakpar syñar tanaulai
osqyrynyp. – Nemenege bälsinesiñ... biz bilmeitindei.
– Neni bilesiñ?
– Biluge tiisti närseniñ bärin bilemiz!..
Ary qarai söilemese ieken dep janūşyrğan Biläl:
– Boldy! – dep joldasyn jeñinen jūlqyp qaldy, jany yşqynğanda
jüreginiñ tereñ tükpirine saqtap jürgen söziniñ qalai auzynan şyğyp
ketkenin bilgen joq: – Men seni bäribir jaqsy körem! – dedi tömen
qarap ietiginiñ tūmsyğymen qardy tepkilep. – Tüsinşi, Säbira, mine, men
işip kettim ğoi, sen sondai küige ūşyrağannan beri...
– Byljyramaşy! – dep Äliakpar üzdigip tūrğan beişarany
keudesinen iterip qaldy da, qyzdyñ qolynan şap berdi.
– Tiresip tūrğanda toi tarqaidy. Sözdi qoi, jür. – Jūlqylap süirei
jöneldi. İezuindegi jylt-jylt janğan temekiniñ jaryğy arsyz bettiñ
būiauyn satyp tūr. Dauysynan aiğyr oqyrandy. Şabynğan aşköz
maqūlyq. Üiirge qosylmai būltalaqtağan baitaldyñ şoqtyğynan
şainap, teñkigen sauyrğa tebitip şyğyp, töñkerilip tüspei aptyğy
basylar iemes.
– Jiber, ieşqaida barmaimyn! – Tizesin bügip tabandap otyra
ketken.
Äliakpar auzyn qūlağyna taqai yzbarlana sybyrlady:
– İeskertip qūiaiyn, mağan könbeseñ, jağdaiyñ qiyn. Bizdiñ auyldyñ
jigitterin bilesiñ ğoi, «gruppen seks» jasaimyz dep jür syrtyñnan.
Men qamqor bolsam tisteri batpaidy. Jür, neñ ketedi, qūdyqqa qauğa
salğannan suy ortaia ma!..
Myna arsyzdyqty iestigende Säbiranyñ jany yşqyndy.
Jūlqynyp qolyn bosatyp aldy da jädigöi külki uialağan jabaiy
betti şapalaqpen tartyp kep jiberdi:
– Joğal, haiuan!
Jigit şatqaiaqtanyp baryp äzer tüzeldi. Basyn şaiqap-şaiqap
jiberip güjildei ūmtyldy:
– Oi, äkeñniñ... orystan qalğan saldaqy, kimge qol kötermeksiñ!..
Şoltañ ietip şoqpardai üiirilgen jūdyryqtyñ joiqyn soqqysyn
kütip şoşyğannan qyz közin jūma qoiğan. Äne-mine kütken soqqy
keşeuildegen soñ kirpigin jasqana köterip iedi, töbesine tönip-aq keldiau degen Äliakpary jel kötergendei alystap barady: aiaq-qoly
diirmenniñ qalaqşasyndai aspanda ierbeñdep anandai jerge gürs iete
tüsti. Ne bolğanyn sanasy saralaiym degenşe köz aldyn Orazdyñ keñ
jauryny kölegeiledi:
– Äi, jigitter, men aşulanbai tūrğanda ketiñder!
Qar üstinde qara kres bop kerilgen joldasyn tūrğyza almai
tyrbañdağan Biläl:
– Aşulanğanda qaitesiñ? – dedi şaqarlanyp.
– Jaman bolady, – dedi Oraz jaibaraqat. – İeskertip qūiaiyn, men
birinşi razriadty boksermin, gornizonnyñ çempionymyn.
Birin biri süiemeldep tūrğan iekeuge ies kirdi me, beri bettegen joq,
üsti-bastaryn qaqqyştap, teris ainala berdi.
Säbira qorlyqtan bulyğyp öksip-öksip jiberdi. Däl bylai mazaqqa
ūşyraimyn dep oilamağan. Osy künge deiin ielge körinuden qaimyqsa
– ilip-şalğan sözden, müsirkegen közden qaşqany iedi. Mynasy ne
sūmdyq, taptady ğoi keudesin tabanymen. Keşegi, söz aitpaq tügil,
betine tura qarauğa jaramaityn qortyq pen şartyq iendi basynyp
qoljaulyq qylğysy kelgen soñ ne qadir-qasieti qaldy būnyñ.
Qyz öksigin basa almai ūzaq jylady. Irgedegi üñireigen tauğa basyn
süiep qalğyğan qara tün kürsine mūñaidy. Qaltyrağan suyq aspannyñ
qara taqtasyn bordai syzyp, jūldyz aqty. Al Rauza men Orazdyñ közi
jymyñdasqan şoq jūldyzda. Terşigen ystyq sausaqtar oqys janasyp
ottai şarpysqanmen ierkin tabysa almai ürkektei beredi – kökiregi
qars airylğan baqytsyzdyñ janynda özderin baqytty sezinuge
jasqanyp keledi.
2
Säbira qyzaryp, dombyqqan közinen jylağanyn baiqap qala ma dep
üige imene kirip iedi, apasy būğan qaraityn halde iemes ieken. Auyzğy üi
kerosin sasidy, ieski panardyñ piltesin mūrttap, şişasyn sürtip
äldenege äbiger.
– Ä, jaqsy keldiñ, – dedi iesikke qarai ieñserile būrylyp.
– Jeti tünde ne istep jatyrsyñ üidiñ işin müñkitip?
– Marta būzaulağaly tūr.
– Qalaişa? İeki-aq apta bolğan joq pa sualğanyna?
– Jyldym siyrdyñ ūrqy iemes pe tuğanşa sauylatyn. Uyz
jinasyn dep ädeii sualtqam. İel tanityn jasqa keldiñder, mal
tanymaisyñdar. Bağana suğarğanda baiqamadyñ ba qūimyşağy tüsip,
ieki büiiri qusyrylyp tūrğanyn. Bas jibin alyp, qoi qorağa qamap
qoidym. Auyq-auyq qarap tūrmasaq bolmaidy, tünde tusa, būzauy üsip
ölip qalar.
Kiimin auystyrğan soñ iekeui qorağa keldi. Qoldaryndağy teñselgen
şamnyñ ötinde köleñkeleri qorbañdap işke iengende, keregemen
qorşalğan böliktegi qoi-ieşki dür ietip ūşyp tūrdy, ağyndy sudyñ
tübindegi malta tastai közderi jylt-jylt ietedi. Bir būryşty jalğyz
özi toltyryp döñkiip jatqan qoñyr siyr da būlardan seskendi me,
auyr yñyrsyp ornynan qūlyqsyz köterildi. Tolğaq qysyp tuğaly
jatsa kerek, qyltiyp būzaudyñ äppaq tuiağy şyğyp keledi ieken.
– Oibai, beişara-ai, qinalyp tūr ieken ğoi! – dep apasy qolyndağy
panardy diñgektegi şegege ildi. – Astyn sulap tastapty, büiirinen syz
ötip keter.
İekeui ieki jaqtan ottyqtağy sağdardy qūşaqtap äkep iedenniñ üstine
köpsitip şaşa bastap iedi, qoi-ieşki jan-jaqtan mañyrap qūia berdi. «Öi,
jağyñ qarysqyr, tük körmegendei şulauyn qaraşy!» dep apasy,
birdeñe tüsinetindei solarğa ūrsyp äure.
Säbira Martanyñ qasyna baryp basynan sipady. Köziniñ şarasy
jasqa tolyp mölt-mölt ietedi. Qinala yñyrsyğanda tanauynan
şyqqan ystyq dem qoldy şarpidy. Äukesi, moiyny busanyp terlep
ketipti.
– Şaiqap qağyp jiberedi, bylai tūr! – Säbira yğysyp keiin şegindi.
Basyna bostandyq tigen qoñyr siyr typyrşyp oñdy-soldy şyr
ainalyp jürdi de, birşama uaqyt ötken soñ sağdardyñ üstine jata
ketti. Büiirine aunap, artqy ieki aiağyn kösilip yşqyna küşendi. Denesi
bir jiyrylyp, bir sozylyp januar ūzaq qinaldy. Apasy bilegin
türinip qyltiğan tuiaqtan «şym-şym» dep tartyp iedi, beri jyljyr
iemes. Būzau teris kelip, artqy aiağy şyğyp tūr.
Abyr-sabyr jantalaspen qanşa uaqyt ötkeni belgisiz. Äldeqaidan
tauyq şaqyrğanyn iemis-iemis qūlaq şalady. Şamnyñ piltesi
jalpyldap küielene bastağan soñ Säbira üige aparyp kerosin qūiyp,
şişasyn tazalap äkeldi.
Januar äbden älsiredi, yşqynyp qairat qyluğa därmen joq,
aiaqtaryn sozyp sūlyq jatyr. Denesine diril jügirip, közi alaiyp
qinala yñqyldaidy. Öleusiregen şammen birge ümit oty älsirep öñi
qaşqan apasy:
– Şarananyñ suy kete bastady – būzauy da, özi de öletin boldy ğoi.
İendi qaittik, qūdai-ai. İerkegi tüskir de osyndaida üide bolmaidy!.. –
dep zarlai söilep, jügirip syrtqa şyğyp ketti de, zyr jügirip qaita
kirdi. Bir qolynda – pyşaq, bir qolynda – döñgelegin bilegine kigizgen
kendir arqan. Arqannyñ bir ūşymen siyrdyñ artqy aiaqtaryn
qosarlai buyp, iekinşi ūşyn būğan ūstatty:
– Jibermei kerip ūstap tūr.
Özi tu syrtyna şyğyp, işinen dūğa oqydy ma, auzy jybyrlap säl
irkildi de, batyl, äbjil qimylmen ieñkeiip, qaiqy pyşaqtyñ ötkir jüzi
jūqa şapqa töne bergen. Būl jany türşigip, közin jūma qoidy. Qūlağy
bitip, basy ainalyp ketti me, bir sät iesi auyp qalğandai boldy. Tek
belin orai ūstağan arqannyñ oqys jūlqyp-jūlqyp jibergenin ğana
biledi.
– Meñireiip neğyp tūrsyñ, kelseñşi, oibai!
Yşqynğan dauystan selk ietip közin aşyp alsa, siyrdyñ bauyry
şūbatylyp jairap jatyr. Buy būrqyrap aqtarylğan işek-qarynnyñ
arasynan tulap şyqqan būzaudyñ mūrynyn sylyp apasy jalma-jan
auzyn ürledi.
Būzauyna janyn berip, jaryq düniemen qoştasqan qoñyr siyr
qara köleñkede qorqynyş şaqyryp qorqyrap, aiaqtary sereñdep
jatyr. Säbiranyñ iesi şyğyp ketti, qorqynyş pen aianyş ieki jaqtap
jüregin buyp tastağandai. Apasy äkel degendi äkelip, ūsta degendi
ūstağany bolmasa, ne istep, ne qoiğanyn özi de bilmeidi. Şaranasyn
şüberekpen sürtip bolğan soñ būzaudy ieski şapanğa orady da iekeui ieki
jağynan köterip, üige alyp keldi. Kömirdi üstemelep qalap, guildei
tartyp öneboiynan şymyr-şymyr qyzu şaşqan qaiyrma peştiñ
irgesine kiiz tösep üstine jatqyzyp qoiğan.
Sileleri qatyp talyqsyp ūiyqtap ketken ieken, tasyr-tūsyr
dybystan közin aşsa, tördiñ ortasynda tältirek qağyp, qūlağy
iedireiip qoñyr būzau tūr. Jalañaş taqtaidan tuiağy taiğanaqtap,
attaudan qorqyp tirsegi dir-dir ietedi. Qalyptaspağan jiñişke dauysyn
sozyp möñiregende jylap tūrğan bala sekildi. Azynağan jetimdik
gimni şarasyz bulyqqan öksikpen özegin qaltyratty. Säbira qolyn
sozyp talpiğan tanauynan sipap iedi, sūp-suyq. Dereu türtinşektep,
alaqanyn jūmsaq ierinderimen jybyrlatyp jalai bastağan. Qolyn
tartyp alsa, möñirep tältirek qağyp soñynan qalar iemes. Şölmekke
jyly süt qūiyp, iemizdik kigizip auzyna tosyp iedi, tosyrqağan joq.
Tañdaiyna qūiylğan jyly sütti közin jūmyp qomağailana jūtty.
Mūz qalyñdasymen köl ortasyna qarai ūzap ierkek qos jatyp balyq
aulauğa ketken äkesi ieki künnen soñ oralyp, jaisyz habardy iestigende,
jağalap jürgen jamandyqtyñ nyşanyn körgendei küizelip qabaq
şytty. Auyzğy üidiñ ortasynda alaşa üstinde kösilip, aiağyn şeşip
otyrğan.
– Būl üidi biyl qyrsyq ainaldyryp ketti ğoi. Qai piğylymyzdan
qūdaiğa jazdyq ieken! – dep syrtyn sauyttai mūz qaptağan, tabany
kere qarys pimany dürs ietkizip bosağağa qarai laqtyrdy. Säbiranyñ
jüregi zirk ietti. Äke sözindegi zildiñ juan basy būğan silteñgeni belgili.
Jetim būzaumen birge köñilderge de bir jetimdik iengendei üi işi
qoñyraiyp jüdeu tartty.
Mal balasy sağattap ösedi iemes pe, ai qabaq qoñyr būzau ieki-üş
künde şirap, Säbirağa bauyr basyp aldy, qarny aşsa, tanauy
deldiip, möñirep soñynan qalmaidy. Qaşan iemizdik auzyna tigenşe
türtinşektep, qolyn, jeñin soryp jep jibere jazdaidy. Arğy jağyna
iel qonğan soñ mop-momaqan. Silkinip alyp, arly-berli typyrlap
jüredi de, bir uaqytta peş tübindegi saban tösegen ornyna baryp, tört
aiağyn astyna büktep şöge ketedi. Tik şanşylğan qūlağy birte-birte
tömen qūlap salbyrap, odan soñ basy qūldilap, iegin iedenge sozyp
ūiyqtauğa kirisedi. Sondai sätte alañsyz rahat ūiqyğa batqan būzau
jetim bolsa da būdan baqyttyraq bolyp körinedi.
Opyntyp öşken ömirdiñ qūrsağynan iñgälap şyqqan älsiz tirşilik
kün sanap täi-täi basyp ierjetip kele jatty.
İerteli-keş jetim būzaudyñ jüris-tūrysyn qyzyqtağannan basqa
jylt ieter aldanyş joq, qoñyraiğan köp künderdiñ birinde salañ ietip
ieki jolauşy tüse qaldy. Şoşaityp tülki tymaq kigeni iegde kisi,
üşkil saqaly qylğyndyra tüimelengen şolaq qara tonnyñ alqymyn
aq syna bop jaryp tūr. Qasyndağy da mosqal, alasa, nyğyz deneli.
Jelindep, isingen qyp-qyzyl betiniñ jalpaqtyğy sonşa, birden
tañyrqap, basqa ieş jerin körmeisiñ.
Tüs äleti, äkesi üide iedi. Tymaqtyny tanidy ieken, tös tüiistirip,
qauqyldasyp jatyr. Suyt jüristen solyqtağan bir qūla, bir buryl
attyñ büiiri qaraiyp bu şegip tūr.
Ädeiilep kelgeni ne jolai soqqany belgisiz, äiteuir kim bolsa da
qadyrly meiman ieken, apasy zyr jügirip qazan köterdi. Apasy jel
bolsa, būl – qūiyn, iekeui as qamymen abyr-sabyr. Arly-berli ötkende
perdemen ğana daldalanğan iesikten törgi bölmedegi äñgimeni üzipjūlyp qūlağy şalyp qalady.
– Myna qūrdasty tanymadyq qoi? – dedi kökesi.
– Qaidağy qūrdas. Būl bala iemes pe, täiiri! – İegde kisi qasyndağysyn
qyzğyştai qorğap şar iete tüsti. Kökesi yñğaisyzdanyp qaldy ma,
dauysy juasyp şyqty.
– İe, qaidan bileiik. Ala köleñkede közi tüskir būldyrap dūrys
körmeidi.
– Mūrty salbyrağany bolmasa, būl jas qoi, jas. Ürpitpei
qūrğyrdy qyryp tasta dese ūqpaidy, siqyn ketirip. Biğali degen
nemere inim būl. Jasy qyryq segizde. Qiiä şapqan qylyştyñ jüzindei
qylşyldağan kezi iemes pe ier jigittiñ. Kelin ieki jyl būryn qaitys
bolğan, auyrmai-syrqamai bir-aq künde jürekten ketti.
– İmandy bolsyn, şyrağym!
– Aitsyn, – dedi ajarsyz uiañ dauys.
– Üş ūl, bir qyzy bar. Aldy ierjetip, üilendi, kenjesi segizinşide
oqidy. Tympiyp otyrğanmen nağyz baidyñ özi. Bizdiñ auylğa barsañ,
kündik jerden körinetin üi osyniki. Kök şatyrly, segiz bölme. Ondai
üi direktorda da joq. Tört bie, on ieki siyry bar, ūsaq maldyñ sany
belgisiz. Jalğyz özi bir kolhoz! Mäskuişi tağy bar...
– «Jiguli», deviatka!
– İä, sonysymen bügin keleiik dep iedik, qarğa batyp qala ma dep
qoryqtyq...
Şaidan keiin älgi mūrtty qonaq aiaq jazyp syrtqa şyqqan. Senekte
Säbira iekeui betpe-bet ūşyrasyp qaldy. Alystan juandyğymen
kümpiip qomaqty köringenmen täpeltek ieken – töbesi Säbiranyñ
mūrnynyñ astynda qalqyp tūr. Araqtyñ buy şapqan jalpaq beti mys
tabaqtai alaulap odan äri jaiylyp ketipti.
– Haliñiz qalai, ainalaiyn... qaryndasym!..
Äkesindei kisiniñ qaryndas dep jasaryp tūrğanyna tañ-tamaşa.
Jap-jasyl jalyn bürikken badyraq közder öne boiyn tintkilep işepjep barady. Mai körgen aş jabaiy mysyqtyñ közi osylai janatyn
şyğar. Ary jaq-beri jağyñnan ötken sūğanaq rentgen – közderdiñ
aldynda lypasyz tūrğandai qysylyp, kirerge tesik taba almağan.
– ... Attar suyğan şyğar, kişkene jem bolsa, aldyna tögip qūiatyn...
Säbira qorağa baryp sipama şelek sūly äkep berdi. Şelekti ala
berip te anau qolynyñ syrtynan qabattai ūstap qysyp-qysyp qoidy.
Alaqany jylbysqy ter, jiirkenip dereu qolyn tartyp aldy. Būl
qylyğyna ien tağa almağan Säbira «Mas qoi, mas. Äitpese ülken kisi
būlai istei me!» dep özin aldarqatuğa tyrysty.
Meimandar attanğan soñ üi işin sypyruğa kirisken apasy bir
uaqytta:
– Kötek, mynau ne? – dedi şoşyp ketkendei öz-özinen kübirlep.
Syrmaqtyñ üstinde şanşuly tūrğan qyzyl sapty bizdi alyp
tañyrqai qarady. – Būl üide biz ūstaityn kisi joq, qaidan jür? Älde
älgi kisilerdiñ qaltasynan tüsip qaldy ma ieken?
Divanda jantaiyp jatqan otağasy basyn oqys köterip, tüiile
qarap:
– Äi, aljyğan neme, tauyqtyñ miyndai mi bolsaşy sende! – dedi. –
Nemenege dañğyrlap tūrsyñ süiinşi sūrağandai. Osy jasqa kelgenşe
qazaqtyñ jiñişke iemeurinin bilmeimisiñ? Jetistiñ, quan. Jap ana
iesikti!..
Ydys-aiaq juyp jatqan būl ne bop qaldy dep qanşa ieleñdegenmen
jymdasa jabylğan iesik jymqyrylğan ierindei syrtqa syr şaşar
iemes. İekeui ūzaq kübirlesti. Anda-sanda kökesiniñ küñirengen, yşqynğan
dauysy ğana «qamal» būzyp üzik-üzik küñgirlep ketedi:
– ... Qūdai-ai, sūltandai süiegimdi it kemirdi-au!.. Būl qazaqta uiat, ar
bolsaşy, obaldy oilasa-şy... Küni boiy ystyq üide pysynap
qalpağyn şeşken joq, basy taz ğoi deimin, taz!.. İeldiñ tazyna deiin
basynğan soñ qaiteiin!!!
Işten apasy ieki közi qyzaryp, süiretilip şyqty. Qabağyna köleñke
uialap, jalğyz-aq sätte qartaiyp şögip ketken. Kökesi divanda teris
qarap tymyraiğan küii keş batqanşa tyrp ietip qozğalğan joq.
Keşki asty tomsyraiyp, bir-birimen ūrsysyp qalğan ne uialğan
adamdai, üşeui üş jaqqa qarap işti. Kökesi tösek salğyzyp jatyp
qalğan soñ, şeşesi Säbirany tüpki bölmege oñaşa kirgizip, iesikti
jauyp aldy. Analy-balaly iekeui qyrği qabaq ieki ieldiñ ielşisindei,
stoldyñ qarama-qarsy betinde sözdi neden bastaryn bilmei sostiyp
ūzaq otyrdy. Apasy baiqūs tamyrlary arsiyp dir-dir ietken süiekti
ülken qoldaryn birese tizesine qoiyp, birese sausaqtaryn aiqastyra
ūstap äure. Jağağa şyğyp qalğan balyqtai birer dürkin auzymen aua
qarmap baryp:
– Balam! – dedi öşkin ünmen. – Qartaiğanda äke-şeşeñniñ ne küi
keşip otyrğanyn öziñ sezesiñ ğoi. Qūdaidyñ osy jylatqany az iemes,
odan ary qinauğa käri jürek şydamas, jauyrdy jaba toqyğanmen
jaranyñ auzyn tyrnaityndar da tabylyp jatyr. Betine şirkeu
tüsken qyzdan qūtyla almai otyr deitin şyğar. Şartyq pen
qortyqqa qor bolyp közge küiik bolğanşa būl jerden qarañdy batyr.
Jaqsy it te öligin körsetpeidi, üirengen Almatyñ ba, basqa qala ma,
köz körmes, qūlaq iestimes jyraqqa ket, äitpese balaqtağy bittiñ basqa
şyğatyn türi bar. Sağy synğan tömen ietektiniñ aldy-arty sen iemessiñ,
bälkim, sol jaqtan qadyryñdi tüsiner qataryñ tabylyp, mañdaiyñ
aşylar...
Säbira söz törkinin tüsindi. Bağanağy jalpaq bettiñ jädigöi beinesi
köz aldynda tirilip, aşu men qorqynyş itjyğys tüsken alapat
sezimnen qalşyldap ketti.
JİYRMA BESINŞI TARAU
BALTA SABY – ÖZIMIZDEN
1
Tergeuşi jyltyr qoñyr stolğa qos şyntağyn tiregen küii jağyn
taianyp, tūnjyrap otyr. İmek tanauy iegin minbelep odan saiyn
salbyrap ketken. Jabyrqau küzgi küni tūiat qylar ieşteñe qandy
şeñgeline ilikpei qanaty talyp kelip, qūlağan ieski beiittiñ qūlağyna
qonaqtağan qūzğyn dersiñ.
Bastyğynyñ aldynan kelip otyrğan beti osy. Syralğy ämpeijämpei būrynğy qojaiyny iemes, Moskvadan taiauda arnaiy kelip,
tergeu jūmysyna tikelei baqylau jasap otyrğan dökei. Qanyn işine
tartqan sūp-sūr sūsty bireu. Kirgen betten zirkildep, tik tūrğyzyp
qoiyp ieki aiağyn bir ietikke tyqty. «Sen bizdi qūrttyñ. Ūltşyldyqqa
qarsy ūiymdastyrylatyn saiasi nauqan küireiin dep tūr! Bekitip
bergen versiiäğa qol qoiğyzdyra almadyñ. Jarty aidan beri tük
bitirgen joqsyñ, osydan keiin qalai sağan senim artamyz? Älde
qazaqqa büiregiñ būra ma? Pantiurkistsiñ be sen de?!» dep quyryp
berdi.
Qūdai saqtasyn, özi öz bolğaly, ondai oidy qoñsy qondyryp körgen
iemes, tipti ondai sezimge beriluge qandai negiz bar? Qaidağy
pantiurkist! Familiiäsyna qarap äzerbaijan dep tūr-au myna kisi. Ras,
pasporty boiynşa solai, äkesi – äzerbaijan. Biraq tür-tüsin bilmeidi,
tört jasynda şeşesi iekeuin tastap, bir ülken bastyqtyñ küieuden
qaitqan qyzyna ierip, Bakuge taiyp tūrypty. Podlets, opasyz, alaiaq!
Mamasy solai deidi. Kök tiyn paidasyn körgen joq, aliment te
tölemegen. Ondai jeksūrynnyñ atyn nege arqalap jüruim kerek dep
onynşy bitirer jyly pasport alarda familiiäsyn özgertpek bolyp
bülinip iedi, köpti körgen sūñğyla şeşe könbedi: «Balam, atta tūrğan
ieşteñe joq, kim iekeniñdi işiñde saqtasañ boldy. Şala-şatys sen tügili,
taza qandy ievreidiñ özi orys, hoholdyñ köleñkesin sağalap jür. Bar
ğylymyn, mädenietin jasap berip otyrsañ da būlar bizge qas, sütke
tigen küşiktei köredi. Bolaşağyñdy oila!» degen. İendi kep mynau
«pantiurkistsiñ be?» dep iejireiip tūr. Qaitse jaqpaq būlarğa?
Küdikten arylu üşin şeşesiniñ ievrei iekenin jiñişkelep jetkizgen
dūrys pa? Qyzyl köz päle antisemittiñ özi bolyp, «bäse, qoi terisin
jamylğan qasqyr iekensiñ ğoi!» dep tarpa bas salsa qaitpek?
Qūrysyn!..
Qūdai kuä, aianğan joq. Kezeksiz iyqqa qonar altyn jūldyzdyñ
säulesi köñildi arbap tūrğanda neden taiynsyn! Öltirgennen basqanyñ
bärin istedi: ūrdy-tepti; köbesine ine jügirtti; qasyna ieki jansyz
otyrğyzyp, kündiz ūiyqtatpai, tünimen tergep būrlyqtyryp, bir apta
qudy... Mūndai it jandy bolar ma, bir sözinen tanbai qasarysyp
tūryp aldy. Myna türimen joğarydan josparlanğan ülken
operatsiiänyñ qūlaityn türi bar. Ne istemek kerek?
Äne-mine iyqqa qonğaly tūrğan jūldyzdyñ jüzi kömeskilenip,
jyraqtap bara jatqandai sezingende, tipten yşqynyp ornynan atyp
tūrdy. Qoly dirildep temeki tūtatty, iezuinde būrqyrağan tütinniñ kök
jylany moinyna oratylyp, qoldaryn şalbarynyñ qaltasyna tereñ
süñgitip tūqşiğan küii bölme işin arly-berli keze bastady. Talaidyñ
qany men teri, köz jasy siñip şiruge ainalğan taqtai ieden qan
qūmartqan qaraqşynyñ tabany astynda sai-süiegi syrqyrap zar
iledi. Jasyna jetpei irkildep jaiylyp ketken dene auyr, oi odan da
auyr. Ğūzyryndağy tūtqynnyñ qasaryspa minezi iesine tüskende qany
basyna şauyp, yzadan qylğynyp qala jazdaidy. Ne degen bir moiyn
haiuan! İeregespen birdeñe tyndyram dei me ieken, özin de, özgeni de
qinap... Şyğyrşyğy şyr ainalyp keter qanşama iske bögesin bop
otyr. Aqymaq, daiyndap bergen qağazğa qol qūia salsa ğoi – basy azat,
būnyñ da qany büitip qaraimas iedi. Moiyndamai qoisam qūtylam dei
me? Atasynyñ basy! Alañğa baryp jūrtty ielirtip ieleurep söilegen
kim? Taiaqpen qarulanyp tärtip saqşylaryna qarsy töbeles
ūiymdastyrğan kim? Artynda aitağy bolmasa, qaidan şyqqan Stiopa
Razin būl? Özim bardym, öz jüregimniñ ämirimen istedim bärin deidi.
Sengen iekem sandyraq iertegisine. Auyldan kelgen aşyq auyz boz ökpe
student iel bastamaq tügili, öz basyn alyp jürip alsyn!
Logika bar jerde ne aiğaq kerek. Jez qarmaq jelbezegine ilindi
degen osy. Būlqynğanyñ bos äureşilik iendi...
Būrnağy küni şeşesi kelipti būl nemeniñ. Jylap-ieñirep iesti
şyğarsyn.
– Öli me, tiri me bir köreiin balamdy, jolyqtyrşy!- deidi. Qaitip
jolyqtyrmaq, tündegi taiaqtan qan qūsyp äli sandyraqtap jatsa.
Tergeuge aldyrtpaq bop jaña aidauyldy jibergende, «jüre alatyn
iemes» dep kelgen. Būl küiinde körsetse, qyp-qyzyl şataq.
– Tergeu bitpei jolyqtyruğa bolmaidy; Bas prokurordyñ arnaiy
rūqsaty kerek...– tağy basqa qyryq qūbyltyp sipaqtatsa da, kök mi
neme me, tipten tüsinetin iemes:
– Qarağym-ai, mūsylman balasy iekensiñ, auru şal, qarşadai ieki
balany ien dalağa tastap, itarqasy – qiiännan keldim. Sen de men
siiäqty anadan tuğan şyğarsyñ, järdemdesşi, jaryğym! - deidi
özeurep.
Būl soñğy sözdi şam körip qaldy: ärine, anadan tudy, biraq būl
sekildi salpy ietek sasyqtan tuudan qūdai saqtasyn! Aiağynda tabany
tört ieli qara pima, üstinde qolpyldağan könetoz palto, äppaq samai
şaşy qobyrap, umajdalğan oramalmen betin basyp, mūrynyn qorsqors tartqan äielge jiirkene qarady. Būnyñ janynda mamasy suret
iemes pe! Sürme qas, būira şaş /parik bolsa da/, aq jüzinde bir äjim
joq. Mynau şe – jasy jüzde şyğar. Söite tūryp «qarşadai ieki
balam» deidi. Qandai külkili! Üstinen mal qoranyñ iisi şyğa ma, qalai,
joq, kefirden bosağan bötelkeden juylmai tün asyp qalğanda
osyndai iis şyğatyn.
Ary-beri täjikelesip, ieşteñe önbesin bildi me, bir uaqytta teris
ainalyp bügejektegen küii kempir öñirin ağytyp, köileginiñ işine
qolyn süñgitip jiberdi de aq şüberekke oralğan tüiinşekti alyp
şyqty:
– Mä, ainalaiyn, – dedi ūsynyp. – Tört jüz som! Auru şaldyñ
pensiiäsynan jyrymdap jiğanym iedi. Azyrqanbai osyny al da,
qūlynymdy bir körsetşi!..
Tapqan ieken laqtyrğan süiekti bas salatyn būralqyny! Bir
jağynan kenedei qadalğan qyrsyqtan qūtyludyñ syltauy
tabylğanğa quanyp ta ketken. Sūsyn salyp, qabağyn qaişylady:
– Azamatşa, siz ne istep tūrğanyñyzdy bilesiz be? Sovettiñ zañ
qyzmetkeri para alğanyn qaidan kördiñiz? Andağy päleni qaltañyzğa
salyñyz da, tez būl aradan taiyp tūryñyz! Äitpese qazir militsiiä
şaqyrtam da qamatyp tastaimyn! – dep telefonnyñ qūlağyn kötere
berip iedi, közi alaqtağan äiel bosağadağy qorjynyn süirei-müirei
iesikten tūra zytty.
Bergen parasynyñ türin kördiñ be? Tört jüz som! Sarañdyğy iemes,
bary sol. «Ömir boiy qoi baqtyq!» deidi, «ömir boiy türmede boldyq»
degendei müsäpirsip. Qoi baqsañ, qyzyğyn nege körmeisiñ. Jer köp,
şöp tegin – aryğyñdy semiz, jalqyñdy iegiz ğyp tirlik jasaimyn
deseñ, kim şaujaiyña jarmaspaq? Būnyñ ornynda kurd ne şeşen
bolsynşy, otardyñ jartysy öz menşigi bolar iedi. Bas-basyna
maşina, qalada bir üi, tüzde bir üi. Büitip bireui isti bolsa, baiağyda-aq
suyryp alady. Al būlar şe? «Jaqsy para beredi, jaman bara beredi»
deidi tağy özderi. Aqyldy sözi köp, aqyldy isi joq. Daliğan keñ dalada
tar laşyqqa qamalğan, osynşa ien bailyqtyñ ortasynda osynşa
tyriyp jarly bop otyrğan mūndai halyqty basqa jerden şyraq
alyp izdeseñ de tappassyñ-au. Talapsyz, kedei. Moraldary qyzyq:
«bailyq – mūrat iemes» deidi. Nege mūrat iemes? Basqa mysaldy bylai
qoiğanda, ūlylardyñ bäri de baidyñ tūqymy, däulettiñ arqasynda
oqyp jetildi, alañsyz ieñbektenip, tarih döñgelegin alğa jyljytty.
İevrei kisi öltirse de aman qalady; qazaq qoi ūrlasa da sottalyp ketedi.
Kedeilikten tapqan paida osy ma? Maldynyñ jüzi jaryq, köñili
qaryq. Aqyly men ailasy jetpegen jerde aldyn aqşamen arşidy. Al
joq bolsa, qorsyñ, kiriptarsyñ. Oiyñ da, boiyñ da päs. Sana-sezimiñ
tūsalyp, arqandauly attai şyr ainalyp kün köristiñ qam-qareketinen
aspaq iemes. Afrika men teristiktegi aborigenderdiñ oi örisi toqyrap,
intellektisiniñ tömen boluy da sol siñiri şyğyp tyriğan kedeiliktiñ
saldary. Puşkin aş bolsynşy, öleñ şyğarmas būryn äueli tamaq
turaly oilar iedi...
Būlardan para alyp köktemeisiñ, qol bylğap keregi joq. Odan da
közin kögertip zañnyñ qatal tärtibi boiynşa sotta da jiber – ieñ
bolmasa, bastyqtardyñ aldynda adal, bilgir bop bir körinip bedel
jinap qalasyñ.
Jalpy, būğan ieşteñe kerek iemes. Tört qūbylasy tügel: ieki üii, qala
syrtynda saunasyna deiin sailanğan saiajaiy, asyl tūqymdy ieki iti...
– bäri bar. Tek «Volgağa» qol jetpei jür iedi, ieki ai būryn ony da aldy.
Qūdai oñdağanda, bir şeşendi tört aiağyn buğan toqtydai aldyna top
ietkizip tastai saldy iemes pe. Saqalyna aq kirse de saitany basylmağan
svoloç orystyñ on tört jasar qyzyn zorlapty. Būlar, şirkin, mai
şelpek qoi, kösip tauyp, kürep şaşady. Bailyğyna sengennen soñ da
batyl bolatyn şyğar. Abyroiğa orai, qyzdyñ äke-şeşesi alkaş ieken,
bir jağynan aldap, bir jağynan qorqytyp, auyzdaryn japqan soñ, közi
qaraiğan käri tekeni qaqtap sauyp, şyğaryp jibergen. Bastyğy iekeui
ieki maşina mindi. İendi būğan tek ösu kerek. Şenin bir-ieki ret
joğarylatyp alğan soñ, Nahiçevanğa taiyp tūrady. Qalanyñ ne bir
audannyñ prokurorlyğy daiyn. Ana jyly blatty az alady dep
osynda äkep, iurfakqa tüsirgen nağaşy ağasy qazir Moskvada. Tek sol
kisi aman bolsyn!..
Bärin ait ta, birin ait, būlardyñ Qonaevy qandai qu deseñşi.
Jymyn bildirmei jolyn tauyp jiñişkelep jasaityn nağyz ailaker.
Auyl balasynyñ bilimi şala, para beruge qoly qysqa, öz betimen
institutqa tüsui qiyn iekenin bilgen soñ, ieki jyl qoi baqqan auyl
jastary joğarğy oqu oryndaryna jeñildikpen qabyldansyn degen
pärmen şyğaryp qoidy. Auylda tūratyn kim? Qoi bağatyn kim?
Belgili iemes pe. Osydan keiin qalai ūltşyl demeisiñ. Dekabr büligin
de solar ūiymdastyryp otyr. Ortalyq komitettiñ nūsqauy dūrys:
äşkereleu kerek, aiamau kerek...
İeki qolyn arqasyna aiqastyryp, bölme işin arly-berli kezgen
tergeuşi özi otyratyn ūzyn stoldy janai berip kilt toqtady – ÄzizSūltannyñ äldekimge taiaq siltep jatqan ülken sureti közine ilikti. On
künnen beri aldynda jatyp talai körse de qalai zer salmağan?
Tyşqan körgen qūzğyndai qūs mūryny imiip, stol üstine şüiile tüsti.
«Taptym! – dedi işinen qiyn ieseptiñ jauabyn şeşken şäkirtten
beter jüregi alyp ūşyp. – Būl taiaqtyñ kimge jūmsalğanyn kim biledi?
Älgi teleoperator İakubovskiidi kim öltirgeni äli «tabylmai» jatqan
joq pa. Bälkim, mert qylğan qandy taiaq osy şyğar? Mine, logika qaida
jatyr! Satpaimyn, satylmaimyn dep kergitin neme ğoi, şabyna
qylbūrau tüskende körer äuselesin!..»
Qiiälmen op-oñai qiiüyn keltirip syzyp alğan josparyn oryndauğa
tergeuşi jedel kirsip te ketti.
2
Sabaq üstinen Qosymhandy dekanat arqyly jeke bölmege
şaqyrtyp alğan. Kişkentai közderi iedireiip şekesine şyğyp ketipti.
Täit deseñ, qūlağyn jymyryp tūra bezer sūr köjek. Alañğa barğan
qūrby-qūrdastaryn sottağanyn sottap, odan qalğanyn közinen tizip
oqudan quyp jatqanda su jürek bolmai qaitsin. Būl ieşteñe demestenaq dürdigen köntek ierinderiniñ qiiüy qaşyp, öz-özinen dirildei
bastady.
Alğaşqyda moiyndamasam – qūtylam dep qulyq oilap basyn säl
būlğaqtatyp iedi, soñynan aqylğa kelip, myñ bolğyr, qaqpailağan
jağyna qarai qūldyrañ qağyp jöneldi.
– Dekabrdiñ on altysy, on jetisi, on segizi künderi qaida boldyñ?
– Sabaqta. Odan keiingi uaqytta jataqhanadan şyqqam joq.
– Mynany tanisyñ ba? – dep tergeuşi Äziz-Sūltannyñ suretin
papkasynan suyryp ap, köz aldyna tosqanda, Qosymhan öñ-tüs joq
beti bor jaqqandai bozaryp qimylsyz sileiip qaldy. «Qap, türmede
şirigir ittiñ balasy byljyrap bärin büldirgen ieken ğoi özi
bylyqqanymen qoimai. Betiñdi körsetpe, alğa şyqpaiyq degende
öñmeñdep bolmap iedi!..»
– Tanimyn, – dedi dauysy jeti qabat jerdiñ astynan şyğyp.
– Seniñ de suretiñdi körseteiin be?
– Joq, ağatai, jazdym-jañyldym. Barğanym ras iedi. Biraq, ollahibillahi, jäi qara köbeitip ieldiñ arasynda jürgenim bolmasa,
ieşqandai būzaqylyq äreketke qatysqanym joq...
Qarsy aldyndağy kiriptar beişara mañdaiy stoldyñ betine
tierdei ieñkeigen saiyn tergeuşi oryndyqtyñ arqasyna şirenip
şalqaia tüsti.
– Mine, iendi äñgimeñ tüzeldi. İeskertip qūiaiyn, şyndyqty aitqan
jağdaida ğana jazañ jeñildenedi.
– Tek şyndyqty aitam... Bärin aitam. Biyl bitiruşi iem, dalada
qalam ğoi, oqudan şyğartpañyzdarşy!
– Ol öziñe bailanysty.
– Ne iste deisiz – bärin oryndaimyn, tek kömektesiñiz...
– Myna dosyñdy qandai adam dep oilaisyñ? – dep tağy da tergeuşi
Äziz-Sūltannyñ taiaq ūstap tūrğan suretin aldyna tosty.
– Ony öziñiz bilesiz ğoi.
– Būl – jauap iemes!
– Būzaqylyqqa qatysqanyn, ärine, qoldamaimyn...
– Myna taiaqty kimge jūmsap tūr?
– Qorğanu üşin ūstağan şyğar.
– Sen öitip laqpa! Qarsylaspasa, tärtip saqşylary olarğa küş
qoldanar ma iedi. Bar päle özderinde. Būl – orysqa iağni
internatsionalizm ideiäsyna qarsy jūmsalğan qaru. Tüptep kelgende,
Sovet ükimetine qol köteru būl! Demek, qylmyskerdi äşkereleuimiz
kerek. Tüsinip otyrsyñ ba?
– Tüsindim...
3
Tergeuşi istiñ aq-qarasyn anyqtaudy äu bastan-aq qaperine alğan
joq. Qalaida Äziz-Sūltandy qylmysker ğyp şyğaru üşin bitin
saldy. Solai ietu joğaryğa da, özine de qolai iedi: basşylar būnyñ
qolymen ot kösegisi keldi, būl onsyz da janazasyn şyğaryp qoiğan
isti uaqyt şyğyndamai tez bitiruge asyqty. Sondyqtan ol derekdäleldiñ logikasynan qorytyndy jasaudyñ ornyna, aldyn ala
miyna şegelep alğan pikirge däiek bolar qisyn izdedi. İelige-ielige
oiynan qūrap-jasqağan sandyrağyna senip alğany sonşama, qandai
qatygez, aiuandyqqa barsa da, būnysyn qiiänat dep sezinbeitin halge
jetken.
Aidauyl Äziz-Sūltandy aldyna sap alyp kirgende iezuinen temekisi
tütindep törde otyrğan Allahverdiev «jelkesimen kirip kele jatqan
būl kim?» degendei tañyrqai qarady. Bet-auzy būdyr-bedersiz ürlegen
dop. Qabağy synyp, mūryny japyrylğan ba – tūtasa kölkildegen
qara-kök isikten ieşteñe körinbeidi. Keşegi qarağan közdi arbaityn
qarlyğaştyñ qanatyndai kerme qas, şarasy keñ tūnyq janar, qyr
mūryn – sūlu suretti qara siiä tögilip öşirip tastapty.
Äziz-Sūltannyñ türine qarap tūryp tergeuşi qabağyn tyrjitty:
«körinbeitin jerinen ūrmai, isin tyndyryñdar demep pe iedi!
Svoloçtar, qalai ūrudy da bilmeidi, işke tebu kerek qoi, ökpebauyryn iezip jiberetin. Sony da üiretu kerek pe būl aram tamaqtarğa!
Ana spetsnazdyñ jigitteri qandai taza jūmys isteidi! Äneuküni
Alañdağy beibastaqtardy jazalağanda kördi ğoi. Syrtyna teñgedei
daq tüsirgen joq. Biraq iendi adam bolmaidy, iş qūrylysyn kaşa ğyp
jiberdi. Köp bolsa, üş iä bes jyl ğana ömir süredi, ieñ bolmağanda
ölekse süiregen mügedek bop qalady. Istegen soñ äne osylai jūmys
isteu kerek qoi. Al mynalardyñ iyğyndağy bas iemes, qūm toltyrğan
qapşyq. Isti döñgeletip, osy aptadan qaldyrmai sotqa tapsyruğa tiis.
Oğan deiin jaraqaty jazylsa jaqsy... Äi, kimniñ iemeşegi üzilip tūr
deisiñ osyğan. Birdeñe dese, Alañnan alğan jaraqaty dep qūtylmai
ma!..»
Tabany iedenge tört tağandap boltpen şegendelgen ainalmaly,
jaidaq, temir oryndyqta ieki qolyn artyna aiqastyryp sūlyq
otyrğan Äziz-Sūltannyñ aldynan – bir, arqasynan bir oiqastağan küii
Allahverdiev temekisi auzy men şymşyp ūstağan sausağynyñ ūşynda
kezek tütindep ūzaq jürdi. Ūryp-soğu, jalğan aiyptan zärezep bolyp,
tağy qandai päleni oilap tapty ieken dep jüregi qaltyrağan tūtqyndy
toñ-torys ünsizdikpen diñkelete tüspek. Su jaña şegiren bäteñkeniñ
syqyry iesirik keudeniñ kekirigindei qūlaq qyrşidy.
Aiypkerde būrynğy aidyn-ajar joq. Tūtasqan tūlyp bet bir türli
sağyn syndyryp, momaqan, müläiim ğyp körsetedi ieken. Ädettegi
jigeriñdi qūm qylatyn janaryndağy qaisar ūşqyn, iezuiniñ qiyğynda
qisaiyp tūratyn kekesindi kölkildegen isik jalap-jūqtap jūtyp
qoiypty. Tergeuşi soğan äjeptäuir marqaiyp qaldy. «İe, qalai ieken
bälem. Äitpese, merzavets, sūraqqa dūrystap jauap bermei, osyny da
söz dep aityp otyrsyñ ba degendei, myrs ietip syñar tanauynan
osqyruynşy iedi!..»
Allahverdiev aldyna kelgen aiypkerdiñ qadyr-qasietin tüsirmei
özin ierkin ūstap teñ adamdai söileskenine, pikir talastyryp
qaisarlyq tanytqanyna qany qas. Būl da adam balasy ğoi, tağdyry
qyl üstinde tūrğanda qarmanyp qorğanuğa haqysy bar ğoi dep oilağan
iemes. Nege men taqqan aiypty tezirek moiyndai qoimaidy dep it
jyny qozatyn.
Äziz-Sūltannyñ qasynan öte berip, salyp jiberetin adamdai,
ökşesinen şyr ainalğan küii jalt būryldy da, qarsy aldynda
taltaiyp tūra qaldy. İeki qolymen büiirin taianyp, tütindegen
«Medeudiñ» tūqylyn iezumen ierniniñ ūşyna üiirip äkep, «tfu» dep
äuelete atyp bosağadağy qoqys salğyşqa top ietkizdi. Mült ketpegen
mergendigine riza boldy ma, köziniñ qiyğyn qadap, qasyn sekirtip
qoidy. Sodan soñ jügeriniñ dänindei, temekiniñ ysy qapqan sarğyş
tisterin jalañaştap, boq jegen ittei müñkigen, sasyq demin būnyñ
betine ürlei myrs ietti:
– Ha, «kurort» jaqqan-au deimin, semirgennen köziñ körinbei qapty.
Qalai, osylai «semire» bergiñ kele me, älde oilandyñ ba?
– Neni?
– Biz ūsynğan tüsiniktemege qol qūiasyñ ba?
– Men jauabymdy aittym iemes pe. Bir iemes, jüz ret qaitaladym.
– Aqyrğy ret ieskertemin: qol qoisañ – tozaqtan qūtylasyñ; tergeu
jūmysyna kömektesti, saiasi, ūltşyl ūiymdy äşkereleuge atsalysty
dep bosatyp jiberemiz...
– Jalamen janymdy araşalamai-aq qoidym!
– Onda öz obalyñ öziñe!
Qos büiirge taianğan qoldar zildi dauyspen jarysa tömen syrğyp
sylq iete tüskende, äbden zapy bop qalğan Äziz-Sūltan bükil denesi tas
tüiilgen būlşyq ietke ainalyp, basyn iyğymen jasqai şalt būğynyp
iedi, biraq qoldar oqys qimyl jasağan joq. Tergeuşi qantalağan köziniñ
uyn bürkip säl tūrdy da keri būrylyp, aşuly qalyppen adymdai
basyp, ornyna bettedi.
Oryndyqqa jaiğasqan soñ sausaqtaryn oñdy-soldy sytyrlatqan
küii terezeden salbyrağan sūrğylt aspanğa telmirip az-kem otyrdy
da, sol suyq aspandai sūrlanğan, syzdanğan jüzin tūtqynğa būrdy:
– Biz sağan osy uaqytqa deiin saiasi aiyp tağumen şektelip keldik.
Kinäsin moiyndap, ūltşyldardy äşkereleuge kömektesse, jas qoi,
arbauğa tüsip ağat basqan şyğar dep keşirim jasau jağyn da
oilağanbyz. Biraq sen ol jaqsylyqty tüsinbediñ, qyñyraiyp soryña
qarai tarttyñ. Qosymşa tergeu jūmystarynyñ nätijesinde, seniñ
auyr qylmysyñ aşyldy – kisi öltiruge qatysqansyñ! – Salmaqtap,
şegelep aitqan soñğy söziniñ äserin baiqamaqqa tūtqynnyñ betine
qarap iedi, basyna soqqy tie-tie iesi auysyp ketken be, iezui yrsiyp
myrs ietti. – Neñe jetisip külesiñ, seniñ ornyñda bolsam, jylar iedim! –
dedi terisine simai tyrsiyp.
– Ol – siz ğoi.
– Sen ne sonda, temirmisiñ! To je mne geroi! Atylasyñ! Sonda
körermin külgendi...
– Men – aqpyn, tazamyn! Kinäm joq bolsa, qalai atady?
– Nege joq, sen üşin kisi öltiru – şybyn öltiru me?
– Kimdi öltirippin? – dedi Äziz-Sūltan kekesin külkiniñ köleñkesin
iezuinen öşirmei. Jalany da qisynyn tauyp jabu kerek qoi. Sanağa
siñbes sandyraqty jäi qorqytu üşin aitylğan qoqan-loqqy, qaljyñ
iesebinde qabyldap otyr.
– Jasaqşy İakubovskiidi öltiruge qatysqansyñ. On segizi küni
qaqtyğysyp jürip Sätbaev pen Beibitşilik köşesiniñ qiylysynda
tärtip saqşysyn sen soiylmen soğyp qūlatqansyñ, bir top būzaqy
tarpa bas salyp tepkilep sol jerde öltirip tastağan.
– Būnyñyz – qyp-qyzyl jala. İeşqandai qarapaiym jasaqşyğa qol
kötergem joq. Alañda taiaq ūstağanym ras: qorğandym, zäbir şekken
älsizderdi qorğadym – itke talatyp, üşkir kürek, temir şybyqpen
töpelegende taiaqpen jan dalbasalağan qylmys pa? Kök mūzdyñ üstine
bir qyzdy sūlatyp salyp tepkilep jatqan bir ofitser men bir
soldatty ūryp-jyqqanym ras: qorlyqqa şydai almai kettim. Ol
turaly men sizge birinşi jauap alğan küni-aq aitqanmyn, ieşteñe
jasyrğam joq.
– İmenno, sen ūryp-jyqqan iekeudiñ bireuin būzaqylar jabyla
tepkilep sol jerde öltirip jibergen.
– Meniñ ūrğanym – äskeri adamdar ğoi?
– Äskeri me, joq pa – ol arasyn anyqtau kerek. Ūry qaşan men
ūrlyq istedim deuşi iedi. Biz tek aiğaqqa jüginemiz.
– Anyq närsege ne aiğaq kerek?
– Aptyqpa. Sol küni qasyñda kim boldy tanystardan?
Pälege janastyryp obalyna qalarmyn dep Äziz-Sūltan ieşkimdi
atağysy kelmei irkilip qalyp iedi, tergeuşi şylbyr ūşynan ilip
äketip:
– Jaraidy, ūmytyp otyrsañ, iesiñe salaiyn! – dedi köziniñ
qūiryğynan quaqy külki qaşyp. – Bölmelesiñ Köpjasarov Qosymhan
küni boiy birge bolğan, bärin körgen. Onyñ aituy basqaşa. Senbeisiñ
be? Mä, oqy!
Qara papkanyñ qarynyn qaq jaryp, aq jer qaldyrmai lyqa
toltyryp jazylğan paraqty şetinen şymşyp ūstap būğan ūsyndy.
Qosymhannyñ jazuy: qūmyrsqa köş – qiqy-jiqy süiretpe äripter.
Qaita-qaita iejiktep, kei jerin nobailap äzer oqydy. «... Qaidan
alğanyn bilmeimin, bir qarasam, qolynda qūlaştai taiaq jür ieken.
Alañnyñ ortasynda bir qyzdy süiretip jürgen ieki orysty jügirip
baryp ieki ūryp qūlatyp tüsirdi. Äskeri me, jäi adam ba – apaq-sapaqta
baiqağam joq. Jyğylğan bireuin sol arada ielirip alğan jigitter
qorşap ap tepkilei jöneldi...»
