Aqan Seri

ÜŞINŞI BÖLIM
KEÑ DALA, TAR DÜNİE.
Namaz ben meşit jetim – oqylmasa,
Däriske bilsin qaidan otyrmasa.
İekinşi, būl düniede äiel jetim,
Kezinde teñin tauyp qosylmasa.
İer jetim – aqylsyzdan äiel alsa,
Otyryp ot basynda taqymdasa.
At jetim – ieren jüirik şabylmasa,
Boiynan aşy teri alynbasa.
Qūs jetim – ierte tülek salynbasa,
Salatyn saiatşysy tabylmasa.
Sahara, jailau jetim, kölder jetim
– Qasyna mūnarlanyp iel qonbasa.
Tausylğan kirer üi joq – käri jetim
Jarasar teñ qūrbysy tabylmasa.
Onynşy, būl düniede ğalym jetim
– Qūr bosqa altyn sözi alynbasa.
Tağy da, on birinşi, qalam jetim
– Jazatyn ierleri onyñ tabylmasa.
Tağy da, on iekinşi, qağaz jetim,
Aişyqty, altyn sözder jazylmasa,
Bärinen, on üşinşi, qazaq jetim,
Qorqaqtap jan-jağyna alañdasa.
Aqan seri
1
Qonysynan aiyrylğan Aqan cepi Qoramsanyñ ieski qystauy Qisyqağaşta Ybanmen
tirşilik ietti.
Bolys Nūrtazanyñ qiiänatyna qanşa qany qainasa da, ieş jerge qaityp barmady,
ieşkimge şağynbady. Beti qaityp, tauy şağylğan seri kimge barsyn: "Qarğa qarğanyñ
közin şūqymaidy". Tek soñğy künderi ğana tağy bir ümit oty jyltyrağandai boldy. Būl
ieki arada Nūrtaza şar talasynda ötpei, Şalqarğa Aqannyñ qūdalary Baialynyñ
Janbolaty bolys sailanğan. Apasyn ūzatqan jerge özimsinip te, äri ülkendik minezben de
ä degende digirdi sala kelgende, qūdasynyñ şiratyla otyryp aqyl aitqansyğany-aq
batyp ketti.
– Au, Aqan, osy tuysqa da, jatqa da aiğaiyñdy sala, tilindi jūmsai kelesiñ. Ne
ötkizip qoiğanyñ bar. Şeşen til, sūlu äniñnen de ne paida taptyñ. Ylği dostan da,
basqadan da öziñe dūşpan, jau köbeitkennen basqa, mysqaldai septigin kördiñ be? Jeriñdi
bergen men iemes, ana Nūrtaza. Ol da qaitsin. Aq patşadan myqty bop pa. Kazak-orystarğa,
pereselenderge jer kerek dedi. İerteñ alam dese, öz qonysymyzdy da berip jüre beremiz,
aq patşanyñ qūryğy ūzyn, oğan kim qarsy keledi. Öle almai jürgemiz joq. İendi ol
qonysyñnan sağan būlt juyq. Odan da aqylğa köş. Tūram deseñ, bizdiñ auylda tūr. İeşkim
qumaidy. Qazaq jeriniñ bäri bir iemes pe.
– İe, borannan qorğalağan suyq torğaidai bürisip, iendi külimsi qoltyğymnyñ astyna
kir, sasyq qoramnyñ astyna tyğyl demekpisiñ. Qolyña bilik timei bulyğyp-aq jür
iekensiñ. Jaraidy, senen qaiyr tilegenşe, Alladan qaiyr tilegenim artyq şyğar. Öñkei
qarğybau taqqan bolystar biriñniñ auzyñdy biriñ jalağan uialas itter siiäqtysyñdar-au.
Qūdaidyñ keñ jeri jetpegendei alaqandai meniñ ata mekenime qūryq salğan Nūrtazany
sen de jaqtaiyn degen iekensiñ. Meniñ qonysymdy alyñdar degen patşa bolsa, onyñ da
tūqymyn... – dep, därmensiz Aqan kijinip tūra bergende Janbolat qūdasynyñ sözine
aşulanğan joq.
– Seri ağa, säl bögelşi, – dep baisaldy otyryp, soñğy aqylyn aitty. – Meili, meni ne
dep kūstanalasañ da, ne dep balağattasañ da köterem. Biraq, baiqa, qorqytqanym iemes, dos
bop, tuys bop ieskertkenim – büginde jūrt söz köteruden qalğan. Qazir zañ bilegen patşa
zamany kirdi auylymyzğa. İeger jerimdi daulaimyn dep, köringenge baryp aptyğar bolsañ,
bireu bolmasa bireu: "aq patsanyñ siiäsatyna qarsy, patsa ağzamyna qarsy pont şyğaryp
jür", - dep türtip jiberuden taiynbaidy. Qazir jūrt qanyna qaraiğan. Ägär, ondai söz
tua qalsa, men de qarap otyra almaimyn. Aq patsağa aitqan älgi söziñdi men ğana iestiın,
artyq, artyq söz, qaityp al, qalğan ğūmyryñ abaqtyda şirimesin deseñ, ğadettenbe ol
sözge, Alla saqtasyn! Jäne būryn da sözge ilikken adamsyz...