Äziz-Sūltan qos qolymen syğymdap ieriksiz basyn ūstai aldy, iendi
bolmasa, qaqyrap synyp tüserdei – oqys tolqynys onsyz da
şaiqalğan jaraly miyn qaq aiyryp naizağaidai tilip ötti. Öz-özinen
loqsyğysy kep, tañdaiy temir tatydy. Qorqynyş pa, ädiletsizdikke
degen yza ma – ūmar-jūmar bir sezim atylyp kep alqymynan ala
tüsken. Bağanadan beri kezekti qorlyq, mazaq üşin qaqpaqyldap
aitylğan uäjdiñ ar jaq-ber jağyna sanap onşa män bermegen
qisynsyz sandyraq iendi, beiuaqta iesik syndyryp basyp kirgen
qaraqşydai, şyn sūs tanytyp, qanjaryn jalañdata bastady. Basyna
üiirilgen qara būlttyñ qabarğan şetin körip jany yşqyndy.
«Jazu Qosymhandiki bolğanmen, söz – basqaniki. Äitpese tapa-tal
tüste közimen körgenin «baiqai almadym» dep būlyñğyrlatyp,
mynalardyñ diirmenine su quia ma. Qinap, qorqytqanğa şydai almai,
ne aitsa, sony jazyp bergen şyğar».
– Joq, mümkin iemes! – dedi ornynan ūşyp tūryp. – Senbeimin. Mağan
körsetken qorlyqty oğan da körsetip zorlap jazdyrğansyñdar.
Qoldaryñ taza bolsa, bettestiriñder. Kinämdi közbe-köz moinyma
qoisyn...
– Radi boga! Degeniñ bolsyn! – dedi tergeuşi qūlaşyn jaiyp,
jaidarlana jymsiyp. Sodan soñ qaptalyndağy qoñyraudyñ qyzyl
tüimesin basyp, iesikten kirgen küzetşige iek qaqty:
– Kuägerdi şaqyr.
Äziz-Sūltannyñ jüregi solq iete tüsti – bäri būlai tez bolady dep
kütpep iedi, jalasyna kuäsi dap-daiyn tūr ieken. Qas qağymda şalqalai
aşylğan iesikten sozalañdai basyp Qosymhan kirip kele jatty. Ūrypsoğu, qatygez qinaudan jüdep-jadağan, bet-auzy jyrym-jyrym özi
siiäqty qūr sülderdi ielestetken. Mynauyñ kurorttan kele jatyr!
Betinen bit domalağandai, şaşyn qysqartyp qidyrğandiki me, odan
saiyn şeñbirek atyp döñgelenip tūr. Tūqyraiyp, töbesimen süzip,
qabaq astyndağy qara tyşqandai jylt-jylt jügirgen kişkentai
közderin alyp qaşa bergende-aq Äziz-Sūltannyñ jüregi mūzdap, bäri
bittige sanağan.
Tergeuşi stoldyñ oñ qanatyndağy oryndyqqa bügejektep kelip,
tize bükken Qosymhanğa tüsin suytyp barlai qarady:
– Kuäger Köpjasarov, seniñ tergeu kezindegi jauap-taryña aiypker
kümän keltirip, bettestirudi talap ietip otyr. Käne, közinşe şynyñdy
ait, myna tüsiniktemeni öziñ jazğanyñdy rastaisyñ ba?
– Ärine, özim.
– Tergeuşi qysym körsetip, faktilerdi būrmalauğa mäjbür ietken
joq pa?
– O, ne degeniñiz. Tek özimniñ körip-bilgenderimdi ğana aittym, – dep,
sonysyn rastağandai, qanşa künnen beri jattağany belgisiz,
tüsiniktemedegi jauabyn sözbe-söz qaitalap sarnai jönelgende,
şydai almağan Äziz-Sūltan:
– Äi, Qosymhan, kisiniñ sözin söile! – dedi qalşyldap. – Bas ketse de,
azamat iekenimizdi ūmytpaiyq!
– Men ne, ürip tūrmyn ba! – Qosymhan şap iete tüsti. Synyqqa
syltau izdep ūrysqysy kep tūr. Köñilge öşpendilik uialatyp bet
jyrtysuğa daiar. Söitse, künäsi säl de bolsa jeñildeitindei –
qiiänatty tük jazyğy joq adamnan göri öziñe az da bolsa qysastyğy
bar bireuge jasağan dätke quat qoi. – «Ürikkenniñ qyrsyğy jusağanğa
tiedi» dep, arttaryñdy qysyp jürmei, ieki ortada bizdi
şatastyrdyñdar!
– İeşkim süirep aparğan joq iedi ğoi Alañğa.
– Köpten jyrylu – uiat, jan-jaqtan jelpildep ierikke qoidyñdar
ma...
Qaraşyğy ülkeiip tesireie qarağan Äziz-Sūltan:
– Juanyraq galstuk taq! – dedi myrs ietip.
– Nege?
– Sanañda ineniñ jasuyndai sañlau bolsa, osydan keiin asylyp
öluge tiissiñ. Üzilip ketpei, boq toltyrğan deneñdi köterip tūru üşin
kerek!..
– Toqtat bazardy! – Tergeuşi stol betin jūdyryğymen tüiip qaldy.
– Būl – senderge täjikelesetin jer iemes. Kuäger bergen aiğaqtardyñ
naqty nesimen kelispeitiniñdi ait. Äitpese äñgimeni doğartam!
Äziz-Sūltan keñirdegine keptelip kelgen aşudy amalsyz jūtyp
qoidy.
– Jaraidy, tar jerde yryldaspai-aq qūiaiyq, – dedi dauysy
bäseñsip. – Tüsiniktemeñmen tanystym. Keibir közben körgeniñdi
körbiltelendirip jazğanyña qairanmyn: Alañdağy men ūryp-jyqqan
soldat pen ofitserdi «äskeriler me, joq jäi kiimdi adamdar ma
baiqamadym» depsiñ. Qalai baiqamaisyñ, qasymda boldyñ iemes pe?
– Ras baiqağam joq, qarbalasta kim kiimine qarapty.
– İekeui qyzdy şaşynan süirep, şyñğyrtyp tepkilep jatqanda
«mynalar netken jauyz-iei, öltire me!» degen sen iemes pe iediñ?
Baiqamasañ, köz toqtatyp qaramasañ, solai dep aitar ma iediñ? Adam
bireudi, qanşa uaqyt ötse de, ieske alğanda, köz aldyna tür-tüsin,
üstindegi kiimin ielestetpei me?
Qosymhan moiynyn işine tyğyp, soqqy kütken adamdai jasqanyp
qaldy: bitigen jyltyraq közderi jypylyqtap tergeuşige ūrlana
qarap säl irkildi de:
– Meniñ ondai ielestetu qabiletim joq! – dedi zildenip. – Mende
qaibir mi bar ğoi deisiñ, qazir körgenimdi qazir ūmytyp qalam. İesimdegi
ieles anyq bolmağan soñ solai dep jazdym.
– İendeşe men iesiñe sap otyrmyn ğoi, özgertip qaita jaz.
Qosymhannyñ tüsi özgerip ketti. Qalai būltarsa da qandy izine tüsip
qūtqarmağan quğynşyğa yzasy qozdy ma:
– Köp basty qatyrma! – dedi dürdik ierini qisaia dirildep. – İeşteñeni
qaita jazbaimyn. Basym iekeu iemes, qūbyla beretin. Onsyz da
qylpyldap qyl üstinde tūrmyn. Tüsin jağdaiymdy. Ölip-talyp
tüsken oquym, bitirgeli tūrğanda quylsam, ne bolamyn. Bärine özderiñ
kinälisiñder, joq jerden ieldi dürliktirip. Al iendi ne boldy, bärimizge
tidi qyrsyqtaryñ...
Söziniñ soñy miñgirge auysyp bäseñsigen saiyn Äziz-Sūltannyñ
tesireiip tastai qatqan qaraşyğy ülkeiip bara jatty. «Qinapqorqytqan soñ amalsyz jazğan şyğar, betpe-bet kelgende qiiänatqa
qiiüğa däti şydamai bäribir syr bildirer» dep kökirek tükpirinde
qylañytqan älsiz säule jalp ietip öşti. Qandai jiirkenişti, las. Būny
krokodil jūtsa da loqsyp qūsyp tastaityn şyğar!
İerte, ierte, iertede jalañdağan aibalta qalyñ toğaidy şetinen
qausata bastapty. Ağaş bitken būtağy dirildep, japyrağy qaltyrap
ulap-şulap qara ormannyñ ağasy qarağaidan aqyl sūrapty. «Saby
ne?» depti käri qarağai kökşulan saqaly jelbirep. «Qaiyñ, qaiyñ!»
deidi ainalasyndağylar şuyldap. Sonda qarağai: «İe, saby özimizden
ieken. İendi oğan qairan joq!» depti. Sol aitqandai, özimizdi otar
baltağa özimiz sap bolğan soñ ne daua.
Äneuküni Jazuşylar odağyna barğanda körgen, kezinde Iliiäs
aqyndy satty deitin Vinnipuh siiäqty domalanğan qūbyjyq şal köz
aldyna keldi. Är zamannyñ, är ūrpaqtyñ öz Jarlybaiy bar ieken ğoi.
Olar ieşqaşan ölmek iemes. Käri, jas, syrlas dos, syilas ağa bop, myñmillion beinede mäñgi jasai bermek.
Osydan keiin mynau tynyş ūiyqtar ma ieken? Nege ūiyqtamasyn,
tyrp ietpei ūiyqtaidy. Būlardyñ jüikeleri – taramys, jürekteri –
temir. Sondyqtan ieşteñege selt ietip mazalanbaidy, tünde tüsinen
şoşyp ūianbaidy. Atylyp, asylyp ne onynşy qabattan sekirip ölsem
degen oi qaperine kirip te şyqpaidy. Qara basynyñ titimdei paidasy
üşin jolyndağyny tankşe taptap jüre beredi.
Qairansyz bulyqqan Äziz-Sūltan:
– Beri jaqyndaşy, – dedi basqa qolynan keleri bolmağan soñ bir
iesebin işine bügip.
– Nemene, ūrasyñ ba? – Qosymhan qalbalaqtap ūşyp tūryp,
qorğanşaqtap şeginip ketti.
– Myna türimmen kimdi ūrğandaimyn! – Äziz-Sūltan közimen qu
qañqa denesin nūsqap, iyğyn qaqty. «İä, solai ieken-au» degendei, iesi
kirgen Qosymhan sonda da arsa-arsa aruaq beineni seskene şolyp,
köş-qūlaş stoldy ainalyp ötip jaqyndai berdi. Arağa jarty qadam
tastap toqtağanda Äziz-Sūltan bar jiirkenişin jalğyz-aq sözge
jiyp:
– Haiuan! – dep betine bylş ietkizip tükirdi.
«Būl ne oilap tūr» dep saqtyqpen iere kep qastaryñda tūrğan
tergeuşi äp-sätte Äziz-Sūltandy alaqan qyrymen qyl moinynan
qyrqai perip jalpasynan tüsirgende, ieseñgirep qaldy ma, Qosymhan
aşu qysyp qosyla tepkilegen joq. Qaiyrylyp qaramady da. Betindegi
qorlyqtyñ qara tañbasyn jüre sürtip iesikke bettedi. Sol sätte
qorlanğan, jäbirlengen bop sezinu oğan öte yñğaily iedi. Öziniñ uiaty
aldynda aqtaluğa op-oñai syltau tabyla ketkenge quanğandai.
«Osydan keiin qalai aiaisyñ. Obal joq özine!» degendei jelkesi
küjireiip, taltañ-taltañ basyp ūzai berdi.
JİYRMA ALTYNŞY TARAU
ŞOVİNİZM KÄNDENI
Allahverdiev beleske bir şyğyp alğannan keiin attyñ basyn
irikken joq, tizgin qağyp, töbesi qylt-qylt körinip men mūndalağan
nysanağa tezirek jetsem dep tepeñdei tüsti.
İerteñinde Äziz-Sūltanmen tağy üş qazaq jigitin birdei ğyp
kiindirip, qatar tūrğyzyp qoidy da üsterine aiğaq retinde bir äieldi
kirgizdi. Ūipalaq saban şaşy jelkesine tüsken jas kelinşek. Köziniñ
jiegi qantalağan, qaraşyğy jügirip bir orynda toqtamaidy. İerinin
būiap, betin opalap qanşa «retuş» jasağanmen alkaş iekeni körinip tūr.
İeşkimge köz toqtatyp qaramastan terisi kögis tartyp sidiğan qoly
qalt-qalt ietip birden Äziz-Sūltandy nūsqady:
– Mynau.
– Qatelesip tūrğan joqsyz ba? Dūrystap qarañyz, – dedi tergeuşi
jūtynyp spektakldiñ jymyn bildirmeuge tyrysqan türmen.
– A?
Äziz-Sūltannyñ keude tūsynda qaltyrağan qol qurağan
japyraqtai qūlap tüsti. Äiel būl qalai degendei, abyrjyp
tergeuşige qarady.
– Joq, jäi sūrap tūrmyn. Naq osy ğoi? – dedi tergeuşi «jobañ
dūrys» degen işara tanytyp.
– İä, osy, osy!
– Men ne isteppin? – dedi Äziz-Sūltan şydamai ketip.
– Sen kisi öltirgensiñ.
– Qaşan?
– Ony öziñ bilesiñ.
– Al, sen bilmeisiñ!
– Doğar sözdi! – dedi tergeuşi yzbarlanyp. – Sen aitaryñdy osy
uaqytqa deiin aityp bolğansyñ. Jetedi!.. Siz bossyz. – Äiel äldene
dämetkendei ainalsoqtai berip iedi, – Ana jaqqa baryñyz! – dedi
qatulana iesikti iegimen nūsqap.
Būlardy orynyn auystyryp tūrğyzyp, tağy da aiğaq şaqyrdy.
İendigi kirgen törtbaq, keudesi qaiqaiğan, ietjeñdi sarkidir äiel.
Tasyğan samauryndai būrq-sarq qainap ientige kirdi. «Şainap
tastaiyn ba, osy!» dep şabynyp tūr. Yzaly, öktem. İesesi ketken
dūşpanyn aiamauğa bekingen kök jūlyn öşpendilik lapyldaidy kögis
tartqan sūp-suyq jüzinde. Şekesi tyrysqan, qaraşyğy qos tamşy
udai kögergen. Avtobus, bazarlarda süikenip ketken adammen ilinisip,
joq närsege şu şyğaryp jatatyn, ieregesse, şaştasyp, jūlysa
ketetin «boi-baba», bomba qatynnyñ klassikalyq ülgisi.
– Mariiä İvanovna, on segizi küni tüsten keiin Sätbaev – Mir
köşeleriniñ qiylysynda, iağni sizdiñ üidiñ janynda iereuilge şyqqan
būzyqtar halyq jasaqşysyn tepkilep, aiuandyqpen öltirgenin
bilesiz. – Tergeuşi qoldaryn keudesine aiqastyryp, tūrğan ornynda
ökşesin köterip-tüsirip teñselip tūr. – Bäri köz aldyñyzda ötti. Biri
bolmasa, biri iesiñizde qalğan şyğar. Qazir körseñiz, tanyr ma iediñiz?
– Ärine tanimyn.
– Myna tūrğan törteudiñ işinde solar joq pa? Jaqsylap
qarañyzşy.
Aldyñğy äieldei birden bas salğan joq, būl öz rolin talantty
oinady. Jymqyrylğan jūqa ierinderiniñ jigi jiptei tartylyp,
ärqaisysynyñ betine telmirip ūzaq qarady. Birese jaqyndap kep közin
syğyraita üñilip, birese ieki-üş qadam şeginip baryp şalqaia qarap,
şyramytqandai ieñkeie berip qaita basyn şaiqaidy. Oiqastap oñdysoldy jürdi de, bir uaqytta qalt tūra qalyp, bir qolymen myqynyn
taianyp, iekinşi qolyn Äziz-Sūltannyñ keudesine myltyqtai kezep:
– Mynau! – dedi. Rolge berilip ketkeni sonşalyq, kelesi sätte şap
berip jağasyna jarmasa ketti. – Däl osynyñ özi! – İerkine qūia berse,
qylqyndyrmaq oiy bar. Äziz-Sūltan qos bilegin būrai silkip iterip
jiberse de qūzğynnyñ şeñgelindei soidiğan tyrnaqtarymen betine
qarai şapşyp, ielire, iesire şaptyğyp jür. – Bandit! Orystyñ ieş
jazyğy joq balasyn köz aldymda tepkilep öltirdiñder. Balkonnan
bärin körip tūrdym, qanişer, azğyn. Sendei jauyzdy, mağan ierik berse,
türegeltip qoiyp bauyzdar iem! Uh, andağy syğyraiğan köziñdi tyrnap
ağyzyp jiberse ğoi! Qūtyrğan kalbit, toiynğan soñ qūdaiyñdy
ūmytaiyn degen iekensiñ. Äitpese orystan ne jamandyq kördiñder.
Oqytyp, monşağa tüsirip, myñ ğasyrlyq kiriñdi ketirip adam qataryna
qosqany ma bar jazyğy? Senderdi qūl ğyp ūstau kerek, tabanğa sap
taptau kerek!..
Mūnysy iendi roldiñ sözi iemes. Şynaiy öşpendiliktiñ özi. Ol ÄzizSūltanğa ğana iemes, barlyq qazaqqa aşuly. Qan bop qatqan qarğysyn,
mümkindik berse, köşede ūşyrasqan kez kelgen qazaqqa däl osylai
jaudyrar iedi. Öktem imperiiänyñ külli kek-yzasyn kişkentai
keudesine syiğyzyp jarylğaly tūr. Kuhniada şäuildegen şovinizm
kandeni jalğyz-aq sätte arystanğa ainalyp, şiyrşyq ata kürkirep
qūiryğymen jer sabalady. Közi qantalap, kekke qylqynyp, tükirigine
şaşala-qaqala şaptyğyp ūmtylğan äieldi tergeuşi äzer degende
aiyryp, süiregendei ğyp iesikten şyğaryp jiberdi.
Äziz-Sūltan meñ-zeñ. Tūla boiynan äl ketip, oi-sanasyn bir tereñ
qarañğylyq – qara oppa tūñğiyğyna tartyp barady. Däl mūndai
jabaiy, qatygez qiiänat bolar dep oilap pa? Küni büginge deiin bir
ädilet bar ğoi, qūrdymğa jibermes dep, qorqynyşqa asa boi aldyrmai,
dätke quat bop kökirek tübinde jyltyrağan älsiz ümit dalbasa ieken.
Mine, iendi kürestiñ ieşbir ädil tärtibin moiyndamaityn, özimşil,
ozbyr zūlymdyqpen betpe-bet kelip tūr: būnyñ qoly bailauly, onyñ
qolynda – kök naiza; ol – at üstinde, būl – qalt-qūlt ietip qūzdyñ
jieginde – naizasyn keñirdekten boilata tyğa ma, qūzdan itere sala
ma – ol öz ierkinde.
Tergeuşi degenine jetti. Myñ jerden būlqynsa da tyrp ietkizgen
joq, qūlağynan basyp otyryp basyn boqqa batyrdy, istemegeniñdi
istediñ dep, qaraqşy ğyp şyğaryp, qarsy aldynda, mine, «qalai ieken
bälem!» degendei, mūrtyn sylap jymsiyp otyr. Osydan keiin öziñdi
qalai adammyn dep sezinesiñ! «Adam degen asqaq at», «Sovet
adamdarynyñ jan-jaqty, jarasymdy damuyna barlyq jağdai
jasalğan», «Adamnyñ hūqyq, müddesinen joğary ieşteñe joq...» dep
gazetti aşyp qalsañ – köretin, radiony qosyp qalsañ – iestitin
sözderdiñ bäri ötirik. Sen – qoñyz, qūmyrsqasyñ, kez kelgen uaqytta
taptai salady. Būlarğa oilanatyn-tolğanatyn adam qajet iemes, ünsiz
bağynyp, möñire dese – möñirep, mañyra dese – mañyraityn mal ğana
kerek.
Qairansyzdyqtan tizesi bügilip, özegi qaltyrady. Ilgeşegi üzilip
tüsken ieski paltodai, qabyrğağa süienip arqasymen syrğyğan küii
sylq ietip iedenge jüresinen otyra ketti. İeñsesin tik ūstap ieñkeitpei
kelgen iştegi äldebir tirek opyrylyp tüskendei.
Pildiñ tabanynyñ astyna tüsken qūmyrsqa ne istei alady? Būl da
sol. Osy künge deiin ädiletke senip küreskeni, tireskeni bos äureşilik
ieken. Jalğan ieles quyp dalbasalap kelgenin aitsañşy. Şyndyq, mine,
mūnyñ qanşalyq tükke tūrğysyz beişara iekenin közge türtip
körsetip tūr. İendi alğa äldenendei maqsat qoiyp talpynudyñ, küp
inudiñ keregi ne.
Ömir bir-aq sätte sūryqsyz, qyzyqsyz, mänsizdikke ainaldy.
Sottalam, atylam dep tittei de selt ietken joq. Kökiregi biteulenip,
sezimsiz, meñireu bir hal meñdep aldy.
JİYRMA JETINŞI TARAU
N13 KAMERA
1
Mūnyñ aiağyn qūşar kelesi bir beibaqqa oryn sailağandary ma, älde
ieşkimmen söilesip köñilin aldarqatpasyn, oidan basqa serigi bolmai,
qasyrettiñ jegiqūrty kökiregin kemirip, janşyla tüssin degen
jädigöiliktiñ tağy bir türi me, tergeuden şyqqan soñ Äziz-Sūltandy
qasyna otyrğyzyp qoiğan jansyz da bolsa dätkequat ieki seriktesinen
oñaşalap, podvaldağy basqa bir kamerağa aparyp, jalğyz qamady.
Tabaldyryqtan attağanda-aq öziniñ iendigi bastalar qapas ömiriniñ
qaqpasyn aşyp tūrğandai, sūp-suyq qorqynyşty sezim özegin
qaltyratyp ötti, üñireigen bir tymyrsyq, tylsym. Joğaryda,
töbemen astasqan alaqan aumağyndai ğana äinekten syzdyqtap,
ymyrttyñ älsiz jaryğy şañytyp tūr. Üiezdegen ala-köbeñ
köleñkeden süzilip sūrğylt qabyrğalar közge şalynady äzer-äzer.
Tynys taryltqan syzdy aua. Borsyp, qañsyğan jağymsyz iis keledi
mūrnyna. Ne sūmdyqtyñ tilsiz kuäsi – myna ieski iedenniñ astynda,
talailardyñ auzynan aqqan qara qanyn jep semirgen qora-qora
tyşqan men atjalman dübir salyp jür me, qūdai bilsin.
Bir aidan bergi tepki-soqqydan sau tamtyq jeri joq, äsirese basyna
taiaq köp tiip, miy qatty zaqymdalğan siiäqty. Moinyn oqys būrsa ne
jürgende ökşesin qattyraq bassa, töbesine bireu teben ine qaqqandai
omyrtqasy tilinip, iesinen tana jazdaidy. Sondyqtan soñğy kezde
tabanyna matrastyñ maqtasyn salyp, ökşesin tigizbei aiağynyñ
ūşymen ğana tizesin bügip, bükşiip jüretin ğadet tapqan.
Bügingi soraqy qiiänat tipten qanyn qainatyp jiberdi. Qūrsauy
ketken böşke siiäqty qauaşağy qazir-aq qaqyrap tüserdei. Miyn
jybyrlağan qaraqūrt kemirip üñgip jatyr ma, sūqqylap, solqyldap,
közi qarauytyp jyğylğaly däs tūr. Tañdaiy temir tatyp, keñirdegine
loqsyq kepteldi. Aua jetpei alqymyn ağytyp, suyq qabyrğağa küiipjanğan ieki alaqanyn tirei ieñkeiip, säl ies jiğan soñ tältirektep baryp
oñ jaqtağy matras, jūqa odeiäl töselgen jaidaq tahtağa jantaidy.
Aiaqtaryn sozyp, şalqalap jatty. Matrastyñ bir būryşyn büktep
jelkesiniñ astyna tyğyp, basyn biiktetti. Sol qalpynda qozğalyssyz
jatyp iedi, jany säl saia tapqandai. Basyn oñğa ne solğa būryp
qyryndap jantaiaiyn dese, köz aldy şaryqtasşa şyr ainalyp,
zapyrany köterilip, bir tüpsiz şyñyrauğa qūlap bara jatqandai
bolady. Amalsyz şalqalağan küii ieki qolyn keudesine aiqastyryp,
tapjylmai jatty. Perde artynda bireu älsiz janğan şyraqty
alystatyp äketip bara jatqnadai, qiyğyna jas kilkigen şala jūmyq
janarynyñ nūryn suyryp kişkentai tereze birte-birte qarañğylana
berdi.
Tünge qarai nauqas bitkenniñ auyrlaityn ädeti ğoi. Basynyñ
qaqsağany üdep, äldebir aiausyz qol temir qūrsaumen qysyp, süiegin
syqyr-syqyr syndyryp jatqandai, janyn qūiarğa jer tappai
alasūrdy. Tūlaboiy janğan ört. Äri-beriden soñ köz aldynan qily
ieles köşip, sandyraqtai bastağan. Bir ysyp, bir qaltyrap, arly-berli
arpalysyp jatyp, taqtai iedenge şarq ietip qalai qūlap tüskenin de
sezgen joq.
Būl – ielu jyl būryn Säken Seifullin jatqan N13 kamera iedi.
Jaryq düniedegi aqyrğy tüni osynda ötken. İestir qūlaq, sezer jürek
bolsa, mynau tas qabyrğalarda aqynnyñ küñirengen ökinişti häm
öksikti üni jañğyryp tūr, är būryşta möldiregen mūñly janarynyñ
säulesi qalğan. Ūrpağy täu ietip dūğasyn bağyştar artynda beiti de
qalmağan qaiğyly aqynnyñ saia tappai älemdi şarq ūrğan ruhy
ärekidik osy tar qapasqa da soğyp ketetin şyğar.
Köz aldyn tūmşalağan qarañğylyqtyñ tūñğiyğy kenet
qylañytqandai boldy da, ile äldekimniñ sūlbasy körindi. Sybdyrsyz
basyp, sağym bop syrğyp keledi. Qara şaş, qara saqal, qara kiimi qoiu
tünniñ qoinynan suyrylyp şyğa almai, tym taianbastan qūryq boiy
jerge kep toqtady. İmek sapty jyltyrağan qoñyr taiaqqa qos qoldap
süiengen küii bir aiağyn alğa tastai şalqaiyp, sylqym, seri qalyppen
syrbazdanyp tūr.
– Bügilme, köter ieñseñdi, bauyrym! Türegel! – ornyqty qoñyr
dausyn köterip, qolyn sozyp iedi, ieñkeigende jaqynnan jüzin körip
būl şyñğyryp jibere jazdady. Bir qasy joğary, bir qasy tömen, bir
közi jūmyq, bir közi ainalyp syrtyna şyğyp ketken; mūrnynyñ
jotasy japyraiğan, auzy opyraiğan; mūrttyñ bir şalğysy bar, bir
şalğysy joq, küigen be, jūlynğan ba – belgisiz. Keiipsiz qūbyjyq!
Būnyñ şoşynğanyn sezdi de, qolyn tartyp alyp, boiyn qaita tiktedi,
jüzin qarañğyğa būryp, bir qyryndap tūrdy.
– Men – Seifullin Saduaqaspyn. Sender Säken deisiñder.
– Jo-joq! – Äziz-Sūltannyñ közi uiasynan şyğyp kete jazdady.–
Mümkin iemes!
– Tüsinemin! – Aruaq dausy bäseñdep, tereñ kürsindi. – Senuiñ qiyn,
ärine. Sender meniñ kitaptağy suretimdi körip östiñder. Sūlu änim,
syrly
jyrymmen
äldilenip
kelesiñder.
Közimdi
körgen
zamandastarym men jaqyndarymnyñ iesteligin oqyp tamsandyñdar.
Pai-pai, aq şaği kigen, aq boz at minip, aidynda sylanğan aqquğa än
qosqan qairan künder-ai! Ras, men sūlu iedim, seri iedim, äiel zatyna
siqyrym bar peri de iedim. Toi jasap jatqan sūludyñ özi bir körgennen
ieligip, iek qaqsam boldy, bärin tastap soñymnan ierip jüre beretin.
Jeldei iesip, kündei kürkirep tūrğanda ne istemedik, bäri de ötti ğoi
bastan.
Būl kisi turaly, bälkim asyryp aitar, iel auzynda äiteuir qauset
köp: «Säken auylğa kelgende, öñi şyraily boijetkeni bar üi, oibai,
Säken körse, pälenşekeñniñ qyzy mağan şai qūiyp bersin dep älek
salady dep qorqyp, qyzdarynyñ betine küie jağyp qūiady ieken»;
«Arqadan Betpaqty basyp Sozaqqa kelgende Säken bir baidyñ üiine
tüsipti. Toqaly tolyqsyğan jas ieken. Jigittiñ sūlu öñi, siqyrly änine
arbalğan perizat ierteñinde: «Küieuimdi köñilim qalamaidy, maldyñ
küşimen zorlap alyp otyr, basyma bostandyq äperiñiz, ağatai!» – dep
soñynan qalmai qoiypty. Az kün sairannan keiin ony Säken
Taşkentke aparyp tastap ketipti»; «Jetpisinşi jyldarğa deiin
Şymkenttegi drama teatrdyñ aldyndağy Säkenniñ ülken portretine
ierteli-keş telmirip bir kempir otyrady ieken. Jas kezinde Säkenge bir
ūşyrasqannan ğaşyq bolyp, tūrmysqa şyqpai aqynğa degen
mahabbatyn ömir boiy jüreginde saqtap ötipti»; «Moskva
universitetinde oqyp jürgen bir orystyñ qyzy Säken atyldy
degendi iestigende, poezdyñ astyna sekirip ölipti...»
– Oiyñdy oqyp tūrmyn, bauyrym, – dedi aruaq tūnjyrap.– Men
jürekpen ömir sürdim. Lüpildegen albyrt, asau jürek talai jarğa
soğyp adastyrğan da şyğar, bälkim. Künim ötip bara jatqanyn sezdim
be, ädemiliktiñ bärin körip qaluğa, sūludyñ bärin süiip qaluğa
tyrystym. Yntyzarlyqpen ietegime jabysqan mūñlyqtardy bir künge,
bir sätke bolsa da baqytty ietkim keldi... Biraq basy sairan ömirimniñ
aiağy oiran boldy. Būl – meniñ sender bilmeitin türim, NKVD
jendetterinen basqa ieşkim körgen joq. «Üştiktiñ» aldyna apara
jatqanda suretke tartyp alyp iedi, saqtalsa, sol suret qana saqtalğan
şyğar. Aqyrğy ret baqūldasyp qaluğa rūqsat ietse de Gülbahrammen
jolyğudan bas tarttym. Jüregin odan saiyn jaralağym kelmedi, ieñ
bolmasa, sol baiağy ädemi, asqaq qalpymda qalaiyn dedim köñilinde...
İendi köziñ jetti me meniñ kim iekenime?
Qūiryğymen jylji-jylji arqasyn qabyrğağa tirep sileiip
otyrğan Äziz-Sūltan aianyştan jasqa bulyğyp öksip jiberdi:
– Sizdi būlai körmei-aq qoiğanym jaqsy iedi!
– Būl – meniñ betim iemes, zamannyñ beti, jauyzdyqtyñ jazuy,
baqiğa alyp ketken ienşim.
– Siz türmedegi qinauğa şydai almai, aqyrğy sätte jyndanyp ketti
degen söz bar. Sol ras pa? – dedi Äziz-Sūltan iel auzynda jürgen
laqapty iesine alyp.
– İesim auysyp ketse, jaqsy bolar iedi ğoi, ieşteñeni oilamaityn,
ieşteñeni bilmeitin... – Aruaq basyn tömen salyp, mūñaiyp az-kem ünsiz
qaldy. – Beker. Gülbahram beişaranyñ tüsinbei aitqan sözinen ielge
tarap ketken ösek qoi. Gülbahram soñğy ret jolyğuğa kelgende
iesimderin äieldiñ attaryna ainaldyryp dos-jarandardyñ habaryn
sūradym. Qūlağy iedireiip kök jelkede tūrğan küzetşige bildirmei
ädeii jūmbaqtap otyrğanymdy ol tüsinbedi. «Qaidağy qatyndardy
aitqanşa, öz balañnyñ jağdaiyn nege sūramaisyñ?» dedi aşulanyp.
«Nesin sūraimyn, ol ölip qalğan joq pa!» dedim. «Qaidağy ölgen, ne
sandyraqtap tūrsyñ? Oibai, mynau jyndanyp ketipti!» dep sol jerde
baqyryp, türmeni basyna köterdi. Jalğyz ūlym Aiannyñ bū dünielik
iemes iekenin tüsimde körip, küderimdi üzgenmin. Köp ötpei tüsim ainaqatesiz keldi. Gülbahramdy Qarağandy jaqqa qarai aidauğa alyp bara
jatqan jolda bir jastan jaña asqan Aian şetinedi. Qaiğydan
ieseñgiregen baiqūs ana ölgen balany qūşaqtap stantsiiä basynda zar
ieñirep üş kün teñselip jürgende bir adam juyğan joq. Törtinşi küni
bir mosqal tartqan qaiyrymdy temirjolşy jolyğyp, balany jerge
kömdi.
Äziz-Sūltan ornynan qalai tūryp ketkenin bilgen joq. Janyn
tyrnağan azabyn ūmytty. Özinen äldeqaida qasyretti aruaqty aiap,
qasyna keldi:
– Säbidiñ jazyğy ne iedi?
– Jazyğy – meniñ balam bolğandyğy. Meniñ jazyğym – aqyndyğym.
Qūl-qūtan qūrğan ükimetke aqynnyñ da, aqyldyñ da keregi joq.
Öitkeni Leninniñ özi «intelligentsiiä – ūlttyñ kül-qoqyr, näjisi»
degen.
Äziz-Sūltan ömir boiy jyryn jattap ösken jüregindegi Säken men
myna köz aldyndağy Säkenniñ qaisysyna senerin bilmei dal.
– Sizdiñ biz oqyğan kitaptaryñyzda mūndai sözdiñ biri de joq qoi?
– Men – qateligimdi tas türmeniñ işinde tüsingen adammyn. Oğan
deiin közimniñ aldy kök tūman boldy. Marksşilderdiñ ädemi ūranyna,
söz jüzindegi asqaq ideiälaryna ieligip, imandai ūiydym. Sonyñ bäri
halqymdy şeksiz süigendikten ğoi. Men ieski künde ielimniñ ieñiregen
köz jasyn kördim.
Qarañğylyq
tūmşalağan
meşeu
iedi,
otarşyldardyñ tabanynda taptalyp qorlanğan qūl iedi. Azattyqqa,
bilim häm mädenietke jetkizetin birden-bir tura jol osy dep
ieseptedim. Sondyqtan revoliutsiiäğa şübä keltirgen ieşkimdi aiamadym,
tap jauy dep öltire soqtym. Bäri tükirigi tüime altyn sanalğan mysyq
mūrt tirannyñ «qoğam neğūrlym alğa basqan saiyn, tap tartysy
solğūrlym şielenise tüsedi» deitin sandyrağyna közsiz sengendikten
ğoi. Jalğyz men iemes, bükil jarty dünie sendi. Jaqsynyñ da,
jaqynnyñ da bet-jüzine qarağam joq. Äuliedei Älihan men Ahmet,
Mirjaqyp pen Jüsipbek, Halel men Näzir bastatqan Alaştyñ nebir
aiaulylarymen tar jol-taiğaq keşude aş buradai şainastym.
Töñkerisşil, sovetşil bolmadyñ dep Mağjandy aiyptadym. Basqanyñ
jüregi bülk-bülk dep soqsa, Mağjannyñ jüregi ūlt-ūlt dep soğady.
«Jörgegimde tabym dep jyrlap jattym» degen ana Säbit siiäqty nege
bolmaisyñ dedim. Adasqan qairan ömir! Ne tyndyrdym?
– Nege ökinesiz, Siz şyn mäninde revoliutsiiänyñ qyzyl sūñqary
iemessiz be!
– Joq, men bar-joğy syñarynan airylğan «Jetim aqqu», «Aqsaq
kiik» qanamyn. Keler künniñ qūlağyna sol mūñly ünim jetse de jaqsy.
– Siz äsem äniñizben-aq tarihta qaldyñyz iemes pe!
– Men äsem än ğana iemes, asqaq jyr, şalqar proza iedim. Qūdai meniñ
kökiregime nūr qūidy, dara ğyp jaratty. Ne jazdym, ne bitirdim, ne
qaldy artymda ūly talantyma laiyq? Alys-jūlys, qaiyry joq
aldamşy iske ömirimdi räsua iettim. Nebir asyl jyr, asqaq arman
kökirekten būlqynyp ūşa almai, körge kömildi ğoi. Mağjanmen
alysqanşa, Mağjanmen jarysyp, marjandai jyr jazsamşy! Bälkim,
ömirimniñ būlai qasyretpen aiaqtaluy sol bağlandardyñ obalyna
qalğandyğymnan şyğar? Qaraqşynyñ kördei qarañğy köñilinde
şūbartyp ordaly jylan jatqanyn qaidan bileiik. Süt betindegi
qaimaqty sypyrğandai, äueli oqyğan ziiälylardy «ziiänkes, işten
irituşi, pantiurkist» degen qyryq türli jeleumen közinen tizip,
atqanyn atyp, atpağanyn türmege toğytty. Jiyrma segizinşi jyly
bas köterer bailardy, qoja-mollany kämpeskelep, tūqymyn tūzdai
tozdyrdy. Qorğansyz qalğan momyn ieldi otyz iekinşi jyly
kolhozdastyramyz dep talğaju ietip otyrğan malyn aşa tuiaq
qaldyrmai, sypyryp aldy. Aştan būrlyqtyryp, qynadai qyrdy. Tiri
qalğany ieki aiaqty maqūlyqtai tyşqan aulap, tentirep ketti. Basqa ne
qylsyn, qairaq bolar kösemi türmede jatsa, qairat qylar bai-bağlan
itjekkende jürse aiaq-qolyndağy kisenin syldyrlatyp. Al Men...
halqymdy tünekten qūtqaramyn, azat künge jetkizem dep alysqan
myna Men sary dala ölikten sasyp jatqanda:
Sovetstan, bizdiñ Stan, Sovstan,
Ekspress, talma iekpindi şabystan...
Trat-tat-tat, jasasyn, jasasyn! – dep jyrladym; jaqsy men
jaisañdy kögenge tizip atyp-asqan qanqūily jendet İejovty
«Arystan pälenşe ūly ierdiñ ieri» dep ieleuredim. «Şirigen»
intelligentsiiänyñ
tamyryna
balta
şauyp,
bai-qūlaqtyñ
omyrtqasyn opyryp, atqa būt arta alady-au degenderdi tügel
jusatty – iendi ne kerek, sotsializmge barar sara jol qoqys,
kedergiden arşyldy iemes pe dep jürgende, jalt berip qandy azuyn
iendi mağan aqsitty. Ainaladağy dümpuden seskensem de küdiktenbedim.
Arqamdy keñge saldym. Qylşa moinyma qyl tūzaq tüskenşe sengem
joq. Suyqtöbede, jailauda jatqanymda tündeletip bir jigit keldi.
Qosarynda iertteuli aty bar, meiizdei qatqan jarau küreñ. Jigit meni
oñaşalap, küreñdi aldyma köldeneñ tartyp:
– Ağa! – dedi jerge tizerlei ketip, – zamannyñ beti qatty, tünnen
qalmai ketiñiz. Apaq-sapaq basylğanşa alysqa baryp boi tasalai
tūryñyz. Senimdi adamdar jiberdi, bügin-ierteñnen qaldyrmai Sizdi de
tūtqyndamaq!..
– Ottapsyñ, joğal! – dedim mauzerimdi kezep. – Meni ieşkim
tūtqyndai almaidy. Öz qolymmen qūrğan ükimetim özime qalai qol
kötermek. Sender arañdatyp jürsiñder. Joğalt köziñdi, äitpese –
atam!
– Ätteñ, ağa!.. Qor bolasyz ğoi... Ökinesiz, ökinesiz!... – Jigit
sybyrlai öksip, qarañğyğa siñip ūzai berdi.
Qairan dünie-ai, bauyryma kezeñgen sol tapanşany dūşpanyma
kezene almadym ğoi. İeñ bolmasa jastyğymdy ala jatpadym! Bar
bitirgenim – «būl – tüsinbeuşilik. Men Stalinniñ tura özine hat
jazamyn!» dep jūlqynğanda, betime qarap jymsiiä külgen tergeuşini
oryndyqpen ūryp jyqtym. Olar, ärine, sol küni sybağamdy berdi...
Toqta, mine, sezesiñ be, küiik iisi şyğyp tūr? – Aruaq auyrsynyp
alaqanymen ierniniñ üstin basty. – Tura andağy sen otyrğan jer
bolatyn. Tepkilep tezegimdi şyğarğan soñ, jendetter süirep äkelip
sirağymnan tömen qaratyp töbege asty. İeki qolymnan iekeui kerip,
bireui şaşymnan ūstap tūrdy. «A, mauyqqan talai qanşyqtyñ
tamağyn qytyqtağan aram mūrtyñ osy ma?!» dep ot jağyp örtegende,
oi, şybyn janym şyrqyrady-au. – Auzyn aşty.– Kördiñ be? –
Opyraiğan qara üñgir. – Tisim syzat tüspegen marjandai iedi ğoi.
Tisteuikpen qara qanyn ağyzyp, bir-birlep jūldy... – Sodan soñ ieki
qolyn alğa sozdy. Sausaqtarynda bir de tyrnaq joq. Iştanyn tize
tūsynan şymşyp ūstap, balağyn köterip, jalañ aiağyn körsetti. Onda
da tyrnaq joq. – Temir oryndyqqa bailap qoiyp jūldy ğoi!.. Bir
ğajaby, osyndai qinalyp, ieseñgiregen sätterde keşegi özim alysyp
köp qiiänat körsetken Alaştyñ arystary qaz-qatar tizilip köz aldyma
ielesteidi. «Tar jol- taiğaq keşude» aiausyz şenep, öltire soqqam
şetinen. Keiin sol sözimdi aiğaq qyp NKVD jendetteri köbiniñ tübine
jetti me dep qorqamyn. Auzymnan qara qan ağyp qinalğan beişara
türime anadaidan syrbaz qalpymen qoldaryn arqasyna aiqastyra
ūstap Älekeñ, Halel, Näzirler qarap tūrady. «Şoq-şoq, sol kerek!»
degen tabalau iemes, tūnjyrap, aianyşpen qarap tūrady. Al Ahmet,
ainalaiyn äulie Ahañ, közi jasaurap mañdaiymnan sipaidy:
«Qarağym-ai! – deidi qamyğyp, – bizdi azap pen tozaqqa salsa – biz
jaumyz, jönimiz, jolymyz bölek. Seni zäbirleitindei ne qisyn bar
iedi. Qarsylas bolsañ da jamandyqqa qimauşy iem, seni de mañdaiğa
syiğyzbady ma!» Qairan Ahañ! Qazaqtyñ arğy-bergi danalyğyn
boiyna siñirgen şyn asyl ğoi. Kek saqtamapty. Baiağy müiizimiz
syqyrlap aiqasyp jürgenniñ özin de: «Bolşevik dep Säkendi şettete
bermeiik, ol da halqyn süiedi!» deitin. Alysty boljaityn kemeñger
ielge paidasy tier är azamattyñ amandyğyn oilady ğoi. Sovet
nyğaiyp, Alaşordanyñ bolaşağy būldyr tarta bastağanda: «Bärimiz
birdei qūryp ketpeiik. Artta bas köterer bireu qalsyn. Alaşpen at
qūiryğyn üzisken bop jamanda, bar küieni bizge jap. Öz basyñdy
araşala» dep aqyl aityp, Mūhtardyñ qily zamanda aman qaluyna
sebep bolğan da osy Ahañ... Mūhtar sonda könbei, közge şyqqan süiel
men boldym ba dep üş kün boiy ökpelep tulap äzer aqylğa kelgen
bolatyn.
– Ol kisi sonda qalai partiiä qataryna ötip jür?
– Ol – aila. Şyn kommunist adam «Marks aitty ieken dep toqtai
almaimyn!» dei me?... İä, būl meniñ talai qorlanyp qinalğanymdy
körgen bölme. Şyñğyrğan dauysym äli myna qabyrğalarda jañğyryp
tūr, mine, iestisiñ be?
– İestimin, ağa, iestimin! – dedi Äziz-Sūltan qalş-qalş ietip. Öz
basynan ötken sūmdyqty aitsam ba, aitpasam ba dep ieki oily bop tūr.
Syr bölisse, «ie, seniñ de körmegeniñ joq ieken ğoi» dep Aruaqtyñ
qasyreti säl de bolsa jeñildei me degen dalbasa ğoi.
2
Osydan alty kün be, jeti kün be būryn ailasy tausylyp alasūrğan
Allahverdiev, tağy ne päleni işine bükkenin kim bilsin, mūny köp
kisilik kamerağa aparyp qamatqan. Allahverdiev jaña kezekşi
starşinamen äldeneni qūpiiälap syrlasqanda-aq Äziz-Sūltan öziniñ
mūnda tegin kelmegenin sezgen. Torğa qamalğan arystannyñ aldyna
top ietkizip tastai salğandai jüregin jabaiy ürei tūnşyqtyrdy.
Kisilik keiipten airylğan ylği bir azğyn tobyr. «Qoşaqanym, keldiñ
be?» dep aş qasqyrlar quanyp ketti azuyn aqsityp.
Ūry-qary, kisi öltirgiş qanpezerlerdi ädeii bölek kamerada ūstap,
tergeu oryndary keibir tūtqyndardy öz degenderine köndirip,
syndyru üşin solardyñ ortasyna salyp jiberedi degendi iestitin.
Mine, iendi sol tozaqqa kelip tūr. Ūrar, azaptar, biraq öltirmes degen.
Būlardyñ sūmdyğy oilağanynan äldeqaida asyp tüsti.
Bir qorap şaidy bir litrlik şöñkege qainatyp, qoiylğan qandai
qyzyl-küreñ çifirdi ūryp alğan soñ, ainalasynda tört diiüy iebelek
qaqqan Pahan tipten qūtyryp ketti. Üstindegi jeidesiniñ omyrauyn
dar aiyryp laqtyryp jiberdi. Alqymyna deiin tikireigen qara būira
qyl. Mañdaiy jarty-aq ieli, qabağy jalbyrağan älde bir aty belgisiz
qorqau jyrtqyş. Törtbaq denesin äzer bilep teñselip tūr. Bitigen
şegir közderinde tağylyqtyñ oty tūtanyp, ainalasyna şabyna
qaraidy. Kürkirep kimge atylary belgisiz. Bir soiqannyñ bastalaryn
Äziz-Sūltan sezdi, jäne naiza ūşy özine bağyttalaryna ieş şübä
keltirgen joq. Arqasyn qabyrğağa berip yñğailanyp otyr. Är
talşyğy bolat symşa tartylyp, bükil denesi tas tüiilgen būlşyq
ietke ainaldy.
– Mağan qatyn kerek! Qatyn äkeliñder! – Jyrtqyştyñ jün basqan
auzy apandai üñireidi.
– Qūp, qazir, qazir... – tört jendet jalañdap tört jaqqa qarady. –
Bügin kimniñ kezegi iedi? – Tyrtyq bet Äziz-Sūltanğa közin
oinaqşytyp, iegin qasydy. Bölme işin kezgen qorqynyşty
köleñkeler tüiisip tükpirdegi kereuetke töndi:
– İei, Şymşyq, tyğylma, şyq beri!
Şymşyq şyryldap qūia berdi:
– Ağatailar-ai, aiañdarşy. Ne iste deseñder de oryndaiyn. Tek būl
iemes, tek būl iemes...
– Tyrtyspa, jiber qolyñdy. Bosqa taiaq jegenşe, öz ierkiñmen kön.
Bağyñ janyp, bälkim, Pahannyñ süiiktisi bop ketersiñ!
– Adam balasy iemessiñder me, būlaryñ ne. Men aurumyn,
gemorroimyn.
– Qazir köremiz!
– Ras aitam, aiañdarşy, aiañdarşy!
– Jap auzyñdy. Pahannyñ kaifyn būzasyñ. Aşulansa, bilesiñ ğoi!..
Tolqyndy saban şaşyn artqa qaiyrğan, piste mūryn, sepkil bet
balañ jigit ieken, jendetter şyrqyratyp süirep keledi. Oilasa qiiäly
jetpes mūndai tağylyqty kütpegen Äziz-Sūltan töbeden ūrğandai
sileiip tūryp qalğan. Kelesi sätte tez ies jidy da yşqynğan aşumen
jendetterdiñ aldyna jetip bardy:
– Jiberiñder, jigitter. Būlaryñ haiuandyq qoi! – Däu sarynyñ sol
jaq iezuinen şyqşytyna deiin yrsiğan tyrtyq jylandai ireñ ietti:
– Oqytatyn kisi tabyldy. Makarenko! Tūr bylai bylşyldamai! –
Jağasyna jarmasqaly jaqyndai bergen juan, tükti bilekti ÄzizSūltan qağyp jiberdi:
– Tūrmaimyn. Jiberiñder myna jigitti!
– Ne, qyşyp şydai almai tūrsyñ ba? Sağan da kezek keledi qazir! –
Asqazannyñ astynan oqys tigen joiqyn soqqydan Äziz-Sūltan ieki
büktetilip sylq iete tüsti.
Közin aşsa, ieki qoltyğynan ieki jendetke asylyp tūr ieken. Qarsy
aldyndağy jabaiy surettiñ öñi ne tüsi iekenin tūmandanğan sanasy
köpke deiin saralai alğan joq. Qaumalai ūstağan şalajansar
Şymşyqtyñ jalañaş böksesine jabysyp öneboiy jün-jün Pahan
haiuandyq qorqaulyqpen qūnjūñ-qūnjūñ ietedi. Äziz-Sūltan yşqyna
būlqynyp iedi, ieki qolyn topşysynan qaiyryp, qaitseñ de köresiñ
degendei, töbe şaşynan tartyp, basyn kekjitip ūstap tūrdy. Pahan
solyğyn basyp şegine bergende jalañdap iekinşisi ūmtyldy. Solai
kezek-kezek... Därmensizdiginen yzağa bulyğyp Äziz-Sūltan qystyğa
öksidi. Pahan arsyz betin beri būrdy:
– İendi seniñ kezegiñ. Seni qatyn qylam!..
Äziz-Sūltan jaraly qabylandai şiryqty. Büitip tiri jürgenşe
qolynda ölmei me. Yşqyryna qolyn salyp yrsiyp jaqyndai bergen
jauyzdy yşqyna serpilip, kökirekten qos aiaqtap tepken. Alyp dene
kesken terektei gürs ietip qūlap, kereuettiñ astyna basymen syrğyp
kirip ketti. Qoldarynan qalai sytylyp şyğyp ketkenin bilmei
qasynda añyryp tūrğan iekeudi de ieş jiğyzbai ornynan tik sekire
ökşesimen orai teuip, ieki jaqqa ūşyrğan, ūzynynan sūlap, qimylsyz
qaldy. Özgeleri jaqyndauğa batqan joq. Äziz-Sūltan būryşqa şeginip
baryp, qauip tönerdei bolsa, aiqasuğa oñtailanyp tūrdy. Pahan
jyğyldym – jeñildim deitin qaraqşynyñ sortynan iemes ieken. İes
jiysymen şüidesin sipap säl otyrdy da basyn şaiqap-şaiqap
jiberip ūşyp tūrdy. Yşqyryna qolyn tyğyp jiberip jarq ietkizip
pyşaq suyryp aldy. Jüzi süiem qarys, jaltyrağan aq bolat. ÄzizSūltan būl haiuandy jaña qaityp tūrmastai ğyp sileiitip
tastamağanyna ökindi.
– Padla, perereju glotku i napius kroviu tvoei pogannoi. Mne
teriat neçego, ia şestoi raz siju. Sümelek, keñirdegiñdi qyrqyp qara
qanyñdy işemin, abaqtyda altynşy ret otyrmyn, mağan tük iemes! –
Pyşağyn kezei ūstap jaqyndai berdi. Jalbyrağan qabaqtyñ
astyndağy qyzarğan köz iemes, meñireigen qos tüiir qandy kek.
Sonşalyq qorqynyşty, topas tür. Tört jendeti tört jağynan öre
tūryp, tūtasa tüiilip qara tünek bop tönip keledi. İeki attasa, siltegen
selebesi keñirdegin oryp tüspek. Jüregi mūzdap, ne isterin bilmei
meñireiip qalğan. Kenet temir iesik saldyr-güldir aşylyp, işke
älgindegi kezekşi starşina kirip keldi.
– Būl ne şu? Tağy da sen be, Şiböri!
– İä, men, – dedi Pahan pyşağyn jeñiniñ işine zyp ietkizip.– Tärtip
ornatyp jatyrmyn, joldas bastyq.
– Seniñ tärtibiñ belgili ğoi. Baiqa, jylyña jyl qosyp alyp jürme.
– Mne pofig. Ūrğanym bar. Türme meniñ – öz üiim. Al mynany...
statiasy şyqsyn. Vse ravno opuşu. Qatyn qylmai qoimaimyn!..