– Ä, iendi meni de it jekkenge aidatamyn deseişi. Qolyñ jetken ieken aiğa!
– Ne deseñ de, cepi ağa, meiliñ. Men jasyrmaimyn, patsa adamymyn, soğan berilgen
iekenmin, onyñ degeni degen. Adaly sol, – bir Şöbekten tarağan bauyrym Mämbetälini de
ierteñ araşalai almaimyn. Ol da arystan aiğa şauyp mert bolyptynyñ kebin kiıp jür, –
dep auzyn jiğanşa bolmady, bolys üiine ūry itşe jylmañ ietip pesir Karaganov kirdi.
Būl – Aqannyñ qonysy Qaratalğa tüsken Komarovkada tūratyn kazak. Janbolattyñ
pismovoditel Tüz ieli pesir deidi. Kelgeli qazaq sözin şala aralastyryp söilep
üirengen būl sekildi pesirler basqa bolystarda da bar. Bastaryna bir-birden "qūt" qonğan.
Orysşa sauatsyz bolystardyñ is-qağazyn jürgizetin osylar. Mör bolysta da, qalam
pesirde. Közine jyltyrağan pensine taqqan qara beşpentti Karaganov:
– Aman, gospodin volostnoi upravitel, – dep sälemdesip, Aqanğa ūrlana qarap iedi,
Janbolat osy arada öz biligin bir körsetip qalğysy keldi me;
– A, aita otyr, aita ber, būl adam özimizdiñ ağaiyn, tamyr, – dep şala orysşalap
pesirdiñ qolyndağy juan sömkesine qarady.
– Dela köp, gospodin upravitel, uezdnoi naçalnik köp delalar sūraidy. Äsirese
älgi Serdalin Mambetali... – dep söziniñ aiağyn jūtyp qoidy.
– Būl da bir lañ boldy ğoi, qane äkel dialalardy, – dep, bolys qolyn soza bergende,
pañsyğan qūdasyna oqty közin qadai qarağan Aqan:
– Qalai, pesir Karaganov, meniñ jerim jaqsy ma, astaryñnan su şyqqan joq pa? – dedi
de, äri qarai ne aitaryn bilmei tyğylyp, ünsiz şyğyp ketti.
Sol joly Beğalynyñ ülken ūly İerğaliğa ūzatqan apasy Aişa Aqannyñ şylbyryna
oralyp, baiağy qyz künindegisindei inisin ierkeletip:
– Aqanjan, basqağa biligim jürmese de, küieuime biligim jüredi. Ana iesiz qorada
iekeuden iekeu qalaişa kün keşip, ömir süresiñder. Odan da meniñ qolymda bol, Şöbek
äuletiniñ bailyğy Ybanjan iekeuiñnen kemimeidi. Rizyq jetedi. Bastaryña jeke üi
saldyryp berem, – dep, jalynsa da, Aqan ilikpedi. "Senderdiñ bosağalarynda otyryp,
baidyñ itaiağynan sarqyt işerim joq" dep aitqysy kelse de, küni bireuge qarağan, joly
jiñişke apasynyñ köñilin jasytqysy kelmedi.
– Jo-oq, men üşin qam jemei-aq. İel bar iemes pe, kün köru degen de söz bolyp pa, – dep
ötirik külgen boldy.
Şynynda osy ieki jyl Aqan üşin tamūqtai körindi. Alğaşqy jyly aidaladağy iesiz
qorağa keibir köñili jaqyn adamdar anda-sanda ädeiilep jolauşylap keluşi iedi, keiin
azaia kele müldem tiyldy. Mūhammet pen Ramazannyñ bala-şağasy da qatynaudy qoidy.
Bar qaiğydan qūsalanğan Aqan ūly Ybanmen ğana qalyñ qarağai bauyryndağy ieski
qystaudy mekendep, jūrt közinen tasa jeke ömir keşti. Jaz jailauda da būrynğy
saltanatpen qalğan seri tiri pendege körinbei, sol qoranyñ astynda jabaiy adamdarşa
jalğyzdyq tauqymetin ünsiz tartty.
Sol jalğyzdyq äseri me, älde seriniñ dinge senbese de, pirge senetindiginen be, keiingi
kezde keş tüsse-aq öz-özinen ielegizip, qaisybir tünderdi ūiqysyz ötkizetin boldy.