İeki būty alşaia, jarqyrağan böksesi qyp-qyzyl qanğa bögip, tas
iedende ietpettep öksip, ökirip jatqan Şymşyqty starşina
baiqamağan bop tūr. Būğan būrylyp, jür dep arqasynan iesikke qarai
iterdi. Būlardyñ bağanadan beri iesiktegi kişkentai dürbişeden bärin
baqylap tūrğanyn Äziz-Sūltan sezgen joq, biraq qabaq astynan süze
qarap suyq jyltyrağan şegir közderden «bizdiñ aitqanymyzğa könseñ
– köndiñ, könbeseñ – köretiniñ osy!» degen jymysqy işarany anyq
ūqty.
3
İeske aludyñ özinen boiy qaltyrap, qalai aitaryn bilmei irkilip
tūrğanda:
– Sender meni äulie tūtasyñdar. Ol beker! – dedi Aruaq özimen özi
söileskendei sybyrlap. – Jauyrdy jaba toqyp, sylap-sipamai
sender meniñ kinämdi de aitularyñ kerek.
– Aruaqqa ğaibat aituğa bolmaidy ğoi!
– Nege bolmaidy. Ğaibattan qoryqqandar tirliginde tüzik jürsin.
Ölige syn aituğa bolmaityn bolsa, tarihta şyndyq bola ma?.. Men
adasqan adammyn. Özimmen qosa senderdi de adastyrdym. Halqyma
şüigin öris izdep iedim, özim būidasyn ūstap būrğan ūly köştiñ aldy
şyñyrau boldy. Biz kökirekterden Qūdaidy quyp şyqtyq ta,
siqyrly qūmyrany tasqa bir perip myñ jyl boiy qamalğan käri
Jyndy bostandyqqa şyğaryp jiberdik. Qañyrap bos qalğan
keudelerge sol zamatta-aq jylmañ ietip, Jyn kirip aldy. Qazir
qazaqtyñ jüreginde saqalyna sary şaitanyn orap bir-bir Jyn otyr.
Ol ierkegine araq iş, ūrğaşysyna zina qyl, ahiret joq, ieşteñeden
qoryqpa, büldir-büldir deidi büiirine türtip syqylyqtap. Qazirgi
ūrpaq
meniñ
«Albatrosym»
men
«Sotsialstanymdy»,
«Sovetstanymdy» oqidy:
Bizdi Oktiabr tuğyzdy,
Bolatpen bel buğyzdy.
Jūmysker tap jaularyn
İelden türip quğyzdy.
Ūşan qyzyl tuymyz,
İeñbekşi tap nuymyz,
Titiretedi dūşpandy
Jer qozğaltqan şuymyz...
Säbidiñ aqşa qardai päk sanasyna qara syzyq tüsken saiyn özimdi
künähar sezinip, uiattan örtenip kete jazdaimyn. Oqyma, jyrt, laqtyr
deimin aiqailap. Biraq meniñ o dünieden şyryldağan dauysymdy
olar iestimeidi. Al Jyn: oqy, adastyrmaityn kitap tek osy, deidi
siqyrdai sybyrlap. Qūranğa sozylğan qoldy qağyp jiberedi; Mağjan,
Ahmet degen kisiler ötipti ğoi, oqyp körsek qaitedi dep qarailağan
añqau közderge aidahardyñ auzyn aşyp körsetip, imandaryn
ūşyrady... İä, özim bostandyq äpergen Jyn özimdi körge tyqty ğoi.
Jo-joq, kör de būiyrmai qaldy iemes pe! Artymda belgi joq, ieljūrtym, ūrpağym qol jaiyp, qūran bağyştaiyn dese, süiegimniñ
qaida jatqanyn da bilmeidi. Bolşevizmniñ qarğys tañbasy basylğan
tänime qara jerden qos uys topyraq būiyrmady. Jer betinde saia
tabar jūdyryqtai tömpeşik bolmağan soñ, iendi, mine ruhym
şeksizdikti şarlap jür. Qysqa ömirimniñ qyzyq-şyjyğy, ökinişöksigi ötken, ielesim qalğan oryndarğa oqta-tekte soğyp ketemin.
Päniden baqiğa ozar ieñ aqyrğy kün tünegen myna tas qapasqa bügin
ädeii būryldym; seniñ jan aiqaiyñdy iestip keldim; osydan jarty
ğasyr būrynğy özimniñ yşqynğan, şarasyz küñirengen ünim qūlağyma
jetkendei boldy. Menen keiin de, sağan deiin de mūnda talailar
jatqan: alaiaq satqyn da, nahaq küigen momyn da, ataqty qairatker de,
kemeñger ğalym da. Biraq solardyñ bärinen men üşin seniñ jöniñ
bölek. Sender bizdiñ tarihi qateligimizdi jetpis jyldan soñ tüzetuge
talpynys jasadyñdar. Mäñgürt tobyrğa ainaldyrdym dep mäz bop
jürgen Jyn sanyn bir-aq soqty sol sätte. Aq qardyñ üstine alaulap
qyzyl qandaryñ tamdy; soñğy ümitteriñdi azuy saqyldağan qasqyr it
talady. Biraq, kök jelkeleriñnen şoqpar men kürek tiip jer qūşyp
qūlağandaryñmen, ğasyrlar boiy iesesi ketip ietpettep jatqan qazaq,
būqqan basyn köterudi ūmytuğa ainalğan qazaq, sol küni būlqynyp, tik
tūryp kete almasa da, ieñse tiktep tizesine qondy. Qanğa bökken
Azattyq alaulap alañda qaldy. Tankiniñ taptap ötken tabany da, ört
söndirgiş maşinadan atqylağan mūzdai su da ony bäribir söndire
alğan joq. Alaulağan säulesi qara tünekti qaq jaryp, törtkül dünieniñ
tükpirin şarpyp ötti. İeñ bastysy, jasyp, janşylğan milliondarğa
myzğymas, mäñgilik bop ielestegen dülei zūlymdyqqa qarsy şyğuğa
bolatyndyğyna közderin jetkizdiñder. Sana, tüsinikti qūrsağan
köksireu mūz būzyldy, señ qozğaldy. İendi ony toqtatu mümkin iemes.
Bizder isteuge tiisti isti sender istediñder. Häm ökindim, häm süisindim.
Äneugüni alañda sendermen birge boldym. Qañsyrağanda basyñnan
süiedim, maşinadan atqylağan sudan malmañdai bop tūlaboiyñ
qalşyldağanda ystyq demimdi ürlep jylyttym... Sen – tağdyrdyñ
meniñ qateligimdi tüzetu üşin jibergen adamysyñ. İeñseñdi tüsirme,
berkin, bauyrym!
– Mynalardyñ türi jaman, ağa! Qajydym...
– Būlardan qaiyrym kütpe. Öz maqsattaryna jetu üşin ieşteñeden
taiynbaidy. Seni iendi būlardyñ temir qaqpanynan ieşqandai qūdiret
suyryp ala almaidy. Tek qaiyspa, qasqaiyp kisilik tūğyryñnan
tüspeuge tyrys.
– Ölimnen qorqamyn,ağa!
– Ölim ärqaşan da qorqynyşty. Biraq ier-azamat üşin ölekse süirep
tiri jüru odan da qorqynyşty. As işip, aiaq bosatqannan basqa tük
bitirmei qara jerge kirgennen saqtasyn, Qūdaiym. Sen bolsañ,
milliondardyñ biriniñ ğana qolynan keler ūly ierlik jasadyñ.
Osydan keiin ölem dep ökinuge bola ma? İertede mūsylmandar
Ğazauatqa attanar aldynda kebinin kiip, janazasyn şyğartyp alatyn
bolğan. Kenesarynyñ sarbazdary da söitken. Olar tiri qaludy iemes,
jaudy jeñudi maqsūt tūtty. Aman qalğan janyn olja kördi. Qorşaudy
būzyp şyqqanymen Hanyn qūtqara almai, öziniñ tiri qalğanyna äigili
ier Ağybai ömir boiy ökinip ötken. «Nauannyñ «Ağatai, toqta!» degen
üni qūlağymnan ketpeidi» dep tün ortasynda tūryp ap küñirenip
otyrady ieken. Özin qūrban ietem degen adam ğana ūly mūratty iske
asyrmaq. Ärine, ajaldan qorqu zañdy, biraq mäsele qalai ölude.
Bireudi maşina qağyp ketedi, bireu araqqa ulanyp qyljiyp qalady,
iendi bireu mansabymnan airyldym dep miyna qan qūiylyp öledi... Al
sen halqyñ üşin qūrban bolyp barasyñ. Bylai ölgen kiside arman bar
ma! Men ğoi, mine, seniñ tağdyryña qyzyğyp tūrmyn. Serke basymmen,
samaiyn aq şalğan ağa jasymmen men būlai öle almadym, aldanyp,
opasyzdyñ otyna küidim. Halqym dep qan maidanğa qasqaiyp şyğyp,
sol üşin qyl moinymdy qiiänattyñ qylyşy şapsa, ökiniş ne. O
düniede de janym jai tappai osy künge deiin şyryldap jürgenim
sodan. Ökinbe, bauyrym. Serpil köñilsiz oidan. Artyña ölmes ömir
tastap bara jatqanyñdy sezin. Sen öziñ tamsanyp, tabynyp ösken
Säkennen baqyttysyñ. Öziñnen de baqytsyz bar iekenin tüsinip, täubağa
kel. Serpil, serpil, şaqyr aruağyñdy. Keudeñdi üñgip jūlqylap jatqan
qūzğyn oilardy qu!..
Kenet birte-birte Aruaqtyñ saqal-şaşy ağaryp, qara kiimi bozara
bastady. Tūla boiy qybyrsyz mazdap janğan äppaq şyraqqa ainaldy.
Būnyñ ainalasyn tūmşalap qorqynyş töndirgen tünekti özine siñirip
jūtyp jatyr. Basyn säl izep qoştasqandai işara jasady da,
sybdyrsyz basyp şegine berdi. Ürei şaqyryp qamalağan qara tündi
aldyna sap quyp, bölme işinde appaq tañdy qaldyryp barady...
Ūiqydan ūianğany ne talyp ketip, ies jiğany belgisiz, Äziz-Sūltan
közin aşqanda, bölme işi jap-jaryq ieken. Appaq tañ süttei ūiyp tūr.
Maujyrap atatyn kädimgi beibit tañ. Köñilinde ieşqandai qobalju,
qorqynyş joq. Basynyñ solqyldap auyrğany basylğan. Denesi qunaq,
sanasy sergek. Talai küngi kemirgen tänindegi dert pen janyndağy
örttiñ dauasyn älgindegi ielestegen Aruaq tapqandai; baqsydai arbap
boiyndağy bar älsizdikti sylyp alypty. İendi būlyñğyr bolaşağyn
oilağanda, uaiymğa tizgin berip būrynğydai üreilener iemes. Aruaqpen
tildesken qas qağym sätte bükil bolmysy qūryş bop qūiylyp
şyğypty, borkemik, osal qospadan arylğan. Nege de bolsa bas tikken
qaisar quat, bekemdik ornapty jüregine. Qabyrğasy sögilse de
iegilmeitin, ügilmeitin qara tas bop tüiilip qaldy.
JİYRMA SEGIZINŞI TARAU
QYRAN BOP ŪŞQAN QARĞA
1
Jaña hatşynyñ kelgenine talai qazaqtyñ qyby qandy. İendi ädildik
ornaidy, tärtip bolady dep ber jaqtarynan özderin aldarqatqanmen,
ärqaisysynyñ işinde: “bäribir bizdiñ jüzdiñ, bizdiñ rudyñ, bizdiñ
auyldyñ, bizdiñ köşeniñ pälenşekesi bolmas iedi, odan da orystyñ
bolğany dūrys boldy” degen qyzğanyştyñ qyzyl töbeti yryldap
jatqan. Ärkimde ieki iesep, bir qisap: Qonaev zamanynda şömişten
qağylğan jäbirli top aldarynan jarq ietip kün aşylğandai
qūnjyñdasty. Jaña basşynyñ oñ qabağyna iligip ataq alarmyn,
jiliktiñ maily basy būiyryp qalar dep iemeksidi. Äsirese Qali
İerjanov — aiy oñynan tuyp, börkin aspanğa atty. Oğan ataq ta,
syilyq ta kerek joq. Bärin Qonaevtyñ tūsynda alyp bolğan. Sonda da
oğan riza iemes. Bitispes dūşpany – Süleimenovti saiasyna alğany üşin
oğan ökpesi qara qazandai. Kekireigen ol nemeni su tübine jiberudiñ
talai säti tüsip iedi amal ne. İeñ aiağy Moskvamen jalğasyp, “Aia i İa”
turaly nauqan köterip, mäseleni Suslovtyñ aldyna deiin aparyp,
būtyn kökten keltireiin dep tūrğanda osy ūzyn şal arağa tüsip
dymdy qūrtty iemes pe. Sengen Qonaevy mine, sergeleñge tüsip öz
basymen qaiğy bop ketti. İendi qai qūdaiy qūtqaryp qalar ieken!
Qali ortaqol ğana jazuşy bolatyn. Biraq abroi-bedeli klassikten
zor. Iskerlik jağynan ädebiette onyñ aldyna tüse qūiatyn jan kem de
kem şyğar. Özin nasihattaudyñ, at jasaudyñ has şeberi. Bir äñgime,
jarty povest jazsa, bükil baspasözge bir jyl boiy jyr. Gazetjurnal bitken qaqalyp-şaşalyp sony maqtap-tamsanyp dañğara
qağumen bolady. Til tapqyş, jön bilgiş. Kim-kimniñ bolsyn osal jerin
döp basady. Jaqsylyqty dabyralap, badyraityp jasaidy, al
zūlymdyğy jiñişke, jymyn bildirmeidi. İesepke jüirik. Paidasy
ieselep qaitar närseden ieşteñesin aiamaidy, töge salady, şaşa salady.
Keregine jarar alkaşqa jartylyğy daiyn. Jağympaz, jylpostyñ da
betin qaqqan iemes. Bärine qūşağy aşyq. Birin jūmysqa iliktirdi,
iekinşisine propiska jasap berdi... Solardyñ bäri bolmasa da, birazy
qazir is basynda, kezkelgen şaruasyn solar jalğyz-aq zvonokpen
tyndyryp beredi. Qalidyñ sondyqtan şeşpeitin mäselesi joq.
Jarylqauşy, qūtqaruşy. Defitsit tovardan bastap päter äperuge
deiin sonyñ qolynda. Ondai jaqsylyğyn körgen aş özek, kögenközder
otqa aidasañ da taiynsyn ba. Qalekesiniñ jolynda bauyzdalyp öluge
daiar. Ädebiettegi aqsaqal-qara saqaldardyñ iendi būğan qarsy keletini
şamaly. Birin dastarhanmen tūsady, birin kartamen matady. Anaumynau dep keri lağyp, aspanğa qarap ūlyğandar, qalamyn jalañdatqan
jas peri jan alğyştaryn jauyp jiberip, bir-ieki ret şañyn qağyp
alğannan keiin jym bolatyn. Söitip Qali ne jazsa da aidarynan jel
iesti. Bir äñgimesin “synşylardyñ” aqyl-keñes, ötiniş-tilegimen
povestke ainaldyrdy, povesten roman jasady, odan ürlei-ürlei buaz
qylyp dilogiiä tuğyzdy. Sol qalyñ tomdyğyn jiyrma jylda
jiyrma ret qaita bastyrğan şyğar. Tolyqtyrylğan, qaita qaralğan,
jañadan redaktsiiälanğan... degen syltaumen birinşide 370 sözin,
iekinşide 547 sözin özgertip, on besinşide 81 söilemin qaita jazyp
bastyrdy. Myji beredi, ieze beredi. Mysaly: “qonaqtar şai işip, iet
jedi” dep bir jazsa, iekinşide: “qonaqtar şai işti, jaiğasyp biraz
äñgime-düken qūrğan soñ iet jedi” dep tüzetedi. Ştatty saiqal
“synşylary” sol-aq ieken: “Ras-au, şai işile sap iet jemeidi ğoi, qalai
döp basyp surettegen! Ah, qandai psihologiiälyq däldik! Ah, netken
şeberlik!” dep auzyn aşyp, közin jūmatyn. Kitap taratu
mekemesindegiler: “İerjanovtan qūtqara göriñder!” dep joğaryğa
jylda oibai salady. Biraq olardyñ zaryn tyñdap jatqan ieşkim joq.
Mūqabasy altynmen zerlengen qyzyl-jasyl qalyñ tom avtolavkanyñ
belin qaiystyryp auyl-auylğa jol tartady. Saban toi, şopan toida
ieñbek ozattaryna tartu-taralğy, üzdik oquşyğa syilyq. İendi qai
qazaqtyñ üiine barsañ, törinde Qalekeñniñ kitaby, kitaphanağa kirseñ,
söresinde siresken Qalekeñniñ kitaby, därethanağa kirseñ, qaq airylyp
jyrtylyp jatqan Qalekeñniñ kitaby. İesesine Qazaqstandağy kitaby
ieñ köp tirajben taraityn, halyq süiip oqityn ieñ tanymal jazuşy,
ieñ pälenşe, ieñ tügenşe jazuşy. Ataq ta, aqşa da Qalekeñde. Maqtau,
qolpaş. Almağan syilyğy qalmady. Pälenbai tilge audaryldy. İekiüş üzindisi oqulyqqa da iendi. Äitse de onyñ şyğarmalaryn oqyğan
qatardağy oquşy ieki ūdai küi keşetin. “Mynany nesine aiaq-qolyn
jerge tigizbeidi, tükke tūrmaityn şatpyraq qoi” dep tūşynbai
mūrynyn şüiirgenmen, “ieldiñ bäri tegin maqtamaidy ğoi, bälkim men
tüsinbeitin şyğarmyn” dep öz talğamyna küdiktenetin. Birte-birte
Qalidyñ özi de talantynyñ myqtylyğyna bek sene bastağan. İendi
oğan syn iestu degen mañdaiyna myltyq tirep atqanmen birdei iedi.
Betine şañ timei jeldei iesip jürgende, sol oqty atqan Süleimenov
boldy. Häm oñaşa, kişigirim jerde iemes, jalpaq jūrttyñ közinşe
jairatyp saldy. Sovet odağynyñ şar tarabynan yğai men syğailar
jinalğan jazuşylardyñ kezekti sezinde klassikpin dep jürgen
altyn basyn boqqa domalatyp, halturşik därejesine tüsirdi. Ömiriniñ
mäni men sänine ainalğan “äigili” dilogiiäsyn nasospen ürlengen
jelbuaz opus dedi. Belgili orys romanynyñ ielikteu därejesindegi
qazaqşa darynsyz variatsiiäsy dep, qadap-qadap köptegen mysal
keltirgen. Qali sol jerde buynyp öluge däs qaldy. İeñ bolmasa
baiandama gazetke basylyp ielge tarap ketpesin dep janūşyryp
Ortalyq komitetke barğan. Ondağylar qauqarymyz joq dep ieki
alaqanyn jaidy. “Adamğa tabyn, jer, iendi” poemasyn jazyp sovet
poeziiäsyn ğaryşqa samğatqan asqaq oily jas perige qarsy keluge
kimniñ jüregi daualasyn. Bar qylğan qairany, tañ atpai jasaqtaryn
jauyp jiberip, Almatydağy barlyq kioskiden gazetti satyp alyp,
örtep jibergen. Sodan beri alysqany-jūlysqany – Oljas. Istemegen
qysastyğy joq: silimtikterdi jaldap taiaqqa jyqqyzdy; alkaştarğa
aqşa berip, işkizdirtip, talai ret militsiiäğa da ūstatqyzyp jiberdi.
Onyñ syrtynda pälen jerde pälen, tüglen otyrysta tüglen dep
ūltşyldyq, antisovettik söz qozdatty dep, birin oñ, iekinşisin sol
qolymen jazyp, üşinşisin äieline, tağy birin balasyna köşirtip
Ortalyq Komitet pen KGB-ğa qosarlap aidağan domalaq aryzdary
qanşama... Būlardan onşa ieşteñe öne qoimağan soñ, tvorçestvosyna
tiisuge köşken. Orynsyz bolsa da soqtyğyp, bireu bolmasa bireu
senedi degen ieseppen küie jağyp qaralai bergendi jön kördi.
Ädette Qalidyñ üiindegi bas qosudağy äñgime-dükenniñ aiağy topūiymnyñ jinalysyna ainalyp ketetin. Onda kim ne isteu kerektigi
jaily mäsele qaralady, qauly qabyldanady. Kelesi otyrysta ärkim
özi atqarğan isi turaly iesep beruge tiis. Osyndai bir bas qosuda bir
laqa auyz, qotyraş balanyñ ynta-jigeri jüdä ūnap qaldy. Közi
syğyraiğan, taltaiaq, bezeu bet. Kezinde biraz siltegen qasqa-au
şamasy. Biraq soñğy kezde bauyry auyryp, qoiyp jür dedi
tanityndar. Keş boiy Oljasty jamandap şarşağan joq. Sözinde,
ärine, qisyn azdau. İeñ bastysy, Oljasty jan-tänimen jek köredi ieken.
Sonysyna riza. “Jaraisyñ, qotyraşym! – dedi işinen aiyzy qanyp. –
Mälimetterin alyp, özin kartatekağa kirgizip qoiu kerek şyğar. Üiiküii qandai ieken? Asyrauy kelisse, jaqsylap üretin joldaiaqtyñ
sortynan siiäqty.”
Ana ädebiet gazetiniñ redaktory – osy üidiñ süiek-saiağyn kemirip
semirgen tarğyl mysyq. Ruy böten bolsa da ädeii işke tartyp jür.
Jüzşil, jikşil demes üşin osyndai miiäulap, üretin būralqylar
kerek iemes pe. Osy orynğa da äupirimmen qonjitqan özi. Sony
şaqyryp alyp: “Myna balanyñ betalysy dūrys ieken. Özindik pikiri
bar. Sağan maqala jazyp aparady, sony bas!” dep tabystağan. Bir
aptadan soñ tarğyl mysyq miiäulap kelip tūr:
– Oibai, Qaleke, myna jigitiñiz ögizdiñ mūrynyn jūdyryqpen
tesetin nağyz noiystyñ özi ğoi. Tört bet maqala äkelipti. Ilip alar
qisyn joq. Oljastyñ: “Özgeniñ tauyn alasartpai, öz dalamyzdy
asqaqtataiyq” degen qanatty sözine tiisedi. Şynymen sañlausyz ba,
älde qiiästyğy ma, älippe aşqan adamğa tüsinikti närseni būra tartyp,
“tau” men “dala” sözin zattyq mağynada alyp taldaidy. Mine, öziñiz
tyñdañyzşy; “O.Süleimenov “Özgeniñ tauyn alasartpai, öz
dalamyzdy asqaqtataiyq!” deidi. Mūnysy müldem qate. Taular
tūrğanda dala ieşqaşan asqaqtai almaidy. Dala dala bolyp qana
qalady. Al tau jasasañ, onyñ aty Balkan, Siona, And, Kordiler
boluy mümkin” dep jazady. Jamandaudyñ jöni osy ieken dep büitip
sandyraqtai beruge bola ma?
– Ne bolsa da bas! – dedi Qalekeñ dauysy yzbarlanyp. – Oquşy p
ikiri dep bas.
– Gazettiñ obaly bar iemes pe, Qaleke-au? Oquşy ne deidi, külmei
me?
– Būl – seniñ pikiriñ. İeldiñ bärin öziñdei körme. Bireu, mine, basqaşa p
ikir jazyp otyr ğoi, demek ondai da tüsinik bar degen söz. Nege ondai
közqaras ömir süruge tiisti iemes? Maqsatymyz – Süleimenovti qaralau
ğoi? Basqa-közge töpelei beru kerek. Bireu bolmasa, bireu senedi. “Tegin
jamandap jatqan joq, bir gäp bar-au sirä”, dep özi tüsinbese de
köñilinde küdik qalady. Söite-söite pikir qalyptasady. Jaqynda
Qapaev degen bir jazuşynyñ şyğarmasyn oqydym. Özimizdiñ
noğailardyñ mynandai bir äfsanasyn mysalğa alypty: “Bir kedei
siyryn satpaqşy bolady. Bazar küni tañ säriden siyryn jetelep
jolğa şyğady. Mūny bilgen tört alaiaq özara söz bailasyp, kedeidi
aldap soğuğa bekinedi. İeñ äueli qudyñ biri kedeidiñ aldynan şyğyp:
– Ou, jigitim, ieşki jetelep qaida barasyñ? – deidi.
– İeşkiñ ne aityp tūrğan, siyr iemes pe, köziñ joq pa nemene? – deidi
kedei tañyrqap! Alaiaq beti bülk ietpei ötirikti qūiqyljytyp töndire
tüsedi:
– Mūndai siyrdy körsem közim aqsyn. Kädimgi ieşkiniñ özi ğoi.
– Basymdy qatyrmai, joğalşy! – Kedei qolyn bir siltep, siyryn
jetelep jüre beredi.
Birazdan keiin iekinşi suait ūşyrasady.
– Jol bolsyn, tusyqan. Myna serkeşti qaida apara jatyrsyñ? –
deidi aiarlana jymiyp.
– Sender ne, soqyr bop qalğannan sausyñdar ma? Qaidağy serkeş,
körmei tūrsyñ ba, būl siyr ğoi! – Kedei odan saiyn aşulanyp,
taqtalmastan ary qarai jönele beredi.
Köp ötpei üşinşi qu jolyn keskesteidi:
– Oipyrmai, ne degen aryq ieşki, taramysyna ilinip ölgeli tūr ğoi.
Satqaly apara jatyrsyñ ba? Bazarğa jetkenşe ölip qalmasa igi iedi! –
dep basyn ary-beri şaiqap, tañdaiyn taqyldata sūñqyldaidy.
“Üiden siyr alyp şyğyp iedim. Şynymen şaitan iektep, ieşkige
ainaldyryp jibergen joq pa? – Kedei küdiktenip siyrynyñ ar
jağyna bir, ber jağyna bir şyğyp qarai bastaidy. – Joq, siyr, öziniñ
kädimgi qara siyry!” Köñili jailanyp, saparyn ary qarai
jalğastyrady.
Bazarğa jetpei aldynan törtinşi qu şyğady jylmañdap.
– Bazarğa bara jatyrsyñ ba?
– İä, bazarğa.
– İeşkiñdi satasyñ ba?
– İeşki deidi? – Kedei tağy da tañ-tamaşa bop közin uqalai
bastaidy. Siyr iendi şynymen oğan ieşki bop körinedi. – İä, ieşkimdi
satam, – deidi.
İekeui sol jerde qol alysady. Söitip, kedei siyryn ieşki dep
satady.” ...Mine, kördiñ be sözdiñ qūdyretin? Jaman dep aita berseñ, ne
närse bolsa da jaman bop körinedi. Sondyqtan mūndaida qisyn
izdeudiñ qajeti joq. Jauyñdy aiama. Soğa ber oñdy-soldy siltep...
Birinşi basşy özgergenmen de Qalekeñniñ ūiqysy tynyştala
qoiğan joq. Süleimenovtiñ Qonaevpen birge küni batar, saiasi aiyp
tağyp silkilep-silkilep, sottamasa da sonyñ ber jağyna aparar dep
ümittengen. Mine, dürbeleñnen beri ieki aidan asty, özgergen däneñe
joq. Osy jağdai büiirine şanşudai qadalyp, tynşyn ketirdi.
“Nejöli, būrqyratyp jazyp jatqan jariiä, domalaq aryzdardyñ
ieşqaisysynyñ äseri bolmaidy?” Söitip qabağy qyrjiyp jürgende,
ideologiiä jönindegi bölim jeltoqsan uaqiğasyna qatysty ğylymi
konferentsiiä ötkizedi ieken degen habar jetken qūlağyna. Salyp-ūryp
ideologiiälyq hatşyğa bardy. Özi ösirgen tekeşigi. Qalai
baqyldatamyn dese de qolynda. Būryn vertuşkasymen tikelei
söilesetin. Myna dökei bärin özgerttirse kerek. Bes-alty künnen beri
habarlasa almai qor boldy. Köke, nomerim mynandai dep aita salsa,
qaiter iedi. Älde qaşqalaqtağany ma? Onda täubasyn ūmytaiyn degen
ieken ol bala. İesigindegi hatşysy da, kömekşisi de böten bireuler.
Mūny tanymaidy ieken, to iest, būl tanymaidy, äitpese közi qaraqty
qazaqtyñ bäri mūny biluge tiisti iemes pe. Joq, masqara, şynymen
mūny tanymaityn bolyp şyqty. Mūny, Qali İerjanovty, pälenbai
syilyqtyñ laureatyn, klassikti... tanymaidy! Osyndai nadan,
osyndai topas... jandar myna qasietti tabaldyryqty qalai attap
jür? Qalai jer basyp jür? Hatşysy – qazdañdağan ağaşaiaq bireu.
Piste mūryn, kekireigen, kirjik qabaq. Körgennen-aq suqany süimegen.
“Qandai mäselemen keldiñiz, aldyn ala jazyldyñyz ba...” – dep tergeptekserip itin şyğarğany. Bärinen būryn “kim bolasyz?” degeni janyna
batty-au! Jaraidy, jüzin tanymaityn şyğar, televizorğa künde
şyğyp jürgen kisi iemes, aty-jönin aitqanda qabyrğağa qarağandai
selt ietpegenin aitsañşy!
– Şyrağym, meni tanymaisyñ-au deimin! – dedi Qalekeñ şydai
almai, astyndağy iemen oryndyq syqyrlap.
– Joq, tanymaimyn! – Sidiğan, qara tory kelinşek jauapty kelte
qaiyrdy. Ol da osynau öz-özinen isip-keuip, kök aspandy jalğyz özi
tirep tūrğandai mardymsyp iezui yrsiğan, quşyq iyq, kökbaqa şaldy
kirgen boida-aq ūnatpai qalğan.
– İe, kitap oqymaityn bop şyqtyñ ğoi, şyrağym! – dedi kelinşektiñ
jauabyna şamdanyp qalğan Qalekeñ syzdanyp.
– Nege oqymaimyn? Qazaqşa-orysşa
ädebiettiñ ieşqaisysyn qalt jibermeimin.
ilikke
jarar
körkem
– İendeşe meni nege tanymaisyñ?
– İeldiñ bäri tanityndai siz Oljas Süleimenov iemessiz ğoi!
– Tüieniñ tanyğany – japyraq! – dedi Qalekeñ jarty betin japqan
közildiriginiñ qalyñ şynysy şatynap. – Auyzğa bir ilikse boldy,
sodan köz jazbaisyñdar.
– Auyzğa iligu üşin äueli sondai şyğarma jazu kerek qoi...
Qalekeñ aiaq-qoly qalşyldap, “Alla, äkeñniñ auzyn -ai, myna qatyn
öltirdi-au!..” dep iştei buynğanmen, ary qarai söz jarystyruğa
şamasy kelmedi. Yzadan tūnşyğyp, kögerip-sazaryp otyryp qalğan.
İerkeligin köteretin bastyq bauryna sälemdespesten būrqyldap,
ūrsyp-zeki kirgen. Bir şelek sudy töbesine töñkere salsañ, byj ietip
sol mezetinde bu bolyp ūşardai betinen jalyn şaşyp, lapyldap
örtenip tūr:
– Nadan, topas bireulerdi qaidan jinap alasyñdar osy. Atymyzdy
Amerika, İevropa... aidai älem biledi. Qaidağy bir şüike bas kim
bolasyñ, tanymaimyn deidi bedireiip. Öi, ät-täña nälet keşe! Joğalt
közin, qu jūmystan!
– Oi, ağa, siz de... Qatyn-qalaştyñ sözin söz dep. Arzandap qaitesiz. –
Tütini byqsyp, lap ietip jarylğaly tūrğan kökesin ieki iyğyna kezek su
bürkip äzer söndirgen.
Sabasyna tüsken soñ, kelgen jūmysyna köşken Qalekeñ.
– Jeltoqsandağy bülikke bailanysty ğylymi konferentsiiä
ötkizeiin dep jatqan körinesiñder. Der kezinde orailastyrylyp
jatqan is ieken.
– İä, sondai nietimiz bar. Ortalyq Komitettiñ ideologiiä bölimi
men Ğylym akademiiäsy birigip ötkizedi. Birer künde mäseleni
naqtylap, josparyn bekitemiz.
– Bärekeldi, özim de bilgendei kelippin. Süleimenov-ty sümireitip,
qūiryğyna qañyltyr bailap jiberetin jer osy. Būl konferentsiiäda
qazaq ūltşyldyğynyñ tüptamyry aiqyndalyp, onyñ şyğu sebepteri
jan-jaqty zerdelenuge tiisti. Jas ūrpaqtyñ sanasyn ulağan ne närse,
jeltoqsan büliginiñ ruhani dem beruşisi kim? –Osylardyñ aty atalyp,
saiasi bağalaryn aluy qajet.
Hatşy Qalekeñ ūsynğan tört bet qağazdy asyqpai oqyp şyqty:
– Jaqsy. Būl pikirleriñizdi paidalanuğa tyrysamyz.
– Tyrysqandy qoi. Konferentsiiänyñ negizgi tūjyrymdarynyñ biri
osylai tüiindelsin!
Hatşy beti jyltyrai jymiyp, basyn şūlğydy...
Qalekeñ bastyqtyñ aldynan qabağynyñ qyrtysy jazylyp,
jaimaşuaqtanyp şyqty. Qos qaptaldağy aq tūmandana şañytqan
fontandardyñ barqyn lebi sarai aşqandai. Säl aialdap, ainalasyn
samarqau şolyp ötti de, biraz qydyrystamaq oimen, Aq üidiñ jelke
tūsyndağy jolğa tüsti. Keudesi şalqaq, jürisi myğym. Anau-mynau
iemes, İerjanovtyñ özi kele jatqanyn körsin degen syñaimen,
jilinşigine qorğasyn qūiğandai salmaqtanyp, mañğaz basyp keledi.
Kenet şoq-şoq qarağaş ösken alañqaidy kesip öte bergende qarğanyñ
şulağan üni iestildi. Kögal beti jybyrlai jöñkigen köleñke. Töbede bir
top qarğa üiirile ūşyp jür. Qarağaştyñ basyna biri qonyp, biri ūşyp
u-şu. Olardan arqan boiy joğaryda oqşaulanyp bir alaqanat qarğa
qalyqtaidy. Qanattary jalpyldap qalai typyrlasa da zeñgir kökke
samğap köterile alar iemes. Biraq özinşe şaryqtap jürmin dep
oilaityn bolsa kerek. Dauysy alaböten qarqyldap: «Mine, mağan
qarañdar, qyrannan qai jerim kem!» deitindei. Köz toqtatyp qarağan
Qalekeñ: «İei, beişara, bäribir qarğasyñ ğoi!» dep işinen myrs ietti de,
ile kilt tiylyp, özin bireu tabalap tūrğandai qaradai küiinip jerge
bir tükirdi.
...Qalekeñ mūnymen de tynğan joq. Dūşpanyn ies jiğyzbai
janjaqtan töpeleuge bekingen. Bir-ieki jandaişabyn şaqyryp alyp,
Süleimenovtyñ otbasyna lañ saluğa nūsqau berdi.
2
Oljas tyğyryqqa tirelgendei küi keşti. Tüzde türtpek, aiqas,
küres, üige kelse, üidegiler küreñ qabaq. İenesi tyrjiyp teris qaraidy.
Margarita da toñ-torys, salqyn. Qazaq “qatyn-jau” degendi
osyndaida aitqan ieken ğoi dep oilady. Soñğy kezde tipti minez
şyğaryp jür, mynandai qinalğan, qiyn sätte qoltyqtan demeudiñ
ornyna. Keşigip kelse, jaña üilengen kezinde istemegen qylyğyn
körsetip:
– Qaida boldyñ? – dep beti yzğarlanyp, köz jasyn syğyp-syğyp
alady. – Balalardan uialsañşy! Mamama ne deimin?
Bir küni keşke qarai telefon şar iete tüsti. Margarita alğan.
– Eta kvartira Süleimenova? – dedi äiel dauysy aktsentpen.
– Da, Suleimenovyh.
– Sluşai, ty znaeş tvoi muj seiças gde nahoditsia?
A çto?
– A to... ioioioi – mauyqqan mysyq dauys kerile tätti iesinedi. – O,
gospodi, kak horoşo! Kakaia prelest! İnogda ty delis im so mnoiu.
Tolko çto my s nim peretrahalis. Seiças on v vanne svoi greh
smyvaet.
– Spasibo! Kak raz my s nim seiças k etomu gotovimsia!
Abyrjyp qalğan ar jaqtağy aiar dauys säl irkilip baryp baj
ietkendei:
– Dura! – dep telefondy tastai saldy.
Margarita bölmege juasyp kirdi. Köp künnen beri mūzdai şytynap
kögis tartqan mañdaiy jazylypty, jüzi tömenşik. Qasyna kelip
qipalaqtap säl tūrdy da:
ia!
– Keşir! – dedi küieuiniñ iyğyna basyn süiep. – Vo mnogom vinovata
Aqyn ieşteñege tüsinbei ojyraia qarady.
JİYRMA TOĞYZYNŞY TARAU
QAİYRYMDY TÄTEİ MEN
«TARĞYL MYSYQTAR»
1
Säbiranyñ Almatyğa kelgenine aiğa taiau uaqyt ötti. Maqta-mata
kombinatynda istep jürgende tanysyp, apaly-siñlidei aralary
jaqyndasyp ketken Tänzilamen birge Tastaqtağy bir düñgen kempirdiñ
üiinde tūryp jatyr. Şyğar auzy bölek, tap-tūinaqtai şağyn bölme.
Jūmys izdep syğalamağan iesigi joq, ieşqaisysy juytpaidy.
İemeksitip alady da, artynan ieñbek kitapşasyn körisimen nildei
būzylyp şyğa keledi. Qaida barsa da Tänzila beişara qolynan
jetelep jürgeni. Jasyp, beti qaitqan saiyn äri jūbatyp, äri būnyñ
özinen beter küiinedi. «Köke», «täte» dep qanşa maiyssa da tük
önbegen soñ, bylai şyğa bere būrq ietip jarylady. Tämpiş tanauynyñ
ūşyna ilingen qalyñ äinekti közildirigin sūq sausağymen joğary qarai
bir köterip qūiady da:
– Ölä, şeşeñdi... – deidi bylapyt ierkekterşe bylş ietkizip. –
Būlardan bir, ministrdiñ ornyn sūrağandai būldanady ğoi, tegi.
Büitip, jynymdy qozdyrsa, Şymkentten jaña trudovoi jazdyrtyp
beretinmin!..
Aqyry sonyñ tanysynyñ tanysy arqyly, bosanyp balamen
otyrğan bireudiñ ieñbek kitapşasymen jaqynda ğana Tüskiiz
fabrikasyna ieden juuşy bop ornalasqan.
Keide teñizdiñ suyn qotarsañ da tamşy ğūrly körinbeitin
toiymsyz köñil şirkin keide tarydai närsege yqylyq atyp semirip
şyğa keledi ğoi. Sondağy būnyñ quanğanyn aitsañşy, töbesi kökke
jarty-aq ieli jetpegen şyğar.
«Jyrtyq üidiñ de qūdaiy bar» degen ras. Almaty keñ bolğanmen
būğan oimaqtai orynyn qimai tarylyp, qaida bararyn bilmei
alaqtağanda aldynan Tänzila şyqpağanda küni ne bolaryn kim bilsin.
Qatygez tirlikten jüdep-jadap kelgende Tänzilanyñ köñilinen pana
tapty, meili, qolynan keleri şamaly bolsa da, jyly sözimen demep,
medeu bola bilgeni nege tūrady.
İekeui kombinatta birge istegennen beri syilas, aralas-qūralas bop
jürip birin-biri ünsiz ūğysyp, jandarymen jaqyndasyp ketken. İereuil
kezinde tūmauratyp qalyp, Alañğa bara alğan joq. Keiin
«būzyqtardy» äşkerelep kombinatta jalpy jinalys aşqanda,
qyzynyp ketip: «onda ne tūr, auyrmağanda Alañğa men de barar iem!»
dep auzynan qağynyp, jataqhanadan quylğan bolatyn.
Jasy otyz iekide, öz sözimen aitqanda, «päşpürti bitken, oñ jaqta
otyryp qalğan käri qyz». İbä saqtaityn jerde oiyn bürkemelemei
battityp tötesinen qoiyp qalatyn beipil auyzdyğy da bar. Būl keide
ieski jäbiri iesine tüsip ketip, qorlyq pen yzadan qystyğyp jylap
otyrsa, iyğynan jūlqyp-jūlqyp jiberip dañğyrlai jöneledi: – Oiyp
äketken joq, ornynda qaldy. O nesi-iei, sonşama syñsyp. Tänniñ kirin
bir qūman su ketiredi, jūğyp qalğan ieşteñe joq. Öter is ötti, ketti. Oğan
nesine tausyla beresiñ. Özimizdi söitse, quanar iek!.. – Bir myrs ietip
alady da, öz işindegi qyjylğa auysady. – Şeşesin ūraiyn, kögende
qaşyp ketken şybyştar ozdy. Uiat-suiat dep biz siiäqty bügejektegen
joq. Oñdy-soldy şaiqap, däureni basynda tūrğanda qyzyqty köripkörip aldy da, iendi, mine, tük bolmağandai tympiyp, alpamsadai birbir bai qūşaqtap, balpanaqtai bala süiip otyr. Sary maidai
saqtağanymyz iendi itke laqtyrmasaq, kimge däri. Atymyz şyqpasyn,
abyroi saqtaimyz dep qysylyp-qymtyrylyp jürip bärinen qūr
qalyppyz!.. Jasyma, köter ieñseñdi. Bülingen ieşteñe joq. Ajaryñ
barda, bazaryñ barda kül, oina!
Bir äkeden apaly-siñlili üşeu ieken. Būl – ortanşysy. Ülkeniniñ
küieui alkaş, jylda bala tabady, qaşan körseñ, qaryny şermiip,
ieteginde bir qora mañqasy salbyrağan qara domalaq üiirilip jürgeni.
Beişara-au, jylda küşiktep ne azabyñ būl, ieñ bolmasa, baiyñ oñyp
tūrğan joq deseñ, «neşaua, qazaqtyñ sany köbeie bersin» deidi,
qazaqta alkaştyñ tūqymy azdai. Qoi bağyp, ketpen ūstarğa jarasa –
jarady, äitpese ol da joq, qalqaiyp qara köbeitken masyldan paida
ne.
«Mūrtqa ökpelep jürgende saqal şyqty» demekşi, siñlisiniñ «syi
tabağyn» körip, äpşesimen jylap köriskendei bolğan. Qarağandyğa
ketip iedi, «blat» az dep. Qūdasy kütip tūr ma, pūlsyz kim alsyn, qaida
da tamağy tesik pända iemes pe. İnstitutqa ötpei, SPTU-ğa tüsipti.
Kelesi jyly habar-oşar pyşaq kesti tiylyp, ün-tünsiz qalğan. Ne
boldy dep alañdap jürgende bir küni «oibai, orystan bala tauyp
alypty!» degen habar jetip, töbelerine jai tüskendei bolğan. Qaşan
bolsyn küiip-pisip jüretin bir Tänzila bar baiağy. Salyp ūryp
Qarağandyğa jetken. Bäri ras. Körgen jerde: – Ah, şeşeñdi... b...
qylğyndyryp öltireiin! – dep üirenşikti şaipaulyğyna basyp, tūra
ūmtylğan, ananyñ ieşteñeden qaitpastai tas bekinip bezireigen sūpsūr jüzin körip, tauy şağylyp qaldy.
– Nu-ka, seiças je prekrati! A to pozovu militsiiü i vyşvyrnu
otsiuda! – deidi oinasynan ūqqan orysşasymen tilin şainap. Omai,
şikin, orysşa söilep äldeqandai bop qapty. Degenmen käpirdiñ tiliniñ
mysy basa ma, betiñ qaityp qalady ieken. – İa uje vzroslyi çelovek,
nikto ne imeet pravo vmeşivatsia v moiu liçnuiu jizn. Kak hoçu, tak
i jivu. Jönimen kep, jönimen ketpeseñ – jolyñ äne!
Būl saldaqynyñ öne boiyn käpirdiñ qany jailap alğan ieken. Anau
kök tamyry adyraiyp qylqiğan moiyndy şynymen bürip tastauğa
ūmtylğan bürkit şeñgel qoldar jol ortada qañtarylyp tūryp-tūryp
sylq iete tüsti:
– Äi, otyzğa kelgen men de jürmin ğoi ölmei-aq, ne äketip barady
sonşa seni!
– Nu i dura, hodi skolko vlezet! İ na vsiu jizn ötesiñ qu tizeñdi
qūşaqtap!
– Ony özim bilem!.. İttiñ qyzy-au, qazaq bolmasa da bir mūsylman
būiyrmady ma?
– Kakaia raznitsa! Bäribir sovet adamy iemes pe. İeñ bastysy, süigen
adamymnan taptym.
– İendeşe, qaida sol süigeniñ?
– Bäribir ökinbeimin... Onyñ semiasy bar, ülken jerde isteidi.
Ajyrastyryp qaitem, şu şyqsa, qyzmetinen quylady, süigen
adamymdy qinağym kelmeidi.
– Oi, äkeñniñ... qanşyq! – degen jer tepkilep.
Sodan beri tört jyl ötti. Balasynyñ aty Sereja iedi, keiin ies kirgen
be, iesimin Saiat dep özgertipti. Üş jasynda sündetke otyrğyzğan.
Tompiğan süp-süikimdi özi. Qazaqşa sartyldap tūrğan sary qazaq qazir.
Soğan qarap, osyniki aqyl boldy ma dep oilap qalady keide.
Soñğy
kezde
«Kalinin
men
Kommunistik
prospektiniñ
qiylysyndağy jer asty jolymen keşke qarai jüru qauipti.
Toptasqan maniaktar şyğypty, sağat jetiden keiin jürgen äielderdi
ūstap ap, zorlap ketedi ieken!» degen alyp-qaşpa sybys tarağan
bolatyn. Äzil-şynyn kim bilsin, tyñdap otyrsañ, Tänzila sol jerge
de barypty. «Jetiden toğyzğa deiin jürdim, bir iemes, üş kün bardym.
Bäri ötirik, işiñdi ūraiyn. Bir adam tiisken joq qoi. Älde meni körse
ierkektiñ qaşatyn jyny bar ma?» deidi işek-sileñdi qatyryp.
Bir küni ieki keştiñ arasynda sybdyrsyz sumañ ietip bir jyltyr qara
kelinşek kirip keldi. Jalt qarağan boida-aq köringen jerge ienip
ketetin sūğanaq ūry ittiñ tūmsyğyn körgendei bir ieles uialap ülgirgen
Säbiranyñ köñiline. Tabaldyryqtan attai bere:
–O, Tänziluşka! – dep dauysyn soza, qūlaşyn kerip «süi meni,
qūşaqta» degendei qalşiyp tūra qaldy. Qysqa qiğan qairatty
şaşynyñ samai tūsy tikireiip, syğyraiğan kişkentai köziniñ
qiyğynan jymyñ-jymyñ quaqy ūşqyn şaşyraidy. Keudesin alğa
salyp iekpindep jüredi ieken. Aiaqtarynyñ ūşy işke qarai maimiyp,
keli tüigendei düñk-düñk basyp törge ozğanda, ieski ieden solqyldady.
Qyryqtyñ juan işine iengen sarkidir äiel. Äitse de köñil şirkin
jiyrmadan ary qartaiğysy kelmeitin tärizdi. Qylşyğy jalbyrağan
kökşulan «lama» paltony iyğynan serpe şeşip, kereuettiñ üstine
tastağanda, biylğy mausymda student qyzdar men qalanyñ sänqoi
boijetkenderi jappai kiip jürgen qara mini-iubkanyñ ietegi maiy
qatpar-qatpar bileziktenip irkildegen juan sandy jasyra almai
«uialyp» tūrdy.
İesimi – Ūlbanu ieken. Tänzilanyñ auyldasy. Gazetke orap ala kelgen
üş jūldyzdy «Qazaqstan» koniaginen iekeui şai keseni ortalatyp birbir tartyp jibergennen keiin aiaqtaryn aiqastyryp şalqalağan
küileri temeki tūtatyp, ierin ūşynan tütinniñ kök saqinasyn auağa
jarysa ürledi. Ärneniñ basyn şalyp dañğyrlap otyr.
Söilegenderinen külgenderi köp. Bir uaqta Tänzila sanyn sart ūrdy:
– Qap, äneukünnen beri sen neğyp ieske tüspediñ!
– Qaiteiin dep ieñ?
– Myna siñiliñe jūmys izdep barmağan jerimiz joq... – dep
Säbiranyñ jağdaiyn şet-pūşpaqtap jetkizip iedi, Ūlbanu qolyn
nemqūraily bir siltedi.
– Sol da söz bop pa. Qatyramyz ğoi ony... qatyramyz!
Bağanadan beri qalai baiqamağanmyn degendei būğan ieñserile
qarady. Bas-aiağyn tintkilep tesip barady. Jaimadan özi izdegen
asyldy körip şūqşiiä qalğan saudagerdiñ qyrağy, iesepşil közi.
– Türegelşi! – dedi qaraşyğy şyradai janyp. Säbira tükke
tüsinbei yñğaisyzdanyp, sozalañdai ornynan tūrdy.
– Ary qarai būryl. – Būryldy.
– Qanşa kilogramsyñ?
– Qaidan bileiin. – Jo-joq, aldyñğy küni monşada ölşengen iedi
ğoi. – İelu tört kilomyn.
– İendeşe tūp-tura ielu tört kilo taza altynsyñ!
Ūlbanu janyna kep alaqanymen sart ietkizip böksesinen qağyp
qaldy. Säbira dap-dardai äieliñ myna sözin de, iersi qylyğyn da
tüsinbei qyzaryp ketti.
Ūlbanu telefilm studiiäsynda isteitin. Rejisser. Basqalarğa
ūqsap Moskvağa ne basqa jerge baryp arnaiy oqymai-aq alğan būl
ataqty. Bitirgeni segiz-aq klass. On birinşini keşki mektepten
tamamdady. Qūdai bergen pedinstituttyñ filfagyn syrttai oqydy.
Dūrysy, oqydy degen qağaz aldy. Sonda da rejisser jäne qandai
rejisser! Bir talantty, maskünemdeu rejisserdiñ ieki filmine
familiiäsyn qosaqtap, biraz jerge dañqyn şyğardy. Studiiä
basşylaryna joğarydan telefon şaldyryp sol filmderdi
Odaqtağy mümkin bolğan festivaldardyñ bärine qatystyryp,
bärinen jülde, diplom aldy. Studiiänyñ pälenşe jyldyğyna orai,
byltyr «Qazaq SSR-ine ieñbek siñirgen mädeniet qyzmetkeri» degen
ataqqa da ie boldy. Alda äli talai ataq bar ğoi, qūdai būiyrtsa
olardan da ümitsiz iemes. Tek kökeler aman bolsyn.
Ūlbanudy jarty Almaty biledi. Öner, meditsina, sauda
mañaiyndağy ylpyñ-jylpyñ iskerlerdiñ bärimen ämpei. Studiiänyñ
direktoryn ne ataqty rejisserdi bilmeui mümkin, biraq sen
telefilmde isteimin deseñ, «O-o, Ūlbanudy tanisyñ ba?» dep
sūraidy birden.
Astanağa tyrnağyn iliktirgen, ömirin basqa arnağa būryp, aldynan
jarqyn bolaşaqtyñ iesigin aşqan – «tarğyl mysyq». Ol bolmasa,
Arystyñ jağasynda būty qisaiyp, qoly küs-küs bop piiäz iegip, ne
perron basynda qaqşañ qağyp qarbyz satyp qaqyldap jürer me iedi,
kim bilsin.
Ol kisi – qazir dañqy ielge jaiylğan äigili aqyn. Ol kezde
telefilmde bas redaktor bop isteitin. Asai-müseiin asynğan bir top
kinoşylardy bastap audan ortalyğyna kele qaldy. Būl
meimanhanada tösek-oryndy auystyratyn kastelianşa bolatyn.
Alğaşqy küieuimen bir ajyrasyp, bir qosylyp yryñ-jyryñ bop
jürgen kezi. Sözi de, qimyly da sylbyr, qozy qaryn, kertompaq
jigitten oqys öner şyğady dep oilau qiyn. Qaradai maujyrap, kirp
igin anda-sanda bir köterip, kisimen söilesudiñ özine ierinetindei.
Terezeniñ ierneuinde şuaqtap pyr-pyr ietip qalğyp otyrğan tarğyl
mysyq. İerkeletip basynan sipağyñ keledi. Biraq boiküiez, momaqan
syrty ğana ieken. Aldynan ūrğaşy torğaidy da köldeneñ
ūşyrmaityn qyrğidyñ özi bolyp şyqty. Almatyğa kelseñ, dalada
qalmaisyñ degen. Keiin, ierkektiñ qai uädesi iesinde tūruşy iedi dep,
onşa seniñkiremei küdiktenip kelgende sertinde tūrdy. Osy studiiäğa
yñ-şyñsyz ornalastyryp, jataqhanadan jeke bölme alyp berdi.
Qala degen – bireu körip qūia ma, iestip qalmasyn dep aiağyñdy añdap
basyp, sybyrlap söileitin auyl iemes, ūlan-asyr ierkindik ieken. Biraz
uaqyttyñ işinde kökirek tereñinde būryn bilinbei bülkildep jatqan
talai būlaqtyñ közi būrq ietip aşyldy. Jarqyly közdi arbağan tañsyq
ömirdiñ aidynyna qūlaştap qoidy da ketti. Süñgigen saiyn qūmary
aşylyp ielige tüsti, asau tolqyn batyryp jiberedi-au dep qoryqqan
joq – jelkenin jaiyp, qatarynda «tarğyl mysyq» jürdi.
Biraz jyl uyzyn qaqtap tūiattağan soñ jalyqty ma, älde būnyñ
obalyn oilağany ma, aqyly azdau, aqşasy köpteu öziniñ kekse tartqan
bir auyldasymen tanystyrğan. İekinşi ret soğan tūrmysqa şyqqanda
tamada bop, toilaryn özi basqardy. Sodan keiin de aralary üzilgen
joq. Üirenşikti ädetimen «jeñgeniñ bir būty – baiynyki, bir būty –
qaiynynyki» dep jambastap jatyp alady. Būl bolsa, baiağynyñ äzil
jarystyrğanmen adaldyqtan attamaityn äziz jeñgesindei «ieki
būtym da qainymdiki, ortasy – baiymdiki» dep jalt beruge
jaramaidy. Söitip jürip tapqan jalğyz qyzynyñ kimdiki iekenin özi de
anyq bilmeidi. Abyroi bolğanda, äkesine tartpağan, soiyp qaptap
qoiğan özi. Ol qūrğyr da, mine, jiyrma üşten asyp barady. Küieusiz
qalatyndai jantalasyp, üş bala tauyp otyr bylyqtyryp. Qyz
kezinde sylanyp-taranuğa qūlqy şamaly sorly iendi tipten jünjip,
kütinudi qoidy. Būğağy salbyrap, köziniñ aldy kültildep, öñin ieskilik
jailap alğan. Öz jasynan äldeqaida kekse. Osy künge deiin ainağa
qarap kürsinbegen basy soğan qarap kürsinedi. Oğan şeşe bolu – kempir
bolu iemes pe! Böten jūrttyñ közinşe qartaiğysy kelmei, siñlim dei
salatyn.
«Tañ atpaimyn degenge kün qūia ma». Öz betiñdi qanşa jerden
būiağanmen uaqyttyñ betin bäri bir būiap jasyra almaidy iekensiñ.
Qalt-qūlt ietken talai şaldy ieteginiñ jelimen-aq qūlatyp tüsiretin
iedi-au. Äukesi salbyrağan sol käri azbandar iendi moiny qisaiyp, basqa
jaqqa qarap möñireitindi tapty. Sony körgende köñili tüskir qalai
jasymasyn. Neşaua, uaqytym ötti dep ökinbeidi. Basqa tauyq mi
totaştarğa ūqsap ajary men bazaryn şampannyñ buyna aldanyp
restorandarda qaldyrğan joq. Bar jağdaiyn jasap aldy. Üii bar,
diplomy qaltada, atağy anau... İendi bir attasa, «Halyq artisiniñ»
töbesi körinip tūr. Odan keiin Memlekettik syilyq... Aqymaq şaldar
aman bolsa, onyñ da auyly alys iemes, jelkildegen tuy jyğylmai äli
talai qyrqadan köriner.
Jeñil-jelpi aiaq-lauğa bolmasa, salmaqty, saudaly jerde
būrynğydai bağasy ötpeitin bolğan soñ aqyrğy kezderi käsiptiñ basqa
türine köşken.
Almatyda ne köp – auyldan kep jai-küi taba almai qañğyp jürgen
qyzdar köp qazir: oquğa tüse almağan, jūmys joq, bolsa da auyr, las;
jataqhana üşin balabaqşada garşok tasuğa, auruhanalarda nauqastyñ
astyn tazalap, därethana juuğa keşegi bir-bir üidiñ ierkesi jiirkenedi,
qorlanady. Auylğa qaitaiyn dese, qolyna taiaq ūstatqyzyp qoi
baqqyzyp, traktor aidatyp qūiatyn «komsomol-jastar brigadasynan»
basqa kel-kel dep qūşağyn aşyp tūrğan ne qyzyq bar. Östip qinalyp
şöre-şöre bop jürgen şikibas siñlilerine «qamqorlyq» jasaudy
qolğa alğan. Ol qūrğyrlardyñ mūrnyn tesken tailaqtai ä degennen
ielp iete tüsetini bar da jaqsylyqty tüsinbei tyrtysatyndary
qanşama! Ondaida aldaidy, arbaidy, aldynan qu dünieniñ qyzyl
tülkisin qiiälatyp qyzdyrmalatqanda ielikpeitinder kemde-kem.
Qandai asau bolsa da qūlaq tübinen aqyryn qasyp otyryp tar
noqtany basyna kigize salady. Tizgin ūşynan şym-şymdap tartyp
jetelei ber. Odan ziiän şekken ieşqaisysy joq. Bäri özine kerekti
jağdaidy jasap aldy: propiska jasatty; oquğa tüsti; jūmysqa
ornalasty... Uiat-suiat dep jaryq düniege şyqqysy kelmei jūmysşy
jataqhanasynyñ kir-qoñ sasyğan qarañğy būryşynda ilektelip jata
bergende araqtan auzy qūrğamaityn dyr-duy köp ortada bäri bir, bir
kün bolmasa, bir küni qyzğyştai qoryğany qyzyl itke jem bolary
haq. Būnyki – ieki arağa däneker bolu, jeñgetailyq. Būrynğynyñ
jeñgeleri qyz ben jigitti oñaşa jolyqtyrtyp, «qol ūstatar», «şaş
sipatar», «körpe qimyldatar...» deitin käde almaityn ba iedi. Būl da
sol siiäqty. «Qyzdy jeñge būzady, jeñgeni teñge būzady». Onda ne tūr.
Qazekemniñ iejelden qalyptasqan qağidasy. Äitpese, östip maqal
şyğara ma!
Basqalardai meimanhanalardy jağattap, ondağy kezekşilermen
jeñ ūşynan jalğasyp, auyl, audannan jiyn ne komandirovkağa kelip,
aram aqşalaryn qaida şaşaryn bilmei alasūryp ierikken juan qaryn
baişykeşterdi toruyldamaidy. Ondaidyñ dabyrasy köp. Qūlağy
töbesine bitken iisşil ündemesterdiñ qara tizimine iliguiñ äbden kädik.
Būnyñ qara suda iz qaldyrmaityn senimdi öz kisileri bar. Qajetine
qarai rangalary ärqily: ülken üidegilerden bastap qoimaşyğa deiin.
Qyzyl körse, ierkek itke bäri piştu.
Qūrylys uçaskesindegi prorab tanysyn üiine şaqyryp, koniakqa
toiğan soñ tompiğan bir sūlumen oñaşa qaldyryp, iesikti syrtynan
kilttep ketip iedi, ierteñinde brigadasyn jauyp jiberip, ieki-aq künde
päterin sylap-mailap sañğyratyp bergeni. Ötken joly kelgende
Tänzilağa maqtanyp azu tisin körsetken: «Mine, kördiñ be, iekeui de
altyn. Būl – älgi Ämina sūludyñ pälenşesi!» degen beipil auyzdanyp.
Qūrğyr Tänziladan söz artylğan ba, «bäse, sol ieken ğoi auzyñ s... sasyp
tūrğany», desin. Būl «sasysa da altyn!» degen qyzaraqtap.
Ūlbanu sausağynyñ arasynda tütindegen temekiniñ şoğyn andasanda bir qyzarta soryp qoiyp, oilanyp otyr. Sileusin közderi
üşbūryştanyp şabytpen lypyl qağady. Kökirek aidynyn şolpşolp ietkizip şorşyğan altyn şabaqtardyñ qaisysyn ūstaryn
bilmei abdyrağan küide. «Şirkinde müsin qandai, ajar qandai! Hordyñ
qyzy da osyndai-aq bolar. Mūndai «tovardy» arzymaityn jerge qor
qylmau kerek. Būiyrtsa, bir qarpytyp qalatyn jer osy. Som altynyn
qai myrza alaqanğa aparyp salsa ieken? Hasan-Ğaliğa ma? Äppaq
saqalyn sap-sary ğyp sapsityp būiap alğan jalmauyz mūny körgende
ölip tüsetin şyğar. Qaqtyğyp on jyl türmeden jaña şyqqandai
qatyn dese mysyq közi jainap ketedi. Aitpaqşy, ötkende «Ūljeke-au,
qañsyp jürmiz, birdeñe qarastyrsañşy», dep qylqyldağan soñ
sylañdağan bir sylqymdy jetegine qosyp bergen. İerteñinde ol
qūrğyr: «anauyñ impotent qoi!» dep auzy būrtiyp tūr. Ol ne iekenin
äuelgide tüsinbei qalğan, söitse ana päle ieken ğoi. Baiağyda, özimen
ämpei-jämpei kezinde däri işip küşenip jüretin, odan beri ne qauqar
qaldy deisiñ. Sonda da oqyranuyn qoimaidy. Būny qolyna bir tüsirse,
tistei qatyp airylmaityny anyq. Tük bitirmese de «jaqsy men
jyltyraqtyñ bäri mende bolsyn» deitin özimşil aşközdikten ierkek
jazğan qaşan tartynuşy iedi. Kezekti kinosyn tüsiruge daiyndalyp
jür. Massovkağa qatystyrar, assistent qylar... äitip-büitip köñilin
tabady ğoi. Özi de ajarly käpir, massovkada jürse de jarq iete tüser.
Birer auyz söz jattap, rejisserdiñ körsetken qimylyn qaitalau
qiyn deisiñ be. Söite-söite ortaqol akter bop şyğa kelui de ğajap
iemes.
«Adam qylğan siz iediñiz» dep jaqsylyğyn bilse jaqsy. İes jiyp
alğan soñ aitqanyna könip, aidağanyna jüre me? Qaidan körip iedim
sen, qara qatyndy dep böksesine bir tepse qaitpek. Qyzyğyn HasanĞali körgende būl qaida qalmaq? Ol özi nahal, arsyz. Adal saudany
bilmeidi. Aluğa kelgende auzyn arandai aşqanmen, beruge joq,
jaqsylyqtyñ iesesin qaitaraiyn demeidi.
Älgi Kim-İr-Senniñ inisi siiäqty jyltyr bet qala bastyğymen
saunağa birge baratyn jaqyn dos, ne sonymen tanystyr, ne öziñ kirip
bireudiñ maidanger äkesine kezeksiz päter aluğa kömektes dep ait dep
ötingenine üş aidan asty. Körgen saiyn jün-jün auzyn apandai
aşyp, ha-ha dep
qarq-qarq külip äli jür. Qolynan basqa keleri joq. Būryn öner
institutynda qabyldau komissiiäsynyñ müşesi iedi, öitip-büitip
birer bala tüsirip, sorpa-soğymyn aiyryp tūratyn, rektormen
ilinisip, biyl odan da qağylatyn türi bar. Qoi, saqaldy şaitanğa
senip, ieki ortada teke sauyp dalada qalar.
Saf altynyn kimge saudalasa ieken? Mehkombinattağy Karen
Stepanianğa ma, älde temir joldyñ dökeii Abram İvanyç dūrys pa?
Qaisysy bolsa da jönnen jyğylmaityn jaisañ. Oibüi-au, aitqandai
Şyqañ bar ieken ğoi, Şyqañ bağanadan beri neğyp ieske tüspei otyr! İeñ
yñğailysy sol. Būltağy joq, köñilin tapsañ, būiymtaiyñdy tastai
qylady. Qoly ūzyn, ornynda otyryp sozsa, Almatydağy talai
kabinettiñ iesigine jetip jatyr. Özi de ūrty būrtiyp ökpelep jür iedi,
bap bolatyn boldy. Jiyrma jastai kişi jalañdağan tatar qatyny
bar, şydatpai äketip bara jatqan ne degen qūrt deseñşi qağynğan
qaqpastiki. Selkildep otyryp kirpiiäz, aparğan kisiñdi keide ūnatpai
qabağyn kirjitetinin qaitesiñ!
Ötkende oñtaiy kelip tūrğan bireulerdi alyp baram dep basy
pälege qalğany. Birinşisi, täp-täuir öñi bar aspirant bolatyn. İekinşisi
korei kelinşegi iedi. Sony körip tas-talqan tulasyn: «Şyrağym, sen
meni kimge sanaisyñ? Keşegi äkelgeniñdi köñiliñdi qimai söite saldym.
İendi mynauyñ ne, añyraityp-sañyraityp äkep tūrğan. Üide qyzğa
bergisiz qatynym otyr. Būl qai mazağyñ? Men qyzdyñ özine tañdap
baratyn adammyn!» dep, penjagyn jüre kiip, iesikti tars jauyp şyğa
jönelgen. Sodan beri habarsyz. İendi sol ättegen-aidyñ ornyn ieselep
toltyratyn boldy. Myna perişteni körgende, ütiktegen ieski
köilektei, käri şaitannyñ bar qyrys-tyrysy jazylatyn şyğar!
Nebir säuleli ielesterge arbalyp iesi şyqqan Ūlbanu ülken ieseppen
Säbirany qaita-qaita ainalyp-tolğanyp, qas qaraia üiine qaitqan.
2
Arağa jūma salyp, bir küni qūlqyn säriden, ūry ittiñ tūmsyğyndai
sumañ ietip, üige kirip keldi. Alqyn-jūlqyn jürisi suyt. İeteginen jel
boraidy. Tura jüz jyl joğaltqan siñilisin jaña tapqandai, Säbirany
bas salyp ieki betinen alma-kezek süiip-süiip aldy. Ornynan jaña
tūryp, ūiqysyn äli ierkin aşpağan Säbira quyrğan bidaidai
bytyrlağan toqtausyz sözdiñ birin ūqsa, birin ūqqan joq. Qatty
abyrjyp, qapylğan tür. Alty alasy, bes beresi joq aidaladağy bir
apaidyñ osynşa meiirimi tüsip qamqor bolğanyna ietjüregi ieljirep
häm osynşama äurege tüskenine yñğaisyzdanyp qaradai qysyldy.
Apaiy:
– Janym, künim! – dep şaşynan sipady. – Bol, tez jinal! Tuh, äzbi,
taksiletip äzer jettim, tüge. Şyqañ bügin jūmysqa şyğady. Minski
dei me, bir jerge jinalysqa kete qalğan ieken, ölä, bir apta boiy it
bop iesigin añdydym ğoi. İerte baryp ornynan baspasaq, tağy da bir
jerge zyp iete tüser!.. Būian, jaqsy kiimderiñdi ki.
– Toiğa bara jatqan joqpyz ğoi!
– Nege toi iemes, nağyz toi! Bügin säti tüsip ketse, bükil ömiriñ toi
bolmaq... Mynadan basqa köilegiñ joq pa? – dedi kereuettiñ basynda
asylğan arzanqol satin köilekti mensinbei iegimen nūsqap.
– Onda mynany kieiin be? – dep Säbira şkaftan bir reñdi beldigi
bar qoñyr trikotin köilek alyp şyğyp iedi, Ūlbanu odan saiyn
osqyryndy.
– Mynauyñ uborşitsanyñ kietini ğoi!
– Özim de uborşitsa iemespin be?
– Joq, sen iendi printsessasyñ, şahzadasyñ! Kiimiñ de soğan laiyq
bolu kerek.
İeki köilekti kezek kigizip körip, Ūlbanu tañ-tamaşa, basyn oñğa bir,
solğa bir būlğap tañdaiyn taqyldatty:
– Qūdai-au, ne kiseñ de jarasa beredi ieken ğoi! Tükke tūrmaityn
bözdiñ özi hanşanyñ üstindegi asyldai jainap şyğa keldi. Oi, meniñ
altynym, gauharym, jür, kettik, «qaşpaq bolsañ – zymyra» degen, tez
jetpesek, ornyn sipap qalarmyz!
Taksidiñ artqy oryndyğynda būryşqa tyğyla bürisip otyryp ta,
kolonnalarğa keudesin tirep asqaqtağan aq üidiñ kere tartqan
garmonnyñ körigindei taban astynda dyñyldağan märmär
baspaldağymen örlep kele jatyp ta «İapyr-ai, oqu-toquym joq,
mūndai jerden mağan jūmys tabyla qoisa jaqsy. Jūmys istemek
tügili jürip-tūrudyñ özi qiyn şyğar!» dep, jüregi dük-dük soğyp
qobaljumen boldy.
Üşinşi qabatqa köterildi. Asqaq saltanat tūnğan döñgelek, keñ foie.
Töbede şañyraqtai şamdal. Qabyrğağa qarasañ, köl jağasynda
tūrğandaisyñ – baiau tolqyğan aidyn betinde jalğyz qaiyq qalyqtap
barady. Ortada şahmat taqtasynyñ sureti salynğan jyltyr stol,
tört būryşynda qara bylğarymen qaptalğan bylqyldaq tört kreslo.
Sozylğan keñ dälizdiñ qos qaptaly qatar-qatar iemen iesik. İedende tügi
süiem qarys, ieki şeti jasylmen kömkerilgen, güldi qyzyl kilem.
Ainalaña qarağan saiyn osynau sän-saltanat tynystağan älemge
öziñniñ jat, jabaiy iekeniñdi sezinip, ieñseñ basyla tüsedi ieken.
Aşyq tūrğan iesikterden iestilgen maşinkanyñ tyqyly,
telefonnyñ şyldyry, būiyrğan, bas şūlğyğan iiü-qiiü dauystardy
qaq jaryp ötip, dälizdiñ tūiyğyndağy ieñ aidyndy, jyltyr, qoñyr
iesikti aşqandary sol iedi, oñ jaq törde köp telefonnyñ birin qūlağyna
japsyrğan şömele şaş, aq tompaq kelinşek közildiriginiñ üstinen
süzile qarap, sälem işaratymen bas izedi de trubkağa qaita ierinin
taqady. Dauysyn sybyzğydai sozyp nazdanyp söileidi ieken: – ... Ol
kisi bolmai tūr, ağasy. Jinalysqa ketken... Belgisiz... Jaraidy
aitaiyn...
Tabaldyryqtan attai bergen Ūlbanu mūny iestigende tūrğan
jerinde typyrlap şar iete tüsti:
– Şyqañ ketip qaldy ma? Qap, iendi qaittik, ūstatpaityn boldy ğoi,
qūdai-ai!
– Qapalanbañyz, Ūleke! – dedi kelinşek syñğyrlap. – Şyqañ siz
üşin bar. Analarğa jai aityp jatqanym ğoi. Äitpese osynda
topyrlap mazany alady. Paidasyz bireuler!
– İe, solai deseñşi! Zärem ūşyp ketti ğoi, tüge. Öi, janym sol, jaqsy
söz şyğatyn auzyñnan äkelşi, qane! – Ūlbanu dür jadyrap qūşağyn
jaia jaqyndap keldi de, iekeui bir-birine qarsy ūmtylyp, ierinderin
şürşitip şöp ietkizip süiisti. – Janym, restoranyñ moinymda.
Mynamen şai işersiñ, – dep sömkesinen ap gazetke oralğan qorapşa
konfetti, ülbiregen kelinşektiñ qoldaryn sermep körsetken älsiz
qarsylyğyna qaramai suyrmağa süñgitip jiberdi.
İesiginiñ jaqtauyna ilingen qara şynydağy jazu da, otyrğan
kabineti de sonşalyq aidyndy bolğanmen, Şyqañ sol biik mänsabyna
müldem qabyspaityn qalbalaqtağan qarapaiym kisi ieken. Şağyn
deneli, quşyq jaq, şüñit köz. Ūşy samaiğa qarai şaşyrai serpilgen
qoiu qastaryna aq jügire bastapty. Hnamen būiap şalqaita qaiyrğan
tolqyndy, sūiyq şaşynyñ tübindegi pyşaq qyry tebindegen aq ta
jasyrğan jyldardyñ izin äigilep satyp tūr. Ornynan jailap tūryp,
ūzyndyğy kere qūlaş, qyzyl iemen stoldy ainalyp kelip, būlarmen
qol alyp sälemdesti. İekeuin ieki jağyna alyp, şyntaqtarynan demei,
ortadağy şağyn, ūzynşa stoldyñ basyna jaiğastyrdy. Özi de ornyna
barmai ainalmaly krselonyñ birin jyljytyp äkep, Ūlbanudyñ oñ
tizesin basa otyrdy. İekeui köpten ūşyraspağan ieski dostarşa iemenjarqyn qauqyldasyp jatyr.
Aq tompaq kelinşek iesikti syqyrsyz aşyp, jyltyr tabaqşamen
qūlaqty üş farfor tostaqqa qūiylğan kofe, konfet, peçene siiäqty
jeñil-jelpi dastarqan mäzirin ieppen ortağa qoidy da, qara iubkany
şertken jūmyr myqynyn oinata basyp şyğyp ketti.
Şyqañ: «Minskiden äkelgen sarqytym» dep, seifinen büiiri
döñgelengen jalpaq, moiyny irek-irek, qaqpağy būrandaly şetel
koniagin alyp, oimaqtan säl qalqyñqy üş kümis riumkağa
qasqaldaqtyñ qanyndai möltildetip qūidy.
Säbira araqtyñ da, koniaktyñ de dämin biledi. Mektep bitiru, tuğan
kün keşterinde ieptep auyz tigen. Älgi jamanatqa ūşyrağan küni
beitanys qyzdar jataqhanasyna ap kep, qasyret-qorlyqty ūmyttyru
üşin qyrly stakan spirtti tarttyrtyp jibergende tipti su işkendei
sezinbegen. Biraq myna ülken kisiniñ aldynda riumkağa qol sozuğa däti
barar iemes. Işpeimin dep azar da bezer bolyp iedi, Ūlbanu:
– Şyqañ öz qolymen ūsynğan tūñğyş dämnen bas tartqan yrymğa
jaman. O nesi-iei, bälsinip, jaña ümit, jaqsy tilektiñ üstinde
otyrğanda! Şyqañ kimge östip öz qolymen koniak beredi deisiñ. U
bolsa da işip qoi!.. – dep taqymdap qysağan soñ, amalsyz qysylaqysyla Şyqañmen soğystyryp, riumkany jarym-jarty ūrttağan
boldy. Dyz ietkizip quyrğan küiik aralas kermek däm kömeige jetpei
til ūşynda qaldy.
– Tüu, közge tamyzatyn däridei, tañdaiymyz da tūşynbady ğoi! –
dep Ūlbanu kofeden bosağan tostaqqa qol sozğan.
Şölmek ortalanyp, koniaktyñ qan küreñ tüsi Ūlbanudyñ betine
köşken soñ baryp iekeui negizgi būiymtaiğa auysqan. Qaida
ornalastyrsaq ieken dep köp oilandy. Ūlbanu būnyñ Alañğa barğanyn,
artynda qoñyrauy bar iekenin aityp qauip qylyp iedi, Şyqañ
alğaşynda oñ qabağyn oqys yrşytyp säl oilanyp qaldy da, qolyn
bir-aq siltedi:
– Būtağa panalağan torğai da aman qalady. Būta qūrly pana boluğa
jaraityn şyğarmyz!
«Bitti, qūrydym» dep alaqany terlep, ine ūşynda qylpyldağan
Säbira iyğynan tau tüskendei qalai «uh» dep jibergenin özi de sezgen
joq. Quanyp ketti, közine jas üiirildi şüpildep: «Netken ier, netken
äziz jan. Düniede mūndai da qaiyrymdy adamdar bar ieken ğoi.
Äketai-ai, būl qaryzyñdy qaitsem öter iekem?..»
– Qolyñnan ne keledi? – dedi Şyqañ nazaryn tiktep.
– Bilmeimin...
– Maşinka basa alasyñ ba?
– Joq. İeden juuşy bolsam da jaraidy.
– Qoi, ainalaiyn. Altyn basyñdy öitip qor tūtpa. Ädeii kelip
otyryp ol ne degeniñ... Orysşañ qandai?
– Ol jağynan uiattylaumyz, – dedi Ūlbanu qystyrylyp. – Auylda
qazaqşa oqyğan balanyñ orysşasyn bilesiz ğoi.
– Qap, orynbasarymnyñ sekretarşasy kak raz dekretke ketip, orny
bos tūr iedi. Älde täuekel ietemiz be?
– Jo-joq! – dedi Ūlbanu ieki qolyn tekeniñ müiizindei töbesine
köterip. – Ol älgi jyltyr qara ma jalañdağan? Jemtik körgen
qūzğyndai közi jaman sol nemeniñ!.. Qorañyzğa kelgen qozyny
qasqyrğa jeteletip qaitesiz. Ne bolsa da öz köz aldyñyzda jürgeni
jaqsy ğoi...
İekeui ūzaq şüñkildesip, aqyry kurer ğyp aludy laiyq kördi.
– Jeñil jūmys, – dedi Şyqañ sausaq ūşynda mytyp ūstağan qyzyl
qaryndaşty şyr ainaldyryp. – Sabaqqa daiyndalsañ da yñğaily.
İnstitutqa syrttai tüsem deseñ – kömektesemiz. Jataqhanadan oryn
äperem... Birte-birte bäri bolady. Tek... bäri öziñe bailanysty...
Soñğy sözdi aitqanda oinaqylanyp, dauysy bir türli qūbylyp
şyqty.
Qoştasqanda Şyqañ qolyn ūzaq qysty. Alaqany yp-ystyq,
dirildei me qalai? Joq, jüreginiñ dürsildep soqqany sezilip tūr.
Syrtqa şyğa bere Säbira Ūlbanudy qūşaqtai aldy, şöp ietkizip
betinen süidi. Mynandai mekemeniñ iesiginen kirip-şyğyp jürgenniñ
özi baqyt iemes pe!
– Apatai-ai, būl jaqsylyğyñdy ölgenşe ūmytpaspyn!
– Sony tüsinseñ boldy, – dedi apataiy salmaqtanyp. – Kurer
bolğanyñ – «fiurer» bolğanyñ! Tek Şyqañnyñ köñilin tauyp, degenin
ieki ietpeseñ boldy.
OTYZYNŞY TARAU
ŞYÑ BASYNDA KÖK TŪMAN
1
Tal tüs bolsa da bölme işi būlyñğyr. Jiegin qyrau kömkerip aq
şeldengen terezeden syzdağan sūrqai aspan syğalaidy. Öziniñ ör
köñilimen ündesip, biiktik, ūlylyq degen mine osy dep asqaqtap
tūratyn Alataudyñ şyñdary da körinbeidi, sūrğylt tūman jūtyp
qoiypty. Düniede tūnjyrap syz qabaq köñilsizdik qana qalğan, ieñse
basyp salbyrap tūr.
İeki qolyn keudesine aiqastyryp tereze aldynda tūrğan Aqyn
sūryqsyz suretten köñili odan saiyn jabyrqap keri būryldy.
Ainalmaly qara bylğary kreslonyñ qataryndağy jurnal stolynyñ
üstinde sarğyş tartqan betteri ortasynan aiqara aşylyp qalyñ
qoñyr kitap jatyr. Jaña ğana tūryp ketken oryny. Sansyratqan
oidan arylmaq bop qalai telmirse de köz aldynan jol-jol bop
syrğyğan söz, maily qağazğa tamğan tamşydai, sanasyna siñbei
qoiğan. Dalbasalap, bardağy koniaktan syrly şynyğa sipama ğyp
qūiyp, tartyp jiberip iedi, odan da qairan bolmady. İeşteñege boi
bermeitin bir jegiqūrt keudesin jūlmalap kemirip jatyr.
Soñğy künderi ol öziniñ jalğyzdyğyn qatty sezindi. Qūlazyp, aiaqqolyna bolat kisen tüsken tūtqyndai, şarasyz küiden şiyrşyq
atyp, baiyz tabar iemes. Jaişylyqta «sen – ūlysyñ, danyşpansyñ.
Jiyrmasynşy ğasyr poeziiäsynyñ biikteri seniñ tvorçestvoñmen
ölşenedi, t.t» dep mahabbatyn aiğailap aityp, şaşbauyn
köteretinder köp, myna qysylşañda, ieñ bolmasa, qara köbeitip,
qasynan tabylğan biri joq. Bäri būğyp qaldy, añys baqqan aqyldy
bola qaldy. Öz küiin küittese, büitip basyn tauğa da, tasqa da ūryp
nesi bar. Qylaryn qylyp alyp, däretin kömgen mysyqtai jymsiyp
otyrğan ana jaña kösem būl iemeurin tanytsa, qazir-aq läbbäi dep
üiirine qosyp aluğa daiyn. Sözine iel ūiyityn dualy auyz
myqtylardan jaqtas izdeude. Tamyryn ary basyp-beri basyp, ikemine
köndire almağan soñ iendi döñaibatqa köşip, japtym jala, jaqtym
küiemen soñyna silimtikterin salyp qoidy. Biraq halqy ieñirep
jatqanda, aujai añdyp, Oljas basymen qalai qarap otyrmaq!
Qu mediende ğaiyptyñ küşimen bäiterek ösip tūrmai ma japadan
jalğyz. Ainalasy typ-tipyl, yqtasyn bolar ieşteñe joq. Oñynan da,
solynan da ūitqyğan alapat dauyl men jauynğa süiegi syqyrlap
jalğyz özi alyp denesin tosuğa mäjbür. İile almaidy, maiysa
almaidy, öitkeni – alyp, jeti qabat jer tübinen när tartqan diñi som.
Sondyqtan maiysqaq şilikten göri bäiterekke dauylmen aiqasu
äldeqaida qiynyraq – synyp, tübirimen opyrylyp tüskenşe qarsy
qarap qasqaiyp tūra beredi. Jalğyz bolğanmen köpke pana. Tütegen
aqmyltyq boran, aspan ainalğan aptapta ūşqan qūs, jügirgen añ jan-
jaqtan jamyrai kep qalqasyn saialaidy. Qarap otyrsa, būl da sol
bäiterek tärizdi. Ainalaiyn añqau bauyrlary, töbesimen aspan tirep
tūr dei me ieken, şyrq üiirilip būny sağalaidy. Olar üşin ädilet
izdeitin TseKa-sy da, Ükimeti de – osy. Dañqy jer jarğanmen anau sūr
üide şirenip syzdap otyrğan ieñ kişkene çinovnik qūrly qauqary joq
iekenin qaidan bilsin. Jylağan, jäbirlengen älsizdiñ dauysyn
iestigende amal joq şyryldap otqa tüsedi. Osy künge deiin tyrsiğan
baişikeşterge ötinip, sözi ötpegenmen tüs şaiysyp, aşu men
namystan qanşa ret pyşaq jūtty deseñşi! Mine, sondai araşaşy
missiiänyñ birinen qazir ğana kelip otyr.
Tañerteñ keşteu ūianyp, jyly tösekten tūrğysy kelmei kitap oqyp
jatqan, «vertuşka» bezildep qūia bergenge köterse, Äuezov audanynyñ
birinşi hatşysy ieken. Alqynyp tūr:
– Oibai, Oljeke, qūrydyq. Siz qūtqarmasañyz bolatyn iemes!
– Nemene, ört pe sonşa?
– Örtten de qiyn. Ülken ÇePe. Bir naqūrys, arandatuşy ma
bilmeimin, bärin büldirip jatyr. Tek Süleimenovpen ğana söilesem
deidi. Maşinamdy jibereiin, tez jetiñizşi!..
Baqsa, naqūrys ta, arandatuşy da iemes, Aqsai mikroaudanynda yğai
men syğailarğa arnap salğan bir üidi üisiz-küisiz aşynğan jūmysşy
jastar basyp alypty. Äkimşilik maily jilikten oñaişylyqpen
aiyryla qoisyn ba, arnauly bölimnen dereu äsker şaqyrtyp bytşyt qyp aidap şyqqan ieken, bir kekse jigit bir şelek benzin qūiyp
alyp, töbege şyğypty da: «Üi almaiynşa ieşqaida ketpeimin.
Osydan bala-şağamdy quyp şyğatyn bolsañdar, üstime benzin quiam
da örtenip ölem!» depti.
Oljas kelgende iesik-terezesi jarqyrağan tört qabatty äppaq üidiñ
töbesinde jigit qara bağan bop qadalyp tūr ieken. Janynda şelek, bir
qolynda siriñke. Köz uiasy qosauyzdyñ ūñğysyndai üñireiip,
tesireigen janary nege bolsa da tastüiin bekingen qataldyqpen
meñireiip qatyp qalğan.
Ainala antalağan halyq. Işke qarai jibermei şeñber qūryp qatarqatar tizilgen militsionerler. Kir siñdi qol oramalymen qaita-qaita
közin sürtip, ieldiñ aldynda qoñyr bökebaiy qoqyraiyp bir kempir
zarlap tūr: «Tüs, qūlynym, üii qūrysyn. Osy künge deiin şydap
keldik qoi, äli de ölmespiz!..» deidi öksigine bulyğyp.
Aq üidiñ märmär baspaldağy ielestep, tünimen ädemi tüs körip
şyğatyn audandyq komitettiñ jigerli jas hatşysy myna tosyn
uaqiğadan ot şyğyp ketip, mansap jolyna qara krest qoiyla ma dep
jan ūşyrtqan, Oljas kelgende töbeden kömekke bir batalon desant
tüskendei, bozarğan jüzine qan jügirip, quanyp ketti. Üidiñ aldyna
taiap kelgende sūsyn jiyp, qabaq şytyp, ieki qolyn arqasyna
aiqastyra joğary qarady:
– Äi, jigitim, aqylğa kelip, tüs jerge. Talabyñdy oryndadyq – mine,
ülken basymen Oljas Omaryçtyñ özi kep tūr!..
– Men sizge aitarymdy aityp bolğam, – dedi jigit qol siltegendei
şort kesip. – İendi tilegimdi Oljas ağağa aitamyn... Men, ağa, auru, psih
iemespin, iesim dūp-dūrys. «Porşen» zavodynda istegenime on jeti jyl
boldy. Tört balam bar, şeşem qolymda, jeti adam jataqhananyñ
quyqtai bir bölmesinde tūramyz. Jūmysymda kinärat bolsa, sūrasyn.
Gramotany biz alamyz, üi men maşinany basqalar alady. Bastyqtar
men pysyqtardyñ itine deiin jeke bölmesi bar. Sonda meniñ
balalarym it qūrly da bolmağany ma?! Ädilet qaida? Qaşanğy
qorlana bermekpiz. Zañnan ädildik tappai äbden aşynğan soñ osylai
ietuge mäjbür boldyq. Büitken ömirdiñ keregi ne, osydan üi bermese,
üstime benzin şaşyp, ot qūia salam. Şyn sözim. Tüñildim. Men Sizge
ğana senem, ağa! Tek Siz kepil bolsañyz ğana raiymnan qaitamyn...
Būl qasyndağy hatşyğa qarady:
– Būğan ne deisiñ?
– Osynşa dabyra ğyp, uiatqa qaldyrdy.
– On jeti jyl uialyp kelipti ğoi, iendi sender uialyñdar. Jūmys
oryny ne deidi?
–Direktory demalysqa Kavkazğa ketipti. Kelisimen raikomnyñ
biurosyna salyp iezuin tilmesem. Ol it ornalasqanyna jyl tolmağan
oinasyna deiin üi äperipti. Mynanyñ jağdaiy, şynynda da, obal
ieken. Zavodtyñ limitinen bolsa da päter bergizemiz.
– Sözbūida iemes qoi?
– Partbiletimmen ant ietemin, Oljeke! Üş kün mūrsat beriñiz.
Būl bir vzvod äsker ala almai tūrğan «şepti» būzyp baryp, jigitti
qolynan jetelep jerge tüsirgen.
Mine, bükil tirligi osy. Ört söndiruşi sekildi, alyp-ūşyp jürgeni.
Jylağan da, syqtağan da süieniş izdep osyğan keledi. Beişara
halqynyñ qai jyrtyğyna jamau bolmaq jalğyz özi. İntelligentsiiäda
özin ūlttyñ ūitqysy iekenin sezinu joq. Ärqaisysy öz bas qamymen
äure. Jaqsy jerden jaily päter, abyroi-ataq alsam deidi. Sonyñ
jolynda bärin salady. Jemtiktesterin jinap top qūryp, jik-jik bop,
aş buradai şainasyp jatqany bir-birimen. Pendeşilikten ökşeleri
ieki ieli joğary köterilmeidi, tek qana: «özim, özim!» Ūlttyq, otandyq
müddege de özine keler paida-ziiän tūrğysynan qaraidy. Olar üşin
moraldyq ölşem joq. Özine paida tüser jerde kez kelgen qasietti
ūğymnyñ basynan attap jüre beredi. Sotsialistik- totalitarlyq
jüieniñ ieñ myqtylyğy da, ieñ osaldyğy da osynda. Myqty deitini –
sotsializm intelligentsiiäny, jalpy būqarany ūlttyq sezimnen
alşaqtata bildi, ierkin oidyñ qanatyn qyrqyp, ony individten jai
ğana materialdyq tūtynuşy därejesine jetkizdi. Al, osal bolatyn
sebebi – öz anasyna meiirimi joq bala kimge opa beruşi iedi, öz ūltyn
süimegen ūrpaq ta sondai. Olar üşin Otan – jeitin nan, kietin kiim,
minetin maşina, tağatyn alqa... iağni qarynnyñ qajeti ğana. İdeiä üşin
bas auyrtpaidy. Qai jaqtan tätti toqaştyñ iisi şyqsa, solai qarai
tanauy deldiip jalt būrylary haq. Demek, sotsializmniñ tübi şirip
tūr, tamyryn qūrt jep jatyr. Jetpis jylğy zäulim terek bir-aq
künde gürs ietip qūlap tüsui yqtimal.
Kommunizmniñ
romantikalyq
däureni
baiağyda-aq
ötken.
Kommunistik ideiä – qazir intelligentsiiänyñ köpşiligi üşin bet perde,
sauda. Adamgerşilikke syimaityn tūrpaiylyqty keide kommunistik
ideiäny jeleu ğyp aqtauğa tyrysady. Öitkeni, solai ietken özine
tiimdi. Äitpese, osy künge deiin Ahmet, Mağjan, Mirjaqyp, Jüsipbek,
Şäkerimder nege aqtalmai keledi?
İmperiiänyñ tu ūstar tiregi bop otyrğan ūltta tarihi sana ärqaşan
joğary, ūlt müddesine qyzmet ietetin kez kelgen ruhani qazynany
qūmnan altynnyñ sirkesin tergendei şaşau şyğarmai qasterleidi.
Mäselenki, orystar «antikommunist, burjuaziiäşyl» dep öz
klassikasyn jatyrqap jatqan joq. Hruşevtiñ «jylymyğy»
bastalysymen-aq, Lenin men Gorkiidiñ it terisin basyna qaptap,
sovet ükimetine topyraq şaşyp, imigratsiiäğa ketip qalğan,
revoliutsiiänyñ «nağyz jauy» Buninnen bastap, Ahmatova, Tsvetaeva,
Zoşenko tağy basqalardy yñ-şyñsyz orys ädebietiniñ altyn qoryna
qosyp aldy. Būl – biz üşin ülgi, KGB-nyñ zyndanynda, qyryq
qūlyptyñ astynda şañğa kömilip jatqan alyptarymyzdyñ asyl
qazynasyn jaryq düniege şyğaruğa tamaşa syltau iemes pe.
Buninderdiñ janynda Ahañ, Jaqañdardyñ istegeni qylmys deuge tūra
ma? Saiasi aitysqandary bolmasa, sovet ükimetine til tigizgen joq;
Alaşorda müşelerine Leninniñ özi jiyrma iekinşi jyly-aq keşirim
jasağan... Biraq selt ietken kim bar? Tek jūldyzy jarqyrap oqşau
köringen qaisar talant ana Mağauin ğana osynau tarihi mümkindikti
döp paidalanyp, Şäkerim Hajynyñ öleñderin Leningradtan
şyğardy, onyñ özinde, basqa iemes, öz qandastarynan körgen
qysastyğy qanşama. Öz qolynan kelmegendi özge istegenge nege sonşa
apşysy quyrylady būl ağaiynnyñ? İä, ol da öz orstasynda jalğyz,
joq jalğyz iemes, dara! Sondyqtan da közge şyqqan süieldei. Has
jüiriktiñ qara dauyl iekpini tyrtañdağan köp jabynyñ işine küiik
tüsirmei qaitsin! Qarap otyrsa, onyñ da ömir joly, Abai aitqandai,
«soqtyqpaly, soqpaqsyz» ieken. Ylği da būzyp-jaryp, tyñnan iz
tartumen keledi. Nege özin öitip qiynğa salady, nege öz janyn özi
jūlyp jeidi? İelge ūqsap sotsrealizmniñ daiyn shemasymen sovettik
tūrmystyñ sän-saltanatyn sydyrtyp jaza berse, mūrtyn balta
şabar ma iedi? Jäne jūrttyñ üş jyl küşenip jazğanyn onyñ ūşqyr
qalamy üş-aq aida döñgeletip tastamai ma! Jo-joq, ol ondai
halturanyñ auylyna at şaldyrmaq iemes. Jarty söilem jazsa da ūlt,
millät müddesine qyzmet ietse ieken dedi; ūrpaq zerdesine säule tüsirer
ūşqyn izdedi.
Ol basqalarğa ūqsap ğylymnyñ iesigin biiäzy aşqan joq, jūlqyp
aşyp, dabyrlata kirdi. Onyñ jañaşyl, öjet dauysynan «bäldirbäldir – bäri öleñ» dep maltasyn iezip qalğyp ketken ädebiettanu
ğylymy şyrt ūiqysynan şoşyp ūianyp iedi. Qarağai müiiz azban da,
qu müiiz azğan da jalyn küdireitip jabylyp bir ketkenmen jarq
ietken aldaspan jairatyp saldy bäribir. Mūrty jaña tebindegen
qarşadai bala töñkeris jasady: qazaq ädebieti tarihyn üş ğasyr
aryğa jyljytyp, tereñdetti; ädebietimizdi jūpyny, tar laşyqtan
bar saltanaty syñğyrlağan altyn saraiğa iengizdi, «kün tübine
küñirenip şapqan» jyraulardyñ aruağyn tiriltti. Şarasy keñ,
tompaq, nūrly közderi botalap, Şalkiiz, Qaztuğan, Dospanbetterdiñ
jyryn jatqa tögiltkende, ruhtanğan şabytty jüzi qandai ör, qandai
asqaq!
Ätek akademikter «Qyz Jibek» filminde tüsirilgen butaforiiä –
syn tasty Qapşağaidan Akademiiänyñ aldyna äkep «oibai, mine
jañalyq, sensatsiiä, Orhon – İenisei jazuynyñ ülgisin taptyq!» dep
jarty älemge jar salyp, ony pälenbai jyl «zerttep» jürgende, ol
bir ğylymi zertteu institutynyñ jūmysyn bir özi-aq daqpyrtdabyrasyz atqaryp jatty. Biraq osyny körip, bağalağan kim bar?
İelemei qoiu, ieriksiz atağan jerde tömennen keiin qoiyp, mūqatu,
orynsyz synau, aşqan jañalyğyn siltemesiz paidalanudan basqa ne
kördi? İeñ aiağy, ortaqol kez kelgen halturşik meldektep otyrğan
materialdyq igilikten de qūr alaqan. Äli künge deiin oñğan üii de joq.
Şiregine kelmeitin jazarman, oqymystysymaqtar dañğyrağan besalty bölmeli han saraiynda äieli iekeui birin-biri taba almai adasyp
jürgende, ol auru äke, alty balamen onşaqty adam syğylysyp ieski
tiptegi üş bölme üide tūryp keldi. Balalar ūiyqtağan soñ, töbede
tūratyn boidaq şoferdiñ jyn oinağy saiabyrlağan soñ talyqsyp
otyryp, keiin ädebietimizge merei qosqan dañqty dilogiiäny sol tar
kuhniada jazdy.
Bertin äkesi qaitys bolğanda, Jazuşylar odağynyñ ieki
hatşysymen ilesip köñil aituğa barğan. Sonda aşynğany şyğar:
«Äkem marqūm, mine, ölip jatsa da mağan ieñ soñğy jaqsylyğyn jasap
ketti: iendi üi sūrap sizderdi men de qinamaityn boldym, üi beremiz-au
dep sizder de qinalmaityn boldyñyzdar. Rahmet sizderge!» degende,
qasyndağy iekeu üşin qaradai būl uialğan... Mūndai basyn bäigege
tigetin öjet talanttar biren-saran. Al özgeler şe? Tügeldei būğyp
qaldy.
Olarğa alyptardyñ aqtalmağany tiimdi iedi. Bäriniñ artynda käkäii
bar: biri solardyñ ieñbegin paidalanyp, joğary ğylymi ataq alğan;
iekinşisi Alaşordany jamandap kitap jazyp, ömir boiy nan jep
keledi; üşinşisi kezinde aitysqan, alysqan baqas; iendi biri olar
oralsa, ädebiet törindegi ornym tömendep, jarqyn beinem küñgirt
tarta ma dep qorqady. Sondyqtan işterindegi ölip jatqan ittiñ
müñkigen iisin bildirmei, aqjürek kommunist bop, säl sybys iestise
boldy, «oibai, olar alaşordaşylar, sovettiñ jauy!» dep sonşalyq
auyz birlikpen baibalam sap öre türegeledi.
Sonau bir jyldary, aldynan peiiştiñ nūry şalqysyn, Saifi ağa
Qūdaş marqūm jer tübindegi Öfäda jatsa da, qazaqtar qozğalar
bolmağan soñ, Mağjan üşin jalğyz özi şyryldap otqa tüsti. Ortalyq
gazet-jurnaldarda Mağjan turaly birneşe dürkin maqala jariiälady.
Mağjannyñ aruağyna jasalyp otyrğan qiiänatty aityp, bir jağy
uialtyp, bir jağy ötinip qazaq ziiälylary men Qonaevqa aşyq hat
joldady. Nağyz bekzattyq, aruaqtyñ obalyn oilap, öz paryzyn
sezingen biik azamattyq osy ğoi!
Sol hattyñ dümpuimen būl aqynnyñ jesiri – Zyliha apany jetelep
Dimekeñe barğan. Ol kisi ieki sözge kelgen joq: «Mağjan saiasi tūrğydan
ielu jetinşi jyly-aq aqtalğan. Onyñ şyğarmalaryn, zaman talabyna
sai, iriktep jaryqqa şyğaru – özderiñniñ, ädebietşilerdiñ mindeti»
dedi. Sol qyzumen iekpindete kirisip, az uaqyttyñ işinde ūly aqynnyñ
birtomdyq tañdamalysynyñ qoljazbasyn daiyndattyrğan. Däl
qylköpirden öterde bir qyryldaq klassik bar salpynşaq temirin
syldyrlata, keudesin dürs-dürs qağyp: «tolko çerez moi trup!» dep
jatyp alsyn. Qyryq kisi – bir jaq, qyñyr kisi – bir jaq.
Adamgerşilikke senip, jauyn-jauynnyñ arasymen ötkizip jiberemiz
be dep ümittengen tübi dauly istiñ aldynan mūndai qyrsyq ūşyrasqan
soñ amalsyz jabuly qazan jabuly küii qalğan.
Keiin ol ölip, mäsele qaita qozğalğanda, öz tirsegin özi şainap,
şabynğan bir aqsaq tağy da tauğa qarap ūlydy. Bäriniñ aitatyny:
«Mağjan Sovet ükimetin jamandağan!» Al kömeiindegi bülkildegen
sözdiñ aty – «men Mağjandy jamandağanmyn». İağni ol jamandağan
kisi jaqsy boluğa tiis iemes. Bir kezdegi qate pikirin özgertkisi kelmeidi.
Aitty – bitti, kesti – üzildi. Şyndyq – şyndyq iemes, ol ne aitsa – sol
şyndyq. Būl şirkinder Tolstoidan nege üirenbeidi. Tolstoidan
«közqarasyñyzdy özgertu Sizge uiat iemes pe?» dep sūrağanda,
«özgertpeu – uiat!» degen ieken.
Şirkin, ğaiyptyñ küşimen zaman özgerip, ūly aqynnyñ ruhy
asqaqtap tarih sahnasynan örşil ünimen sañqyldaityndai kün tua
qalsa, myna imansyz kör keudeler qaiter iedi, jeldiñ yğyna qarai
jalt būrylyp, «oibai, Mağjanğa jeter aqyn qaida, kezinde dämtūzymyz jarasyp, şarapatyn körgenbiz; qatal uaqyt ünimizdi
şyğardy ma, äitpese qol üzgemiz joq: onyñ öleñderin tünde körpeniñ
astynda şyraq jağyp oqitynbyz. Ol degeniñ ūly ğoi, danyşpan ğoi!
Ol degeniñ pälen ğoi, tügen ğoi!!!» dep būlbūldai sairap şyğa keler
iedi-au!
İeki ret talpynys jasap, ieki retinde de tauy şağylğan soñ, özimşil,
ozbyr toptyñ tarih sahnasynan qarasy batpaiynşa ūly aqynnyñ
tañy atpaitynyn anyq tüsingen. Ary qarai aram ter bolğan joq. Bar
qolynan keler kömegi – ai aralatpai sonau Kişi stanitsadağy Zyliha
apanykine baryp tūrady.
Beluaryna deiin jerge batqan, apanyñ özindei köne ieki bölmeli tar
laşyq. Irgesi bazdanğan, töbesinen su ketip, oidym-oidym sylağy
oiylyp tüsken. Balalarynan bastap köñildesterine şeiin päter alyp
berip jatqan Jazuşylar odağynyñ basşylary aruaqtan imenip,
mynau Mağjannyñ jesiri iedi, otyn öşirmei otyr ğoi dep osy uaqytqa
deiin bir bölme äperuge azamattyqtary jetpegeni-au.
Är būryştan üñireiip kedeilik qarap tūr. Qabyrğada da, stoldyñ
üstinde de, kitap söresinde de – ülkeitilgen Mağjannyñ sureti. Beli
büktetilgen qara kempirdiñ tūrsa da, otyrsa da aitatyny –
Mağjannyñ öleñi. Tek Mağjanmen ömir süredi. Basqa tirliktiñ bäri tärk.
Netken qaisar ruh! Osy kisini körgende, keide biz de azap şegip
qinalyp jürmiz dep kürsinuge uialasyñ.
Äiel zaty – qyryq şyraqty. «Halyq jauynyñ äieli» atanyp
qarğys qamytyn kigen talai ğaziz ana, ölgenniñ artynan ölmek joq
dep, öksik jasyn tiyp, qaitadan bas qūrap, öris tapty. Zyliha apa
öitken joq. Otyzğa jeter-jetpes solqyldap tūrğan şağynda qalsa da,
pendelik tirlikke qyzyqpady, jalyndağan jas qūşağyn ieşkimge
jaimady, ierge şyğyp bala süiü baqytyn da jar ruhy jolynda qūrban
ietti. Mine, ielu jyl boiy, sämbi taldai solqyldağan denesi bügilip,
täkabbar basy jerge tierdei iilgenşe ūly aqynmen birge ötkizgen
jaqsy künderdiñ ielesimen ömir sürip keledi.
Qarañğy, tar laşyqqa qamağanmen, Mağjan jyryna bäribir
uaqyttyñ äli kelgen joq. Studentten bastap akademikke deiin osynda
ūrlanyp kelip jürgen talai azamatty kördi. Zyliha apanyñ sağattar
boiy jatqa soqqan jyryna arbalyp, sarğaiğan däpterlerdi qūnyğa
köşirgen olardyñ kökireginde bir-bir Mağjan tirildi. Qazir aqynnyñ
azat oiy, asqaq ruhy talai qazaqpen qoñyr keşte qobyz tartyp, oñaşa
syrlasyp otyr.
Zyliha apa qartaiyp, jürip-tūruy qiyndağan soñ qainysynyñ
nemeresin bauyryna sap alğan. Onnan jaña asqan badyraq köz, qara
qyz. İendigi süienişi – sol. Ömirdiñ qatygez auyrtpalyğyn ierte bastan
sezgendei, basy jerge tier-times bügilip, ilbip basqan käri äjesin
näzik qoldarymen jetelep köşede ketip bara jatady.
Kelgen saiyn būl ärneni syltauratyp aqşa beredi. Sebep aityp,
sendirmeseñ, Zyliha apa azar-bezer. Tyriğan kedeilikke qaramai
täkabbar, qorlanyp qalady. İeski-jaña meiramdardyñ oraiyn aityp
qūtyluyñ kerek. Kişkentai qyzdy bauryna basyp, şaşynan
sipaidy:
– Jüdeme, jaqsy kiinip jür. Tasta myna üstiñdegi ieski köilekti.