İejelden Qisyq ağaş mañy jyn-şaitan uialağan oryn dep, iel işinde talai üreili
äñgimeler aitylatyn iedi. Bala kezinde iestigen sol äñgimeler iendi osynau jalğyz qūlazyp
qalğan şaqta qaita iesine tüsip, mazasy kete bastağan siiäqty. Ondai tünderde qalyñ ağaş
bauyryndağy şökken nardai japyrylğan jalğyz jer üidiñ peş moiyndary guildep,
tysta toğai işi yzyndap, auyl şuynan jyraq, iel tirşiliginen kereñ jerde qūlağy bitip
şyñyldap şyğady. Müldem zerigip, işi pysqan Aqan amalsyzdan ieki-üş ret Yban men
körşi auyldarğa qonalqylap, tündelete qaitqanda öz üiiniñ terezesinen ot körgen.
Alystan jyltyrağan jaryq qasyna taiai bergende ölusirep baryp sönip qalady. İesikterezesi üñireigen iesiz qora töñireginde tyrs ietken dybys iestilmeidi. Bäri jym-jylas
joq bop ketedi. Aqan alystan köringen şyraq pa deiin dese, onyñ qisynyn taba almai
basy dal bolady. Şyraq äulie atanğan adamdardyñ ziratynda jağylady deuşi iedi.
Qaraşa üide ne äulielik bar. Cepi "mümkin, meniñ közime solai köringen şyğar" dep
soñğy joly Ybanmen ymdasyp iedi, ol da öz üiinde janğan otty körip keledi ieken. Biraq,
maqau bala, düniede jyn-şaitan bolady degennen bihabar iedi, ieşteme tüsinbei äkesine
qarağyştai bergen. Özi de jarymjan balanyñ oiyna qorqynyş salmaiyn dep, Aqan iendi
otty ielemegen bolyp, Ybanyn üreilendirmei, sonymen aiaqsyz qaldyrğan.
Soñğy kezde iel arasynda "Aqan seri Qisyq ağaşta jyn-şaitandarmen birge tūrady
ieken, balasy iekeui de qağyndyğa şaldyğypty" degen ösek dür iete qaldy. Birde, Baratai
auylynyñ bir aqsaqaly, seriniñ otty közinen közin almai, üreilene tūryp aqyl aitqan:
– Qarağym Aqan, renji körme, halyq aitsa, qalpy aitpaidy, – anau Qisyq ağaşta
japadan-jalğyz qalai tūrasyñ. Jyn iektep alğan deidi ğoi öziñdi. Ai, atamzamannan beri
sol ara saitan-sapalaqtyñ mekeni iedi. Talai jolauşyny sol arada jyn soqqanyn
qūlağymyzben iestip iek. Onyñ üstine ol jerkepeni äkeñ tastap ketkeli ne zaman. İesiz üidi
sodan beri jyndar ordasymen basyp, iemdenip alğan şyğar-au. Qarağym-au, sol aradan
nege qonys audarmaisyñ, basyñdy şyr ainaldyryp alğannan sau ma?! Qarağym, janym
aşyğasyn aitam, bitke ökpelep tonyñdy otqa salma, qaiteiin, jalğyz-jarym jürip qor
bolmasyn dep, bir-ieki köilek būryn tozdyrğan ülkendigim bar, aiyl ğyp aitamyn.
Apyrai, şyrağym-ai, köziñniñ janary özgerip ketken ieken!
Şaldyñ sözin ünsiz tyñdağan Aqan:
– İe, qariiä, osy küngi ağaiynnyñ dostyğynan, jyn-şaitannyñ dostyğy artyğyraq
körinedi, olardy renjitip qaida baram, – de qaljyñğa audarğan. – Közim jyn qaqqan
iesalañ adamnyñ közi siiäqty şyğar, ä?
Qanşama qaljyñğa bassa da, osy sözden soñ seriniñ de boiy türşigip, iştegi ürei üdei
tüskendei iedi.
2
Soñğy ieki jūmada tynymsyz soqqan dauyl jazğy dalanyñ da, adamnyñ da mazasyn
alyp tūr. Tañ ata teriskeiden şyğyp soqsa, tüste qūbylyp şyğystan soğady. Köşpeli
būlt birde oñğa, birde solğa jöñkilip, qualağan jel bağytymen yğyp, döñbekşip, aunap
jür.
Jaz merziminde Kökşe dalasynda küzgi qara dauyldai ūlityn mūndai jeldi künder
jiı ūşyraidy. Kei jyldary sūrqai dala küzge deiin jelden aiyqpai, aqyry sümbileniñ
qalyñ jauynyna baryp ūlasady.
Qatty jel tūrğaly köl betinen jyrtyla aiyrylatyn qūstar da sap bolğan. Andasanda qalbañ oinap qoğa arasynan köterilgen neken-saiaq qaraqūs, itelgiler, nemese
mañaidağy basqa kölderden tobymen, sypyldai ūşyp Qoskölge soğar şüregeiler
bolmasa, aqqu, qazdar qalyñ qamys arasyndağy yqtasyn aidyndardan şyqpai,
balapandarymen kün ūzyn baldyr süzedi. Köp ūşyp meken auystyrmaityn süñguir
qasqaldaqtar kemer soğyp tolqyndanyp jatqan jağağa taiau saiaz jerlerge deiin kelip, köl
tübiniñ saz balşyğyn sylpyldatyp, qūrt-qūmyrsqa, su qoñyzdaryn teredi.