İeñseñdi tik ūsta, sen – ūly aqynnyñ, ūly Mağjannyñ ūrpağysyñ!
Säbi betine tañyrqai qaraidy. Jaudyrağan janary tūnğan sūraq:
«Ūly aqyn bolsa, nege oqulyqta jazylmaidy, ūly iemester de jür ğoi;
iel nege iesimin auyzğa almaidy?»
Joqşylyq pen qaisar ruh bas qosqan osynau qara köleñke tar
laşyqtan köñili küñgirt tartyp tūnjyrap şyğatyn.
Mağjannyñ jyrtysyn jyrtpaq tügili būl jazğandar keşegi
Jeltoqsan uaqiğasy tūsynda ar-namysyn taptap, jetim küşiktei
qyñsylatyp kökireginen tepkende de qyñq ietuge jaramağan joq pa;
syn sağatta pendelik qyrys qabaq kikiljiñdi jiyp tastap, tastüiin
jūmyludyñ ornyna tyrağailap ärqaisysy är töbege qaşty. İtke
talanyp, Alañda qansyrap jatqan ağasyz, panasyz jetim ūrpaqqa
qaisysy şyryldap ara tüsti? Jaişylyqta «halqy-ym!» dep
kömeiinen kümbirleitin jaqsy-jaisañnan kim bar bas kötergen?
Būlqynğanmen zorlyqşyl küş jalğyz būnyñ ünin şyğardy ma.
Bülik bastalğan küni-aq joğarydan telefon şalyp: «Qala
tynyştalğanşa jūmysqa barmai-aq qoiyñyz, üide bolyñyz. Būl –
Ortalyq komitettiñ Sizge ötinişi!» degen bir syzylğan sypaiy dauys.
Ile iesik aldyna ieki jigit paida boldy. Jai kiimdi, öz betterimen
jürgen bireu siiäqty ieleusiz syñai tanytqanmen bögenailary belgili.
Şydai almai Dimekeñe telefon soğyp: «Mynalar meni Alañğa
jiberetin iemes, iesik aldyna küzet qoidy. Ne istesem ieken, qaşyp
şyğaiyn ba?..» dep iedi, Dimekeñ: «Aqymaq!» dep trubkany tastai
salğan.
Öz üii özine türmege ainalyp, aş buradai şabynyp alasūrdy.
Syrttağy ūly saryn yşqynyp qūlağyna jetken saiyn öziniñ
därmensizdigine nalyp, közine ystyq jas toldy.
Şirkin-ai, dauysy qyrandai sañqyldap tüidek-tüidek jyr oqyp,
sol ūly tolqynnyñ qaq ortasynda qalyqtap jürse ğoi!
Basy bostan özgeler Alañ jaqqa attap basqan joq. Şalyğy tiip
kete me dep qaradai üreilendi. Paidasyn da, ziiänyn da tigizbei
ündemei otyryp qalsa, ol da kisiliktiñ belgisi ieken. Halqynyñ
qasyretinen ūpai jinap qalğysy kep keibireuler jaumen birge
qosyla soiyl silteskenin qaitersiñ. Äne bir ine jūtqan ittei imiip,
şyr jūqpaityn şetka şaş ağasy, ne janyna qysym tüskenin kim
bilsin, ielden būryn atoilap Mäskeudiñ gazetine maqala jazyp: «Alañğa
şyqqan öñkei būzaqylar, ūltşyldar, bizdiñ internatsionaldyq
myzğymas birligimizge syzat tüsirmek boldy» dep küñirendi. «Būralqy
it üruimen jağady» degendi qazekem osyndaida aitqan şyğar. Ne
degenmen osynyñ arty taza iemes, kezinde Äuezovtyñ üstinen
ündemeske donos tüsirgen degen qañqu bar. Jel soqpasa şöp basy
qimyldai ma! Bir būl ğana bolsa bir säri ğoi. İgi jaqsylardyñ köbi
jastardy kinälap, Qonaevty jamandap, ortalyq gazetterge jarysa
interviu berip jatyr. Kompartiiänyñ mai şelpeginen däm
tatqandardyñ birazy adaldyq tanytyp: «būzaqylar aiausyz
jazalansyn!» dep aşyq hat jazyp, aşu şaqyruda. Joğarydağy keibir
«qamqorşylary» būğan da qolqa salğan birneşe ret: «Bülikşil,
ūltşyldardy äşkerelep «Pravdağa» maqala jaz. Söitseñ, partiiä
aldyndağy kinäñ jeñildeidi». Būl qolyn bir-aq siltegen: «Men öz
jüregimnen attai almaimyn. Jeltoqsan turaly pikirimdi ötken
Plenumda aitqanmyn!» Söz sonymen tamam.
Özgege jağynyp, özin özi tömpeşteuge kelgende sonşalyq auyz
birşilikpen qūlşynatyn jazğandar sol belsendiligin ieliniñ namysmüddesin qorğarda nege körsetpeidi. Jaqynda Jazuşylar odağynda
bir top aqsaqal-qarasaqal: «Respublikanyñ jaña basşysyn ortamyzğa
şaqyr, jazuşylarmen kezdessin» dep ötiniş aitqanda, būl bir
jaqsylyq qoi dep quanyp ketken. Dereu telefon şalyp iedi, obaly
neşik, Birinşi hatşy kergigen joq, halyqtyñ tilin tabu üşin äueli
osylardyñ auzyn alu kerek degen ailasy ma, ielp iete tüsti. Birden
kezdesetin kündi belgiledi.
Özderi qūlşynyp kezdesemiz degen soñ, qolğa ilude bir tüsetin bilik
iesine iel men jerdiñ mūñyn şağyp, kökirekterindegi qyjyldy bir
aqtaratyn şyğar-au dep oilağan.
Sekretariatta serkelermen bas qosqanda «ūlttyq müddeden
tömendemeiik» dep ieskertkeni bolmasa, aitar sözderin pysyqtap
pätualasqan joq iedi, sonysy ülken qate bolypty. Aitar auyzğa
sūranyp tūrğan söz az ba: auyldyñ qazirgi hali; ekologiiälyq apat;
taptalğan, qorlanğan, qoişynyñ ğana ot basy, oşaq qasynda ieñbektep
qalğan ana til; qaladağy baspanasyz qañğyğan jastar; Jeltoqsan
uaqiğasynan keiin jappai oqudan quylyp, jūmystan şyğarylyp
qazaqqa jasalynyp jatqan repressiiä; Ahmet, Mağjan, Şäkerim,
Mirjaqyp syndy qiiänat qūrbany bolğan alyptardy tarihqa
qaitaru... osynyñ bäri demokratiiä, jariiälylyq jeleuimen jasqanbai
aitar sözdiñ tarau-tarau örisi iemes pe.
«Siz anany aityñyz, myna mäseleni siz köteriñiz» dep küni būryn
qamdanudy bir oilady da, «qoi, şainap bergen as bolmas, azuyn aiğa
bilegen öñkei qasqa özderi-aq apşysyn quyryp şainap tastar» dep,
arqasyn keñge salğan. İeñ bastysy, «oibai, Süleimenov ärkimniñ
auzyna söz salyp ūltşyldyqty qozdyrmaqşy, sen – olai, sen – būlai
ait dep jūrtty üiretip, daiarlap jatyr» dep, ilik izdep jürgender
tağy da qañqu şyğara ma dep qaimyqqan.
Mejeli küni sağat-minutyn qalt jibermei däl uaqytynda Birinşi
hatşy nökerimen sau ietip jetip keldi. Tym jaidary, aq jarqyn.
Äneuküni aldyna ieki ret barğanda da tūnjyrap aşylmağan qyrs
qabağyn kabinetinde tastap ketipti. Soğan qarağanda, būl kisige minez
degen kez kelgen uaqytta auystyryp kie salatyn kostium siiäqty ma
qalai? Jymiğan quanyşty türmen tisi aqsiyp, ainalasyna almakezek bas izep bäiek. Jaqyndai bergende būl qarsy jürip, qolyn
ūsynbaq iedi, sonşalyq meiirimmen dos qūşağyn jaiyp ielpildei
ūmtyldy. Būl abyrjyp qaldy, ies jiiäm degenşe, anau qapsyra
qūşaqtap, ierninen qadala süigeni. Byljyrağan silekei ierin! Saiasat
degen netken las, jiirkenişti närse iedi, täniñ de, janyñ da bylğanady.
/Qazir de sol silekei ierniniñ dağy tūrğandai, Aqyn qaltasynan oramal
ap, auzyn üsti-üstine sürtti/.
Būlañdağan käri tülkiniñ būl qai ailasy ieken? «Mine, kördiñder me,
men Oljaspen dospyn, qanşa jerden mağan qarsy şyğyp keudemnen
iterse de, men ony qadirleimin, jaqsy köremin» dep qūiasyn kömgen
mysyq iesep pe? Älde «basşylaryñdy süiü arqyly bäriñdi süidim»
degen jädigöi kölgirsu me?
Ne bolsa da, är qiiälda tirilgen san saualdy jalğyz oqpen atyp
aldy. Köleñkedei qasynda qalbalaqtağan qauğabas qortyq hatşynyñ
būl meziretti körgende tüsi būzylyp ketti. Talai küngi ieñbegim dalağa
ketti-au dep, özinşe ton pişken sorly barmağyn şainap tūr.
Jaişylyqta bir-birine dürdiip jalyn küdireitetin arystan
ağalary, neğyp qūty qaşqanyn kim bilsin, birden qūianğa ainaldy.
Jasyn syilap äri asaryn asady, jasaryn jasady – neden taisalady,
bir aitsa, osy kisi aitar degen oimen, ieñ jasy ülken aq saqalğa äu
bismilla dep söz berip iedi, aqsaqal degeni aq tekeniñ saqaly ieken,
salğan jerden: «respublikamyz irip-şirip bitip iedi, Siz jaqsy keldiñiz.
Biz Sizdei basşyny şirek ğasyr kütkenbiz!..» dep qūldyrañdai
jönelgeni.
Qūlağy teris būralğan dombyranyñ äueni qaityp oñalmady. Zal
işin jağymsyz, jiirkenişti küi kernedi. Teke saqaldan keiingi ientigip,
ientelep şyqqandar da sözdiñ şekesin qyzdyrğan joq: baiağy qūr
qolpaş, partiiäğa rahmet jaudyru. Jarysa jalpaqtap, tipti bäsekege
tüskendei, birinen biri asyryp maqtauğa tyrysady.
Mağjanmen küli kündes bop kele jatqan älgi ağaş aiaq «rytsar» būl
joly bärinen asyp rekord jasady – şoinañdap baryp, Birinşiniñ
iyğyna şapan japty. Jağynudyñ basqa amalyn taba almai
sasqalaqtağan iendi bireuler Qonaevty jerden alyp, jerge saldy.
Tvorçestvosynan göri basyn bir jaq iyğyna jantaityp alyp anekdot
aitumen köbirek aty şyqqan äneu bir aqyn moiny qisaiyp ornynan
tūrdy. Kezinde İusupovtyñ, odan keiin Qonaevtyñ bosağan üiin alğan
pysyq. Osydan biraz jyl būryn Qonaevqa tağy baryp: «ylği Birinşi
hatşynyñ üiin alğan uiat ieken, mağan iekinşi hatşynyñ üii bolsa da
jetedi» dep Dimekeñdi küldirip, qolqasyn ötkizgen. Dimekeñniñ talai
şapağatyn körgen pätşağar su işken qūdyğyna tükirip, köki bastap
iedi, qyzu qandy Şökeñ – Şora baiqūs atyp tūryp: «İei, anekdotşy,
Qonaevty basqa jamandasa da, däp seniñ jamandaityn jöniñ joq iedi
ğoi. Aitar basqa söz qūryp qaldy ma!» dep tiyp tastağan...
İä, bas kespek bolsa da, til kespek joq. Osyp aitar, öltirip aitar
jer osy iedi, amal ne, talai sözdiñ atasy öldi. Köñildiñ nebir qoqysy
qalyqtağan qūla tasqynğa tosqauyl bolğan Jūban ağa men Safuan ağa
ğana. Qairan qos marqasqa aşyna söilep, aşy zapyrannyñ birazyn
aqtardy. Mal qorağa kirgen joqsyñ, qordaly ieldiñ ortasyna keldiñ,
aiağyñdy añdap bas, myrza, degen syñaily zil jatty söz törkininde.
Alaida, «İapyr-ai, qalai bolar ieken, öñşeñ sen tūr, men ataiyn qyzyl
köz päleler taqymğa qylbūrau salatyn şyğar» dep ine ūşynda
qylpyldap kelgen Birinşi mūnşama hoşamet körgenine işpei-jemei
mas iedi, mirdiñ oğyn şybyn şaqqan qūrly körmedi. Jappai
qolpaştaudyñ eiforiiäsynda otyrğan oğan ol iesil söz «iel işinde bir
tentek jürmei me, ottai bersin!» därejesinde qaldy.
Oljastyñ kömeiin söz kernep-kernep ketti. Tasqyndai lyqsyğan
aşy qyjyldy aqtarğysy kep alqynyp otyr. Biraq jinalys basqaryp
otyryp jol ortadan kiip ketkeni jönge kele me? Jūrtty bağyttap
auzyna söz salğandyq iemes pe? Tepsingen oram-oram oidy būtarlap
ärkim-ärkim aitsa, köptiñ pikiri, jalpy intelligentsiiänyñ kökeiindegi
şer retinde bağalanar iedi. Al, barlyğyn bir özi aitqanmen ol baiağy
«aty şuly kerauyz, ūltşyl» Süleimenovtyñ köp qiqar söziniñ biri
ğana bop şyqpaq. Onyñ joğarydağylar üşin mäni de, salmağy da joq.
Qaita, qaitsek omaqastyramyz dep janyğyp jürgen jendetterge jel
bere tüspek.
Birinşiniñ quqyl jüzine qan jügirip, şyrai iendi. «Amerika» aşyp,
asyğy alşysynan tüsip otyr. «Bir päle şyqsa, osylardan şyğady»
dep iş jiyp jürgenderi maltasyn iezgenge mäz, azulary şyqpağan
öñşeñ qyrt ieken, ierteñ alaqanyna sap jem körsetse, tauyqşa qytqyttap şyr ainalary haq. İeñ bastysy – Oljastyñ jalğyz iekenin
bildi. Ör minez, öjet äreketin özine bitken dara qasieti dese de, arqa
süier ortasy, qoldap-qolpaştaityn qanattastary bolğan soñ
asqaqtaityn şyğar dep oilaityn. Ol dolbary beker bop şyqty. İeki
iyğyn jūlyp jep jūrtty dürliktirip jürgen bülikşi özi ğana. Buntar,
odinoçka! Şaitanyn qağyp almai ma iendi qanşa äulie bolsa da.
Kelgende süiisip ielpek qaqqan Birinşi qoştasarda būnyñ ūsynğan
qolyn kergip äzer aldy. Qortyq hatşy qojaiynnyñ būlai qylt
qūbyluyn tap basyp tüsingen joq, äitse de qabaq tanyğyş sūñğyla
iemes pe, mysyq tileu jädigöilikpen jaqsylyqqa joryp, jymyñ qaqty.
Äneuküni plenumda söilegennen keiin-aq «bitken jeri osy!» dep
qortyq hatşy būny tömpeşteuge kirispek iedi, Birinşi onşa yñğai
tanytpağan soñ amalsyz irkilgen. İendi qojaiynnyñ qabağyn tanyp,
iejelgi jaudan öş aludyñ oraiy tüskenge quanyp ketti. Qol
astyndağy quatty maşinany dereu iske qosty. Jeltoqsan uaqiğasyn
negizge ala otyryp, qazaq ūltşyldyğyn äşkereleu jöninde
respublikalyq ğylymi konferentsiiä ötkizbek. Aty konferentsiiä
bolğanmen, naiza ūşyn Oljasqa tirep, aiağyn saiasi nauqanğa
ainaldyryp jibermekşi. «Jeltoqsan uaqiğasyn daiyndauşy da jäne
onyñ ruhani kösemi de – Süleimenov. Ūltşyldyqty, jalpy
türikşildikti däripteitin «AZ i İa»-dan bastap onyñ keñ tarağan
tuyndylarynyñ köpşiligi ondağan jyldar boiy oquşynyñ sanasezimin ulandyrumen keledi...» Konferentsiiänyñ programmalyq
tūjyrymy osyndai bolmaq. Tapsyrma alğan ondağan jandaişaptar
tūqşyñdap şūğyl iske kirisip ketti.
Būl özi, tüptep kelgende, qaişylyğy köp, aianyşty jan.
Tumysynda izgi nietti, dūrys adam boluy äbden yqtimal. Biraq mansap
būzğan. Bälkim öz şama-şarqyna laiyqty qyzmette jürse, būlai
azamattyq kelbetin joğaltpas ta iedi. Qyrsyqtyñ bäri – öre jetpeske
ūmtyludan. Barmaq basty, köz qystymen bas ainaldyrar biikke
köterildi. Biikke köteriluden göri qūlamai sol biikte tūryp qalu
äldeqaida qiyn. Biik mansapqa sai parasat, biligi bolmağan soñ būl
baiqūs jaltaq, ürkek. Qaitsem osy ornymnan tüsip qalmaimyn degen
ūzyn iesep, üreidiñ qūly. Töbesindegi dökeige ğana iemes, jeñ ūşynan
jalğasyp osynda äkelgen dualy auyz ağa-jağalaryna da bağynyşty.
Olar bolmasa, būl oryn qaida. «Äi, bala, seni biz ol jerge nege
otyrğyzdyq. Şoşqa tağalauğa qoidyq pa? Anany büit, mynany söit»
deidi. Oryndauğa mäjbür.
Ärbir topas, nadan adamnyñ özinen artyqqa öş keletini tärizdi, ol
da parasatty, zañğar tūlğalardy ölerdei jek köretin. Olar onyñ
boiyndağy üñireiip tūrğan kem-ketik, beişaralyqty badyraityp
körsetetin aina siiäqty. Oljaspen öştesuiniñ basty sebebi osy bolsa,
iekinşisi – ağa-jağalarynyñ aitağy: «Bizdiñ pälenşekeñe köleñkesi
tüsedi, tūmsyqtan ūryp tūnşyqtyru kerek» dep berilgen «derektiva».
Oljas ony Korotyşka – Qortyq deitin oñaşa jolyqqanda. Keser
basynda tağar min joq, kelisti jigit. Būl – onyñ boiyna iemes, oiyna
bergen bağasy. «İei, Qortyq, myna orynda otyru üşin ösu kerek, qara
uyldyryqty qylğyta bermei, qağaz kemir!» dep qağytatyn.
Qazirgi qazaq mädenietiniñ sory bes ieli. Önerdiñ älip-biinen
beihabar, türli şaruaşylyqty basqaryp, äldebir kinäsi üşin quylğan
nomenklaturadağy zootehnik, agronom, mūnaişylardy mädeniet
mekemelerin basqaruğa jiberedi. Jalpy ideologiiänyñ kiip otyrğan
kebi sol. Bir de bir iri gumanitar qairatker ol şoqynyñ otyn ottağan
iemes. Keşegi komsomoldyñ ügit brigadasynda jürip «Pravdanyñ» bas
maqalasyn ainağa qarap jattaudan aryğa öresi jetpeitin sarnauyq,
şolaq oily dümşelerdiñ būrq ietip ideologiiä maidanynyñ bir-bir
qoşqary bop şyğa kelgenin bir-aq köresiñ. Köp ötpei, qoi aidağandai,
töbeñnen şyrq üiirilgen taiaqtyñ ysyly iestiledi.
Almatyda osy künge deiin iel auzynda anekdot bop ketken bir äñgime
bar. On bes jyldai būryn joğary jaq bir mal därigerin opera
teatryna direktor ğyp tağaiyndapty. Būryn auatkomnyñ törağasy
bolğan. Pensiiäğa şyqsa da «otanyma qyzmet ietkim keledi» dep
qyñqyldağan soñ osynda jiberse kerek. Jigerli jan ieken, kele sap iske
kirisedi. Repetitsiiäğa qatysyp, şūğyl jinalys aşady. «Joldastar,
biz jūmysymyzdy qaita qūrmasaq bolmaidy, «är kim ieñbegine qarai»
degen lenindik printsip öreskel būzylğan. Bağanadan beri qalt
jibermei baqylap otyrdym, bükil repetitsiiä boiy ana udarniktegi
jigit barabandy tört-aq ret soqty. Al, ştat kestesine qarasam,
jalaqyny ieñ köp alatyn sol ieken. Būl bolmaidy, joldastar. Köp
aqşany, kerisinşe myna toqtamai oinağan skripkaşy men
dombyraşy alu kerek!..» dep baraban oinaityn joğary kategoriiäly
muzykanttyñ ailyğyn ortan belinen qiyp tastapty sabazyñ.
Mädeniettiñ barlyq satysyndağy ahual osynyñ ar jaq-ber
jağynda. Büite berse qoğam ruhani tireginen airylyp, birte-birte
tūñğiyqqa qūldyrauy bek yqtimal. Mädeniet qazir qasiet-kiesinen
airyldy, kez kelgen toğyşar funktsioner ükimin jürgizip,
oiynşyqqa ainaldyryp aldy.
Ana bir jyldary ideologiiäny basqarğan taişūbar hatşynyñ
lañy äli künge deiin ieldiñ iesinde. Ol sorly: «dombyra – ieskiliktiñ
qaldyğy, joiu kerek!» dep ūrandatyp masqara qylsyn. Onymen de
toqtamai, partiiänyñ tüie şaruaşylyğyn örkendetu jönindegi
ündeuine säikes, aqyn, kompozitorlarğa nege tüieşiler turaly änmarş jazbaisyñdar dep zirkildedi. Ile-şala «Gäkku» äniniñ
qaiyrmasyndağy «Gäk-ku-gäk-ku» «ät-şu-ät-şu» bop özgertilip,
«Tüieşiler valsi» sahnağa şyğyp ta ülgirdi.
Būl orynğa kelgen odan keiingi kösem de kösegeni kögertken joq.
Tyñ ölkesi jospardan tys mol astyq tapsyryp, sonyñ dümpuimen biik
taqqa dik iete tüsken. Közi jyrtiğan, mai bas, ieki ieli mañdaiyna iel
basqaratyndai parasat uialaidy dep senu öte qiyn. Söilegen sözi,
istegen keibir äreketine qarap, miyn da mai basyp ketken, oilauğa
qabyletsiz jandai bop körinetin. Būl da qarap jürmeidi, orynsyz
sözge auyz auyrtyp nesi bar iedi deseñşi. Birde stol basyndağy äñgime
üstinde «tyñ ölkesi respublikağa pälenşe myñ pūt astyq jäne bir qap
boq berdi» dep aityp, ony bir jolbike asa quanyşpen buyn
būrqyratyp jetkizse kerek, sodan beri iekeuiniñ būrşağy bir qazanda p
isken iemes. «AZ i İa» kitabyna bailanysty oğan qarsy saiasi nauqan
kezinde
qyrağylyq
körsetip,
asa
belsendilik
tanytty.
Ymyralastaryna dürkin-dürkin aryz jazdyrtyp, Mäskeudegi jynyn
şaşyp şabynğandarmen qosyla ūrandap, byqsyğan otqa mai quia
tüsti. Dimekeñ özi aralasyp, tizege salmağanda küni ne bolary bir
qūdaiğa ğana aian. Ras, keiin jibidi, sybailastaryn qanşa
äspettegenmen jiligi tatymaitynyn bildi me, bauyryna tartty. Öz
tüsiniginiñ deñgeiinde patriottyğy da bar bolatyn.
Birde, «AZ i İa»-nyñ lañynan biraz būryn, kabinetine şaqyryp, ūzaq
şüiirkelesken. Şyn yqylasty, qamqor peiildi tanyp, işi jylyp
qalğan. «Gagarin turaly dastanyñ arqyly qazaqtyñ dañqyn kosmosqa
köterdiñ! – dedi üninen rizaşylyq iesip, – ol üşin Lenindik syilyq
aluyñ kerek iedi, jastyğyñ kedergi boldy. Uaqa iemes, igiliktiñ iertekeşi joq. İendi alatyn keziñ keldi. Ana Aitmatov, Ğamzatovtardyñ
senen artyq ieşteñeisi joq. Kezinde demep kötere almadyq, ol – bizden
ketken kemşilik. Qazaqstandai ülken respublikağa maqtanyş
bolarlyq ülken avtoritet, ülken tūlğa kerek. Alda ūly mereke –
Leninniñ jüz jyldyq toiy kele jatyr. Soğan arnap irgeli şyğarma
jaz, «Adamğa tabyn, Jer iendiniñ» därejesindei. Lenindik syilyq
äperemiz. Äueli «Pravdada» tolyğymen jariiälaimyz. Mäskeude,
Almaty da jäne basqa respublikalarda jeke kitap bop şyğady. Būl –
biuronyñ şeşimi. Basqa şaruany jiyp qoi da otyryp jaz!»
Ädebi mansap kögindegi jūldyzdy sät. Köpten tolğatqan
Şumerlerdi ysyryp tastap, arğy-bergidegi täuir dünielerdiñ birazyn
aqtaryp şyqty, olardan täuir jazatynyna közi jetti. Bar
yqylasymen otyryp, jüz betti jazyp ta tastady. Sonda alğaş ret
şabyt ornyna nağyz «tvorçestvo azabyn» bastan keşken. Poema
şatqaiaqtap jürer iemes. Ai artynan ai ötti. Dem alğysy keldi, köñilin
basqa närsemen aulamaq boldy. Äredikte Vavilon siujetin öleñge
tüsirip körgen. Birtindep soğan boilap ienip, qūlşyna berilip, ieş azaptozaqsyz «Qyş kitabyn» üş aidyñ işinde jazdy da şyqty.
Kitap jüzjyldyq qarsañynda jaryq kördi.
Qamqor ağasy beti qoq bop tütige qarsy aldy:
– Sağan biz kim turaly jaz dedik? Al sen kim turaly jazdyñ?
Jezökşeler turaly ma?
– Hramdağy mahabbat bibisi turaly.
– Joq, jezökşeler turaly! Vavilon jezökşesi turaly. Leninniñ
jüzjyldyğyna tartqan syiyñ osy ma? Lenin syilyğyn iemes,
Vavilon syilyğyn alasyñ!
Aqyn üşin sezimnen artyq syilyq bar ma. Qalai dese de oğan degen
alğysy zor. İeger onyñ «älumettik zakazy» bolmağanda «Qyş kitabyn»
jazğandağydai tvorçestvolyq baqytty sätti bälkim basynan
keşpegen de bolar iedi.
Lenindik syilyqty ala almai qalsa da būğan keşirim jasai
otyryp, kelesi kitaby respublika saryla kütken syilyqty äkeledi
degen ümitterin üzgen joq bolatyn. Alaida kelesi kitap «AZ i İa» iedi...
Myna Qortyq bärinen ötken soraqy. Onda bireu üşin qinalu sezimi
joq. Mansap-lauazymyna qylaudai köleñke tüserdei jağdai bolsa,
kez kelgen qasietti ūğymdy basqa teuip jüre beredi. Keşe Qonaevtyñ
qoinynan kirip, qonşynan şyqqan jylmañ, bügin Dimekeñnen tizgin
kete bastağanyn sezisimen jalt berip, pilge ürgen kändendei
şabalañdap şyğa keldi. Jäne dauysyn bärinen asyryp şäuildedi,
solai ietse, jaña qojasyna bek jağa tüsetinin biledi.
Jeltoqsan tolquy kezinde iisi qazaqtyñ işinde qazaqqa qarsy qatty
belsendilik körsetken de sol. Izdegenge – sūrağan, mäskeulik ūlyqtar
sözin bireui söilep berse, auzy qyşyp ne jyny, süikimdi kändenderin
aitaqtap qoiyp, syrtynan tamaşalady da otyrdy.
Ol şyn mäninde, sol ülken trage-komediiänyñ bas qaharmanyna
ainalyp iedi. Qandy Alañda soldafonnyñ tabanyna taptalyp, namysy
qorlanyp, qairaty jasyp jautañdağan bauyrlaryn aiağan joq, öz
qolymen qūrdymğa iterdi. «Protsenttik qatynas» degen sandyraqty
oilap tauyp, «Almatydağy studentterdiñ arasynda ūlttardyñ
protsenttik qatynasy saqtalmağan, äsirese oñtüstik aimaqtardan
oqityndar qaptap ketken» dep myñdağan jasty oqudan quğyzdy.
Nauqannyñ alauy bäseñdei bergende tağy bir ört būrq iete tüsti.
Qortyqtyñ qūdaiy jasap belsenip şyğa keldi. Öş alaiyq, qorlaiyq
nemese aşyndyryp tağy da qanğa tūnşyqtyraiyq dedi me, älde KGBnyñ özi ädeii ūiymdastyrdy ma, azğyn bireuler tün işinde
Keñsaidağy mūsylman ziratyn qiratyp ketipti. Momyşūlynyñ mys
müsinin moinyna temir arqan salyp, traktormen tartyp qūlatyp,
köptegen qūlpytasty talqandağan. Jan türşiger būl vandalizmdi
aiyptaudyñ ornyna, ideologiiälyq hatşy joq jerden jorğa şyğyp:
«ūltşyldyq pen jikşildiktiñ saldary osy jerden de körinip tūr.
Ömirde dos-joldas, aralas-qūralas bolyp birge jüremiz de, ölgen soñ
nege bölektenemiz? Mine, joldastar, halyqtyñ özi būğan qarsylyq
jasap jatyr. Būl ieskertuden aldağy uaqytta dūrys qorytyndy
şyğaruğa tiispiz...» dep tağy da mäñgirgen ieldiñ basyna äñgir-taiaq
oinatqan.
Saiasi ahual tūraqsyz äri-säri sätte jaltaqtamai birden osylai
batyldyq tanytyp, dürkin-dürkin «mañyzdy» bastama köterip, jaña
qojaiynnyñ qoltyğyna äbden ienip alğan soñ, ol iendi baiağydan sätin
kütip jürgen öziniñ joiqyn şabuylyna köşti. Bes qaruy sai. Būğan
deiin jau osy jaqta degen nobaimen közdemei bytyrlatsa, būl joly
kök naizanyñ ūşyn kimge tireri belgili. Ötkizilmek ğylymi
konferentsiiänyñ negizgi maqsaty – «Alaşordamen birge tamyryna
balta şabylğan ūltşyldyqtyñ birden-bir ūryğyn sebuşi –
Süleimenov. Onyñ ziiändy şyğarmalary ieşqandai bögetsiz keñ
nasihattaludyñ nätijesinde jūrtşylyq sanasyn ulandyryp boldy»
degen tūjyrym jasau. Demek, Jeltoqsan büliginiñ saiasi alğy
şarttaryn daiyndauşy – Süleimenov; ūltşyl, būzaqylardyñ
ruhani dem beruşisi, kösemi sol. Birinşi küni-aq būny Alañğa jibermei
üide qamaqta ūstağandary osyndai qyrağylyqtyñ nätijesi şyğar.
Qortyqtyñ beti qatty. Qam jasamasa bolmas. Būryn Dimekeñe senip,
arqasyn keñge salatyn. İendi ara tüser kim bar? Közine qamşy tiip
jasyp qalğan ağaiyn kimge qamsau bolğandai. Ädildikti Mäskeuden
izdegeni jön şyğar. Bas hatşynyñ özine aryzdanyp aldyn tospasa,
oñaişylyqpen būlardyñ beti qaitar türi joq.
«Qazaqstannyñ» sausaq arasynda byqsyğan tūqylyn qūşyrlana bir
sordy da, külsalğyşqa basyp söndirdi, jan tapsyra almai
ireleñdegen jiñişke kök tütin sausağyna oratyldy. Qağaz şetinde
köldeneñ jatqan möldir kökşil qalamdy ūstağanda sausaqtarynyñ
ūşy bir-aq künde temekiniñ ysynan sarğaiyp ketkenin baiqady.
Aldyndağy aq paraq beine bir qar tūmşalağan meñireu dala, būdyrbedersiz şeksiz keñistik. Qalai qarai bağyt tüzerin bilmei añtarylğan
jolauşydai bir dem tosylyp qalğan.
2
Oi şaqpağy jarq-jūrq ūşqyndap, uytty sözge tolğatqan qalam
ūşy qağaz betine töne bergeni sol, kenet tym-tyrys tynyştyqty dar
aiyryp, qoñyrau bezildei jönelgeni. Aqyn selk ietip iesik jaqqa
qarady. Añ-tañ tüsiniksiz küide. Üi işindegilerdiñ biri bolsa,
ärqaisysynyñ kilti bar, özi aşyp kiruge tiisti, al büiimtaiy barlar
aldyn ala telefon soğyp, rūqsat sūraityn. Keluge uädelesken ondai
ieşkim joq iedi ğoi. Qoñyrau üsti-üstine bezildep toqtamağan soñ,
silkinip ornynan tūrdy. Tebitip iesikke jetip barğanmen, saqtyq oi
şaujaiyna jarmasyp, irkilip qaldy. Qalai dep bola ma, üide ieşkim
joğyn bilip, ädeii jendetterin jiberip otyrğan şyğar. Baiqamasañ,
qarañğy podezde auzyñdy baqadai aştyra salu ne köşede
maşinamen qaqtyra salu tük iemes. Būlardan bärin kütuge bolady.
Talai soiqandy saiysta bet şydatpai talqandap ötetin käri jyny
qaita ūianyp, tūla boiy dür silkindi. Yza-kegin qos jūdyryğyna tüiip,
qater töngendei bolsa, naizağaişa oryp tüsuge oñtailanyp,
saqtyqpen iesik aşqan. Syryqtai sereiip, sūlu öñdi jas qazaq tūr. Basa
kigen qūndyz qūlaqşynynyñ jiegi kömirdei qoiu qasymen astasyp,
säl qiyqşa bitken şüñit közderi tik qadalyp öjet ūşqyn şaşady.
Oraq tūmsyq, şaqpaq iek – qaisar jannyñ bitimi.
– Assalaumağaleiküm, ağa! – dedi iile qolyn sozyp. Būl jauap
qaitarğan joq. Qolyn selqos aldy da:
– İä, ne būiymtai bar? – dedi.
Jigit qaltasynan jarq ietkizip, kuäligin körsetti – KGB
qyzmetkeriniñ qyzyl mūqabaly kuäligi! Aqynnyñ jüregi mūzdap qūia
berdi. Şynymen tyqyr taianğany ma? Otyz jetiniñ qara suyq, qarañğy
tüni iesinde qalmasa da, äke tağdyryna bailanysty qiiälymen jasap
alğan sūrapyl suret köz aldynan ielestep ötti. Astan-kesten küimen
ieseñgirep tūryp, ierini jalp-jalp söilegen jigittiñ sözin iemis-iemis
qūlağy şaldy:
– İeşqandai jamandyq oilamañyz, ağa. Siz üşin de, men üşin de öte
bir mañyzdy şarua bop tūr...
Köñili säl jailanğan Aqyn keiin şeginip, iesikke qarai iek qaqty: –
Üige kir.
Jigit aşyq tūrğan iesik pen töbeniñ tört būryşyn sūq sausağymen
ainaldyra nūsqap, iernin basty:
– Ağa, bes minut uaqytyñyzdy böliñizşi, – dedi sybyrğa köşip. –
Syrtqa şyğyp söileseiik.
Jigittiñ tyqyrşyğan türinen tegin kelis iemes iekenin tüsindi.
Bögelmesten tez kiinip, syrtqa şyqqan.
Jalañdap tūrğan suyq bolmasa da jigit paltosynyñ jağasyn tik
köterip, qūlaqşynyn qabağyna tüsirip, bet-auzyn körsetpei
tūmşalanyp alypty, tanys-manystyñ közine tüspeiin degen saqtyğy
ma, kim bilsin.
İekeui qūldilap, 28 panfilovşylar parkine qarai aiañdady.
Tañerteñnen beri tyrsiyp, syzdağan sūrğylt aspan kenet
qabağyndağy qyraudy qağyp-qağyp qalğandai, jer men köktiñ arasy
tūtasyp, appaq qylau ūitqyp-ūitqyp ötti. Jol jiegin kömkergen
jasyl şyrşalar saqal-şaşy ağaryp, lezde qartaiyp şyğa keldi.
– Būlai mazañyzdy alğanyma keşiriñiz, ağa! – dedi jigit äñgimeni
neden bastaryn bilmei säl irkilip baryp. – Sizdiñ üige tyñdaityn
apparat qoiylğan, syrtta söileseiik degenimniñ sebebi sol. Men sizge
kartamdy birden aşaiyn, ağa. Men KGB-nyñ ofitserimin, ağa
leitenant. Aty-jönim – Timur Qasbolatov. Ana ieñ dökeidi küzetetin
bölimde isteimin. Qasynda jüremiz, bizben qol alysyp amandasady.
Men, ağa... ony öltirgim keledi! Būl – meniñ naqty şeşimim.
Aqyn selk iete tüsti: «Naqūrys şyğar!» Jalt būrylyp, jigittiñ
betine üreilene qarady.
– Şatasqan bireu me dep tūrğan şyğarsyz. Olai iemes, aqyl-iesim dūpdūrys, ağa.
– İendeşe ne sebep?
– Bügin sotqa bardym. Jeltoqsan qozğalysyna qatysqandardyñ
soty boldy. Osy uaqytqa deiin közimniñ aldy kök tūman bolyp
kelipti. Qandai qorlaudağy qorğansyz ielmiz. «Aparteid» dep
Afrikadağy näsilşildik rejimdi aiyptaimyz, sodan bizdiñ qai
jerimiz artyq. Leninin köterip, KPSS-in maqtap, beibit şeruge
şyqqan jastarğa özderi soqtyqty, türtpektep, aşyndyryp alyp,
qanğa böktirdi. İtke talatyp, saper küregimen töpelegen jendetten
janūşyryp, qolyna tüsken tas-taiaqpen qorğansa – qylmys pa? Sotqa
tartylğan segiz jigitke tağylğan basty aiyp – taiaq ūstap tūrğan
suretteri. Tärtip saqşylaryna nege qarsylasasyñdar, nege qol
jūmsaisyñdar – jağatyn bar küiesi osy. Pälenşe militsioner men
soldat jaraqat alyp, gospitalğa tüsti degen daqpyrttyñ da tübi
şiki. Dürbeleñ kezinde jağdaimen tanysu üşin gospitalğa kelse,
köptegen militsionerlerdiñ ieşqandai jaraqatsyz jatqanyn körip,
būl ne sūmdyq dep dabyl kötergeni üşin general Almataevtyñ joğary
jaqtyñ qaharyna ūşyrağanyn da bilemiz. Ondai «zäbir şeguşilerdiñ»
ne üşin kerek bolğany iendi belgili boldy. Alty jigitti ärtürli
merzimge sottady. İekeuine atu jazasyn berdi. Aiyptary – köpe-kerneu
jala, ieş qisynğa kelmeitin sandyraq. Äziz-Sūltan degen jigitke KGB
özi öltirgen bireudiñ jalasyn jauyp otyr. Nağyz ier ieken, ükim
oqylğanda selt ietpedi ğoi, ieki közi şyraqtai janyp töbege qadalğan
küii tūra berdi. Al ana atu jazasyna kesilgen iekinşi jigit ükimdi
iestigende, ietpetinen jerge qūlap tüsti. Sereiip talyp qaldy ma, ieki
konvoi qoltyğynan süirep alyp ketti. Soñğy söz bergende ÄzizSūltan ūiqydan ūianğandai ainalasyna tūnjyrai qarap, säl irkilip
qaldy. Oñai deisiz be. İeseñgirep tūr ma dep oilağam. Joq! Kelesi sätte
dür silkinip, ūşqyn atqan öjet janarymen zaldyñ işin bir şarpyp
ötti de, keudesin kere şalqaiyp, baiağynyñ jyrauyndai sözin
ūiqastyra jūptap, tökpelete jöneldi:
Jiyrma birde jasym bar;
Künädan azat basym bar.
Menen de būryn qan jūtyp,
Qapyda ketken asyldar.
Solardan janym artyq pa,
Atam deseñ – atyñdar!
Asam deseñ – asyñdar!
Būldyr da būldyr belesten,
İekpindep būla jel iesken.
Köjektei jauyn būqtyrğan
Bahadür qazaq iemes pe iem,
Töbesi kökpen teñesken.
Jonda jortqan arğymaqtyñ
Izine qazir şöp ösken.
Bağlan basyñ kim boldy?
Tas ügilip – qūm boldy.
Äulie ağaş basyna
Qarğa sañğyp, jyn qondy.
Tektisin teuip keudeden,
İeptisin maqtap ier degen,
Azuy şyğyp ieseimei
İetekbasty qūl boldy!
Jalyndap jürek janğanda,
Ot pen sudan taiğan ba!
Soldatqa da qaramai
Bes qaruyn sailağan;
Semserin siltep namystyñ,
Kirip bir kettim maidanğa!..
Armansyz adam bolmaidy,
Kimderdiñ güli solmaidy?
Kök tiregen taulardyñ
Basyn da tūman torlaidy.
İeñkeiip qaldyñ, jan äkem!
Añyrap qaldyñ, jan anam –
Bärinen de sol qaiğy.
Öksikke tolyp kömeiim,
Qyrşyn kettim demeiin.
İerte me, keş pe – bir ölim,
Alla isine köneiin.
Boq arqalap jürgenşe,
Köş artynan ürgenşe,
Kenekemşe öleiin!!!
– Biz qūl iemespiz dep qūlşynyp şyqqan azat oily qazaqtyñ qaisar
ruhy iemes pe būl, ağa. Jainap tūrğan şyraqty qalai köziñ qiyp
söndiresiñ. Lap ietip şapşyp qanym basyma tepti. Közim qarauytyp
körer iemespin. Köpe-körneu qiiänatqa qalai tözersiñ, ne isteu kerek?
Şarasyzdyq iesimnen aiyrğandai, qaltyrağan qolymnyñ qalai
koburağa baryp qalğanyn bilgem joq. Tapanşanyñ mūp-mūzdai
tūtqasy alaqanymdy qarydy. Mantiiä kiip, ädilettiñ atynan
şimirikpei ükim oqyp tūrğan jädigöi sudiiäny qara qanyn būrq ietkizip,
qaq mañdaidan basyp salğym keldi. Jügirip kele jatyp ondyq
nysanağa közdemei tigizetin mağan ol tük iemes. Jauyz! Düniedegi
qiiänat atauly osyndai azğyndardyñ qolymen jasalady. Qūran
bolmasa da qūrandai sengen kitabyn jüregine basyp, tek ädilet
atynan söileimin dep ant-su işkeni qaida būl malğūnnyñ! Ädeii
qūmyrsqany basuğa da aiaisyñ. Şyryldatyp jazyqsyz adamdy ölimge
qalai qiyp tūr. Nege jüregi selt ietpeidi. Ädil ükimin şyğarsa, basy
ketpes, köp bolsa, şenin tömendeter, şekpenin şeşip alar. İesesine
ary taza, ūiqysy tynyş... Äi, būlarda ondai sezim qaidan bolsyn.
İesi kimge aitaqtasa, közi qyzaryp, oilanbastan tarpa bassalatyn
qaratöbet iemes pe!.. Toqta, sabyr, sabyr!.. Tapanşağa jarmasyp
qoraptan şyğaruğa ärekettengen oñ qolymdy sol qolymmen basyp,
juasyta almai älekpin. Arzymastyñ aram qanyna asyl oqty
bylğağym kelmedi. Meniñ ömirim sonşalyq bağasyz närse iemes qoi. Bas
tikken soñ ökinbestei bop jastyğyñdy ala jatqan jön. İendeşe,
dökeidiñ özin nege qanjyğama böktere ketpeimin. Päleniñ basy – sol.
Jyltyrap külgenmen kökiregi jibimes toñ. Basqalarğa sabaq bolsyn,
qolğa tüskenderdi qatañ jazalañdar dep aiudai aqyryp otyr. Künde
bolmasa da künara ūşyrasyp tūram, oñtaily bir sätte jairata salam.
Tek ne üşin atqanymdy bir auyz sözben bolsa da aityp ülgiretindei
köptiñ közinşe atuym kerek. Osy şeşimge nyq bekindim, ağa! Aqyl
tappai sasqalaqtağanda medet tūtar jalğyz tirek öziñizsiz. Sizben oi
böliseiin dep keldim, ne aqyl qosasyz?
Boiy özine jeteqabyl sidam jigitti ieki iyğynan şeñgeldei ūstap,
Aqyn silkip-silkip qaldy:
– Oçnis, duraçok! İesiñdi ji, aqymaq! – Özimsingen dauyspen ieljirep
aitty. Köpten beri qabağynyñ jibigeni osy şyğar. – Batyr inim bireu
me desem, iekeu ieken. Özin qūrban iete bilu – ieñ ūly ğaziz sezim, adam
janynyñ qaharmandyğy. Millionda bireudiñ ğana qolynan keletin
ierlik is būl. Biraq sen basyñdy bäigege ornymen tigip tūrğan joqsyñ.
Dökeidi atam deisiñ. Onymen ne özgeredi, qara su keri ağa ma? Ol ölse,
ornyna sol sekildi tağy bireu keledi. Mäsele, biz jasap otyrğan
qoğamnyñ tabiğatynda, sony özgertu kerek. Demek, seniñ şeşimiñdi
qoldamaimyn, tübirimen qate. Arandamai tūrğanda, būl äñgime osy
arada qalsyn. Baqyt jolynda küresu üşin adam äueli öziniñ baqytsyz
iekenin sezinu kerek. Osy sezinu qūdireti, iağni quatty ūşqyn
Jeltoqsanda myñdağan jürekte jandy. İendi ol alaudy ieşkimniñ
öşirui mümkin iemes. Şam tamyzğan şyrpy piltege alauyn berip, özi
küiip ketpei me, myna bozdaqtar sol ispetti.
– Myna naqty jağdaida ne isteuimiz kerek, ağa? Ana jazyqsyz japa
şekkender közderi jautañdağan küii kete bermek pe?
– Būl iske aralasqanmen jağdaidy özgertu qiyn-au! – Aqynnyñ
ūşqyn atqan öjet janary mūñ kireukelep tūñğiyq tartty. – Äitse de
qarap otyruğa tağy bolmas. Meniñşe, halyqaralyq ūiymdardan kömek
sūrağan jön. Odan basqa amal qalğan joq. Men ündeu hat jazaiyn, öz
atymnan bola ma, älde intelligentsiiä ökilderiniñ atynan bolar,
mümkin ieşqandai qol qoiylmas – ol jağyn keiin köre jatarmyz. Men
birneşe adres berem, yñ-şyñsyz tabys ietseñ boldy. Odan da zorğyğa
bas tigip tūrsyñ ğoi, qauipten qoryqpassyñ.
– İeşteñeden taiynbaimyn, ağa. Täuekel!
Aqyn qaisar jigittiñ közine közin qadap az-kem kidirdi de, oñ
qolymen iyğynan orai qūşaqtap, bauyryna qysyp-qysyp qoidy.
Qar üdei tüsti. Tūtasa saulağan qylaudyñ aq şilteri jelsiz, tymyq
auada damylsyz diril qağady. Qaptaldağy prospekt boiymen ağylğan
maşinalardyñ jürisi saiabyrlamasa da gürili bäseñ-bäseñ, basyna ton
jamylyp aiğailağan adamdai, qūmyğyp jyraqtan iestiledi. Jer de
äppaq, kök te äppaq. Kişkentai aq qiyrşyqtar auadağy küie-qoqysty
siñirip, denesimen sürtip tolassyz tazartyp jatyr. Bälkim, osy aq
qardai tazartqyş küş bolmasa, tabiğat ta kir-qoqystan tūnşyğyp
öler iedi ğoi baiağyda. Tazartşy meni de, aq qylau! Aqyn qūlaqşynyn
şeşip, basyn şalqaityp, saulağan qarğa betin tosty. Qūlaq ūşyn,
mūryn jotasyn sūp-suyq qiyrşyq qytyqtady, küldei ūsaq aq
köbelek qanattary dirildep üsti-üstine qonaqtap jatyr. Azdan soñ özi
de, qos qolyn qaltasyna tereñ süñgitip qimylsyz qalşiğan serigi de
osynau äppaq tazalyqtyñ ajyramas bölşegine ainaldy.
OTYZ BIRINŞI TARAU
JYRTYQ ÜİDIÑ QŪDAİY
1
Qarañğy tün. Toñ qūrsap şyt-şyt qaqyrağan jerdi tyrnalap, qara
boran ūlidy. Aspan asty azynap öksip tūr. Sonau Quşoqynyñ ūşar
basynan şalqalap tuğan aidyñ qiiäğy da, şaşyrağan jūldyz da joq –
tūtasqan tünek. Tulağan teñiz ortasynda küirep, batyp bara jatqan
kemeniñ jelkenindei, üñireigen tünniñ köbesin sögip, älsiz jaryq
qaltyraidy.
Jar basynda jarbiğan jalğyz üidiñ syrty qyrau, işi jylau. Tün
ortasy äldeqaşan auğan şaq. Alaköleñke bölmeniñ būryşyndağy beli
ketken şoñqima kereuettiñ üstinde arqalyğyna basyn süiegen küii
Äziz-Sūltannyñ anasy – Nūrğaişa oramalmen betin basyp, syñsyp
otyr. Äl üstindegi nauqas pen ūiyqtap jatqan balalardy oilap, auzyn
qalai bassa da dauysy şyğyp ketedi öksip-öksip qalğanda. İeki künnen
beri aqqan jasy bir tiylğan iemes. Kündiz oñaşağa baryp, kökiregin
örtegen qasyretten yşqyna dauys salyp, zarlap-zarlap alady. Qazir
tün bolğan soñ amalsyz tūnşyğa öksip kemseñdep otyr.
Aldyñğy küni säskege qarai stantsiiä basynda telegrafta isteitin,
Äziz-Sūltannyñ klastasy Roza deitin domalaq sary qyz jylap-ieñirep
kelip jamanat habardy jetkizgen. Äziz-Sūltandy atuğa būiyrğanyn
Almatydağy tanystary habarlapty. Būl ony-mūny türtinşektep iesik
aldynda jür iedi, it ürgende nazaryn tiktep, jaiaulatyp jürgen būl
kim dep qapelimde ajyrata almai añtarylyp qalğan. İendi şyramytam
degenşe sary qyz anandaidan añyrap kep bas salsyn, onsyz da köp
oiğa küpti sorly jürek bir sūmdyqty sezip atqaqtai jöneldi. Biraq
qiiälyna qoñsy qonyp körmegen sūrapyl ükimdi iestigende, taban asty
kürt oiylyp, tüpsiz şyñyrauğa qūldyrap bara jatty.
İesin jiğanda tördegi tört qabattap salynğan töseginiñ üstinde
şalqasynan sereiip jatqan otağasy – Mūhammed-Şäripti kördi.
Jūdyryqtai ieki ūl men sary qyz jansyz öliktei sūlap-sūlap tüsken
iekeuiniñ ainalasynda şöre-şöre şyryldap jür. Şalynyñ öli-tirisi
belgisiz myna türin körgende, boiyn basqan zil-batpan dert temir
sauyttai sypyrylyp, ornynan qalai ūşyp tūrğanyn bilgen joq. İeki
közi tars jūmyq, iek ūşyndağy şala buryl şoqşa saqaly kökke
şanşylyp, bir taly da qimyldamaidy – demi bitip qalğan ba? Auzyna
söz tüspei, jylaiyn dese, jas şyqpai, şoşyğan küii tizerlei ketip
mañdaiynan ūstap iedi, ört bop janyp tūr ieken. İeppen köterip, jastyq
sap basyn biiktetti.
İesi şyğyp ketken sary qyz typyrlap ne isterin bilmei qasynda
ürpiip tūr.
– Uf, Alla, mūndai qoryqpaspyn! – dedi qolyndağy suy ortalanğan
qalaiy şömişti jerge qoiyp. – Sizdi üşeuimiz üş jaqtap köterip, üige
kirgizip iedik, myna kisi osy orynda otyr ieken. «Ne, boldy?» dedi
dauysy qatty şyğyp. Auzymnan qalai şyğyp ketkenin bilmeimin,
jañağy jaisyz habardy aityp iedim, tūratyn adamdai qoldaryn iekiüş ret joğary qarai serpip qaldy da, közderi alaiyp, jerge gürs iete
tüsti. Ne isterimdi bilmei sasqalaqtap, kezek-kezek betteriñizge su
büriktim. Siz, äiteuir, bir uaqytta ies jidyñyz ğoi. Myn kisi...
Dereu buaz bieni ierttep, artyna bir balasyn mingestirip Rozany
stantsiiädağy därigerge jibergen. Süt pisirimde zyr ietip, «jedel
järdem» jetip keldi. Däriger bala asai-müseiin sailap arly-berli
teksergen soñ, ukolyn soğyp, «qan tasyğannan paraliç qaitalap ūrğan,
qozğauğa bolmaidy» dep, iem-domyn aityp, işetin därisin berip, jönine
ketti.
Sol qūlağannan mol qūlap, mine, ieki künnen beri äli iesi kirgen joq.
Qasyqtap auzyna su tamyzyp otyr. Tūla boiy lypyldap küiip qol
tigizbeidi. Därigerdiñ işkiz dep bergen därisiniñ de, özi bilip jasağan
iem-domynyñ da paidasy tier iemes. Äi, beti beri qarauy qiyn-au degen
kümäni tañ asqan saiyn ūlğaiyp keledi.
Bir iemes, ieki birdei qaiğy jüregin jūlyp jep jatyr. Jer bauyrlap
jatyp aluğa bir üidiñ bar tirşiligi öz moinynda, jūdyryqtai ieki
balağa ies bop birdeñeni şūqylağan siiäqty bop jürgenimen, ne istep, ne
qoiğanyn özi de bilmeidi. Üsti-üstine jamalğan qaiğy müldem
ieseñgiretip tastağan. Şalyna qarap – bir jylaidy, balasyn oilap
odan äri şyrqyraidy. Birese ünsiz iegilip, birese yşqyna öksip, közinen
aqqan jasta toqtau joq. Boidağy quat-jiger, ümit-arman, tändegi bükil
när-söl ierip, sor tatyğan ystyq jaspen birge sorğalap ağyp
jatqandai. Ajary tozyp, ietjeñdi tyğynşaqtai denesi sylynyp,
köileginiñ ietegi jerge süiretilip, äkesiniñ şapanyn kigen baladai,
üstindegi kiimi qolqyldap, ieki-aq künniñ işinde qu qañqa bop saldyrap
qaldy.
Zarly ananyñ öksigine ün qosyp, syrtta dauyl ūlidy. Qara jerdiñ
özegin suyra yşqynyp, borağan qūm-qiyrşyq şynyny tasyr-tūsyr
ūrady. Terezeniñ sañlauynan syzdyqtağan jelden bir jaq mūrty
jalyndap şişanyñ büiirin qaraita bastağan syqsima şam şalqypşalqyp ketedi. Mylqau tünek örşelene şapşyp, jalpaq keñistiktegi
qaltyrağan jalğyz älsiz jaryqty söndire almai älek. Dirdek qağyp üi
yğyndağy it qyñsylaidy; qoradağy yñyrşağy ainalyp aş tūrğan
jalğyz siyr men tört saulyq üzdik-sozdyq möñirep, mañyrap,
jaqtarynda tynym joq. Jalğyz üili japan dala üñireigen qarañğy
tünde küñirenip öksip jatyr.
Auada sağym oinap, şalqar dala busanyp, sai tabany, jyranyñ
qalqasyndağy qar bolmasa, jer sauyry jalañaştanyp, qyr astynan
köktemniñ qūlağy qyltiyp körine bastap iedi, qara suyq qaiyra ūryp,
jipsigen topyraq betin kök beriş şemen ğyp tastady. Nağyz jūttyñ
nyşany, jalpaq jūrtqa bolmasa da aidalada şoqaiğan jalğyz üige
sondai bir kesepattyñ tönip kele jatqany anyq. Pişen qoranyñ tübi
taqyrlanğany qaşan. Jilik maiy jiñişkerip, töldegeli tūrğan
maldyñ auzy iendi kökke tie me degende süiek qaryğan qara suyq
kündiz-tüni azynap tūryp aldy. Qysqa qam jasai alğan joq. Aiaq
astynan mūndai halge ūşyraitynyn qaidan bilsin. Būryn sovhozdyñ
qoiyn bağyp jürgende jem-şöp dep bas qatyrmaityn. Azyn-aulaq
maly sovhozdyñ qoiymen birge sürlem men pişenge meldektep
şyğatyn. Şarua küitteuge şama qaida. Üi tiregi – otağasy dertti bop,
ies-aqyldary şyğyp iendi qaittik dep otyrğanda, Äziz-Sūltan anandai
küige ūşyrap, jyğylğan üstine jūdyryq bop tidi. Qys boiy alaökpe
bop Almatyğa şapqylaumen boldy. Būl joqta üidiñ küibiñ tirşiligi
tūtastai ieki balanyñ moinynda. Stantsiiä basyndağy mektepke bir kün
barsa, ieki kün barmaidy. Ot jağyp, su äkeletin de, siyr sauatyn da –
solar.
Köz körimdegi atyz şetinde sovhoz almai, tastap ketken bir maia
arpanyñ sabany bar bolatyn. Qystai sodan tyşqanşylap tasyp, ieki
bala şöpke ünem ğyp kelgen. Qai qaskünemniñ isi iekenin kim bilsin,
anada sony äldekim örtep jiberipti. Şymşyp beretin şöp te bitip,
mal, mine, tilin tistep aş tūr. Mal deitin mal da joq: bir siyr, bir bie,
tört saulyq. Qalğanyn jürip-tūruğa qarajat kerek bolğan soñ,
soiğanyn – soiyp, satqanyn satyp bitirgen. İendi osynyñ özin aman-sau
kökke iliktiru mūñ bop otyr. Beişara ieki bala közin tyrnap aşyp,
tūrğannan tynyştyq körmeidi. Şi tübindegi qiiäqty oryp, qamysqurai terip sai-salağa tentirep ketedi.
Bügin iekeui ieki arqa şilik kesip äkelipti. Tañ atqanşa jibip tūrsyn
dep jatarda buda-buda ğyp ieski-qūsqy kiim-keşekke orap, üstine
qainatqan su qūiyp, şylap qoiğan. Mine, peştegi ottyñ taby qaityp
sui bastağan üi işinde taldyñ qyşqyltym iisi añqidy. Küni boiğy
tyrtañnan silesi qatyp mūrttai ūşyp jyğylğan ieki bala ieski qara
tonnyñ astynan bastary ğana qyltiyp, tyrp ietpei jatyr. Biriniñ
qyzuyna biri jylynyp, büiirlerin taqasyp, tyğylysa tüsken. Biriniñ
bauyryna biri tūmsyğyn tyqqan uialas küşikter siiäqty. Kündiz säl
närsege ilinisip, bir taudyñ bauyraiyna syiyspaityn teteles ieki
tentek ağa-ini bop tabysyp, sondai bir tatulyqpen tätti ūiqy
qūşağyna iengen. Auyr jūmystan būrlyqqan ülken kisidei qosyla
qoryldaidy iekeui. Säbi jüzindegi kekse köleñke men küs basyp,
jarylyp, tozğan kişkentai qoldardy körgende, joq-jitik qaiyrşy
ömirdiñ auyrtpalyğy janyna odan ary batyp, jüregi qan jylady.
Yşqynyp kelgen öksikten balalar ūianyp kete me dep qorqyp, auzyna
basqan oramaldyñ şetin tistep, tūnşyğa ünsiz iegildi. «Būlardy
qoişy, kök ieti sögilip jürip ier jeter. Bärinen būryn ümitsizdiñ künin
aitsaişy, Äziz-Sūltanym nendei küide ieken! Jaratqan-ai, mūnşa
zarlatyp ne jazyp iedim, sağan!» Aşy öksik özegin tilgilegende tynysy
bitip, talyqsyp ketedi.
Jylağan jürekke ün qosyp, syrtta dauyl öksidi. Yqtasynnan pana
taba almai bürseñ qaqqan käri töbet şarasyzdyğyna şağynğandai,
birese qyñsylap, birese kökke qarap ūzaq-ūzaq ūlidy. Qoradağy aş mal
möñirep-mañyrap azan-qazan... Kökiregin qasyret kernegen qara tün san
dauyspen zarlap küñirenip jatyr.
2
Aq qar-kök mūzda ūşyp-jyğylyp bir qysta itarqasy qiiändağy
Almatyğa neşe dürkin bardy. Qorjynnyñ ieki basyn nyğarlap
aparady, balammen jolyğarmyn degen dämemen. Biraq Äziz-Sūltanğa
tüiir dän de būiyrğan joq, kelgende qara tūtyp at tūmsyğyn tireitin
jien ağasynyñ bala-şağasy men türmeniñ iesik-tesigin küzetetin
militsionerler kördi bar qyzyğyn. Tergeuşisi Allahverdiev degen
jas jigit ieken, şaşyn tarap, mūrtyn sylap jylmiğan. Äi, Alla
bermeidi ondaidy, şaitannan jaratylğan şyğar. Bir köreiinşi
balamdy dep aiağyna jyğylyp jalynğanda miz baqpady ğoi käpiriñ!
Isin jeñildetuge septigi tier, oñ közimen qarasyn degen nietpen
qoinynan tüiinşek alyp ūsynğan. Pysqyrğan da joq, bölmesinen
aidap şyqty. Alğaşqysy tört jüz som iedi. Azyrqandy ma dep tört
myñ ğyp aparğan. Oğan da qaramady. Būnyñ atasynyñ atasyna bitpegen
pūl. Qoldağy maldyñ ilikke jararyn satyp, qaryzdanyp-qauğalanyp
jinağan. Sovet iurisiniñ para alğanyn qaidan körip iediñ dep iejireiedi.
Atañnyñ basy! Sovet iurisiniñ para almağanyn qaşan körip iediñ
deseñşi. Äitpese, kisi öltirgen raikom hatşysynyñ balasy ötirik
jyndy degen qağaz alyp, bostandyqta jüre me? Qyz zorlağan sovhoz
direktory «jaza» tartqan bop, avtobazanyñ direktorlyğyna auysa
ma? Sonyñ ornynda qatardağy kedei bolsynşy, baiağyda-aq atylğany
– atylyp, aidalğany aidalyp keter iedi. Älde būlar ter siñgen
aqşadan qorqa ma? Äiteuir, būğan kelgende, tüieli köş ötetin
öñeşteri tas bitelip qaldy. Arada toqpaqtai galstuk taqqan bireu
jürse, jağdai basqaşa bolar ma iedi, bälkim? Aqqa küie jūqpaidy dep,
köñilin jūbatyp kelgeni dalbasa ieken, nege jūqpaidy küieleuşi qolaiağyñdy bailap qoiyp battastyryp jaqsa.
Qyrsyqqanda, jöni tüzu advokat ta būiyrmapty. Ädiram qalğyr,
soty tüskirdiñ aldyn būryn kim körgen, tazqarynnyñ qatparyndai
qyryq bükpesi bar bir päle ieken, alai barsañ da qağaz, bylai barsañ da
qağaz. Aryz-tüsinikteme jazatyndai qai oquy tasyp tūr būnyñ. Kimge
jalynaryn bilmei añtarylyp tūrğanda, qozy qaryny tompiğan bir
qara jigit keldi qasyna. «Men – balañyzdyñ advokatymyn. Zañğa
bailanysty qandai mäsele bolsa da aityñyz – kömektesemin!» dedi
sūiyq qastarynyñ ūşyn syrbazdana serpip. Läbbai, taqsyr degen.
Önerin jüre kele körsetti – qiiä basqanyna aqy sūraityn jūtyr ieken.
Pälenşe degen dökeidiñ atyna aryz jazdym sizdiñ atyñyzdan; tügen
mekemege hat jazu kerek. Ana jerden keldim, iendi myna jerge baram.
Taksimen jüru kerek... dep qabağy şytynap, iegin köteredi.
Tausylmastai bop köringen tört myñ somnyñ töbesine su qūidy
tyşqanşylap jürip.
Alğany as bolğyrdyñ ieñbegi şyğar, ölip-talyp aqyry bir ret kördi
ğoi balasyn, tergeu bitip, isi sotqa ketken kezde. Üsti-basyn tintkilep,
äkelgen tamağynyñ jartysyn ötkizbei, onyñ özin pyşaqpen tilgilep
qarap, iesik-terezesi temirmen torlanğan abajadai bölmege kirgizgen.
Äne keledi, mine keledimen köp kütti, älde tyqyrşyğan tağatsyz
jürekke solai körindi me? Jasaurağan janaryna ainalanyñ bäri
būlyñğyr. Üñireigen ūzyn dälizdiñ qarañğy tükpirinen ielbeñ-ielbeñ
köleñkeler suyrylyp beri bettegende, jüregi keudesine syimai tulap
qūia berdi. Tynysy bitip, buynynan äl ketip, tūrğan jerinde sylq ietip
otyra ketken. Qabyrğany qarmalap jandärmen qaita tūrdy. Balasy
ma, basqa bireu me – közi qūrğyr būldyrap tūr ma, jeñimen sürtip qaita
qarady: jaqyndap kelgen ūsqynsyz aruaqty jatyrqai säl añtarylyp
baryp bas salğan. Kökiregi qars aiyryla öksip, qūşaqtai aldy. İegilgen,
ieñiregen dauysy qatty şyğyp ketse kerek, aidauyl şekesi şytynap,
zildene zekidi:
– Azamatşa, doğaryñyz baqyryp-şaqyrğandy. Tärtip saqtamasañyz,
tūtqyndy jolyqtyrmai alyp ketemin!
Nege köndikpegen bas, qaiğydan qan jūtyp tūrsa da dybys şyğaruğa
bolmaidy ieken, amal ne, tübit şälisiniñ ūşymen auzyn basyp, öksigine
tūnşyğa degenine qūldyq ūrdy.
Meñ-zeñ, aidauyldyñ nūsqauymen tältirektep kelip, bölme
ortasyndağy tört tabany iedenge şegendelgen temir stoldyñ ieki
jağyna iekeui qarama-qarsy otyrdy. Ainaldyrğan jiyrma minutty
jylap-syqtap ötkizbek pe, öz auzynan hal-jağdaiyn bilmekke kelgen
joq pa. Boiyn bekitip, öksigin tiiüğa qalai tyryssa da köz jasy toqtar
iemes. Jartastyñ syzatynan şyp-şyp şyqqan tamşydai ünsiz
sorğalap ağa berdi.
Balasynyñ qolyn alaqanyna salyp, syrtynan qūşyrlana iiskep,
qaita-qaita süiip, betine basty. Sūp-suyq. Taramystary sai-sai
yrsiyp, buyndary şodyraiyp, qu süiegi qalğan. Şermendi ana şydai
almai tağy da kemseñdep, öksikke tūnşyqty.
Äziz-Sūltan iekinşi qolymen anasynyñ jasyn sürtip, jelkesine
qarai syrğyğan şäli astynan qobyrağan qalyñ şaşyn sipady. İeki
aidyñ işinde äppaq bolypty. Işin borkemik sezimge aldyrmai, qanşa
jerden qasaryp qaisarlyq tanytyp otyrsa da sausaq ūşyn ieriksiz
diril teuip ötti. Öne boiyn osaldyq kemirip barady, ieljirep, iegilgeli
tūr. Anasyn tas qūşaqtap, keudesine basyn tyğyp öksip-öksip
jylağysy keldi. Körgen qorlyğy qorqynyşty tüstei ūmytylyp, bir
minutqa, joq, tipti qas qağym sätke sonau bir qaiğy-mūñsyz balalyq
qalpyna tüsse ğoi...
Kişkentai säbi kezinde äldekim jäbirlese ne qorqyp, qinalsa,
ieñirep kep apasynyñ qūşağynan saia tabatyn. İeljiregen ana qūşağy
ystyqta saiadai, suyqta uiadai, ieşbir päle-hala, qauip-qaterge
bermeitin berik qorğandai seziletin. Qazir de sol qūşaqqa kömilip, ieki
aidan bergi bastan keşken tozağyn aityp, şağynğysy keldi. Jeñin
türip, küretamyrdağy tanadai-tanadai bop kögergen ineniñ izin
körsetse me ieken?
Äbden amaly qūryp jüikesi tozğan Allahverdiev soñğy kezde sūraq
alğanda üstiñgi ierni dürdiip, astyñğy ierni jymqyrylyp, säl aşu
qyssa, özine-özi ie bola almai, selkildep ketetin. Joqtan-bardan
qūrastyrğan aiypty moiyndatu üşin ne istemedi! Būnyñ qoldaryn
artyna qaiyryp kisendeidi de, protivogaz kigizip, şlangasyn qysyp
tūra qalady. Tūnşyğyp, jany şybyn bop şyrqyrağanda aldyartynan birdei däret ketip, talyp tüsedi. Sileiip jatqanda ne
isteitinderin kim bilsin. Bilegindegi ineniñ izi ölip qalmasyn dep
järdem retinde soğylğan ukol ma, älde... İeki-üş kün boiy qol-aiağynan
bas süiegine deiin qysyp qaqsap, mas adamdai meñ-zeñ jürgeni. Ne
istep, ne qoiyp jatqanyn bilmeidi, būlyñğyr sağym işinde maltyp
jürgendei bir hal... Älde synğan qabyrğalaryn, denesindegi kökala
qoidai talaurap isken tepkiniñ izderin körsetse me ieken? Joq,
qūdaiym-au, ne sandyraqtap otyr! Mūny sezse, sorly ananyñ ne jany
qalady? Osy jylatqany, osy körsetken qasyreti az ba!..
Işi jidip jatsa da jüzine jiger jiyp, ieki qolymen aialai sipap,
anasynyñ betindegi jasty sürtti.
– Jylamaşy, apa, myqty iediñ ğoi, ne boldy bordai ügilip. Uaqyt
ötip barady, iel-jūrttyñ amandyğyn aitsañşy odan da. Kökemniñ
nauqasy qalai, täuir boldy ma?..
– Bizdi qoişy, jaryğym, ölmes künimizdi körip jatyrmyz ğoi
tyrbanyp. Senen basqa uaiymymyz joq. Būl kepke qalai ūşyradyñ,
qūlynym-au? Neden ūşyndyñ? Jeligetindei aldy-artyñ tirelip tūr
ma iedi, nege bizdi oilamadyñ? «Otymnyñ aldy, suymnyñ tūnyğy»
ierjetip, qyzyğyn körsete me degende qausap qaldyq qoi. Qatty
jüdedik, qūlynym!
– Keşire gör, apa, köp qasyret äkeldim sizderge, bastaryñdy
sarsañğa saldym. Bärinen būryn sizderdiñ qinalğandaryñyz qatty
batady janyma!.. Kökem de betin teriske salyp, kinälap otyrğan
şyğar?!.
– Oi-bai, kökeñ bar bolsyn! – dedi apasy qolyn siltep. – Paraliçten
basyna zaqym kelgen şyğar beişaranyñ, keide döi dalany söileidi.
«Äziz-Sūltanym ier ieken ainalaiyn! Şegir babama tartypty!» deidi.
«Boldy, syqsyñdama jamandyq şaqyryp. At jaqsysyn kermeden, ier
jaqsysyn türmeden kör degen, az kündik beineti şyğar. Basqalar
qūsap araq işip, ūrlyq qyp aqymaq bop boq basynda ūstalyp jatsa,
qaiter iediñ, qaita maqtanbaisyñ ba, osyndai ūl tapqanyña! İer
bolmasa, aldy tūiyq iel şyrq iirilgen sätte ai müiizdi serkedei
suyrylyp top bastai ma! Alaş üşin otqa tüsse – küimeidi!» dep
keudesin kümpitedi. Kelgen-ketken niettes ağaiynnyñ köñil üşin
aitqan kötermesin maldanady da baiqūs. Ne bop, ne qoiyp jatqanyn
täptiştep aitpaimyn aiağannan. Istiñ bylai nasyrğa şauyp tūrğanyn
qaidan bilsin. Qūlynym-ai, ierligiñ mağan ne kerek. Jaman bolsañ da
aman bolğanyñ jeter iedi ğoi, qūlynym!.. Nege tek jürmediñ ielge
ūqsap...
«Būlqynatyn jerde būlqynbai, būğyp qalsaq, anadan ūl bop
tuğanymyz qaisy, apa! Tek jürgen jaqsy, ärine, biraq oryndy
tūsynda orda būzar «tentektikti» de bireu isteu kerek qoi. Qoida da
serke bolmai ma bastaityn!»
«Jatqan arystandy basqa tepkennen ne taptyñ?»
«Ol – jai jatqan arystan iemes, astyna basyp, qan-sölimizdi
qorqyrata sorğan jalmauyz. Jan bermek oñai ma, yşqyna typyrlap
tūmsyqtan teptik... Ne taptyñ dediñ be, apa? Özimdi taptym. Dünieni
atynyñ tuiağymen dübirletken babalarymnyñ qany boiymda oinap,
aruaqty üni qūlağyma jetti. Dür silkinip jüz jyldyq ūiqydan
ūiandym! Sovet ükimeti bizden äleumettik organizm jasauğa tyrysty,
iağni biz belgili bir ūlttyñ ökili iemes, jai ğana qoişy, traktorşy,
sauynşy, mūğalim, kenşi t.b. iedik. Men sol küni Alañnan qazaq bolyp
oraldym, apa!»
– ...Tergeuşiñmen de, advokatyñmen de söilestim, söz auandary
jaman ğoi, jaryğym. Kisi öltirgen dei me?.. Ol ne sūmdyq? Jala ma,
älde... – Anasy köz jasyn tiyp, tiktele qarady. Sūrauly jüzi sūsty.
Äziz-Sūltan irkilip qaldy. Sorly anağa ne dese ieken? Qasyretin
qaitse jeñildetpek? Myna jendetter degenine jetpei tynar iemes.
Aldağanyn aldap, qorqytqanyn qorqytyp, jalğan kuämen aiaq-qolyn
buyp tastady. Şyñyrau tübinde şyryldağan dauysy kimge jetpek
iendi. Zūlymdyq küş alğan jerde ädilet şarasyz. Betine lağynet
tañbasynyñ sol basylğany basylğan. Bülik basy, kisi öltirgen
qaraqşy dep ierteñ ükim oqyğanda ne küige ūşyrar ieken baiqūs ana!
Qūlynym nahaq küiip barady dep şybyny şyryldaidy ğoi! Ne amal,
ne qairan? «İä, apa, sondai bir oqys iske ūrynğanym ras, kinälimin»
dese şe? Onda öitip özegi örtenip qinalmas iedi. Kürt suynady. Özine
de, özgege de osynşa qasyret şekkizgeni üşin jek köredi, osy uaqytqa
deiin köz jasyn tögip bosqa iegilgenine ökinedi. Neğūrlym būny kinäli
sanap jek körgeni jaqsy, sonda şirigen jūmyrtqa dep jüreginen
jūlyp tastauyna oñai. İerteñ qandai auyr jazağa kesilse de,
barymtağa qarymta retinde, köp ügitilmei tözimmen qabyldaidy.
Jylar, ökiniş bildirer, biraq būlai tausylyp, jer tistelep şögip
qalmasy anyq... Jo-joq! Anasynyñ jüreginde ölgisi kelmeidi! İeñ
bolmasa, artynda jaqsy aty, jarqyn beinesi qalsyn...
Jauap kütip qañtarylğan anasyna tolquly jüzben jautañdai
qarap, az-kem kidirip baryp til qatty:
– Äldekimniñ jalasyn mağan jauyp otyr, apa. Meniñ oğan tük
qatysym joq.
– Uh, jüregim iendi ornyna tüsti ğoi! – Pys ietip jeli şyqqan doptai
denesi myjyraiyp, stoldyñ şetin şyntaqtai ketti. – Aşu üstinde
oqys boldy ma dep şoşyp iedim. Äiteuir, qolyñ taza bolsa boldy da,
jaryğym. Aqqa qūdai jaq, bir būiyrtqany bolar...
Aldyndağy neğaibyl taiğaq tağdyrynan göri däl qazir anasynyñ
taryğyp, qasyretpen qinalğan jüzin köru qabyrğasyna qattyraq
batyp tūrğan. Anasy qaşan da jaqsylyqqa ūmtylatyn qairan
köñilmen älsiz ümitti qarmalap, öz boiynan qairat tapqanyna quanyp
ketti. Şylbyr ūşynan ilip alyp, köñil añsağan kökjiekke qarai
jetelei jöneldi:
– Men tuğanda ūl taptym dep qalja jediñ iemes pe, apa. Būlardyñ
japsyryp otyrğan jalğan jalasyn ölsem moiyndamaimyn.
Advokatym arqyly joğaryğa aryzdanyp jatyrmyn. Sovettiñ ädil
soty bar, nahaq şyryldatpas. Tübi bir aqihattyñ jaryp şyğatynyna
senem. Köp oilap jüdei bermeñder...
Aidauyl uaqyt bitti, bol-bol dep digirlegende de, ūlynyñ betinen
qaita-qaita süigeni bolmasa, jaqsy ümitke sengennen közine jas almai
qoştasyp iedi. Mine, iendi ümit-tilegi otalyp, töbesinen jai tüskendei
jairap qaldy...
3
Qarañğy tün işin tartyp ūlyp tūr. Beli ketken temir kereuettiñ
şetinde bük tüsip öksikke bulyqqan ana kökiregi odan da qarañğy, odan
da yzğarly. Qaraly köñilmen ündesip mūñyn şaqqandai syrtta qara
dauyl terezege betin basyp, zar ileidi. Dödegedegi sylağy tüsip
saudyrağan qamys jarysa sybyzğy şalyp ol yzyñdaidy; suyqqa
şydai almai dirdektegen aş it anda-sanda qañq-qañq ietip, öz
qūiryğyn özi tistep şyr ainalady. Syrt ta jylau, iş te jylau.
Jandy-jansyzdyñ bäri zarlap, aspan asty küñirenip tūr.
Qora jaqtan siyr möñiredi. Özegi talyp yşqynğan haiuannyñ
dauysy bärinen aşy, bärinen zarly. Jazğytūrym būzaulap,
auzymyzdy aqqa tigizer me dep otyrğan jalğyz siyr iedi, tiske basar
qyltanaq qalmai ağaş kemirip aş tūr. Közi alaiyp, süiekteri
syrtynan sanap alğandai yrsiyp, soñğy ieki künde qūiryğynan
kötermeseñ, özdiginen tūra almaityn köterem halge jetken. Körgen
saiyn jan-jaqtan qysyp, janalqymnan alyp jatqan joq-jitik
baqytsyz tirliktiñ ierbigen köleñkesi köz aldyna ielesteitin. Onsyz da
qaiğydan qan jūtyp otyrğan ana odan saiyn yşqynyp, azynağan
dauysty iestigisi kelmei ieki qūlağyn alaqanymen tas basyp aldy. Biraq
jan tyrnağan jeksūryn ün qyr soñynan qalar iemes, miynyñ
qatparynda jañğyra yzyñdap tūryp aldy. «Ūlyğan qarasan-ai! – dedi
qylqyna sybyrlap. – Qaşan jağyñ qarysyp tynyş tabar iekensiñ.
Basqa qasyretim azdai, sen de bir jağynan jandy müjip bolmadyñ ğoi!
Joq şöpti qaidan tabam, meni jeisiñ be. Je meni, jalmauyz! Janjaqtan tütip jep, qanymdy işiñder bäriñ!» Öz-özinen öşpendiligi
qozyp, bulyqqany sonşa, jazyqsyz haiuandy qorqyratyp bauyzdap
saluğa bir oqtaldy. «Bäri bir mal bolyp jarytpaidy, odan da qūlağy
ierterek tynyş tapsyn!» Şyntuaitynda, būl äreketi – «taz öşin
tyrnadan aladynyñ» kebi, äitpese, aş siyrğa nege möñireisiñ dep
aşulana ma! Osy qarasanğa bola kisi iemes itterdiñ aldynda jeti
nasyry jerge kirdi ğoi. Qystai tyşqanşylap tasyp jürgen añyz
şetindegi sabandy äldekimder örtep jiberip, aiaq jeter töñirekten
qalğan-qūtqan basqa ieşteñe közge ilikpei, qora tükpirindegi şömele
aryq toqtynyñ qūiryğyndai şömiip bara jatqan soñ sasqalaqtap
biraz kün būryn sovhoz keñsesine barğan.
O, keldiñ be dep sağynyp otyrğan ieşkim joq iekenin biledi, sonda da
ümitsiz şaitanbysyñ degen. Keşe «jeñeşe», «apai» dep syzylyp
tūratyn sovhozdyñ igi jaqsylaryna degen ökpesi qara qazandai.
Körpe-jastyğy taza, tamağy dämdi dep, berisi – audan, arysy
Almatydan kelgen syily qonaqtaryn top-tobymen äkep, araq işip,
karta oinap, añ aulap aptalap seiil qūratyn. Sonyñ bärin bir-aq künde
ūmytty. Otağasy nauqastanyp, tösekke qūlağan soñ būlardyñ kök
tiynğa keregi bolmai qaldy. Olarğa mal soñynda salpañdaityn
malai, qoiyn soiyp, quyrdağyn quyryp, qūraq ūşyp tūratyn qūl ğana
kerek ieken. Kisilik köñiliñ, syilastyğyñ, siñirgen ieñbegiñ – bäri piştu.
Aldaryndağy malyn aidap aldy da, auru şal, jaman qatyn- jas
balany küzdiñ qara suyğynda aidaladağy qabyrğasy qausap qañyrağan
ien qystauğa tastap jüre berdi. Qaita-qaita baryp jürip, qar bir
jauğanda bir tirkeme şöpti äzer tüsirtip alğan. Sodan beri ölimisiñtirimisiñ dep at izin salğan ieşkim joq. Otyz jyl qoi soñynda ūşaryn
jel, qonaryn sai bilip jüre beripti ğoi. Netken beiqamdyq! İeñ
bolmasa, öz üiim – öleñ tösegim deitindei, auyldyñ şetinen bir
düñgirşek salyp alsaişy. Ükimet öltirmeidi deitin qoldy bir siltep.
Öltirmeitin ükimeti qaida qazir?
Direktordy ūstai almady küni boiy iesigin küzetip. Käsipodaq
komitetiniñ bastyğyna baryp iedi, iis maiy būrqyrap, beti
jyltyrağan şartyq qaryn söilesken on minuttyñ işinde jidigen
bes tal jiren şaşyn on ret tarap, ainadai jaltyrağan küreñ
üsteldiñ betin jiyrma ret ürlep beipazdanğanymen pätuäli ieşteñe
aitpai, arqasyna ier batqan jauyr attai ary-beri qipaqtap, aqyry
partorgqa jibergen.
Būl bir qūdai sağan isimdi tüsirmesin deitin süikimsizdiñ özi. İmigen
syryq qara. Qusyrylğan tämpiş tanauynyñ däl ūşyna minbelegen
közildirigi tüsip ketpesin dei me, iegin kekjitip kisige şalqalap
qaraidy. Tompaq, qalyñ şynynyñ arğy jağynan janary lailanyp,
jylym sudai işine ne bükkenin añğaru qiyn. Äziz-Sūltannyñ
jamanat-qa ūşyrağanyn iestigende ielden būryn kep, kör-jerdi sūrap
tūqyjyñdap, küni boiy jürip alğan. Şymşyp-şūqyp şalynyñ ūly
äkesi, iağni atasy, kezinde myna Qaiyñdyda meşit ūstağan işan
bolğanyn, keiin aşarşylyqta temir jol boiyn qañğyp jürip aştan
ölgenin bilgende, äldebir suyq kekesin iezuinde jylandai ireñ iete
qalğan. Dereu qoiyn däpterin alyp, äldeneni süikektetip jaza
bastady. «Bäse, qasqyrdyñ küşigi qanşa asyrasañ da, tauğa qarap
ūlidy» dei me, ne bolsa da dymy işinde. Jar astynan jau tauyp, u
qosyp beretindei qoryqty ma, jaiuly tūrğan dastarqannan däm tatpai
qarysyp otyryp alğan.
– A-a, joldas Ahmetjanova, keliñiz! – dedi būl rūqsat sūrap iesikten
syğalai bergende sirese resmilenip. Bergen sälemine yqylas-işara
bildirmesten birden sūraqpen töpep tarpa bas saldy.
– İä, älgi būzyq balañyzdan ne habar? Soty boldy ma? – Jauap
kütpesten, – Bükil auylğa, qala berdi bükil audannyñ betine qara tañba
boldy ğoi! – dedi basyn üsti-üstine şaiqap. – Bizge älek tauyp berdi,
ideologiiälyq tärbie jūmysyn bosañsytyp jibergensiñder dep
joğarğy jaq ieki aiağymyzdy bir ietikke tyğyp jatyr!
Būl mañdaidan ūrğandai ieseñgirep qaldy. Keñ aşylğan közderi
jypylyqtap, qapelimde ne derin bilmei seltiip tūr. Keşe ğana
qolynan talai däm tatqan kisi qaiğysyna ortaqtaspağanmen, myñ
jerden käpir bop ketse de, būlai közge şūqyr dep kütpegen. Alqymyna
keptelgen aşudyñ arynyn äzer tejep, qylğyna jūtyndy:
– Qalqam-ai, aryq atqa qamşy auyr bop tūrğanda, tabalağandai
boldyñ ğoi. Ne jazyp iem sağan? Onsyz da jasyp, jüdegen janymdy
küiretkeniñ ne ietkeniñ! Äziz-Sūltanym iesti-aq bala sekildi iedi, neden
ūşynğanyn bilmeimin. Aq-qarasy anyqtalar, äli soty bolğan joq qoi.
– Sottalmasa sottalady. Alañğa şyqqannyñ özi – qylmys, sovet
ükimetine qol köteru!
– Qarağym-ai, qandai qatalsyñ! Jaudyñ sözin aityp tūrsyñ ğoi.
Keşegi köz aldyñda ösken bauyryñ iemes pe iedi, jamandyq tileme! Öziñ
de ūl-qyz ösirip otyrsyñ...
– Meniñ balalarym ondai bolmaidy!
– Ony qaidan bildiñ?
– Bilem. Biz sizder siiäqty qoja-molla, baidyñ tūqymy iemespiz.
Kedeiden şyqqanbyz!
– Meili ğoi, kim bolsa da ata-babanyñ jamany bar ma!
– Nege bolmasyn? Qasqyrdy qanşa asyrasañ da tauğa qarap ūlidy
degen osy. Üide qaidağy-jaidağyny küñkildeisizder de, mine,
nätijesi.
– Bilgeniñ osy bolsa, sözim şyğyn, qoidym, şyrağym. Aitysaiyn
dep kelgem joq, direktor ornynda bolmağan soñ, auyldyñ bir ağasy
ğoi dep kirdim.
– Nendei şarua? – dedi müiizdesu iendi qyza bergende qarsylasynyñ
sytylyp ketkenine aiyzy qanbai kirjigen partorg tämpiş
tanauynyñ ūşynan iendi bolmasa syrğyp keterdei minbelegen
közildirigin sūq sausağymen joğary iterip qoiyp.
– Şöp sūrap keldim. Malymyz aş tūr.
– Sizge beretin şöbimiz joq, sovhozdyñ malyna jetkize almai
jatyrmyz.
– İeñ bolmasa saban beriñder, onsyz da bosqa örtep jatyrsyñdar
ğoi!
– Ony kim aitty?
– İeşkim aitqan joq. Kördim. İeki kün būryn Aqqūdyqtağy byltyrdan
qalğan bir maia sabandy örtep jiberdi.
– Ondai qasqandyq aktasyn iestigem joq. Tekseremiz!
– Otyz jyl qoi baqqanda bir şana sabandyq ieñbegimiz siñgen şyğar?
– Bir şana tügili, bir uys şöp joq. Aittym ğoi, sizge jaña. Äupirim
dep osy qystan sovhozdyñ malyn aman alyp şyğa alsaq, täuba.
– Sovhozdyñ maly-maly deisiñ, aldymyzdağy jalğyz siyrmen jan
bağyp otyrğan bizdi nege oilamaisyñ? Biz de sovhozdyñ adamymyz.
Qorğaidy, joq-jitikke qarasady deitin ükimet qaida?
– Siz ne, ükimetke riza iemessiz be?
– Qai jarylqağanyn körip riza bolam? Ömir boiy mal bağyp kep
bir kün auyryp iedik, keregimiz bolmai, qañğyrtyp aidalağa
tastadyñdar. Bir şana şöp sūrasaq – jauabyñ mynau.
– Joğaryğa aryzdanyñyz!
– Bir şana şöp üşin joğaryğa baruym kerek pe iendi? Qajet bolsa
baramyn.
– Baryñyz, baryñyz. Öziñiz ükimetke qarsy söz aitasyz. Balañyz
ükimetke qol köteredi. Söitken ükimet sizdi bağyp-qağu kerek, ä! Jojoq, biz büitip jat piğyldy jaudyñ semiasyna qamqorlyq jasauğa
mindetti iemespiz!..
Keñseden qorlanyp şyqty, kökiregi öksikke tolyp. Köz aldy
būldyrap ketti. Üige jetkenşe köz jasy tiylğan joq, yzğyryq
aiazdan tamşylağan jasy paltosynyñ omyrauyna marjandai bop
saudyrap qatyp qaldy.
Azan-qazan möñiregen qara siyrdy qaiqaityp tūryp bastan bir
tepti. Bar öşin sodan aldy. «Öl, qarasan! Aram qat! Sen bolmasañ, osy
sözdi iestir me iedim! Büitip qorlanar ma iedim!»
Qorlyğy men qiiänatyn köz aldynan ötkizip aşynğan ana odan
saiyn kökiregi tilinip, qystyğa öksidi. Qūdai-au, qaitse qūtylmaq būl
azaptan? Ne keregi bar büitken ömirdiñ. Qyzyğatyn, qimaityn ne
qaldy? Köz aldy qalyñ tūman, jylt joq. Moinyna masyl anau auru
şal men şyryldap dalada qalatyn myna jūdyryqtai ieki ūl bolmasa,
asylyp öle salğysy-aq kelip tūr. Qylğynyp, bauyzdalyp...
keibireuler nege ölip jatady deseñ, östip tyğyryqqa tirelgende,
ömirdiñ tük mäni qalmaidy ieken ğoi.
İeki kün boiy jylap, qaiğydan janşylyp, talyqsyp baryp közi
ilinip ketken. Ūiyqtady ma, ieseñgirep jatty ma – qanşa uaqyt ötkeni
belgisiz, selk ietip basyn köterse, qyrau basyp, şeldengen terezeden
bozaryp tañ kirip keledi ieken. Jo-oq, ūzyn köilek-yştany ağarañdap
tañ bozymen qūşaqtasyp bireu tūr soraiyp. Kereuettiñ arqalyğynan
ūstap, qūlap qalardai qalt-qūlt teñseledi. Añ-tañ. Öz közine sensin be,
joq pa. Jaña ğana ies-tüssiz, tirşilikten ümitsiz jatqan şaly!..
– Äi, Nūrğaişa! Nūrğaişa! – dedi dauysy qaltyrap. – Ūiyqtap
jatyrsyñ ba?.. İä, qinaldyñ ğoi, beişara!
– Ūiaumyn, – dedi būl jüreksine ün qatyp.
– Men, mine, türegeldim! Körip tūrsyñ ba, türegeldim. Aiağym
qimyldaidy, jüre alam! Mine, mine! – Kereuettiñ basyna bir qolymen
taianğan küii arly-berli qaltaqtap jüre bastap iedi, ne isterin bilmei
bürisip bir orynda şegelenip qalğan Nūrğaişa ūşyp tūryp, janyna
jetip bardy da, qūlasa qağyp alardai qanatyn jaia şyrköbelek
ainalyp:
– Baiqa, aqyryn-aqyryn... O, täñirim, aqsarbas, aqsarbas! – dedi
kübirlep. Öñi me, ieles pe – äli sener iemes. Ağarañdağan köilektiñ
syrtynan ūstauğa batyly barmai, qolyn soza berip tartyp aldy.
Küdigin küşeite tüskendei, aldyndağy aq kiimdi: «Şegir atam qasymda
tūr iedi ğoi, qaida ketti?» dep jan-jağyna qarağyştap iedi, «Oibai,
qūdai, ne deidi!» dep baj ietip, yrşyp tüsken.
– Qoryqpa, bäibişe! – Ornyqty dauys qolyn sozyp, küdiktiñ
şyrmauynan suyryp aldy. – Jaña qasyma Şegir atam keldi. Ol kisi
äulie bolğan ğoi jaryqtyq. Kökbastaudağy ziratyna bala kezimde
auru-ğarip, qūrsaq kötermegen äielder şyraq jağyp tünep jatatyn.
Keiin Hruşevtiñ tūsynda jappai jügeri iegu nauqany bastalğanda
Kökbastaudy da jyrtyp, şañyn aspanğa şyğardy iemes pe. Araq işip
ap, ziratty taptap ötken ieki traktoristiñ biri jyndanyp suğa ketip
öldi, iekinşisi til-auzynan airylyp, mügedek bop qaldy. Qazir de süiek
jatqan jerdiñ üstine kelgende traktor özinen özi sönip, toqtap qalady
ieken. İestigenim bolmasa, ol kisini körgen joqpyn ğoi. Aq saqalynyñ
ūşy ieki airylyp, öñirin japqan, sūsty, ūzyn sary kisi ieken. Qolynda
ieki büktep ūstağan sary ala qamşysy bar. «Neğyp jatyrsyñ, tūr!»
dedi būiyryp. «Tūra almaimyn, ata. Jarty denemde jan joq» dedim
tilim kürmele. Üstime tönip kelip, äldebir dūğany üş qaitalap, betime
üşkirip iedi, jansyz siresken sol jaq jarty denem şymyrlap ysi
jönelgeni. «Äziz-Sūltannyñ keudesin qara tas basyp jatyr. Jalğyz
älim keletin iemes, jür, iekeuimiz baryp kötereiik. Bol, tez!» dep
jağymnan şapalaqpen tartyp qalğanda, ūşyp türegeldim. Seneiin be,
senbeiin be?..
Köz aldyndağy bolyp jatqan keremetti sanasyna siñire almai tañtamaşa bop otyrğan Nūrğaişa Äziz-Sūltannyñ iesimin iestigende, selk
ietip ūianğandai zor qaiğysy iesine tüsip, kökiregin qara tünek qaita
basty. Osy sätke deiin köñili qos qasyrettiñ ortasynda şöre-şöre
şyryldap bölinip-jarylyp kelgen. İendi otağasynyñ beti beri
qarağandai rai tanytqan soñ, yqylas-nazary tūtastai Äziz-Sūltanğa
auysty. Balasynyñ basyna üiirilgen baqytsyzdyqtyñ şyn mänin
jan-jüregimen jaña sezingendei, birjolata janşylyp, küirep qaldy.
Tereñnen lyqsyp şyqqan aşy zar tar kökirekke syimai, tūrğan
jerinde şökelei ketip, öksip-öksip jibergen.
Jar basyndağy jalğyz üide jaña bir tañ jylap atyp keledi.
Şel köz terezeden syzdyqtağan bozamyq säule bölme işindegi
qarañğy tündi bolat būrğydai üñgip, qas qağymda közge şalynbas
bualdyr tozañğa ainaldyrsa da, Ana kökiregindegi tünekke jylt ietken
syzat tüsire alar iemes. Sorly ana qanşama künnen bergi qystyqqan
jasyn toqtata alğan joq, äppaq şaşy jerge tögilip ieñkeiip, syrtta
iesik tyrnap öksigen jelge qosyla, sybyrlai syñsydy:
– O, jaratqan Allam-au, büitip zarlatatyndai ne jazdym, ne künäm
bar aldyñda? Qaiğysyz işken qara sudy qanağat qyp keldim. Köp närse
sūradym ba senen? Bailyq ber dedim be? Abyroi-ataq üşin
jalbarynyp minäjat qyldym ba? Soñymnan iergen qūlyndarymnyñ
amandyğynan basqa ne sūradym? Sony köpsindiñ be menen? Nege
taryldyñ sonşa, ne piğylymnan taptym? İeñ bolmasa, qara nan,
qatyqsyz köjemdi alañsyz işuge haqym joq pa iedi, būl ne jazañ! On
segiz myñ ğalamnyñ iesi päruardigarym, qaida seniñ ğadildigiñ?!!
– Toqtat, sūñqyldamai! – otağasynyñ ientikken, älsiz dauysy ämirli
iestildi.– Adamnyñ qiiänatyn Allağa jappa! Boldy, sabyr qyl iendi! –
Älgindegidei iemes, buyny bekigendei, kereuettiñ arqalyğynan qolyn
ajyratyp, jaña aiağy şyqqan baladai qalt-qūlt bir basyp-ieki basyp
kep bölmeniñ ortasynda qalqaiyp tūrdy.
– Jaradyñ, qūlynym! Atanyñ küşin, ananyñ sütin aqtady degen
osy. Biz isteuge tiisti, bizden ilgerindi-keiingi ūrpaq atqaruğa tiisti
ūly ierlikti sen jasadyñ. Biz ieñse kötere almadyq, serippemiz basylyp,
iştei bulyqtyq; qarsylyğymyzdy qanjardai jūtyp, qorlyq pen
tepkige ünsiz köndiktik. Al, sen qūlynym, täñirdiñ tañdauyna iliktiñ.
İerekşe nūry tüsip, aruaq qondy... Sorañdy ağyzbai, toqtat iendi,
bäibişe! Qazaqtyñ qai balasynyñ qolynan mūndai ierlik kelip iedi.
Osyndai ūl tapqanyña maqtanbaisyñ ba!..
Būl nege köndikpegen bas. Qatybas tirliktiñ nebir qyspağynan ötip,
qaiğynyñ özinen quanyş jasap üirengen beibaqtyñ bolymsyzğa
iemeksip, dätke quat qyp tūrğanyn sanasy sansyrağan şerli ana qaidan
tüsinsin.
– Oi, aljyğan baiqūs, ne sandyraqtap tūrsyñ! – dedi basyn ieki
jağyna kezek şaiqap. – Neme jetisip maqtanamyn! Būl
baqytsyzdyqty körgenşe, ölsem-ietti!
– Sabyr ieteiik, bäibişe. Beliñdi bu, berkin. Tumaq bar da ölmek bar,
bireu ierte, bireu keş. Däm tatary solai bop, abyroimen ozsa, oğan da
könu kerek. Äziz-Sūltannyñ ornyn joqtatpasyn dedi me, aruaq
qoldap, mine, men sal bop süiretilip jatqan jerimnen tūrdym. Būl da
qūdaidyñ keñşiligi şyğar. Aq peiilden jaralyp, aq süt iemgen
jaryğymnyñ ädil isin, abyroily iesimin medet tūtaiyq köñilge!..
Tañ bozynda bölme ortasynda köilek-dambaly ağarañdap, sabyrly,
qoñyr dauyspen kümbirlep uağyz aitqan abyzdyñ aq saqalynyñ
ūşynan ystyq jas tamşylap tūrdy. Köz aldy būldyrap öksikke
bulyqqan şerli ana ony biraq ala köleñkede baiqar iemes.
OTYZ İeKINŞI TARAU
TÄTTI AZAP
1
Şyqañ – Şynarbai Äşetoviçten soñğy uaqytta myqtap maza ketti.
Säbirany körgennen beri köñili astan-kesten, tynşyğan typ-tynyq
köl iedi, bauyry jaltyrağan aq sazan şolp-şolp oinap aidynyn
tolqytty. Onsyz da kerbez kisi ainağa tipten jii qaraityn boldy.
Krem-massajdyñ ne türin qoldanyp, qalai kütinse de betindegi
ūrlanyp kirgen äjimge, tarağan saiyn penjagynyñ öñirine jypyrlap
qonğan jartysy aq, jartysy qara şaşqa qarap, ūzaq-ūzaq kürsinedi.
Jüregi qūrğyr, on segizdegi bozbaladai ielegizip, baiyz tapqyzar iemes.
Közin aşsa da, jūmsa da Säbira ielestep, tätti azappen kökiregi
yñyrsidy.
Kino üiinde Ūlbanu siiäqty Almatydağy ysqy aiaq pysyqtar men
nomenklaturalyq qyzmetkerlerge arnap ai saiyn gollivudtyq, tağy
basqa şeteldik ärtürli ağymdağy jaña filmderdi jasyryn körsetip
tūrady. Köbinekei pornografiiä. KazGU-de oqityn ortanşy qyzy
iekeui qūr jibergen iemes. Qiiälyñ jetpes qyzyqtyñ kökesi sonda.
Osyndai kino köru üşin-aq bastyq bolu kerek ieken ğoi dep oilaidy
keide.
Tün balasynda tynyş ūiqy joq. Jastyqqa basy tise boldy, küni
boiy sanasyn sansyratqan ielester men tätti qiiäldar tüsine ienedi:
qyz, jigit bop Säbira iekeui jasyl baqta qol ūstasyp kele jatady, ne
valstiñ yrğağymen ädemi terbelip, küñgirt säule tökken keñ zalda
bilep jüredi, iendi birde aq tösektiñ üstinde aq tänderi aiqasyp, airajaira aimalasyp jatqany...
Bügin de mine, Säbira iekeui soñğy körgen gollivudtyq filmniñ bas
keiipkerlerine ainalyp, tar tösekte tabysqan. Jügensiz qūmarlyq
oinyna kirisip, jany yşqynyp jatyp ūianyp ketken. Jüregi oinap,
auzyna tyğyldy. Öz üii, öz tösegi, teris qarap jatqan öz äielin körip,
dybysym şyğyp ketpedi me, Säbiranyñ atyn iestip qoimady ma dep
zäresi ūşty. Körpe üstinde maldas qūryp mäñgirip ūzaq otyrdy.
Jañağy tätti ieles köz aldynan keter iemes. Batar aidyñ öleusiregen
jaryğy ma, tañ bozy ma, üi işi ala keuim. «Būl päle sybağasyn keiinge
daiyndap, ötirik ūiyqtap jatqan joq pa?» dep äieli jaqqa küdiktene
qarady, demin işine tartyp, qūlağyn tosty. Joq, alañsyz ūiqy
qūşağynda, jūqa tanauy pys-pys ietip, bir qalypty tynys alady. Sol
aiağyn körpeniñ üstine tastap, işköilegi türile, juan jambasy
jarqyrap toñqaiyp jatyr. Bäribir qyzyqpady, qaita boiyndağy bar
mini osy sät badyraiyp körinip tūrğandai: moinyna äjim tüsip, iemşegi
salbyrai bastapty; myqyny qandai juandap ketken! Tobyğy
şodyraiyp tūr ma, qalai özi?.. Äiteuir, ieş jeri jağar iemes, bir-aq
künde syiyqsyz, süikimsiz bop şyğa kelgendei.
Fatima özinen jiyrma jeti jas kişi. Tūñğyş qyzymen tüidei
qūrdas. Osyğan qolym jetse, ieki düniede armanym joq dep ölip-öşip
jürip üilengen ğaşyq jary. Marqūm bäibişesi nauqastanyp
jürgende-aq iekeui äueii bolğan. Qazannan osyndağy joğaryda isteitin
abziynyñ üiine qonaqqa kelgen ierke totaş ieken. Qūdai aidap, tağy bir
jūian abzidyñ qyz ūzatu toiynda iekeui tanysyp qalğan. Körgen betteaq küiip-jandy. Degbiri qaşyp, yntyzary kün sanap arta bergen.
Qyzyl alma uyljyp pisip tūr. Qyzyğuşy, silekeiin jūtyp
tamsanuşy köp, Qarmanbasa, kez kelgen sabağynan üzip äketeri haq.
Basy äñki-täñki. Äielimen ajyrasaiyn dese, äri nauqas, äri qaiyn
jūrtynyñ doğynan qorqady. İeki qoltyğynan bolmasa da, bir
qoltyğynan süiep jürgen äidik qainağa äleuetti qolymen jelkesinen
bir-aq nūqyp tağynan töñkerip tastamai ma. Äieli marqūm ūzaq
auyrdy. Qūdai özi keşsin, moiyndamaq tügili, oilaudyñ özinen
şoşidy osy uaqytqa şeiin. Künde sovminniñ auruhanasyna baryp
balalarymen kezektesip bir sağat – jarty sağat äieliniñ qasynda
otyratyn. Beişaranyñ maiy tausylğan şamdai kün sanap sönip bara
jatqan qan-sölsiz jüzin körgende, qabyrğasy sögilip qamyğudyñ
ornyna, kökirek tükpirinde äldebir qara şaitan sekirip, alaqanyn
şapattap: «qūtyldyñ, qūtyldyñ!» dep qūlağyna sybyrlağandai
bolatyn...
Obaly neşik, osy tabaldyryqtan attağannan beri Fatima betine
jel bop tigen iemes. Jastyğyn pūldap, qyltyñ-syltyñ minez
körsetken joq, ondai oi tipti qaperine kirip te şyqpaityndai, iilip –
jastyq, jaiylyp – tösek. Quanyş-qyzyqty tek öz şañyrağynyñ
astynan izdeitin täubaşyl analyq minezben ot basynyñ berekebirligin oilap qaltyrap tūrğany. Mūnyñ tartynşaqtağanyna
qaramai, iedel-jedel ieki qūrsaq köterip, üi irgesin bekite tüsken. İendi
osy tört qabyrğadan tys jerde ol üşin ömirdiñ ieşqandai qyzyqşyjyğy joq tärizdi.