Mūndai künderi Aqan men Yban qūs salmaityn. Qanşa dabyl qağyp ürkitkenmen,
jelden qorqar jeñil qūstar qamys basynan joğary biıktemei, köl betin janai ūşyp, bir
aradan iekinşi arağa oryn auystyra beredi, ne köldiñ qalyñ ortasyna tereñdei kirip,
müldem körinbei qūiady. Jeldi künderi tūzaqqa tüsken qūstardy ğana almasa, qarşyğany
mūndai qara dauyldarda aspanğa ūşyru qauip.
Aqan ūlyn iertip, kün ūzaq köl jağalap kelgen. İeki baryldauyq qoñyr üirek pen bir
sūqsyr tüsipti tūzaqtaryna. Jel tūrğaly Kökjeñdetin qūsqa sala almai, köpten beri
sorpa-sudan taryqqan äke men bala quanysyp, qos işinde ieki jaqta qūstardyñ jünin
jūlyp otyr iedi, Aqannyñ közi köldiñ arğy qabağynan osylai qarai lekitken üş salt
attyğa tüsti. İekeuiniñ iyğynda myltyqtary şoşaiady. "Būlar tüneuküngi kazak-orystarau. Tağy da ne bop qaldy? Jüristeri tym suyt ieken", – dep üreilengen Aqan tysqa
şyqpai qostyñ iesiginen qarap otyr.
Üş attyly jaqyndağanda, ortadağy jorğasyn taipaltqan qazaqty jazbai tanydy. At
üstinde syryqtai bop sereigen būrynğy bolys Nūrtazanyñ aqi poştabaiy Jänibek. İeki
jağynan qaptaldai şoqytyp, su jorğağa zorğa ilesip, özderi de şoqyraqtai tüsken
tüneugilerden basqa mūrtty kazaktar ieken.
– Kim bar qosta. Şyq beri! – dep aiğai saldy. Işten dybys bilinbegen soñ, atyn tebine
tüsip qostyñ iesiginen käri terekşe iıle berip qarady da tağy ieleuredi. – Qañyrap bos
qalğan ba, işiñdi ūraiyn, mūnyñ adamy qaida? Au, kim bar işte?!
Aqan tysqa şyqty:
– İä, ne bop qaldy sonşama börigetindei? Amandyq-saulyq joq...
– İe, amansyñ ba? Amandasuğa uaqyt bolyp tür ma? Qane jür, seni ūlyqtar kütip otyr.
– Qaidağy ūlyq?
– Sūrama, barğan soñ köresiñ. Ana qyrdyñ astynda jandaral, ūiaz, maiyrlar jatyr.
Bolystar bar. Seniñ qarşyğañ bar deidi, sony körmekşi, tez alyp şyq ta, jür. Bol,
kütetin uaqyt joq.
– Ūiazyñ ne? Qarşyğañ ne? Aptyqpai, jöniñdi aitşy, jarqynym.
– Jön deitin ne jön kerek. Aitpadym ba, qarşyğañ kerek, qarşyğañ. Köremiz deidi.
Qūsqa salamyz deidi. Ğūmyrynda qarşyğa körmepti.
– Äi, Jänibek, qūsqa salamyzyñ ne? Osyndai küni qarşyğağa qai atañ qūs ildiripti.
Ne aityp tūrsyñ?
– Ata-matany qaitesiñ, ony ana dökeilerge ait, mağan seni alyp kel dedi, şarua sol,
qane, qūsyñdy al da tez jür,dep poştabai qasyndağylarğa qarap iedi, olar da: "Ne, könbei
tūr ma? Ne isteiik", – degendei közderi şatynap, attaryn tebine, jaqyndai tüsti. –
Aitqandai dabylyñdy ūmytpa. Qane tez, köp kütetin uaqyt joq. "Apyrai, mūnyñ aityp
tūrğany Kökjendet-au? Mynalardyñ kelisine qarağanda, almai ketpeitin syñailary bar.
Barmasa, küş körseteri körinip tūr. Poştabai ymdap qalsa-aq boldy, ämir kütip tūrğan
ana ieki äsker qazir bas salyp, jūlmalap, ūlyqtardyñ aldyna jaiau aparudan taiynbaidy.
Kökjeñdetke qyzyğyp, alyp ketpekşi me! Onda, tūrymtaidy aparsam qaitedi? Ana iel
ūlyqtary "qarşyğa ornyna tūrymtai äkeldiñ kimdi mazaq ietkiñ keldi?" – dep, ūiaz aldynda
tağy masqaralap, dürelep ketse, ne istemekpin. Qoi, ne de bolsa kütip aldym" dep iştei
tolqyğan Aqan kökbestisin ierttep, Ybanğa äldenelerdi ymdap tüsindirip, Kökjendetti
qolyna qondyryp jürip ketti.
Qostan tört-bes şaqyrym jerde, – general Losevekiidi töñirektegen köp ūlyq,
stanitsa atamandary, ūiaz Konovalov bastağan qazaq bolystary. Qosköldiñ yğyndağy şoq
ağaştardyñ bauyryna attaryn doğarğan.
Köp işis, köp äñgime arasynda añşylyq saiatşylyq söz bolyp, añğa, qūsqa salatyn
bürkit, qarşyğa, tūrymtai, qyrği jaiynda köp äñgime tyñdağan general osy mañda,
jalğyz qosta qarşyğasy bar bireudiñ tūratynyn iestip, ony tez osynda alyp keludi
būiyrğan. Aqannyñ atyn aitpasa da, onyñ "Kökjendet" deitin qarşyğasynyñ baryn
aitqan Nūrtaza.
Qazir Nūrtazanyñ ieki iezui ieki qūlağynda.
Biyl bolystyqqa sailanbai, äkesi ölgendei qan jūtyp jatyp alğany qaida? Bir
jyldyñ işinde kädimgidei taralyp, jüdep, köñili oisyrap, jasyp qalyp iedi. Onyñ üstine
myna ielge jetken jūt būğan da jetip, malynan şaşau şyğa bastağan. Ol az degendei aş
auyldar būrynğy barymta iemes, iendi özdi-özine auyz salyp, bardyñ malyn joq jalmağan
kesapat ker zaman tuğan. Maly bar basqalardan köri ūry zaualyn köp tartqan – osy
Nūrtaza. Bolystyqtan qağylğan jandy basynğandai, jyğylğanğa jūdyryq – Nūrtazanyñ
malyn ūrylar köp talady. Alğaşqyda iesiginde jürgen jarly-jaqybailar olarğa qarsy
tūryp bağyp iedi, aqyry olar da bettemeitin bolğan. Biyl bir jylqyşysy men
jamağaiyny Ydyrysty qazir ielge atyşuly qaraqşy jalğyz köz atyp, jaralap ketkeli
ūrylardyñ soñynan quuğa ieşkimniñ jüregi daualamaidy. Arasyna bir apta, äri ketse ieki
apta salyp soğar jalğyz köz jylqyğa kelse-aq boldy, az jylqyşy qostaryna kirip,
qaşan ol ketkenşe in tübine kirgen suyrlarşa bas sauğalap jatyp alady. jalğyz köz
ünemi qasynda jüretin auzy-mūrnyn tañyp alar qapsağai serigi iekeui jylqylardy öz
malyndai aralap, soiuğa jaraidy-au degenderin aldaryna salyp aidap, kete barady.
Būdan artyq qorlyq bar ma?!
Süleimenniñ iestimeitini jer astynda. Küz aiynda mūrager Nikolai Alekseeviçtiñ
täj kiiü-saltanatyna bailanysty iel aralap şyqqan general Losevskii Kökşe jerinde
jürgenin iestisimen inisine aqyl aitqan. "Qyrğyz-qaisaq ielin basqaru tärtibinde jaña zañ
şyğypty. Ol zañda bolys sailaumen ğana iemes, iendi general-gubernatordyñ öz
yqylasymen-aq sailausyz tağaiyndalatyn bolypty". Būğan senerin de, senbesin de
bilmei äri dağdaryp, äri üzilgen jipti qaita jalğauğa bolatynyna ümittenip, közi
alaqtağan inisine Süleimen "Dala ualaiaty" gazetin ūsynğan. Nūrtaza arab ärpimen qazaqşa
audarylğan betterinen taba almai, orysşa betin inisi qaita-qaita iejelegende, jüregi
jarylardai quanğan.
– İendi, – dedi Süleimen, – bolystyqtan äli de ümitiñ bolsa, Losevskiidiñ iel aralauy
tegin iemes, osynyñ auzyn alyp qal. Ol general-gubernatordyñ özine maqtap barsa, tağy
da taqqa qondym dei ber.
– Şirkin-ai, ondai kün iendi qaita tua ma, şirkin-ai... a Qūdai bere gör tileuimdi, – dep,
sol küni aq sarbas şalğan.