Baptanyp tañerteñgi şaidy işip bolğan soñ, sylanyp-sipanyp
jūmysqa daiyndala bastağan. Üide köldeneñ ieşkim joq iekeuara
qalğanda Fatima būny «Şyqaşka» deitin ierkeletip. Şala ūiqydan
ba, älde büireginde bir kiltipan bar ma, moinyna asqan tükti
oramaldyñ bir ūşyn suyq sumen sulap, köziniñ aldyndağy kültildegen
isikke basyp tūr iedi, as üige qarai ötip bara jatyp, qalt toqtai qaldy
da, tu syrtynan: – Şyqaşka-a! – dedi dauysyn soza nazdanyp. – Soñğy
kezde ainağa köp qaraityn bop kettiñ. Sende bir özgeris bar!
Ūrynyñ arty quys degen, Şyqañnyñ arqa tūsyn şym ietkizip aiaz
qaryp ötti. Äitse de syr bildirgen joq.
– Äielimiz jas bolğan soñ, iendi qaitemiz. Kütinbesek bola ma! – dedi
qaljyñğa būryp.
– Ondai qulyqty qoi. Baiqa, meniñ agenturam jaqsy jūmys isteidi.
Habarlap tūratyn adamdarym bar!
– Qoişy, şaldy kim kerek qylsyn!
– Sen – şal iemes, balsyñ! – Fatima talpynğan yp-ystyq qos anaryn
maikaşañ tūrğan Şyqañnyñ arqasyna japsyryp, belinen aiqara
qūşaqtady. – Jasarğanyñ kerek iemes mağan. Men üşin şaşyñnyñ ağy,
betiñniñ äjimi bolğany jaqsy. Sonda senimdireksiñ!
– Öi, aqymağym meniñ.
Fatima küieuiniñ iyğyna basyn süiep, ainağa qarap közin qysty: –
Joq, Şyqaşka, sen iel közinde jüretin azamatsyñ, qatyp jür, sänden.
İel qyzyqsyn!
– Mine, söziñ iendi tüzeldi... Jaraidy, jūmysqa keteiin.
– Tüske ne äzirleiin? Tūşpara? Sorpa?
– Öziñ bil. Kelmei qaluym da mümkin. Qarbalas jūmys köp bügin.
– Jūmys qaida qaşady, densaulyğyñdy oila. Rejim saqtap
tamaqtanbasañ, gastritiñ aşylyp ketedi.
– Jaraidy, körermiz...
Maşina keldi-au degen mezgilde paltosyn jüre kiip, diplomatyn
alyp, apyl-ğūpyl iesikke bettep iedi, Fatima jolyn kes-kestedi:
– Şyqaşka, sağan ne bolğan özi?
Būl «iä, ne bopty?» degendei, tük tüsinbei, sūrauly jüzben qarady.
– İeşteñe ūmytqan joqsyñ ba?
– Joq.
Fatima kürsindi. Tūp-tūnyq möldiregen bota közi äntek jautañ ietip,
ūzyn kirpikterin tömen tüsirgende aqşa qardai kirşiksiz jüzin būlt
şalğandai boldy. Köñil şirkin basqağa auyp, köz tūnğanda ieşteñeni
körmeidi iekensiñ ğoi, äitpese, osy tūrysynda Fatima suret iedi. Kirp
igin basqan auyr mūñdy küşpen serpip, janaryn jarq ietkizip aşyp
aldy da, aş beli üzilip, yp-ystyq aq bilegin mūnyñ moinyna asty.
İegin äntek būryp, qan tamyry bülk-bülk soğyp ülbiregen tamağyn
aldyna tosty. Künde jūmysqa keterde alqymynan ne betinen süiip
qoştasatyn. Bügin sol ädetinen jañylypty. Amalsyz ieñkeiip aq
tamaqtan öpken. Sol sät bükil bolmysyn baurap köz aldynda möldirep
tūrğan Säbirağa opasyzdyq jasağandai jüregi bir türli qaltyrap,
syrtqa şyğysymen jerge şyrt tükirdi de, oramalmen iernin üstiüstine sürtkiledi.
Talai jyl birge qyzmettes bop, qabaq tanuğa äbden jatylğan
syralğy hatşy äiel bastyğynyñ kezekti mahabbat mausymy
bastalğanyn jaqsy biletin. Osyndai sätte jelikken şaldy jelp
ildetip, köñilin kötere söileuge şeber, buynyn bosatyp ap, ony-mūny
qolqasyn jiñişkelep ötkizip te jiberetin.
Şyqañ iemen iesikti syqyrsyz aşyp işke iengende aq tompaq
kelinşek qarğa aunağan tülkidei ornynan ūşyp tūryp, būlañdai
qarsy aldy:
– Şynarbai Äşetoviç, tifä, tifä, til-közim tasqa, bügin jainap
ketipsiz ğoi! – dedi sälemdeskennen keiin özimsingen ierkin ünmen. – Kün
saiyn jasaryp barasyz!
Şyqañ kelinşektiñ köterme sözine onşa seniñkiremese de, sengisi
kelip ielitip qaldy:
– Köñiliñdi qūdai kötersin, Svetoçka! Hal neşik?
– Jäi, ieptegen! – dauysy kürt synyp, kelinşek mūñaia qaldy.
– Ne mūqtajdyq, problema bar?
– Älgi kişi ūldyñ älegi. Bala ülkeise, problema da ülkeiedi ieken
ğoi.
– Ne, üilenem dei me?
– Öitse arman ne! Militsiiäğa tüsip qapty. Temekisinen naşa
tabylğan dei me? Bir künniñ işinde üş myñ tauyp äkelmeseñ, is
qozğaimyz depti.
– Tikelei ainalysyp otyrğan kisilerdiñ atyn bilip berşi. Men
bastyqtarymen söileseiin.
– Rahmet, Şynarbai Äşetoviç. Qazir-qazir... – Aq tompaq kelinşek
toq myqynyn oinatyp, şyryldağan telefonğa qarai ūmtyldy.
Şyqañnyñ jūmysy qarbalas bastaldy. Basqarma, bölim basşylary
qoltyqtaryna bir-bir papka qysyp ap, kezek-kezek kirip, tüske deiin
aldyn bosatqan joq. Toğyz qatynnyñ tolğağy däl bügin taqalyp
qalğandai, biri «kürdeli jöndeudiñ smetasyn bekitu kerek» deidi bir
qora qağazdy aldyna jaiyp; iekinşisi «mynau KRU-diñ ötkendegi
tekseruine bailanysty jazylğan tüsinikteme» deidi qoly dirildep.
Şyqañ tezirek qūtyluğa asyq. Köp qağazdy är jerinen bir
audarystyryp, qasyn qaişylap, qatañ dauyspen: «Bäri dūrys qoi? Şi
şyğyp jürmesin!» dep qyjyrtyp alady da, şynaşaqpen şūqyp
körsetken jerlerge qolyn süikep qūia salady. Uh, dep kresloğa iendi
şalqalai bergende tağy bireu kirdi ientelep.
– Keşegi qağazdy qarai aldyñyz ba?
– Ol ne qağaz?
– Soñğy Plenumnyñ şeşimine säikes ministrliktegi ideologiiälyq
şaralardyñ jospary turaly. Ortalyq Komitet tezdetiñder dep
jatyr.
– Qarai alğam joq, qolym timedi. Özderiñ jauap jazdyñdar ma?
– Äueli sizdiñ naqty ūsynysyñyzdy bileiik dep.
– Ne biletini bar. Özderiñ birdeñe qyla salsañdarşy...
Jigit közi baqyraiyp, ornynan sozalañdai tūrdy. «Myna şal
aljasa bastağan ba, ne istep, ne qoiğanyn bilmeidi. Pensiiäsyna nege
ketpeidi ieken!»
Rasynda da jūmysty oilap otyrğan Şyqañ joq. Joğarydağy jaña
kelgen qojaiyn bükil respublikanyñ şañyn qağyp, barlyq buynda
tazartu jürgizip jatsa da, jağdaiym qalai bolar ieken dep saspaidy.
Öitkeni būl basqarğan ministrlik – saiasattyñ tolqynynda jüzgen
ideologilyq ūiym iemes, önerkäsiptik mekeme. Äri sol saladağy, mine,
ūlttyq kadrymyz dep tūqymğa ūstap otyrğan azyn-aulaq qazaqtyñ
biri. Onyñ üstine jaña qojaiynnyñ tilin tez tauyp, ainalasyna
üiirile qalğan atalastary da jauğa oñai bere qoimas. İendeşe,
Şyqañnyñ bir jeñi bos jatpai qaitsin.
Kisi aiağy saiabyrlağan sätte Svetağa:
– İendi ieşkimdi kirgizbe. Joğary jaqpen söilesip jatyr dep ait! –
dep tapsyrdy da, – Älgi kim iedi?.. – dedi jorta oilanğan bop,
ūmajdalğan qağazdai betin tyrjityp. – Säbirany şaqyrşy,
tapsyratyn şarua bar.
Syr bildirmegen kelinşek būryla bere bir jymyñ ietti.
2
Mūnda isteitin äielderdiñ deni auqatty. Kütinip-baptanuğa bipaz.
Qaşan bolmasyn şyñğyrğan modanyñ aldynda şyryldap jüredi.
Biraq qanşa sändense de köilekteri ğana körinip, özderi körinbei
qalatyn. Jūmysqa ornalasqan bir jarym ai işinde Säbira öz mindetin
mültiksiz atqaryp keledi. İeşkimniñ aldynan kese-köldeneñ ötken iemes.
Nege iekeni belgisiz, sonda da talai adamnyñ suyq qabağyna jolyqty.
Äsirese qyz-kelinşekter jaqtyrmaitynyn aiqyn añğartyp jür.
Aralaryna pana izdep jautañdap kelgen jūdyryqtai qyz ol
apailarynyñ qai ieginine tüskenin bilmei añ-tañ. Şyqañ körsetken
iltifatqa işteri küie me ieken? Şyqañ da qyzyq, bir japyraq qağazdy
poçtağa ne bir mekemege aparu üşin maşinasyn beredi. Özim-aq baram
ğoi dese, «ükimettiñ jūmysy, ükimettiñ maşinasymen apar» dep
bolmaidy. Qara «Volgağa» qysylyp minip, qysylyp tüsip jatqanda:
«Piştu, mynau kurer iemes, fiurer boldy ğoi!» degen pyş-pyşty
qūlağy iestimese de tu syrtymen sezetin. İesesine ierkekter qauymyna
bek qadyrly. Töbe şaşy tüsip, qaryny salbyrağan sary tis
ağailardan bastap jigit-jeleñderge şeiin mūny körse jel şaiqağan
japyraqtai ielbirep tūrğany, közderi jypylyqtap, galstuktaryn
tüzep öz-özinen äbiger bop qalady. Keibir batyldary oñaşada
qolynan ūstağysy keledi, süzile qarap alqynyp: «restoranğa barsaq
qaitedi?» deidi;
«Kirpigiñde jūldyz janyp, kün şyğady – külgende.
Ömirimdi berer iedim betiñdegi bir meñge!..» dep öleñdetip üzdige
sybyrlaityndar da bar. Däl bir Omar Haiiam dersiñ!
Aitty-aitpady, Säbira kelgennen beri talaidyñ tynyş ūiqysy
qaşqany ras. Tömen ietektiniñ biri mendei-aq bolsyn dep tanauyn
kökke köterip jürgen qyz-kelinşekterdiñ būğan qadalğan közderi –
qyp-qyzyl şoq. Şoq bolmai qaitsin. Bir-bir bölimniñ beldi
qyzmetkeri, joğary bilimdi maman. Soñğy modamen kiingen. Būryn
qyzmettes ier-azamattar qas qağyp külimdep, «jainap ketipsiñ ğoi!»
dep ärtürli äzil aityp, köñilderin köterip tastauşy iedi. İendi myna
üstinde dūrys kiimi de joq, «auylbaiskaia» qaidağy bir kurer körinse
boldy, ierkek bitkenniñ silekeii şūbyryp soğan iesi ketip, būlar ieski
kiim, kereksiz būiym siiäqty ieleusiz qalatyn boldy. Olar üşin būlar
buhgalter, bölim bastyğy, inspektor ... iağni qyzmettes qana. Basqa
ieşkim iemes. Osydan keiin küiip-pispei qalai jany şydasyn. Säbira
ūzai berisimen dereu ainağa jügiredi: «Osy qanşyqtyñ qai jeri artyq
menen?!!» Kosmetiçkasyn alyp, ierinin, qas-kirpigin būiaidy. Betin aqqyzylyn aralastyryp dalaptaidy. Būiaudy qanşa qalyñ jaqsa da
ainadağy özi men köz bederindegi surettiñ arasy jer men köktei
bäribir. Amalsyz kürsinedi. «Ätteñ, bailyğyn da, bedelin de, körip
jürgen külli rahatyn ana qyzdyñ ajarynyñ jüzden bir jūqanasyna
tärk ieter iedi-au!» Kökiregin qars aiyrğan armandy biraq syrtqa
şyğarmaidy, sybyrlap ta aitpaidy. Ondai oidy moiyndaudyñ
özinen qorqady, qorynady. Jan düniesiniñ qūpiiä bir qatparynda
ieriksiz qyzyğyp, şirkin-ai dep tūrsa da, aşyq süisinuge pendelik
kökirek jibermeidi. Özinde joqty basqanyñ boiynan köru – äiel zaty
üşin qandai qorlyq!
Säbiranyñ ajar-körki osyndağy talai sylqymnyñ işine qyzyl
şoq bop tüsip, amalsyz öşpendiligin qozdatty. Tal boiynan min taba
almağan soñ, köileginiñ arzandyğyn, ietiginiñ modağa kelmeitinin...
syrtynan söz qylyp, soğan äjeptäuir aiyzdary qanyp qalatyn.
Bärinen būryn būny közderine küiik qyp qoiğan Şyqaña ökpeleri qara
qazandai. Päleniñ basy – osy şaldyñ özi. Äli künge deiin qūrty
basylmai äukesi salbyrağan käri azban. Qaidağy bir hat tasuşy
kurerdi ministr basymen astyndağy maşinasyn berip taltañdatyp
qoiğanyn aitsaişy. Balasy iemes, baldyzy iemes, ol neğylğan
äspetteu!
Tis qairap, yzağa bulyqqan äielderdiñ şydamsyzdau bir toby
Şyqañnan tikelei öş aluğa kirisken. İetekterine namaz oqyp jürmese
de, moral aituğa maitalman, özgeniñ minin körgiş, päle qaida dep
iyğyn tyğyp ientelep tūratyn jobalau bölimindegi üş kelinşek bir
küni oñtaily uaqytta iesikti jauyp ap, Şyqañnyñ üiine telefon
soqty. Oilary – saqaly jelpildegen käri şaitandy şondanaiy
şyğyrğa qystyrylğan sasyq tekedei bir baqyrtu. Aiudai aqyrğan
sary qatyn bir tarpysa, nesi qalar deisiñ.
«Allo, būl Fatima jeñgei me ieken? Biz – Şynarbai Äşetoviçtiñ
qaramağynda isteitin qyzmetkerlerimiz. Sizge bir mañyzdy mäsele
jaily aitsaq dep iedik...»
«Ol ne mäsele?» dedi arğy jaqtan tiksingen dauys.
«Qalai desek ieken... Būl özi qiyn närse. Bir jağynan sizdi aiaimyz.
Aitpaiyq desek, ieldiñ bärine jariiä, öreskel tipti!..» dep jeldi ürlep
qyzdyrmalatyp körip iedi, ananyñ qolq ietip ienteleitin türi joq,
samarqau.
«İä, aita beriñiz!» dedi sabyryn şaşpai.
«Siz küieuiñizdiñ jūmysta ne isteitinin bilesiz be?»
«Ne isteuşi iedi, jūmysyn isteidi de?»
«Siz tük bilmeidi iekensiz, onyñ jūmystan basqa da jūmysy bar.
Keiingi uaqytta minez-qūlqyn baiqap jürgen bolarsyz, jūmysta
köñildesi bar, bir jas qyzben äueii bop jür!!!»
«Oi, qūdai-ai, sol ma! – dedi anau bastaryna batpanmen gürs ietkizip.
– Basqa bir mañyzdy birdeñe ieken desem. Qyzğa kim qyzyqpaidy,
qymyzdy kim işpeidi? İerkek bolğan soñ jürsin, qydyrsyn. Noqtajügenin sypyryp baiağyda-aq ierkin jibergem. Myqty ieken ğoi şalym,
ondai qolynan kelse. Molodets ieken. Qyz qalai özi, ädemi me?» Būlar ne
derin bilmei auyzdary añqiyp sileiip qalğan.
«Siz ne dep kettiñiz, tüsinbei tūrsyz-au deimin?»
«Bärin tüsinip tūrmyn. Qaidağy kempir-sampyr iemes, şalyma qyz
qarasa, maqtan iemes pe! Sizder, sirä, özderiñizge qaramağan soñ, işteriñiz
küietin bolu kerek!»
«Jo-joq, mülde olai iemes. Biz sizge jaqsy oi, janaşyr nietpen
zvondap tūrmyz...»
«Jaqsy, rahmet. Basqa aitaryñyz joq pa? Bärin jazyp aldym.
Sizdermen KGB söilesedi. Çao!» Uysyndağy yzyñ-yzyñ qyñsylağan
qara trubkağa äldebir qūbyjyqtai üreilene qarap, tūğyrğa tastai
saldy. Bir sazaryp, bir bozardy.
«Vot dura! Mūndai da misyz qatyn bolady ieken-au! Qyzğanudyñ
ornyna söite bersin, molodets deidi. Būl myqtylarda neşe türli
apparat bar, jazyp aluy mümkin. İendi qaittik?!» Zäresi ūşqan üş äiel
KGB-nyñ jansyzy qaşan kep şap berer ieken dep sol künnen bastap
kündiz külki, tünde ūiqydan airylğan.
3
Säbira Şyqaña dän riza iedi. «İapyrau, düniede mūndai da
qaiyrymdy adam bolady ieken-au!» dep tañ-tamaşa bop, şeksiz
rizaşylyqtan közine ystyq jas üiiriletin. Qaida barsa köz soqty bop
qağaju, qorlau körip, qatygez qiiänattan şemen bop qatqan jüregin
osynau äziz ağanyñ meiirim-şapağaty, jan jyluy jibite bastağandai
iedi. «Şirkin-ai, boq tazalasam da öz künimdi özim körip, Almatynyñ bir
būryşynda ilinip jürsem arman ne» deitin keşe ğana. İendi ol arman
ölip, kökirek tükpirinde pendelik jaña ümitter qylañytyp keledi.
Şyqañnyñ būğan mūnşa neğyp meiirimi tüskenine tañ. Jağdaiyn
tüsingen soñ, «meniñ balam siiäqty būl da bireudiñ älpeştegen aiaulysy
ğoi!» dep müsirkei me ieken, älde Jeltoqsan oqiğasyna iştei
tilektestik tanytyp, zardap şekkenderdiñ bireuine bolsa da
körsetken patriottyq qamqorlyğy ma? Äiteuir, būny körgen jerde
ieljirep, ielpildep tūrğany. Maşinasyn basybaily berip qoidy.
«Jaiau jürme, anau-mynau isiñ bolsa, qysylmai paidalan» deidi. Anada
student qyzy bir jaqqa baru üşin maşina sūrap iedi, «avtobuspen bar!»
dedi. Anau: «Priam, syğylysyp, üstimdi bylğap avtobuspen jürem be.
Tipti ol jaqqa qandai avtobus baratynyn da bilmeimin!» degen keiip.
«İendeşe taksimen bar. Qazir būrynğy uaqyt iemes. Memlekettiñ
maşinasyn orynsyz jūmsauğa tiym salynğan» dep ūrysyp tastady.
Säbira «Volgağa» minuge qatty qysylatyn. Minbek tügili, janyna
jaqyndauğa haqysy joqtai sezinetin. Öz-özinen uialyp-qyzaryp,
oryndyqqa salmaq tüsirmei bir şetinde şoqaiyp qana otyratyn.
Biraq jan rahatyna kim boi aldyrmağan, birte-birte ieti üirenip keledi
būğan da.
Vedomstvolyq jataqhanadan oryn alyp berdi. Küieuden şyqqan bir
kelinşekpen birge tūrady. Būl az deseñ, «bos uaqytyñda oqy,
daiyndal, jazda syrttai bolsa da institutqa tüsuge järdemdesem»
dep tağy da uäde berip, basyna peiiş künin ornatyp qoidy. Köl-kösir
yqylas. «Būl ne degen batpan qūiryq?» Keide öz közine özi senbei, osy
körip jürgenim öñim be, älde tüsim be dep ara-jigin ajyrata almai
qairan bolatyny bar.
Şyqañ būğan ylği «ainalaiyn» dep söileitin. Sol sözden kökesiniñ
basynan sipap, bauyryna basqanyndai jylylyq, ülkendik meiirim
seziletin. Bir küni oñaşa kabinette kezekti koniak qatyp kofe işu
sätinde üirenşikti «ainalaiyn» deitin ülkendik söz kenet kilt
jasaryp «janymğa» auysqany. Äñgimeniñ şeti şyqqanda-aq
köñilindegi äulie Şyqañ ölmese ieken dep jany japyraq bop
qaltyrağan. Kişireimeşi, biigiñnen tüspeşi, jan ağa, dep jalbaryndy.
Biraq ol sät saiyn qadyry joq jeñiltek jaman şaldardyñ birine
ainalyp küikilenip, qūldyrap bara jatty.
Stol basynda Gioteniñ seksennen asqan şağynda on segiz jasar qyzğa
ğaşyq bop üilengenin, Müsirepovtiñ soñğy äieli özinen qyryq jas kişi
iekenin t.b. osy siiäqty qūityrqy mysaldy köp aityp qutyñdauy tegin
iemes ieken.Ondaidy nege miñgirleidi deisiz ğoi? Olardyñ janynda
täiiri, bizdiñ jas aiyrmamyz iman-tarazy, päşti qūrdaspyz, bar-joğy
37 jas, 6 ai, 14-aq kün ülken degeni. Kenet Şyqañnyñ tamyrlary
arsiyp alğa sozylğan qaltyldaq käri qoly /būl äuelgide ortadağy
konfetke ūmsynğan şyğar dep oilağan/ qanatyn jaiğan qara qūstai
būnyñ stol şetinde jaibaraqat jatqan qolynyñ üstine qalt-qūlt ietip
kep qona ketti. Alaqany terşigen jylbysqy. Sausaqtaryn qarmai
ūstady da, ornynan tūryp, ieñkeiip, qolynyñ syrtynan qadala süidi:
«Janym!» Dauysy dirildep, üzdige aitty. Būl meñ-zeñ. Abyrjyğan
aqyly köz aldyndağy suretke ien tağa almai älek. Jaqsylyğyn satpas
meiirimdi, qamqor ağanyñ ornynda mauyqqan käri mysyqtai közi
janyp, su auyz süikimsiz şal tūr. Biraq köñilindegi jaqsy, jyly
ielesten airylğysy kelmedi, aqtau izdedi. «Bälkim, koniak basyna
şapqan şyğar, kofege ieki retinde de basyñqyrap qūiyp iedi, tyriğan
bir japyraq käri kiside ne qauqar bar!» Sol oiyn rastağandai, Şyqañ
«Men maspyn!» dep közin jūmyp, sylq ietip ornyna otyra ketti. «Bäse!»
Jüregi ornyna tüsti.
– Men sağan maspyn, Säbira! İe, tüsinbeisiñ ğoi, qaiteiin!..
– Sizge ne boldy, ağa? Mūndai iemes iediñiz ğoi!
Ūiqydan ūianğandai, serpilip Şyqañ ornynan qaita tūrdy:
– Keşir, ağañnyñ osaldyğyn... – Äjimderi qalyñdap, iyqtary
quşiyp, bir türli aianyşty jüzben jautañdai qarady.
Säbira kabinetten qalai şyqqanyn bilgen joq. Özi otyratyn
bölmedegi syrt kiimin apyl-ğūpyl kiinip, dalağa bettedi. Däliz
boiynda yzdiyp iltifat bildirmek bolğan birer ierkekti iekpinimen
qūlatyp kete jazdady. Biraz ūzap baryp art jağyna būrylğan.
Mañdaişasyndağy girlianda şeñber jypylyq qağyp, ymyrt
qarañğysynda tünere töngen tört qabatty sūr üi töbesindegi jalğyz
közi oinaqşyp, janyna barğandy jalmap jūtqan tajal siiäqty
ielestedi.
Äziz-Sūltan oraldy oiyna. Qinalğan, aşuğa bulyğyp qystyqqan
sätinde ylği da osylai. Mūñyn şağyp, şerin aqtarğysy keledi. “Külli
dünie seniñ qara tyrnağyña tatymas iedi ğoi, janym, qaiteiin iendi! –
dedi janary möltildep. – İekeumizdi būlai jazalaityndai ne jazyp
iedik, būl tağdyrğa? Öñ be, tüs pe – būl ne şyrğalañ?”
Ötkende, auyldan oralğan soñ Äziz-Sūltandy jataqhanasyna izdep
barğan. Uiattan beti küiip qorlansa da kökiregindegi ūly sağynyş ies
jiğyzbai qolynan süirep alyp barğan. İeñ bolmasa tasada tyğylyp
tūryp syrtynan bir qaraiyn, meiirim qansyn degen. Kirgenşyqqandy
anandaidan bağyp, iesik aldynda ūzaq toruyldady. Būiauy köşken
qojalaq qoñyr iesik ieñirep aşylyp, oibailap jabylyp,
sapyrylysqan iel. Biraq Äziz-Sūltan köriner iemes. Tynys buğan
dymqyl aiaz. Aiaqtaryn bir-birine qaqqyştap, qoldaryn uqalap, şolaq
alleiäny iersili-qarsyly damylsyz şiyrlaumen boldy. Bir uaqytta
qaptaldağy köşeden qiyn ötip kele jatqan Qosymhandy kördi. Jarq
ietip kün şyqqandai, jandüniesi jadyrap quanyp ketti. Qalai jügirip
janyna jetip barğanyn bilgen joq.
– Ağa, Qosymhan ağa! – dedi qūşaqtai alardai ientelep. – Salamatsyz
ba.
Qosymhan būl kim degendei añtarylyp üdireie qarady. Sälem
meziretin jasap iestiler-iestilmes ierinin jybyrlatty.
– Ağa, men – Säbiramyn ğoi. Tanymai tūrsyz ba?
– Joq, nege tanymaiyn. Sendei qyzdy kisi ūmyta ma? – dep qasyn
serpip jymiğan bolyp iedi, onysy zorlyqpen şyqqan külki iekeni
körinip tūrdy. Äiteuir būrynğy Qosymhan iemes. Közi üñireiip jüdeu
tartqan. İeñsesi päs. Tik qaramai közin alyp qaşa beredi.
– Äziz-Sūltanğa kelip iedim, ağa.
– Ol mūnda tūrmaidy ğoi.
– Qalai?
– Sen bilmeuşi me iediñ?
“Neni?” degen aşy şyñğyryq kömeiinen beri şyqpai qaldy
Säbiranyñ. Jüregi äldebir sūmdyqty sezgendei dürsildep auzyna
tyğyldy.
– Jaraidy, jür, bölmege baryp söileseiik, – dep Qosymhan sol
tömen qarağan küii teris ainalyp jüre berdi. İekeui işke iendi. Bölmede
ieşkim joq ieken. Irgedegi Äziz-Sūltannyñ jatqan oryny baiağy qalpy.
Sol tory salbyrağan ieski temir kereuet, kök odeiäl. Tek arqalyqtağy
köldeneñ asylğan tükti qoñyr oramal ğana böten. Qūlazyğan köñilmen
jüregi syzdap mūñaia qarady. Syrt kiimderin şeşip iekeui ortadağy
stol basyna qarama-qarsy jaiğasqan. Sözdi neden bastaryn bilmei,
qipaqtağan Qosymhan:
– Sen iestimegen iekensiñ ğoi? – dedi qabağynyñ üstin alaqanymen
arly-berli sipalap. – Äziz-Sūltan isti bolyp türmede otyr. Ana
Mūhit pen İerjandy da oqudan şyğaryp jibergen...
Säbira qasqağym sätte nebir küdikke küpti bolsa da, däl mūndai
sūmdyqty kütpep iedi. İeseñgiregendei bir dem meñireiip otyryp qaldy
da:
– Ne üşin? – dedi iegi kemseñdep.
– Bäri sol ana Jeltoqsandağy lañnyñ kesiri ğoi. Özinde de bar.
Sūğynyp alğa şyqpa, közge körine berme dep ieteginen qanşama
jūlqyladym, ūqty ma!.. Jağañdy joğary köterip, malaqaiyñdy köziñe
tüsirip al dedim. Qūlağyna da qystyrğan joq. Aiğai şyqsa, delebesi
qozyp ketetin qyzba ieken... – Qosymhan toñqyldap jazğyra söiledi. –
Oğan ierem dep meni de qanşa kün süireledi. Oqudan şyğara jazdady...
– Sonda ony sottai ma?
– Sottamağanda. Kisi ölimine kinäli dep otyr...
Säbira betin basyp, ökirip stoldyñ üstine qūlai ketti.
Qosymhannyñ şyr-pyry şyğyp bäiek bop jūbatqanyna qaramai,
özegi örtenip tūnşyğa ūzaq öksidi. Bir uaqytta orynynan tūrdy
sozalañdap. Syrtqa şyqty. Sezimtüisikten ada, meñireu. Ystyq jas
jüzin syza tolassyz sorğalap, ymyrt qarañğysynda ilbip basyp
keledi. İersili-qarsyly josyğan jūrttyñ birin iyğymen qağyp ketedi,
iendi birimen betpe-bet kelip toqailasyp qalady... Tünniñ bir uağynda
Tastaqtağy päterine jetken. Öliktei sazarğan jüzin körip üreilene
iesik aşqan Tänzilağa läm demesten tösegine kiimşeñ qūlai ketti...
Öñ men tüstiñ arasynda sülesoq mäñgirip jürgende Äziz-Sūltannyñ
suretin kördi gazetten. Tänzila kioskiden satyp alypty. “Arystarymai!.. Asyldarym-ai!..” deidi közin syğymdap. Sottalğan tört jigittiñ
sureti. Ortada Äziz-Sūltan tūr. İeñsesi tik, basy şalqaq. Qasqaiyp
qarsy aldyna tura qaraidy. Alaqandai habardan “atu jazasyna
kesildi” degen sözdi oqyğanda, köziniñ aldyn qap-qara tūman bürkep iestüssiz tūrğan ornynda qūlap tüsken. İeki kün tösekten bauyr kötergen
joq. När syzbady. Töbege qarağan küii meñireiip jatty da qoidy. Birge
jylap, bilgen aqylyn aityp Tänzila beişara şyr-pyr äbiger.
Jalyndy-jalpaidy. Bäribir selt ieter iemes. Myna türimen oi işine
tüsip meñireu bop qalmasyn dep zäresi ūşqan Tänzila iendi ailağa
köşti. Bylai şyğyp köz jasyn syğyp-syğyp aldy da, tüsin bermei
qatal kesimmen bezireiip dürse qūia berdi:
– Sen qyzdiki ne jatys. İeki kün jyladyñ-syqtadyñ – jetpei me
osy! Baiyñ ba iedi ol seniñ sonşa, bauryñ tilinip, basyña qara
jamylatyndai! İeñ bolmasa, betiñdi aşqan ūmyta almas yntyğyñ
bolsa bir säri. Kimiñ ol seniñ? Aidaladağy bireu. Bireki ret kinoğa
barğan iedik dep atyjönsiz qanjyğasyna böktirilesiñ be? Bäribir sağan
qaramas iedi ğoi. O nesiai, körer köz, iestir qūlaqtan uiat iemes pe. Türegel
ilenip jata bermei!..
“Apataiai, sen neni tüsinesiñ!” dep işi qan jylasa da qarsylasqan
joq. Süiretilip ornynan tūrğan aqyry. Jüreginiñ öksigin tereñge
tūnşyqtyryp, tirşiliktiñ köşine mine, meñzeñ ierip keledi sodan beri...
Tymyrsyq aiaz äri-beriden soñ bet şymşyp, jūqaltym paltonyñ
ietek-jeñine sūğanaq qolyn sumañdata bastady. Sonda da trolleibusqa
otyrğan joq. Jataqhanasy osy jerden jeti-segiz aialdamadai nedäuir
jyraqta. Köşege moinyn iip qalai telmirse de neon şamdarynyñ
jaryğy tūmandy, dymqyl auada şañytyp, nūry qaitqan käriniñ
közderindei, älsiz sebezgileidi. Qos jiegin qaiyñ men biik iemen
küregeilep, önboiy suyq tartyp üñireigen būlyñğyr alleiämen jaiau
jürip keledi. Oiy oiran-botqa. Osynau qysqy tündei yzğar şaşyp
qabartqan kökirek tükpirinde qaltyrap bir älsiz şyraq janyp iedi,
mine, iendi ol söndi. Dünie tas qarañğy. Netken aldamşy, qatygez ömir.
Düniede riiäsyz izgilik bar degenge senip kepti-au aqymaq basy. Öz
paidasyn oilamai öteusiz kim bireuge jaqsylyq jasauşy iedi öz ataanañnan basqa? Jo-joq, olardyki de iesep. Balamyz jaqsy adam bolsa
ieken deidi. Onysy – ierteñ ösken soñ asyrap-baqsyn degeni...
Bäse, özi de būl neğlyğan myrzalyq dep işinen küdiktenuşi iedi-au.
Aljyğan qaqpas nege osynşa ielpildeidi dese, büiregine bükken iesebi
bar ieken ğoi. Jaraidy, istegen qamqorlyğyna qarymta qaitaru qajet
bolsa, balasyn baqtyrsyn, kirin judyrtyp, üiin tazalattyrsyn jūma
saiyn. Saqalyna şalynyp jyğylyp jürip teke közdengeni qai
sasqany. Anau zuyldaq qara qatyn būnyñ ömir-tarihyn aitpady
deisiñ be, betine şirkeu tüsken beibaqty qalai iektesem de bolady
deitin şyğar. Qūrysyn, ol qorlyqqa könbeidi. İerteñ-aq aryz jazyp,
jūmystan şyğady... Toqta, toqta, ketkende qaida barmaq? İeki qolyn
töbesine qoiyp qūtylğanşa asyq bolğan ata-ana anau. Boq tazalaimyn
deseñ de, ieş qai jer jūmysqa almaidy, Jeltoqsan köterlisine
qatysqan senimsiz element degen artynda qoñyrauyñ bar qaida barsañ
da syldyr qağatyn. Kim iedi keşe? Taz kepeşin kiip, sol künge qaita
oralmaq pa? Ümitsiz toryqqan, är kimge bir jautañdap qorlanğan sol
bir sūrqai kezderi iesine tüskende jasyp qaldy, boiyn şarasyzdyq
biledi. Ar-uiattyñ ündeuimen qanşa būlqynam dese de, myñ jyldyq
şölden keiin tatqan bir tamşy käusardai özin adam siiäqty sezinip
qyzmet ietu baqyty – ülken-kişiniñ iltifaty, jataqhana, qolyn būlğap
şaqyrğan institut, ärine, qara «Volga» da bar... – bäri-bäri ieteginen
basyp jibermeitin tärizdi.
4
Tünimen döñbekşip köz ilgen joq. İerteñinde işi öli, syrty sau,
qatygez tirliktiñ qudalauymen ieriksiz süiretilip jūmysqa kelgen. Sol
künnen bastap iekeuiniñ «mysyq pen tyşqan» oiyny bastaldy.
– Janym! Säbiraş! – deidi şal közi jasaurap, dauysy qaltyrap.
Alaqanyn alaqanymen aialai ūstap, qolynyñ syrtynan süiedi.
Nasybai atqan nasybaişydai ieltip iesi ketedi. Qaltyrağan ierin
ūzağyraq qadalyp qalsa, būl yñğaisyzdanyp:
– Qoiyñyzşy, ağai! – dep qolyn aqyryn tartyp alady.
Batyldanğan şal kelesi sätte bileginen sipaidy. Säbira ündemeidi,
qysylmaidy, qyzarmaidy. Ağanyñ qaryndasyn ierkeletkeni, ülkenniñ
kişige körsetken meiirim-iltifaty dep ūqqan tür tanytady, basqa
ieşteñe ūqpağan-sezbegen bolady.
Şyqañ lotoreiä biletiniñ kelesisine qol sozady, biri bolmasa, biri
ūtuy mümkin ğoi:
– Osy senbi, jeksenbide «Alatau» sanatoriiyna baryp, demalyp
qaitsaq qaitedi?
Säbira tağy da tüsinbegen bop diñkesin qūrtady.
– Oi, ağa, demalatyndai şarşap jürgem joq qoi, jūmysym jepjeñil.
– Ärtürli vanna, massaj kabineti bar, iemdelesiñ.
– İemdelip qaitem. Denim sap-sau...
Biri atyp, biri qağyp arbasumen keledi. Säbirağa osy oiyn bek
yñğaily. Mauyqqan mysyqtai miiäulağan iesirik şal «janym, künim»
dep sybyrlağanğa, qolynan ūstağanğa mäz. Meili, küniñ üşin kürmek je
degen, odan ieşteñesi kemi qoimas. Ary ket te demei, tym
jaqyndattyrmai, süiemdep qusa, qarystap qaşyp, mysyn qūrtqan
jön. Bälkim diñkelegen soñ iesi kirip, jyny basylar. Olai bolmağan
künde iemeksip jüre tūrsyn. Balta şapqanşa, jañğyryq jol tabady.
Uaqyttyñ oza bergeni dūrys. İeki arada oñtaily istiñ oraiy kep qalsa,
«añqit, auzyña sañqit!» dep taiyp tūrmai ma.
Birte-birte Şyqañnyñ yqylas-iltifatyna ieti üirendi. Qara
«Volgağa» mingende būrynğydai qysylyp-qymsynbaidy; Şyqañnyñ
meiramdy syltauratyp syilaityn qymbat ätir, qorapty
konfetterin läm demei sumkasyna süñgite salady. Qimyly ierkin,
batyl. Būnyñ bärin şaldyñ qolynan süiip, bileginen sipağanynyñ
qarymtasyndai sezine me, qalai özi. Keide janyn, sezimin saudağa
salyp jürgen saudagerdei özinen jiirkenip ketedi. Al «alağan qolym
beregen» dep oilaityn Şyqañ su tübinde oinağan altyn balyq
qarmağymdy tereñirek jūta tüsse ieken dep alaqanyn ysqylap mäz.
5
Mine, şaqyryp jatyr degen soñ, jūmysyn tastai sap, tağy da
ientigip jetken qabyldau bölmesine.
– Nege izdedi ieken meni?
– Söz saptauyna qarağanda... mañyzdy şaruasy bar, bilem! – dedi aq
tompaq kelinşek dauysyn qūbylta qabaq qağyp. Bile tūryp
sūrağanyna Säbira uialyp qaldy.
Qoldan süiü, sipau, telmiru... siiäqty kündelikti repertuaryn
oryndağannan keiin Şyqañ biik arqaly, ainalmaly jūmsaq
kreslosyna baryp ülken is tyndyrğandai jüzi albyrap, balqyp bir
dem qimylsyz otyrdy da, suyrmadan bir aq konvert alyp, Säbirağa
ūsyndy.
– Būl ne?
– Hat, seni şeksiz qūrmetteitin bir ağañnan.
Säbira ieşteñege tüsinbei konvertti aşyp qarağan.
– Aqşa ğoi!
– Qaltaña salyp al. Segizinşi mart kele jatyr, mekeme atynan
syilyğymyz.
– Joq, ağa, mynau köp aqşa, almaimyn.
– Meni syilaisyñ ba?
– Syilaimyn, ärine.
– İendeşe qolymdy qaqpa.
Şyqañ bergenge alğandai quanyp otyr. Işinen «bū da bir bitken is
boldy» dep mūrtynan jymidy da, basqa äñgimege auysty.
– Qalai, sabaqqa daiyndalyp jürsiñ be?
– Azdap.
– Jūmys dep jürip qaraiyp qalma. Qai oquğa barmaqsyñ?
– KazGU-dyñ ne KazPİ-diñ filfagine.
– Dūrys, aldyn ala söilesip qūiaiyn.
– Keregi joq, ağai. Özim tüsem.
– Öziñ tüse almaisyñ.
– Nege?
– Tüsseñ, byltyr nege tüspediñ?
– Sätsizdik boldy.
– Tirek, taianyşyñ bolmasa, ylği da solai bolady.
– Köp bolsa, tüspespin. Äure bolmañyz, ağa. Onsyz da jasağan
jaqsylyğyñyz az iemes.
– Ol ne degeniñ. İeş qiyndyğy joq. Tiisti adamdarğa telefon şalsa,
jetip jatyr.
Sol arada telefon şyryldady. Äieli ieken, sañqyldap iestilip tūr.
– Şyqaşka, obedke kelmeisiñ be, keşiktiñ ğoi?
– Bara almaimyn. Jinalys bop jatyr.
– Uağynda ystyq as işpeseñ bolmaidy, asqazanyñdy qūrtasyñ.
– Jaraidy, ieşteñe ietpes. – Äieli tağy birdeñe degeli jatyr iedi, –
Boldy, uaqyt joq! – dep zildenip, trubkany qūia saldy.
????? ???? ???i? ?? ???? ????? ???i? ?i?????? ???. ????????? ??? ?????? ????i
?????????? ??????? ?????i? ?????, Şyqañ odan keiin de būny köpke deiin
jibergen joq. Säbiranyñ köz aldyna ädemi bolaşaqtyñ sanqily
suretin tosyp, ūzaq söiledi. Şyqañnyñ auzynan şyqqan är söz –
basynan tömen qarai syñğyrlap tögilgen sary altyn, ömir sürudiñ
sara jolyn siltegen siqyrly taiaqşa. Qalai boi aldyrmaiyn dese de,
keide ieltip, qiiäly qūrğyr sol jarqyn, baqytty bolaşaqqa qarai
ieriksiz qolynan jetelei jöneledi. Şyqañ biraq ol ğajaiyp ūjymaq
dariiänyñ arğy betinde, oğan baru üşin Köpirden ötu kerek degen
tärizdi bir jūmbaq qūitūrqy işarany köldeneñ tarta beredi.
6
Jūmys aiağyna qarai ieki iyğynan dem alyp, alqyn-jūlqyn bop
bölmege Ūlbanu kirip keldi ädettegisindei. Bir apta zym-ziiä joğalyp
ketkenge alañdai bastağan, jarq ietip jetip kelgende quanyp qalsa da,
Şyqañ iş bermei, «ügit-nasihat» jūmysynyñ naşar jürgizilgenine
reniş bildirip, ökpe aitty.
Ūlbanu Şyqañnyñ babyn tappaq tügili öz basymen äure bop ketken.
Älgi bar bolğyr, jalğyz qyzy törtinşi balasyn tauyp, būny tört ret
äje qylğanyna küiip-pisip jürgen. Äje bolğany kempir boldyñ
degendei janyna şanşudai qadalatyn. Apta boiy soğan sorpa-su
daiyndap, şuyldağan boqtyşaqtaryna qarap, siñbiruge mūrşasy
boldy ma. Jandaryn bağa almai jürip, bala neme kerek deseñşi.
Aldyryp tasta, qorğanudyñ mynandai täsilderi bar dep sauatyn
aşyp talai qaqsady, däri -därmek symaqtaryn tipti közine şūqyp
aparyp ta berdi – ūqpaityn aqpa qūlaq. Päterleri bir-aq bölme. Küieui
de bir süiretilgen ynjyq, jüz gramyn sylqityp alyp, tösek
syqyrlatqannan basqa tük bilmeidi. «Köseuin sailamai, otauyn
sailamaityn ba» ierkek degen.
Qyzy qūrğyr miiäulap, balany būl üşin tapqandai jañadan än
şyğara bastady: «İekeuiñe ieki bölme ne kerek, bizge beriñder, auysyp
tūraiyq. Äitpese tağy da bir-ieki bala tauyp, «mat – geroina» atanyp
kezeksiz üi alam. Basqa bihod joq!» dep miiäulaidy zäre-imanyn
ūşyryp.
– Bauy berik bolsyn! – dedi Şyqañ jañalyqty iestigen bette.
Ūlbanu qolyn siltedi:
– Baladan körgen jaqsylyğymyz mynau. Sol ūşpaqqa şyğarar dep
pe ieñ. «Jien iel bolmaidy, jelke as bolmaidy» dep qazaq bilmese aita
ma.
– Jelke nege as bolmasyn – maiy bolsa; jien nege iel bolmasyn –
maly bolsa.
– Mäsele sol malda bop tūr ğoi. Maly bolsa, kimdi iel qylmaisyñ.
Būlardyñ bala tapqany mağan mindet boldy. Tağy öziñe keldim, Şyqa.
Alaqanyña äkep salyp bergen sary altynnyñ öteui qaşan?
Şyqañ tūnjyrap tömen qarady.
– Vitrinadağy altyn ğoi, köz satyp qarağannan ne paida!
– Ädisin aittym iemes pe äneuküni. Auyldyñ tük körmegen jalañaiaq
qyzyna syi-siiäpat qyl, qyzyl-jasyldy jarqyldatyp közin tūndyr.
Keiin söitem de, büitem dep sözben basyna peiiş künin ornatyp,
buynyna tüs.
– Degeniñniñ bärin istedim. İiligetin türi joq.
– Qoraña äkep, kögendep bergen kök tuşany jäukemdei almai, äi,
Şyqa-ai! Qiqañdasa, jūmystan şyğaram dep qorqytpaisyñ ba –
tabanyñdy jalasyn... Ta-ak, tisiñ batpasa, būl «tovardy» basqa jaqqa
jötkeiin. Älgi sary saqalğa, rejisser Hasan-Ğalidi aitam, köşede
jolyğyp qap, Säbirany körsetip iem, «mynau Primadonna ğoi, kinoğa
tüsiru kerek!» dep mysyq közi şoqtai janyp, silekeiin jūtty. Ol
qasqyr qolyna tüskendi qūtqarmaidy.
Şyqañ şar iete tüsti:
– Qūrsyn, jolatpa ol saqaldy şaitanğa!
– Qaşanğy sağan salmaq sap qinai berem. Ol sary saqaldyñ da bir
paidasyn köreiin. Säti kelip tūr. Älgi jelin bet «Kim-İr-Senmen»
airylmas dos, qyzğa da, tūzğa da birge barady ieken.
– Kim-İr-Seniñ kim iedi? Qoimaityn attaryñ joq osy.
– Üi beretin jerdiñ myqtysy şe. Oğan tek saqaldy şaitannyñ ğana
sözi jüredi! – dep Hasan-Ğalidi köpten körmese de äñgimeni oidan
qosyp, bir bülk ietkizip alyp iedi, Şyqañ özi-aq aldyna tüsip ielpeñdei
jöneldi.
– Oibai-au, ol özimniñ bauyrym iemes pe. Öz qolymyzben adam
qylğanbyz. Oğan tirelip tūrğan is bolsa, özim-aq basyna su quiamyn.
– Jaqsylyğy atalastarynan aspaityn jikşil päle deidi ğoi.
Jeñil-jelpi bireulerdi arağa salyp körip iem, «basqa jaqtyñ qazağy»
dep mañyna juytpapty.
– Jaqsylyqty orysqa-ormanğa da jasap jatqanda, basqa jaqtyñ
qazağy böten bop pa. Bes qazaqty onğa bölip, közin şel qaptaiyn degen
ieken ol nemeniñ! Ne şarua iedi, jelkesinen basyp suyryp alaiyn.
– Qyzdyñ älegi ğoi şyryldap jürgenim. Üi kerek. Alty adam
ūilyğyp bir bölmede otyr. Közi baqyraiğan jaman küieu segiz jyl
boiy SMU-da baltaşy. Bir balasy iekinşi toptağy mügedek,
tuberkulez. Bäri zañdy. Sonda da kezekteri jyljymaidy. Osy künde
tamyr-tanyssyz is bite me.
– Qisynsyz birdeñe me desem... Būnyñ jarasy jeñil. Qazir-aq men
ony...
– Toqta, Şyqa! – Ūlbanu Şyqañnyñ birden telefonğa ūmtylğan
qolyn ūstai aldy. – Osy meniñ aqymaq basyma aqyldy oilar sap iete
tüsedi keide. Oraiy kep tūrğanda, tört bölmeni oiyp alyp, ana bir
bölmeni Säbirağa qaldyrsaq qaitedi?
– Qalai?
– Säbirany propiskağa otyrğyzyp alsaq, öz-özinen soğan qalmai
ma?
– Mynauyñ prosto genialno, taptyrmaityn aqyl! – Sağymdai
būldyrağan säuleli armany äne-mine uysyna tüserdei ieltip,
Şyqañnyñ közi jainap ketti. Sūñğyla Ūlbanu sūq sausağyn
şoşaityp, saqtyq aitty:
– Äueli basyna su qūiyp alaiyq ol qyzdyñ, äitpese «Mä, Qoñqai»
dep qolyna ūstata salsaq, qalai dep bola ma, qūiryğyn aspanğa
şanşyp, iendi körmegenim sender bolsyn dep jer soqtyryp ketse
qaitemiz.
– Qoişy, qaidağyny qauip qylmai. Söitip ketken künde de
ūtylmaimyz. Orys-orman itine deiin jeke bölme ūstap otyr, jylapeñirep dalada jürgen qazaqtyñ bir balasy bolsa da üi ala bersin.
– Qairan, Şyqa-ai, osy darqandyğyñdy biler kim bar ieken menen
basqa!
Şyqañ ol köpşigine şyntaq tiregen joq. Anyqtama kitapşasyn
paraqtap, säl ünsiz otyrdy da, jüzine sūs jiyp, salmaqtanyp,
«vertuşkağa» qol sozdy.
OTYZ ÜŞINŞI TARAU
BOTASYN JOQTAP BOZDAĞAN
1
Mūhammed-Şärip sol tūrğannan saqaiyp tūryp ketti. Osydan keiin
Jaratqannyñ qūdiretine şäk keltirip bola ma! Pälenşe uaqyt sal bop
siresip jatqan jerinen Şegir atasy aian berip, qolynan tartyp
tūrğyzyp aldy. Qys boiy kök ieti sögilip tyrtañdap äri uaiymnan
közderi üñireiip jüdep bitken şynaşaqtai ieki bala, tük istemese de
äkeleriniñ taiaqqa süienip qalqaiyp qastarynda jürgenine mäz. Jerdünieni jasartyp, jadyrap jetken köktem künimen birge jar
basyndağy jadau üidiñ jabyğynan da jylt ietip bir jyly säule
syğalağandai iedi.
Mūhammed-Şärip aiağyna qonğan soñ mal-janğa bas-köz bolar degen
ümit ūiandy ma, jandüniesi bosañsyp, Nūrğaişa balasynyñ
qaiğysynan kürt şögip jatyp qalğan. Aiaq-qoly sau, keudesinde
qybyrlağan jany bar bolğan soñ, amal joq, süiretilip birer künnen
keiin qaita ornynan tūrğan.
Sodan beri Almatyğa bir neşe dürkin baryp qaitty. Ne istep, ne
qoiyp jürgenin özi de bilmeidi. İeñ bolmasa soñğy ret bir körip
qalaiyn degen äiteuir dalbasa. Advokat baiqūs jany aşyp jalbaqtap
älek. Kün saiyn paraq-paraq qağaz jazady. Būğan qol qoidyryp,
aryzdardy Moskvağa deiin būrqyratyp jiberip jatyr.
Balasyn bir köruge zar bolyp mäñgirgen būl tañ atqannan kün
batqanğa deiin Äziz-Sūltanym bireuinen bolmasa, bireuinen qarap
tūrğan şyğar degen dalbasamen är terezege bir telmirip, bas-aiağy
atşaptyrym sūr üidi şyr ainalyp jüredi de qūiady. Äbden iñir
tüskende jylai-jylai jatqan üiine qaitady. Äiteuir dätke quat –
Äziz-Sūltannyñ sabaqtas dostarynyñ yqylas-peiilderi. Solar
bolmasa, myna jat, qatygez qalada kimge qajeti bar. Jataqhanalaryna
äkep, jyly-jūmsağyn aldyna tosyp bäiek. Jūbatyp, köñilin aulaidy.
Jaudyrağan ainalaiyndardyñ osy peiilnen sadağa ketpeisiñ be.
Solardyñ sybyrlap aitqan keibir jaqsy lepesterine qarağanda, biraz
bedeldi azamattar Äziz-Sūltanğa ara tüsip, isin qudalap jatqan
körinedi. İeki aidan beri ükimniñ oryndalmai keşigip jatqan sebebi sol
ieken. Ana bir äigili aqyn halyqaralyq ūiymdarğa ündeu jazyp
taratyp, qoldau körsetuin ötingen desedi. Köñil aulau üşin aitylğan
närse şyğar dep onşa ilana qoimağan.