Losevskii aştyqqa ūşyrağan qazaq auyldaryna köziniñ qyryn da salğan joq, kazakorys stanitsalaryn aralady. Keiingi jyldary ieginderi şyqpai, şyqsa, qara būlttai
qaptap, myñ, milliondap tobymen ūşar atbas şegirtkeler jym-jylas jaipap ketip,
äsirese 91-jyly taqyr qūiannyñ jūtyna ūşyrağan hutorlarda bolyp, kazaktarğa
koronatsiiä aldynda tağy da köp jerlerdi keskizip berdi. Jandaraldyñ jürgen jolyn
añdyğan Nūrtaza aqyry qybyn tapty. İeski dosy, Aryqbalyq stanitsasynyñ atamany,
uriadnik Fedor Tiutin bir küni Losevskiidi mañyndağy köp adamdarymen Nūrtaza üiine
qonaqqa äkeldi. "Bergen perde būzady" demekşi, bergendi kim jek körsin, as ta tok tağam,
mol araqtyñ qyzuymen şalqyp otyrğan baisaldy jandaral da jeñiltek minezben
Nūrtazanyñ jauyrynan qağyp:
– Teginde, siz bolystyqqa jaralğan adamsyz, öñiñizden iel basqaratyn adamnyñ
nyşany ğana körinip tūrady, mäseleñizdi qaita qarau kerek ieken, – dep qalğan.
Äbden zyğyry qainap, ister amaly bolmai, töbesine oinaqtatyp qoiğan jalğyz köz
ūry jaiyn aityp, oğan iergen basqa, ūrylardyñ iel işindegi būzaqylyqtaryn baiandağanda,
Losevskii:
– Ondailardyñ közin qūrtu kerek. Olarğa myltyqty kim berip jür, osy künge deiin
būlaryñyz qalai?dep Konovalovqa zilsiz qarağanda, būryn Nūrtaza qanşa şağynyp,
kömek sūrasa da, köñil būrmai jürgen Tiutin men vahmistr Voronkin iekeui ūiazdy
araşalağandai, onyñ aldyn orap jarysa söilegen:
– Vaşe vysokoprevoshoditelstvo, biz qyrğyzdardyñ isine köp aralaspağan soñ,
mūndai ūrylardyñ qylyğyn iestimep iek, ierteñnen bastap olardyñ közin qūrtqyzaiyn!
– Bizdiñ ieki-üş kazak jetedi. Myltyq atudyñ qalai iekenin üireteiik ondai
naisaptarğa, – dep Tiutinniñ sözin Voronkin qostağan.
Qazaq bolystary joğarğy jaqtan orys ūlyqtary kelse, ieldiñ jai-küiin baiandap,
halqyna mysqaldai paida tier söz aituğa, kömek sūrauğa olaq bolsa da, qonağasy berip,
qarsy alyp, şyğaryp saluğa şeber-aq. Qazir de, Losevskii Ombyğa keter küni, Kökşeniñ
bar bolystary jinalyp, qol qusyryp şyğaryp salu qamynda. Kiız üi men ağaş üiden
jalyqqan generaldy soñğy ret Qosköldiñ bauyrynda, dalada otyryp, dastarqan jaiyp
qoştasyp qalmaq. Būl otyrystary sol jolaiaq. Tüneugiden beri Nūrtaza bolys bolmasa
da, janamalap qalmai jür. Üiindegi mol qonaqasydan soñ, qazaq dästüri dep at mingizip,
oramal tonğa jaramasa da jolğa jaraidy deitin saltpen Ombydağy zamandastyñ
sybağasy dep şaiy oramalğa tüigen bir deste aqşany qaltasyna salğan Kemelūlyna
general da jyly qarap, köbinese sonymen şüiirkelesedi...
Aqan jolda kele jatyp iesersoq Jänibektiñ äli de tauy şağylmağan äperbaqan
qylyğyna qairan qaldy.

– Apyrmai, zaman aumaly-tökpeli degen yp-ras, keşe ğana Aqan cepi atanğan iel
tūzdyğy iediñ, büginde Qosköldiñ jağasynda şoşaiyp qalğan küigen tomardaisyñ.
Baiğūstar-au, aidalada aştan ölmei qaityp tirlik jasap jatyrsyñ. Myna qarşyğanyñ
qanatyna qarap otyrsyñdar-au. İerteñ qys tüskende nemdi qorek qylasyñdar, sorlylarau, – dep, jaidan-jai tiısken Jänibekke Seri jauap beru ornyna, oğan qarsy sūraq
qoidy.
– Osy sen, Nūrtaza bolystyqtan alynğanda, poştabailyqtan qağylmap pa iediñ?!
Keñirdegin kerikşe sozyp, mañğazdana qalğan Jänibek būl sözdiñ mysqyldy astaryn
onşa ūqpai, at üstinde bir jambastap, Aqanğa üzeñgi qağystyra jaqyndady:
– Älgi, ataña nälet, seniñ qūdañ Janbolat pa, bolys bolysymen meniñ ornyma
auzynan sözi, qoinynan bözi tüsken öz jūrağatyn qoiğan joq pa? Jäkendi äli-aq özi
şaqyrtyp alady. Mendei poştabaidy tabu oñai bop pa... Biraq, onyñ şaqyrğanyna
Jäkeñ iendi barsa igi ietti, – dep, at üstinen iılip, qatarlasa sary jelip kele jatqan kazakorystar iestip qoimasyn degendei seriniñ qūlaq tūsynan sybyrlady. Auzynan samogon
iısi müñkidi. Nūrekeñ ana Aiyrtaudyñ köksauynyñ ornyna bolys bolmaq. Myna
jandaral sol üşin kelipti.
– Sailau ötkizbek pe?
– Qaidağy sailau?.. Osy qarañğy qazaqqa sailau ne kerek, öñkei kisi qadyryn
bilmeitin jä-ä-ämen nadandardy adam sanatyna qosu... – Jänibek özi-özinen tarqyldap
küldi de, tez doğaryp, äldekimge kijingendei qamşysyn bilemdedi, – Tūra tūr, ierteñ-aq
sybağalaryñdy berermin!..
Aqan "ieser poştabaimen söz talastyryp, iesil sözdi qor ğyp qaitem" dep, iendi
söilespeske bekip iedi, biraq mynanyñ ürlegen quyqşa jarylardai keuip, osynşa
maqtanuy aitqyzbasqa qoimady:
– Osy seniñ atyñdy äke-şeşeñ nege Jänibek dep qoidy ieken?
– Qaidan bileiin.
– Qazaqta on jeti Jänibek ötken. Sonyñ hany ma, batyry ma ieken tilegenderi.
– Batyry şyğar.
– İe, onda sen poştabailyqtan basqany oilamaitynyñ qalai?
– Qazir batyryñnan poştabaiyñ artyq iemes pe?
– Dūrys-dūrys, iendeşe men aitaiyn – ata-anañnyñ tileui dūrys, Qūdai tağala köz
jasyn igen ieken. İertede bükil üş jüzge mağlūm Jänibek degen şabarman bolğan, – dedi
Aqan ötirik.
– Ä—ä?! – Jänibek şyn ilandy.
– Aq sütin kökke sauyp tilegen anañnyñ, saqalynan sorasy ağyp ieñirep, namazğa
jyğylyp, qūlşylyq ietken äkeñniñ tileuin Haq tağala şyn bergen ieken. Tura sol Jänibek
şabarmannan ainymaisyñ. Bar minez, bar qylyğyñ soiyp qaptağandai!
Myna sözge masattanğan şala mas Jänibek at üstinen Aqanğa iılip:
– Qandai bolypty, aityñyzşy?! İel iestisin, osyndaida aqyn degen öleñge qosyp aita
jürmei me? – dep qolqa saldy.
– Ol – Jänibek, – dedi Aqan atynyñ basyn tejep, – tyñda. Sosyn öziñ jaiarsyñ ielge.
Ol Jänibek – halyq üstinen kün körgen, ūlyqtar ūlysa birge ūlyp, böri bolğan, aitaqtasa,
dalaqtap şabar alañğasar it bolğan, jazyqsyz jandardy dürelep, qanyn sülikşe sorğan
nağyz sūrjylan, äperbaqan, keppe, quys keude, iesalañ, zerdesiz, miğüla bolypty!
Aqan atyn tebinip jürip ketti. Jänibek jerge kirgen qazyqtai at üstinde soraiyp,
mäñgirip tūryp qaldy...
Aqandar Qoskölden ärirek şoq ağaştyñ bauyryna jetkende bala qaiyndardyñ
yğyndağy kögalda otyrğan ūlyqtar arasyndağy kazaktar dauyldy kündei guildegi, änge
basyp jatqan. Birneşe dauyspen qosyla salğan ädemi ändi būzyp, baryldağan, güjildegen
josyqsyz dauystar da iestiledi. Araqqa, qymyzğa toiğan Losevskii de, onyñ auzyna
qarap, tüsinbese de, qazaq bolystary da än yrğağyna töteden qosylyp, dar-dar dedi. Ağaş
bauyryna tösegen tört-bes kilem üstinde şaşylğan – süiretpe şynylar, şala müjilgen
jampas, toqpaq jilik, qabyrğalar, közi üñireigen qoi bastary. Tüimeleri ağytylğan
almaq-salmaq, qaisybiri köilekşeñ, jalañ aiaq ietpelegen uriadnikter, bir janpastap
qisaiyp, iendi biri bir tizerlep jüginip qyzmet ietken bolystar da – qalai bolsa solai
şaşylğan süiek-saiaq, işilgen şölmekter siiäqty.
Poştabai Aqandy qyzyldyñ iekinşi jaq bauyrynşy köp tarantastardyñ qasyna
äkeldi de:
–Osy arada küte tūr, – dep būlardyñ kelisine män bermegen qonaqtarğa qarai jaiau
tartty.
Būl jerde de än. Ağaş tasasynda jeke sauyq qūrğan qyzyl lampasty kazaktar
özderinşe işip, ūlyqtardan bölek dumandatyp jatyr. Ögiz su işse, būzau mūz
jalaidynyñ keri.