Soñğy ret kelgende aldynan quanyşty habar kütip tūrdy. Mūnyñ
zary qūdaidyñ qūlağyna şalynğan şyğar, kapitalistik ielderdiñ
qysymynan jasqanğan Gorbaçev atu jazasyn özgertip, on bes jylğa
sottalsyn depti. Mehnat-azap şekse de jaryq düniege ne jetsin,
ölgeni tirilip, öşkeni janğandai quanğan. Kapitalizm jauyz, ädiletsiz
deuşi iedi, sol söz beker me dep qaldy. Jauyz bolsa, aidaladağy bir
qorğansyz kedeidiñ balasyna patşasyna deiin alañdap ara tüse me?
Qandai qarapaiym, ieleusiz adam bolsa da onyñ ömirin bağalap, qorğan
bolu degen osy iemes pe.
Äziz-Sūltannyñ dostary attandyryp salarda: «iendi, apa, alys
jerden qaita-qaita kelip, äure bolmai-aq qoiyñyz. Mäsele
biryñğaily boldy ğoi. Anau-mynau jañalyq bolsa, habarlap
tūramyz» dep qalğan. Jaqynda solardan: «advokat arqyly bildik,
Äziz-Sūltandy etappen Sverdlovskige jöneltetin bopty» degen habar
kelgen. Sverdlovskiniñ poezi būlardyñ stantsiiäsyn baspai ötpeidi.
Qūdai oñdağanda, olai qarai jüretin jük poezi da, jolauşy poezi da
kündiz ötedi ieken. Sol künnen bastap Nūrğaişa ūzaqty kün sarylyp,
stantsiiä basyn küzetumen jür.
Bügin Nūrğaişa alañ-ieleñnen ielegizip tūrdy. İeşteñege zauqy joq.
Jañğalaqtap istegen isinde bereke bolmady. Siyr sauuğa şyğyp iedi,
bir qarasa su alatyn qūdyqtyñ basynda tūr. Jüregi örekpip öz-özinen
alabūrtqan bir hal.
Şai daiyndap, dastarqan şetine tize büge bergeni sol, kenet töbe
qūiqasy şymyrlap, öneboiynda qūmyrsqa örip jürgendei jybyrlap
ala jönelsin. Omyrauynyñ ūşy öz-özinen syzdap dyz iete tüsti.
Baiağyda iemşek iemizip jürgende, äldenege ainalyp balasynyñ jylap
qalğanyn sezgende östitin. Süt pe, su ma, yp-ystyq qos tamşy
omyrauyn syzyp tömen qarai syrğyp barady. «Tas iemşegim jibidi ğoi
– Äziz-Sūltanym kele jatyr ieken! Terezeden bolsa da körip qalsam
deitin şyğar, jaryğym!»
Şaidan soñ ieki balağa qūlyn tastağan köterem kök biege arba
jektirip, aialdamastan stantsiiä basyna tartqan.
2
Kişkentai bolsa da toğyz joldyñ torabyndağy stantsiiädan kisi
aiağy üzilmeitin. Qaşan körseñ yğy-jyğy bop jatqany. Jarty
sağattai būryn attanğan Almaty poezi artynyp-tartynğan
jolauşylardy sypyryp-siyryp alyp ketse kerek, būl kelgende
perron qañyrap bos qalğan ieken. Irgedegi jaidaq oryndyqtyñ üstinde
şuaqtap, qalpaqtaryn közderine tüsirip üş-tört ierkek qalğyp otyr.
İemşegi salañdağan bir qyzyl qanşyq küşigin jelkesinen tistep alyp,
temirjoldy qiiä kesip ötip barady. İeki bala at-arbanyñ janynda
qalğan. Vokzal aldyndağy añyljyğan keñ beton alañqaida qūlazyp
mūnyñ ğana jalğyz köleñkesi qalqaiady.
Köp ötpei tütini töbesine qara taiaqtai şanşylyp, kütken poezi da
köz ūşynan qylañ berdi. Taban astyndağy dürsildegen jermen birge
dürsildep jüregi alyp-ūşyp barady. Közi tūzdai bop janğan
semaforğa alqynyp jetken paravoz «uh, keldim-au äiteuir!» degendei
yşqyna bir bozdap jürisin būiaulata perronğa iendi. Jer-dünieni
solqyldatyp auyr doñğalaqtar satyr-sūtyr ötip jatyr. Tekşe-tekşe
börene, qūm, tsisterna tiegen vagondar. Tizbektiñ ieñ soñyna ieki
jolauşy vagony tirkelipti. İesik-terezesi tor. Jüregi äldeneni
sezgendei dürsil qağyp solai qarai jügirdi. Aqyrğy vagonnyñ iesiginen
ağyp-tamyp tört äskeri adam tüsti. İentelep jetken būğan iyğy
jaltyrağan bireui:
– Apai, sizge ne kerek? – dedi qabaq astynan süze qarap. – Būl jerde
ieşteñe satylmaidy.
– Mağan ieşteñeniñ keregi joq, qarağym. Sottalğandardy äketip bara
jatqan joqsyñdar ma? Balam sottalyp iedi, bir körip qalaiynşy dep
kütip jürmin.
– Biz ieşteñeni bilmeimiz. Jaqyndauğa bolmaidy. Baryñyz!
3
Äziz-Sūltan qinaudyñ neşe türi bar iekenin osy jolğa şyqqaly
tağy kördi. Poezğa otyrğyzarda jol azyğy dep kisi basy ieki bölkeden
qara nan, alty-altydan tūzdalğan mai şabaq bergen. Bir kupede
syğylysqan segiz adam. Aua jetpeidi, qapyryq. Qara nannyñ şetinen
bir-ieki üzip jegeni bolmasa, tartynyp när tatpai qoiğany mūndai
jaqsy bolar ma! Ölgende körgen bir toi dep, maişabaqty qomağailana
qarbytqandar äri-beriden keiin-aq qatalap, jandaryn qūiarğa jer
tappai alasūrğan. Silelerin qatyryp bir täulik boiy su tatyrmai
qoidy. Su-su dep arpalysyp iesiktegi tordy silkilegen beibaqtardy
küzetşi avtomattyñ dümimen şekeden bir perip, jalpasynan tüsiredi.
Yñyrsyp, küñirengen dauystar. Almatydan ymyrtta şyğyp iedi,
kelesi küni keş tüskende bir küreşke suğa auyzdary äzer tigen. Būl
qinağany azdai, däretke de şyğarmai qoidy. İeki künnen beri bir-aq
ret äjethanağa aparğan. Jany qysylğandar tögip-şaşyp tsellofan
dorbağa däret syndyruğa mäjbür. Näjis pen zär, qolañsa terdiñ oiranbotqa borsyğan iisi köz aşytady.
Tuğan jerdiñ şegine ilikkennen-aq Äziz-Sūltan tereze aldynan
ketken joq. Tereze deitin tereze iemes, aumağy qatar qoiğan qos kirp
iştei-aq jyrtiğan sañylau. Arğy jağy tor. Tükiriktep jeñimen qanşa
ysqylağanmen syrttağy battasqan kir mañdytyp ieşteñe körsetpeidi.
Oimaqtai aşyqtau bir tūsqa janaryn qadap süt pisirimnen beri
qimylsyz şaptalyp tūr. Anau būldyrağan – Quşoqynyñ biigi. Äli
basynan qar ketpepti-au. Teriskei beti tobylğyly qalyñ būta. İetekte
otyrğanda talai ret arbamen otynğa barğan. Büldirgeni qandai,
şalğynmen jürgende ietigiñniñ tūmsyğy būialady. Bir joly ūşqattyñ
tübindegi apannan kökesi iekeui böltirik ūstap alğan. Bauyryn jaña
kötergen qaraqūlaq. Kökesi jelkeden basyp tūryp qyñsylatyp,
tirsegin qiğanda, būl şydai almai teris ainalyp ketken... Al, mynau –
qoişylar oiğa tüskende kökpar tartatyn kök jazyq... Kökireginen
sanqily suret ūianyp, ystyq-suyğy aralas sol bir oralmas kündermen
oişa tabysyp keledi. Tor syrtyndağy bostan ömirdiñ azabynyñ özi
peiiş bağyndai ieken ğoi.
Osylai qarai attanğan sätten bastap bir ūly sağynyş kökireginen
bas köterip, bükil oi-sanasyn bilep alyp iedi. Kökesi men apasy, ieki
inisi, jar basyndağy jalğyz tam kezek-kezek ielestep, köz aldynan
ketpei qoiğan. «Şirkin, osyndaida apam men kökemniñ biri aldymnan
şyğa kelse ğoi, ieñ bolmasa jüzin körip qalatyn!» Qyryq oilağanmen
qisyny kelmese de, nege iekeni belgisiz, üi işinen bireu közine
ūşyrasatyndai boldy da tūrdy. Baiqūs jürek aldamapty. Auyr
doñğalaqtar solq-solq şaiqalyp, qūlaq qyrnai şiqyldap baryp
tynyştyq tapqanda, osylai qarai jügirip kele jatqan aq jaulyqty
äldekimdi közi şalyp qaldy. Būldyrağan janaryna solai körindi me,
apasyna ūqsap ketti. Küni boiğy qiiälyndağy ielesten aumaidy. Kiimi,
jüris-qimyly – bäri sol. Qoi, oilai-oilai şatasa bastağan şyğar?
Közin uqalap, äinekti aiqyş-ūiqyş sürtip jiberip qaita üñilgen. Joq,
anasynyñ özi! Vagonğa jaqyndai almai, iesik aldyndağy küzetşi
soldattardyñ ärqaisysyna bir jautañdap, arly-berli alaqtap jügirip
jür.
– Apa! Apa! – Yşqyna aiğailap terezeni jūdyryğymen perip-perip
jibergen. Apasy biraq iestir iemes. Şöl men däret qos jaqtap qysyp, biri
iedende, biri taqtada domalap janymen qaiğy bop jatqan tūtqynnyñ
biri: – Ço oreş? – dedi yñyrsyp.
– Apamdy kördim. Mamu viju, mamu!
– İa dumal ty v tualet hoçeş. Däret qysyp şydai almai aiğailap
tūr ma desem! Nado je, veziot liudiam.
– İendi qaittim, bir auyz tildese almaityn boldym-au!
– Bylai tūr. – Keñirdegi ketpenniñ sabyndai şodyraiğan küdis
moiyn dembelşe armian jigiti terezeniñ bir jaq şetin alaqan
qyrymen şeñberlei basyp, ortasyn şyntağymen şekip qalyp iedi,
äinek şyrt ietip kese tübindei oiylyp tüsti. Synyqty sybdyryn
şyğarmai lyp ietkizip alyp qaltasyna süñgitip jiberdi. Kişkentai
oiyqtan tuğan jerdiñ auasy men dauysy lap qoidy.
– Apa, apa, men mūndamyn!
– Janym-au, qūlynym-au! Barmysyñ, amanbysyñ, jaryğym-au!.. –
Añyrap-bozdap beri qarai ūmtylğanda, üş-aq minut toqtaityn poezd,
bükil denesin solq ietkize jūlqynyp, bir yşqynyp aldy da, aqyryn
syrğyp döñgelei jöneldi. Ana men bala, biri işte, biri syrtta, birbirine şyryldai ūmtylyp u da şu.
– Apa, janym apa! Jylamaşy. Berik bol!
– Qūlynym-au, Äzizim-au. İeñ bolmasa jüziñdi bir köre almadym-au!
– Denim sau, apa. Köp uaiymdama.
– Qausatyp kettiñ ğoi, jaryğym. Ne jazyp iedik būl qūdaiğa!
– Kinäsiz ketip baramyn, apa. Aqpyn. Izdenemin.
– Allağa amanat. Küt öziñdi. Saq jür, qūlynym...
Poezd jürisi üdei tüsti. Añyrağan anasynyñ qūşağynan, anau aryq
kök biege mingesip ap jarysa şapqan ieki bauyrynan, mynau är töbesi
ystyq tuğan jerinen alyp qaşyp barady.
Baiqūs ana birazğa deiin poezben qatarlasa jügirgen. Sälden keiin
doñğalaqtardyñ tarsyly jiilep, aralary ajyrai berdi. Sonda da
dalbaqtap soñynan qalğan joq. Qolyndağy däm orağan tüiinşekti,
salañdap jürisin öndirmegen soñ, jerge tastai saldy. Ökpesi küiip,
öneboiy qara ter. Tüimeleri ağytylyp, ietegin jel keulegen syrma
şapanyn da şeşip tastady. Aq jaulyğy jelkesine tüsip ketken.
Şaşy dodyrap, köilekşeñ bezip keledi. Jaişylyqtağy jilinşiginiñ
qaqsaityny, tizesiniñ sary suy ūstap aiağyn bastyrmaityny – bäri
ūmyt. Tas pa, tübir me – äldenege şalynyp, şekesimen jer süze
ūzynynan sūlap tüsip iedi, ūşyp tūryp qaita ūmtyldy. Janūşyrta
jügirip keledi, aiğailap keledi: – Qūlynym!.. Jaryğym!..
Äziz-Sūltan tordağy arystandai alasūrdy. Tereze-niñ jaqtauyn
jūlyp alardai jūlqylap, şarasy tausylğannan jalbaryna
sybyrlady: «Toqtaşy, poezd! Aialdaşy säl ğana. İeñ bolmasa bir auyz
tilge kelip, sorly anamnyñ köñilin jūbataiyn». Köz ūşynda qarasy
üzilmei qalbalaqtap kele jatqan anasyna terezeniñ torynan
telmirgen küii ystyq jasqa bulyğyp, öksip-öksip jiberdi. Talai
tozaqtyñ qyp-qyzyl otyna qaqtalyp, ieşteñege selt ietpes şemen bop
qatqan jüregi qalai iezilip, ieljirep ketkenin bilmei qaldy. Jartastyñ
jiginen syğylyp şyqqan tamşydai köz qiyğynda ystyq jas
möldirep tūr. Qaltasynan jarasynyñ qany jūğyp, teri siñgen qol
oramalyn alyp, közin sürtti de, terezeniñ sañylauynan jūmarlap
syrtqa laqtyrdy: «İeñ bolmasa, tuğan jerde qos tamşy köz jasym
qalsyn!»
Qannyñ dağy ärtūsta qyzyl güldei döñgelegen aq oramal jel iekp
inimen qyrys-tyrysy jaiylyp, şaryqtai jönelgen. Bir tömendep,
bir joğarylap ūzaq qalyqtap baryp, qanaty – talğan qūstai qūldilai
bergende ökpesi küiip sandalaqtap jetken Nūrğaişa jerge tüsirmei
qağyp alğan. Ary qarai attauğa äli qūryp, sol jerge qūlai ketti.
Oramaldy betine basty. Balasynyñ iisi, qūlynynyñ jūpary!
Qūşyrlana iiskedi. Kökiregi iezilip, işte bulyqqan zapyran-zar ağyltegil ystyq jas bop aqtaryldy. Töbesinde budaq-budaq atqylağan qara
tütin qūiryğyn aspanğa tik şanşyp, köz ūşyna siñip joğalğan
poezdyñ soñynda qara jerdi qūşaqtai ökirip, öksip qala berdi. Köl
betinde oq tiip jan tapsyra almai typyrlağan aq qūstyñ qanatyndai
kök būira jusannyñ arasynda jaiylğan äppaq şaşy jelmen
jelbirep jelp-jelp ietedi.
Amaly qūryp del-sal bolğan Äziz-Sūltan tūrğan ornynda
arqasymen syrği sylq tüsip, jerge qūiryğymen otyra ketti. Küñgirt
būryşqa telmirip, kökirek tyrnalağan ökiniş-nalasyn tūnşyğa
sybyrlady:
Paqyr iedim, beibaq iedim ne degen,
Qinalğanda bir adam joq demegen.
Ketemin be tūñğiyqqa şym batyp,
Auyp qaldym tolqyn ūrğan kemeden.
Sen ğanasyñ otqa tüsken, jan anam!
Qolyñ sozyp şyryldaisyñ jağadan.
Basqalarğa qūnym meniñ kök tiyn,
Közden ketsem, köñilden de joğalam.
İet jüregiñ ieljiregen, iezilgen,
Botalaidy ystyq jasyñ köziñnen.
Sağym quğan sar dalanyñ tösinde
Bozdaisyñ-au, botañdy izdep, boz ingen!
Küñirendi zarly üniñnen töñirek.
Bälkim, seni körip tūrmyn soñğy ret?
Jüregime köz jasyñdy qūidyñ da,
Qala berdiñ äppaq şaşyñ jelbirep!..
Ah ūrğan ystyq demimen birge iştegi bar küiigi syrtqa şyqqandai
boiy suyp, sūlyq tüsip, janary şynylanyp, qybyrsyz sileiip qaldy.
Qaita ainalyp kelgenşe kim bar, kim joq. Jer ortasynan asqan käri
äri dimkäs ata-anasymen osy qoştasqany qoştasqan şyğar. Auzymen
tistep jürip ösirgende ne körsetti? Jetkizdik, iendi qolymyzdy jyly
suğa malğyzady degende, mine, qan jylap qala berdi. Būnyñ qūrbyqūrdastary äke-şeşesiniñ oñ jağyn qyzartyp, toi-duman jasağanyn
körgen saiyn qos mūñlyq öksigine tūnşyğar-au. Atu jazasyn on bes
jylğa auystyrğanda quanyp iedi. Beker ieken. Ata-ananyñ tiri jür
degen köñili üşin bolmasa, ondai ömirden ne barqadar? On bes jyl!
Qyryqty alqymdağanda şyqpaq. Odan keiin jasadyñ ne, jasamadyñ
ne! Densaulyq tozğan, jürek jasyp qorlanğan. Bilim joq, käsip joq.
Qoi bağasyñ, traktor aidaisyñ... Odan arğyğa KGB jibermeidi. Basqan
iziñ, aşqan auzyñ añduly. Ondai selt ieteri joq süreñsiz ömirge oralyp
qajeti ne?
Köñilsiz änin jalyqpai aityp auyr doñğalaqtar zymyrap keledi.
OTYZ TÖRTINŞI TARAU
ŞAL QOİNYNDA KÜLŞE BAR
1
Jairañ qaqqan qaiyrymdy täte bop köringen Ūlbanudyñ artqa
bükken iesebin añqau qyz köpke deiin añğarğan joq. İeki tuyp, biri
qalmasa da, ömirde osyndai riiäsyz jaqsylyq jasap jalbyraqtap
tūratyn adamdar barşylyq qoi dep oilağan. Aldynan azu tisi aqsiyp,
käri qasqyr şyğa kelgende ğana aq laq özin apan auzyna bailap
ketkenin bir-aq bilgen. İendi keş. Laq baiqūs qalai būlqynsa da
moinyndağy jibin üze almas iedi.
Tūrmys taqsyretinen äbden jüdep, janşylyp jürgende myna jaña
jağdai Säbirağa peiiştiñ törine top iete tüskendei äser ietken. Jaily
jataqhana, taza jūmys, ülken-kişiniñ öbektegen yqylasy, qajet qylsa
qara «Volgağa» deiin ğūzyrynda... Işpei-jemei mas. Keide osynyñ bäri
öñim be älde tüsim be dep tañyrqaidy. Keşe kim iedi, bügin kim!
Qūdaidan iendi osy künimnen aiyrmasa ieken dep tileidi jatsa-tūrsa.
Ūlbanudyñ da kütkeni sol bolatyn. Birden ürkitken joq, tättiniñ
dämin tatyp, boiyn üiretsin dedi. Alañsyz, jaily tūrmystyñ
rahatyna äbden bauyr basyp, bite qainasqanyn kütti. Söitse odan
ierteñ tartsañ ajyramai, jantalasyp tis-tyrnağymen jabysatyny
belgili. Oñ-solyn tanyp ülgirmegen añqau qyz ağysy bölek tirliktiñ
iiriminde jañqadai qañğalaqtap ies-aqyldan airylğan saiyn Ūlbanu
älem-jälem bolaşaqtyñ suretin aldyna tosyp, qyzyqtyrğan üstine
qyzyqtyra tüsti. Būiyrsa, ierteñ institutqa tüsedi; ailyğy joğary
basqa jūmysqa auysady; jeke päter de alady... qysqasy, bäri de
bolady. Tek ol üşin Şyqañnyñ köñilin tabu kerek. Onyñ ieşqandai
äbestigi joq, qaita būl sätin sap qolğa qonğan baqyt qūsy, şap berip
ūstamasañ, pyr ietip ūşyp ketui yqtimal. Ūlbanudy tyñdap otyrsañ,
uiat, qyz balanyñ abyroiy degender auyldağy ot basy, oşaq
qasyndağy salpy ietek äielderdiñ miynyñ bir tükpirinde qalğan
ieskiliktiñ jañğyryğy ieken. Mūndağylar zaman ağymyna sai mülde
basqaşa ūğymmen ömir sürmek. Keşe ğana qañğyp auyldan kelgen
şöpjelke qyzdardyñ jap-jaqsy jūmysqa ornalasyp, üi alyp adam
qataryna qosylyp ketkeni qanşama. Bäri Şyqañ siiäqty
myqtylardyñ şarapaty. Anau ministr, ğylym doktory, partiiäkomsomol qairatkeri bop jürgen apailardyñ bäriniñ qoltyğynan
demegen bir-bir qūdyretti qol bar. Ol qol ärine, äueli myqynynan
sipap baryp joğary köteriletini belgili. Odan ūtylğany qane? Betiniñ
qyzyly, qoinynyñ qyzuy barda jaqsy-jaisañnyñ köñilin tauyp, bar
jağdailaryn jasap aldy. İendi, mine, ürlep işip, şaiqap tögip otyr.
Orynsyz selteñmen näpsiniñ soñyna tüsip, jeñil jüriske salynsañ,
ärine äñgime basqa. Al, tirşilik qajetine qarai, belgili bir maqsatqa
jetu üşin qoldağy bar mümkindigiñdi paidalansañ, onyñ nesi äbestik?..
Üzdiksiz soqqan jel taudy da, tasty da būzbai ma. Kün saiyn qūlaq
tübinen yzyñdağan Ūlbanudyñ sözi de qyzyl jel, dini qanşa jerden
berik bolğanmen, melşigen jartastai köñilin kemirip, ügitip, üñgip
barady.
Şyqañmen sözin pisirip alsa kerek. Bir küni Ūlbanu Säbirany
«Köktem» mikroaudany jaqtağy bir üige alyp keldi. Qyzynyñ üii
ieken. Bir jaqqa şyğyp ketken be, üi ieleri joq. Dañğyrağan ülken
bölme. Kire beris, as bölmesi keñ. Bir qabyrğany tūtas alyp jatqan
lodjiiä. Şam jaqqyştyñ asty qoldyñ kirimen üikele-üikele
jyltyrap, būryş-būryştağy oboidyñ kei tūsy sydyrylyp
jalbyrap, säl kütimsizdik körinip tūrğany bolmasa, päterde min joq.
Ūlbanu satatyn adamşa tualet, vannağa deiin aralap körsetip:
– Qalai ieken? – dedi.
– Tamaşa!
– Osyndai üi alğyñ kele me?
– Qoiyñyzşy, apatai, qaidağy qiiäldy aitpai! – Oilaudyñ özi küp
irlik bolatyn närseni aityp tūrğandai, Säbira senimsizdikpen qolyn
sermedi.
– İeşqandai qiiäl iemes. Prosto nado zahotet. Qalasañ boldy,
şyldyrap kep şynaşağyña altyn kilttiñ şyğyry ilingeli tūr.
– Būraudyñ da sūrauy bar demei me?
– Ärine. Oi, aqyldym, bärin öziñ bilip tūrsyñ ğoi! – Qaqpailağan
jağyna qamşy saldyrmai ielpeñdei jöneletindei iemeksip, közi
jainap şyğa kelgen Ūlbanu qyzdy iyğynan bir qolymen orai
qūşaqtap, qysyp-qysyp qoidy.
– Tüsinbedim, – dedi Säbira qyzaraqtap. – Ne isteuim kerek?
– Men ne desem, sony isteisiñ. Şet-jağasyn öziñ de sezesiñ ğoi.
Köñildiñ isi köñilmen bitedi. Osynşa jaqsylyq jasağan Şyqaña da bir
iltifat bildiruiñ kerek qoi. Şal ne qiratar deisiñ, köñilin aulai sal.
Şaldyñ möligen közi men sybyrlağan sözine ieti üirenip ketkenmen,
ar-ojdany bylai baspa-bas saudağa tüskende, qorlanyp jany
yşqynğan Säbira:
– Apatai, olai demeñizşi. Mağan üidiñ de, ieşteñeniñ de keregi joq! –
dep iedi, Ūlbanudyñ şaradai qarasūr beti şañytyp şyğa keldi.
– Öi, öziñ bir otqa aidasa, boqqa qaşatyn sorly iekensiñ. Keşegi
sümireiip qaiyrşy bop jürgeniñdi ūmyttyñ ba?
– Joq, apatai, mūndaiğa bara almaimyn, qinamañyz!
– Omai, şikin! On iekide bir güli aşylmağandai qylymsidy ğoi, iel
bilmeitindei. Küieniñ üstine küie jaqqanğa ne özgeredi? Orystan
qalğan itaiağyn pūldap tipti!..
Ötkenin betine basqanda Säbira jasyp, tömenşiktep qaldy, özin
sanattan şyğaryp, qalai basynsa da bolatyn kisiniñ qoryndai
sezingen. Qarsy dau aituğa imenip, tūnjyrap, ietiginiñ tūmsyğymen jer
şūqydy.
– Qazaqqa jaqsylyq qylsañ osy! – dedi Ūlbanu küiinip. İezuine
qystyrğan temekini, qoly qaltyldap, şaqqan şyrpysynyñ ieki-üşeuin
syndyryp, äzer tūtatty. – Bireu de bolsa astanağa tyrnağyn iliktire
bersin deisiñ. Sony ūğyp jatqan būlar ma – būldanady, kergidi.
Oilağanym – seniñ qamyñ. Mūndai istiñ oraiy iendi qaityp kelmeidi.
Jaqynda qyzym tört bölmeli üige köşpek. Myna päter ükimetke
ketkeli tūr. İeger Şyqañ arqyly tez arada seni propiskağa otyrğyzyp
jibersek, üi öz-özinen sağan qalady. Tüsinip tūrsyñ ba?
Säbira til qatqan joq. Äitse de qyzarğanğa qyzyqqyş näpsi
şirkindi qoisaişy, Ūlbanudyñ myna sözi buynyna tüsip kädimgidei
ieleñdep qaldy. Qusa jetkizbes, qiiälmen ğana şalatyn tätti armany
ğaiyptyñ küşimen qol sozymğa kep tūrğandai. Köñiliniñ qarañğy
iirimin bülk ietkizip bir äzäzil sezim qytyqtap ötken.
– Oilan, şyrağym! – dedi Ūlbanu odan saiyn zildenip. – Men
klientke zäru iemespin. Tänzila ötingen soñ seni tyqpalap jürgenim
ğoi. Äitpese, qyzdan köp närse joq. JenPİ, KazPİ, medinstituttağy
studentterdiñ arasynda qaitsem jūmysqa ornalasyp, Almatyda qalam
dep jürgen nebir kermiyq sylqymdar bar... Ūğyp qoi, Şyqañ öte
kirpiiäz, kidi adam, köñili tüskenge ğana köl. Kilt iete qalsa, qaityp beti
jyluy qiyn. Baiqa, kadr bölimine kep ündemestiñ jansyzy timiskilep
jürgen körinedi, qaisysy sybyrlağanyn kim bilsin. Sağan
şūqşiypty, bülikke qatysqan, senimsiz element, astanada tūruğa
bolmaidy degen nūsqau bar, kim būny jūmysqa alyp jür dep tebitken
ieken, Şyqañ aralasyp, bir jolğa betin qaitarypty. Bälsine berseñ, ol
da adam, basyma päle ğyp qaitem dep qoldy bir-aq silteui mümkin.
Sympiyp, būrynğy taz kebiñe köşesiñ. Qaisysy dūrys, oilan
jaqsylap...
Abdyrap alasūrğan köñili är jağağa bir soğyp, Säbira qatty
tolqydy. Qapelimde iä ne joq dep şeşimdi ieşteñe aita almağanmen,
ielesi öşpes öksikti ieski künge, jyrtyq iin joqşylyq, tauqymetke
oralğysy kelmedi.
Sodan beri meñ-zeñ, aqyl-iesi toqyrap, tūman arasynda adasyp
jürgendei mäñgirgen meñireu bir halde.
2
Bügin, mine, Ūlbanu keşki apaq-sapaqta jylmañ ietip jataqhanağa
jetip kep bileginen jetelei jönelgende, qarsylyq bildirgen joq.
Qaida, ne üşin bara jatyr – būlyñğyr sana ieşteñege iesep berer iemes,
jandy quyrşaq sekildi ün-tünsiz ierip keledi. Sybyrlap, syqylyqtap,
ierinderi damylsyz jalpyldağan Ūlbanudyñ bir sözi de qūlağyna kirip
jatqan joq. Aiağyn ältek-tältek basyp kep jataqhananyñ qarsy
betinde artqy iesigi aiqara aşyq tūrğan qara «Volgağa» mingenin biledi.
Qarauytqan aspan kürkirep, tauğa qarai sozylğan ūzyn köşemen iekp
indep örlegen saiyn jañbyr üdep, terezeler ağyl-tegil jylap kele
jatqany iesinde; osynau jabyrqau, küñgirt körinispen qabyspaityn asa
bir quanyşty ünmen Ūlbanudyñ «bügingi synnan sürinbei ötseñ, istiñ
bäri oñğa basqaly tūr!» dep qaita-qaita işin tarta sybyrlap, sanynan
qysyp-qysyp qoiğany da iesinde. Qūlağy iestip, közi körgenmen, sonyñ
bäri būğan ieş qatysysyz böten bireudiñ basynda bolyp jatqan hal
siiäqty. Būl sony tek anandaidan körip, baqylap tūrğan adamdai,
sezimsiz sūlyq küide.
Kenet ūiqysynan şoşyp ūianğandai, jany yşqyndy. “Būl ne
sūmdyq? Qaida ketip barady? Jojoq, ondai qorlyqqa könbeidi! İlep,
taptap boldy ğoi äbden. Büitken ömiri qūrysyn. Qarsylasqanmen jeñe
almaidy bäribir ieşkimdi. Özinen basqa kimge äli keledi?!!” Ornynan
şiryğa tiktelip syrtqa qarady. Äinek sürtkişi oñdy-soldy iebelek
qağyp, ūşyrta zulağan qara “Volga” jyltyr jon asfaltty taspadai
tilip keledi. Qos qaptaldağy sän tüzegen zäulim terekter sögile
jarylyp, köz ilespes jyldamdyqpen qylt-qylt qamşy siltep qalyp
jatyr. İesiktiñ tūtqasyna qoly äldeneşe barypqaitty. Ne bolsa da
dep bir-aq qarğymaq. Äitse de jüregi daualar iemes. Birden öle qoisa
jaqsy. Şalajansar, kemtar bolyp qalsa şe? Äri myna
qasyndağylardyñ bastaryna päle bop, obaldaryna qalyp jürmei me!
Joq, basqaşa ölu kerek. Bügin işedi, sileiip tūryp işedi. Sodan soñ ieñ
joğarğy qabatqa şyğyp, terezeden bir-aq sekiredi...”
Salyp-ūryp «Almagüldegi» Ūlbanudyñ üiine keldi. Būryn da birer
märte kep, üi işin qağyp-silkuge kömektesken. Zaldağy ūzyn üsteldiñ
üsti jainap tūr. Būlardyñ dabyryn iestip, kuhnia jaqtan ūrty
būltyñdap Şyqañ şyğa keldi. Galstuksyz, aq köileginiñ alqymy
aşyq, jeñin şyntağyna deiin türip alğan. Qūddy bir öz üiinde
jürgendei iemen-ierkin. Boz balaşa äbjil qimylmen ielpildep būnyñ
syrt kiimin ilip, aiağyna jūmsaq şarqai sap lypyl qaqty. As üi jaqtan
süri asqan qazynyñ iisi şalqyp jetip tūr; qyzyl iemennen jasalğan
rumyn stenkasynyñ quysyndağy sopaqşa sarğyş magnitofonnan
oinaqy äuen qūiqyljidy. İis te, äuen de Ūlbanudyñ közindegi jyltjylt qylpyğan aiar ūşqyndai äser ietti. Osy sät jyltyrağyn közine
tosyp, jyly-jūmsağyn aldyna qoiyp äbigerge tüsken mynau üi,
qarañğy tün... – bükil älem būny aldaiyq, arbaiyq dep opasyzdyq
jasap tūrğandai.
Ūlbanu şeşine sap qazan-aiaqqa qarai jügirdi. Bir jağy Şyqañnan
qaşqalaqtap, bir jağy qolqabys ietpek bop būl da soñynan iere kirip
iedi, Ūlbanu:
– Sen – bügin meimansyñ. Özim-aq retteimin, bar, otyra ber! – dep
ashanadan şyğaryp jiberdi.
Bölme ortasynda sostiyp tūra beretin iemes, divannyñ şetin
kertip qana, ūşatyn qūstai ürke qonaqtady, sausağyn sytyrlatyp
degbirsizdenip otyr. Vannağa kirip qolyn şaiyp, şaşyn tarap
şyqqan Şyqañ serippeni syqyr ietkizip, qasyna jaiğasty. Divannyñ
arqasyna bilegin asyp, būğan qarai bir qyryndap ieñserildi.
– Säbira! – dedi dauysyn ändete sozyp. – Myna jaman ağañdy
qūttyqtap qoiuyña bolady. Bügin – meniñ tuğan künim!
Säbira ras pa, ötirik pe degendei, añtarylyp qaldy da:
– Qūttyqtaimyn, ağa! – dedi ornynan tūryp, qolyn ūsynyp. – Qap,
yñğaisyz boldy-au, bilgende gül äkeletin iedik!..
– Gül degen myna sen iemessiñ be! Ağa degen söziñnen, jaudyrağan
köziñnen artyq mağan ne gül kerek! – Şyqañ qyzdyñ qolyn uysynan
bosatpai jas jürekpen jūlqynyp ientelep tūr.
Buy būrqyrağan syrly tabaqty üsteldiñ ortasyna äkep qūia bergen
Ūlbanu:
– Ölä-ä! – dedi jasandy dauyspen oinaqylanyp. – Qyz-au, sağan
aitam dep ūmytyp ketippin ğoi, bügin – Şyqañnyñ tuğan küni,
qūttyqtap qoi!
– Qūttyqtadym.
– Qalai qūttyqtadyñ, betinen süidiñ be?
– Joq.
– Ondai qūttyqtağan bola ma ieken. Būl balalar özimiz üiretpesek
neni biledi, mine, mine, bylai süiü kerek! – dep özi Şyqañnyñ bir
betinen şöp ietkizdi de, iekinşi betinen zorlap Säbirağa süigizdi. Talai
qyspaqtan jol tauyp üirengen äkki kelinşek, sol-aq ieken tizgindi
qolğa alyp, şyrköbelek üiirip ala jöneldi. – Tüu, bizdiñ Şyqañdai
tätti ierkek bar ma ieken, tura şokolad qoi. Auzym uyljyp barady,
mūndaida koniak işip jibermese, bolmaidy! – dep jügirip baryp,
büiirli üş riumkağa şüpildete koniak qūiyp äkeldi. – Qane, täbet aşar
bolsyn, tauysyp işip qūiaiyq! – Üşeui türegelip tūrğan küii küreñlağyl koniakty, riumkanyñ tübin jaryqqa mölt ietkizip, jūta-jūta
saldy.
Qyzdar köñildi otyrsyn dedi me, dastarqan basynda Şyqañnyñ
auzy jabylğan joq. Ataqty, ülken adamdarğa qatysty ärtürli küldirgi
äñgimeleri tausyla bastağanda, közildirigin kiip, kök mūqabaly qalyñ
qoiyn kitapşasyn paraqtap anekdot aituğa kiristi. Ara-arasynda,
onşa külkili bolmasa da, Ūlbanu işegin tarta syqylyqtap:
– Mynau bir keremet aitylğan söz ieken. Osy üşin bir işip
qūiaiyqşy! – deidi.
Qysqasy, kelinşek pen şaldyñ biri bastap, biri qostap, möltildegen
riumkalarğa qol jii sozyluda. Säbira da tartynğan joq. Qūrbanğa
atağan aqsarbas qozysynyñ tyrtyspai ielp ietip qaqpaiyna köne
ketkenine Ūlbanu üki közdenip bek quanyşty. Bura sandy jarqyrata
aiaqtaryn aiqastyryp, hoş köñildiñ körinisindei kömeilete jūtqan
kök tütindi ierin ūşynan äuelete ürleidi. Ortadağy küreñ şölmek
«qanyn» işine tartyp bozarğanşa, bosağan riumkalarğa qaz moiynyn
iip tağzym ietuden jalyqpaidy.
Säbira qamşy saldyrmai otyr. Tezirek mas boluğa asyq. Bärin
ūmytqysy keldi. İeşteñeni körmesem, bilmesem ieken deidi. Biraq qanşa
işse de sanasy saq, uyty boiyna darityn iemes, jūtqan koniagy
syldyrlap işindegi bir şyny ydysqa qūiylyp jatqandai. Özegine
keptelgen kök süñgi mūz syqyrlap, siresip tūryp alğan.
İet pen şaidyñ arasynda oryndarynan tūryp aiaq suytty. Ydysaiaq jinasyp Ūlbanumen birge Säbira da as üige kirgen.
– Täuir iştim, apai, ä? – dedi özin-özi kinälağandai synyq ünmen.
– Dūrys, kompaniiäda osylai otyru kerek, qysylmai!
– Qalai işsem de mas bolatyn iemespin. Ne isteimin, apatai?
Qyzdyñ oiyn qapysyz oqyğan kelinşek onyñ iemi mynau degendei
syñğyr qaqty:
– Qysylmai öziñdi ierkin ūstasañşy. Seni soiyp jeiin dep otyrğan
ieşkim joq! Şyqañdy jalğyz qaldyrğanymyz uiat bolar, janyna bara
tūr. Men tez kofe äzirlep jibereiin.
Qaşan qyljiiär ieken dep kütken qyzynyñ qaqşañdağan myna türin
körgende Ūlbanu şynymen abyrji bastağan. Säbira şyğyp ketken
soñ, bölme ortasynda bir myqynyn taianyp, sūq sausağyn syñar
müiizdei töbesine şoşaityp, säl tūrdy da, kenet miyna
danyşpandyq bir oi sap iete tüskendei alaqanyn sart ūrdy. Apylğūpyl bufetti aşyp, däri qobdişasynan ieki tüiir demidrol aldy.
Taqtaidyñ üstine qasyqtyñ tübimen byrt ietkizip ügitip, qūlaqty
tostağannyñ birine saldy. Köñili lekitip:
... İerkem-İerkem, İerkem-ai,
Bügingi bolğan duman-toi
Tağy da bolsyn ierteñ-ai?.. – dep öz-özinen til ūşyna üiirile ketken
oinaqy şumaqty mūryn astynan ändetip, kelesi sätte üstinde buy
būrqyrağan üş tostağany bar kümis tabaqşany sausaq ūşynda bilete
ūstap, törgi üige qarai qalyqtap kele jatty.
Kofe işken soñ Säbira ūzaqqa barğan joq. Maujyrap, közine ūiqy
tyğylaiyn dedi. Öne boiy zil tartyp, köz aldynan tūman köşkendei.
Jaqyndağylardyñ söilesken dauysy küñgirlep päs-päs jyraqtap
bara ma qalai?
– Tünimen qoi küzettiñ be, ne boldy sonşa iesinep? – dedi Ūlbanu tük
bilmegensip. – Şarşağan şyğarsyñ, dem ala tūr ana bölmege baryp.
Säbira qarsylasqan joq, jatyn bölmedegi köldei kereuettiñ şetine
kümp ietip jantaia ketti. Şyqañ men Ūlbanu tym-tyrys. Demderin işine
tartyp tyna qaldy. Qarsydağy jartylai aşyq iesiktiñ qiyğynan
ağaş kereuettiñ şeti körinip tūr. Qūlaqtary sol jaqta. Birazdan keiin
iedireigen qūlaqtarğa iesilgen sazdai bop qyzdyñ birqalypty
pysyldağan dybysy iestildi. İekeui jymyñ ietip, qabaq qağystyryp, birbirine qarasty. Ūlbanu ūşyp tūryp, aiağynyñ ūşymen ielpildei basyp
bölmege kirdi. Qyz qūlağyn kesip alsañ da tyrp ieter iemes. Tösek üstin
rettep, syrt kiimin şeşip arly-berli aunatqanda da ūianğan joq.
Şaruasyn bitirip iesikten şyğa bergende, közi qylilanyp, ieki tanauy
deldiıp demi bite ientelep kele jatqan şaldy keudesinen iterip,
jolyn kes-kestedi:
– Kirgizbeimin, Şyqa. Äueli kädemdi ber!
– Qūldyq-qūldyq, bärin al.
İelpildep iesi şyqqan şal jügirip baryp, oryndyqtyñ arqalyğyna
kigizip qoiğan penjagynyñ qaltasyna qolyn saldy. Ūlbanu «qol
ūstatar», «şaş sipatar», «körpe qimyldatar...» dep taqyldap qol
jaiğan saiyn, alaqanyna qonyp jatqan kökala, qyzylala qağazdy
körip, «İehe!» «Oho!» dep syqylyqtaumen boldy. Sälden keiin apylğūpyl kiinip, jaqsy tilegin bosağa tübinde sybyrlap, ieki-üş sağattan
soñ telefon soğatynyn aityp şyğa berdi de, iesikten qaita syğalady:
– Qalai, Şyqa, daiyndyğyñ dūrys pa?
Şal syrtqa jünin qompaityp, keñk-keñk küldi:
– Biz – pionermiz. Mahabbattyñ isine ärqaşan da daiynbyz!
Oñaşa qalğan Şyqañnyñ jüregi dürs-dürs soqty. Äldeneden
qorqasoqtap boiyn bir älsizdik biledi. Vannağa kirip şeşinip, tösindegi
aqşulan jündi, qoltyğynyñ qyrtys-qyrtys salbyrağan terisin
körgende osynau jylbysqy sezim odan saiyn örşip, şym ietkizip
jüregin şymşyp aldy. Qam jasağany mūndai jaqsy bolar ma: qanşa
jerden myqtymyn dep jalyn küdireitkenmen syry belgili iemes pe.
Veterandar komitetinde isteitin bir köñil jyqpasy anada jylarman
bop sūrap kelgen soñ, Polşağa barğanda äkelgen bir qorap därisiniñ
jartysyn ūstata salğan. Bügin Ūlbanu aiaq astynan būlai jospar
qūryp asyqtyrğanda, sasqalaqtap sol dosyna habarlasqan. Kök soqqan
käri azban üiirge tüsken be, iezip basynyñ tazyna jaqqan ba, bir aiğa
jetkizbei jūtyp qoiypty. İeki-aq tüiir qaldy deidi zarlap. «Oibai,
öltirmeseñ sony ber!» dep jaña osylai kelerde jolai soğyp alyp
alğan. Ainadağy tym kömeski, köne tartqan köşirmesine qarap, özine
onşa seniñkiremei, sol tabletkanyñ iekeuin birdei til astyna tastap
jiberdi. İendi köñiline bekemdik ornap, myltyğy oqtauly añşydai
sezindi.
Salbyrağan qarnyn tartyp, «jasaryp» mahabbat bazaryna
attanğan Şyqañ mysyqşa basyp, aşyq tūrğan iesikten syğalady. Tösek
üstinde ieki qolyn ieki jaqqa sozyp, işkiimşeñ ğana qannen-qapersiz
şalqadan tüsip ūiyqtap jatqan qyzdy körgende, jüregi atqaqtap
auzyna tyğyldy. Aua jetpei alqynyp, bosağadan ary attai almai bir
sät tūryp qaldy. «Sap-sap. Aptyqpa – opynasyñ. Boiyñdy mūndaida
neğūrlym salqyn ūsta!» Talai ūrğaşynyñ uyzyn saryqqan äkki
qaqpastyñ miynda saqtyq signaly jylt-jylt ietti. Kögildir jibek
kombinatsiiänyñ öñiri keudesinen sypyrylyp, ietegi joğary qarai
jiyrylyp, kindik pen qara sannyñ tūtam qarys aralyğyn ğana
kölegeileidi. Jastyq quatpen tepsingen serpindi minsiz dene aq
tösektiñ üstinde uyzğa salğan altyn qasyqtai dir-dir ietip jarqyrap
jatyr. Has şeberdiñ qolynan şyqqan surettei bäri-bäri kelisim
tapqan perizat beine, tättilik ūiyp bülk-bülk soqqan aq tamaq, ūşy p
isken büldirgendei börtip, şyryny syrtyna tögilgen qos anar...
Şaldyñ qūmarlyq oty mazdağan sūğanaq közi timiskilep tömen qarai
qūldilai jöneldi.
Kelesi sätte Şyqañ kereuettiñ tömengi jağyna qos tizerlep otyra
ketti. Qyzdyñ däl tūmsyq astynda sereigen aiağyn ūşynan jasqana
sipap, qos alaqanymen uystai qysyp, betine basty, şöp-şöp öbti.
– Men seniñ aiağyñdy süiüge ğana laiyqtymyn! Şynymen, qolym
jetkeni me? Öñim be būl, tüsim be būl? Neujeli osynyñ bäri meniki?
Mūndai baqyt iendi basyma qona ma, joq pa? Qūdai-au, meni nege
jiyrma bes jasta qylmadyñ!..
Yñyrsyp öksidi me, sybyrlap söilep, şeteldiñ jasyryn
pornografiiälyq kinosyn köp körip, äbden “sauatyn” aşqan būzyq
şal, aiaqtan bastap şöpildete süiip örlep barady. Qūlap kele jatqan
jartastai qalqaiğan qap-qara auyr köleñke sät saiyn zoraiyp,
qapersiz ūiyqtap jatqan qyzdyñ üstine qarai töne tüsti...
OTYZ BESINŞI TARAU
ÖLGEN ARMANNYÑ BEİITI
Tünniñ qai uağy boldy – bilmeidi, Äziz-Sūltan bağanağy şökelegen
ornynan äli tapjylğan joq. Qaraşyğy tas bop qatyp bir nüktege
qadalğan küii melşiip qalğan. Kökiregi oi-sezimnen ada, meñireu
keñistikke ainalğandai, doñğalaqtyñ damylsyz dürsili men
ainalasyndağy qoryldap, tūnşyğa yñyrsyğan dybystardy iestir
iemes, näjis pen şuaştyñ iiü-qiiü aralasqan borsyq iisin sezer iemes.
Sol otyrğan qalpynda būrlyğyp közi ilinip ketti me, talyqsyp ketti
me – sansyrağan sanasy ieles quyp jür.
Qarly qūiyn ūitqyp azynağan qysqy dalada būl adasyp qalğan
ieken deidi. Kebin jamylyp kerilgen ūşy-qiyrsyz japan tüz. Özinen
basqa qybyr ietken tirşilik iesi joq. Batys qaisy, şyğys qaisy, qalai
qarai bağyt tüzerin bilmei qar betin oñdy-soldy şiyrlap
qañğalaqtap keledi. Qalyñ qardy beluardan ombylap öldim-taldym
degende bir döñnen assa, aldynan tağy da bir döñ şyğady
köldeneñdep. Bir jyğylyp, bir tūryp äbden silesi qatqanda köz
ūşynan būldyrap bir qaraiğan körindi. Ümit oty jylt ietip solai
qarai ielpek qaqqan. Jaqyndap kelse, jalğyz ağaş. Būtağy örtengen
balapan qarağai. Közine ottai basyldy. Būl älgi Alataudyñ
bauyryndağy küiik qarağai ğoi. Mūnda qaidan tūr? Qysta, Säbira
iekeui aqyrğy ret kezdesetin küni tauğa şyğyp, şañğy tepken.
Tabiğatta nebir tylsym bolady ğoi. Qystyñ işinde naizağai
oinağandy kim körgen. Sol küni aiaq astynan kün kürkirep, jasyn tüsip
köz aldarynda betkeidegi qatar ösken qos qarağaidy jairatyp salğan
iedi. Äne tübinen qyrqylğan zäulim qarağai qar astynda döñkiip jatyr.
Al mynany ört şarpyp, būtaq-japyrağy sol boida sytyrlap janyp
syp-sidam bop qalğan... O, ğajap, aralary jaqyndar iemes, būl qanşa
qadam alğa bassa, ol sonşa qadam şegine tüsetindei. Kenet qarağaidyñ
diñi jan bitkendei jybyrlap, bir tūsy juandap, bir tūsy jiñişkerip,
bağanadan bergi köz aldağan üstindegi siqyrly perdeni jūlyp
alğandai, qas qağymda kisige ainalyp şyğa keldi. Säbira! Qara şaşy
jaiylğan, tobyğyna deiin süiretip qara kiim kigen... Joq, tyr
jalañaş denesi qap-qara küie. Būl öz közine sener-senbesin bilmei
añtarylyp tūryp qalğan, ile ies jiyp ielpelektei ūmtylyp iedi, Säbira
qap-qara qolymen qap-qara betin basyp, qaşa jöneldi, şyñğyryp,
öksip barady. Ökpesi öşip qalai jügirse de qarasyna ilestirer iemes.
Sälden soñ köz ūşyna sağymdai siñip joğaldy da, aspan astynda
adasyp küñirengen öksiktiñ silem-silem jañğyryğy qaldy. Sonda da
dalbasa ümitpen qar betindegi qara syzyqty qualap aiqailap keledi:
– Toqtaşy, Säbira! Toqta-a!...
Öz dausynan özi selk ietip közin aşyp aldy. Öñi qaisy, tüsi qaisy,
aiyra almai meñ-zeñ. Ala köbeñ köleñkeniñ qoinynan süzilip şyğyp,
sūlbasy aiqyndala bastağan vagon işindegi är zat «ieleske aldan ba,
şyn ömir, mine, osy» dep, būnyñ qaida otyrğanyn iesine sap tūrğandai.
Syz iedenge jantaiğan küii ūiyqtap ketip, öne boiyn suyq qarmap
qalğan ieken, aiaq-qoly ikemge kelmei, buyndary kütirlep ornynan
zorğa tūrdy.
Älgindegi ieles şylbyryn süiretip oiynan şyğar iemes. Jarty
jylğa juyq uaqyt işinde Säbira birinşi ret tüsine ienip tūr. Jasyp,
jabyrqaudan qorqyp, özin zorlap ūmytuğa tyrysqan sağynyşty
ielesti qapiiäda iesine sap qinağany tağdyrdyñ qai qysastyğy ieken!
Tonalğan, ölgen armandardyñ köp beitine tağy bir mola qosylğanyn
körgende jüregi ieriksiz şym ietip, şorşyp tüsti. Bälkim aira-jaira aq
tösektiñ üstinde küieden de qara qarğys tañbasy basylğan tänin körip
qorlanğan beibaq qyzdyñ ökinişti öksigi keñ älemdi şarlap kelip tar
qapastağy mūny tañ aldynda türtip ūiatqan şyğar!
Tağy, mine, seni oiladym,
Aqymaq dep sök meili.
Jüregimdi būğaulauğa
Qūdyretim jetpeidi.
Paraqtasam sol künderdi,
Qūsa bolyp qinalam –
Mahabbatym mäñgilikke
Qasyretin syilağan.
Böten janğa būiyrğan
Sen baqyttyñ gülisiñ.
Mäñgilikke arylmaityn
Jüregimniñ mūñysyñ.
Tağdyr bizdi ieki aiyrdy,
Öter şerim taramai.
Qansyrağan mahabbatym
Jazylmaityn jaradai.
Özender de toğysady
Mūhittarda tulağan.
Jolyqpaityn aspandağy
Ai menen tek Kün ğana.
Kömeiindegi lyqsyğan tolqyn-tolqyn jyrdy küñirene sybyrlağan
Äziz-Sūltan terezeniñ jyp-jylmağai iemen jaqtauyn şeñgeldei
qysyp, jūlqyp-jūlqyp qaldy. Syrtta temir tor, äitpegende äinekti
bir perip bir-aq sekirer iedi-au. Şirkin bostandyq! Jüz qadam jügirip
baryp, jelkesinen tigen qūmalaqtai qorğasynnan kök jusandy
qūşaqtai qūlasa da ökinişi joq. Qasyretpen küirep, ümitsiz ölekse
süiretkennen sol artyq iemes pe bir iesepten. İendigi bastalğan myna
tañy atyp, küni batyp bermeitin sūrqai, suyq ömirden ne ümit, ne
qaiyr? Tyğyryqtan şyğar jol qaisy?
Tañ bozyn basyna kiip bozdağan poezdyñ işinde azattyq añsap
būlqynğan qazaqtyñ jas jüregi öziniñ būlyñğyr bolaşağyna qarai
zymyrap barady.
Abaqty – vagonnyñ tar terezesinen syğalağan keñ dünieni salbyrap
qara būlt basqan. Aspan asty būlyñğyr, küñgirt. Äitse de tün artynan
ainalyp atar tañnyñ bozamyq jaryğy alys kökjiektiñ köbesin sögip,
bäribir syzattanyp keledi.
Birinşi romannyñ soñy
1991-93, 1995-96 j.j.