Anadaida, alañqaida tūsauly köp at. Bytyrai jaiylyp jür.
Aqan tarantastardyñ biriniñ doñğalağyna atyn bailap, arba jaqtauyna süienip tūryp
qaldy.
Jänibek sol ketkennen mol ketti. Mastarğa Aqannyñ keregi bolmady ma, älde aqi köz
samogonge süñgip tūnşyğyp jatyr ma, juyq arada kele qoimady. Kökjendetin bauyryna
qysyp, qanatynan, moinynan sipalağan seriniñ zyğyry qainady. İelirip, iesirgenderdiñ
özin şaqyrtyp alyp, iendi kereksiz ietkenderine nazaalanyp, ierikkenniñ iermegine ainalğan
därmensiz haline nalyp, jymyn bildirmei ketip qalğysy da keldi. «Qoi ne de bolsa
şydaiyn, soñymnan quyp jetip mert qylsa, kim meni joqtaidy, Ybanymnyñ küni ne
bolmaq" degen seri selk ietkendei basyn köterip, qazaqtarğa moinyn būrdy. Olar dür ietip
tobymen ūşqan qyrğauyldardai bäri qosyla änge basty. Ana ūlyqtar jaqtağydai iemes,
myna jas kazaktardyñ änderi bir bölek. Aqan qūmarta tyñdady. Birneşe dauyspen kötere
salğan än dala tösin terbegen samaldai, ağaş basyn teñsegen jeldei. Keide kök jüzinde
qalyqtağan aidai jeke dauysty bireu jalğyz şyrqasa jan-jağynan jöñkilgen
alasapyran būlttai basqalary ile-şala qosyla jönelgende, qara jer solqyldap, birge
dirildegendei bolady. Bar tabiğat, bar tirşilik mağynasyn, köp dauyspen köp mağyna
bildirgen ündiligine qairan aqynnyñ tūla boiy şymyrlap, änşi jüregi änmen birge
soqqandai ūiyp otyr.
"Soberemtes my, kazaçenki,
Vo iedinyi vo krujok,
Zapoemte my, kazaçenki,
Pesniu novu pro sebia.
Horoşo jite kazaçenkam,
Tolko slujba tiajela,
Hodia naedimsia, stūia vypimsia"...
dep, bir-birine süiene qisaiyp, qylyş qynaptaryn qūşaqtai jatqan kazaktar äninde
jastyq serpin de, syrly mūñ da bar. Cepi än sözine de qūlaq türip otyr. İendi birde
qaiğyly, zarly än aitylğanda, aqyn jüregi de ieljirep, şymyrlağandai boldy:
"Pogaslo solntse za goroi,
Sidit kazaçki u dverei.
Ona deti i gorko plaçet,
İ liutsia slezy iz oçei"...
"Apyrai, – dedi Aqan iştei, – myna kazak-orystaryñ tek jambasyna salaqtatyp
qylyş taqqan äumeser, ūr da jyq äperbaqandar ma desem, tūla boiy tūnyp tūrğan önerli
jūrt ieken-au... Qaru-jaraq asynyp, qalağanyn istep, ierkin jürgen iessiz iesirikter me
desem, būlarda da mūñ men zar, qaiğy men qasiret bar ieken-au. Qairan än,ne degen
qūdirettisiñ, alysty jaqyndatyp, jatty bauyr ietetin, tili men dinine tüsinbeitin ieldiñ
bar jaratylys bitimin, quanyşy men şerin aityp, zerdege qūiyp berer ne degen bar
ğalamğa ortaq şejire ieñ". Būryn, Ombyda, järmeñkelerde jinalğan kazaktardyñ
auzynan:
"My davno sjilis s stepiami
İ davno privykli k nim,
Pered dikimi ordami,
My ne v pervyi raz stoim".
siiäqty örkökirekteu änderin ğana qūlağy şalyp, jüre tyñdaityn Aqanğa kazaktardyñ
myna änderi köp oi saldy...
Anda-sanda özara qaljyñdasyp qoiyp, kazaktar tağy da bir köp dauysty änge qosyla
bergende, dauystary kilt üzildi. Üstindegi mundirin jüre tüimelegen vahmistr Voronkin
yrğala basyp kele jatyr iedi, közi şalyp qalğan änşiler oryndarynan atyp-atyp tūrdy.
Ataman äldeneni aityp, būiyrğandai boldy – kazaktar syrttağy attarğa qarai jügiristi.
– Äi, Aqan, – dedi, aqynnyñ tu syrtynan poştabai. Bağanağydai iemes, ieki közi ieki
jaqqa atysyp müldem şapyraştanyp ketipti. Aiağyn şalys basyp, teñselip tūr. – Jür,
şa-şaqyryp jatyr... Tez, tez... bassañşy aiatyndy, s-seni... ş-şaqyrad deimin!
Yqylyq ata toiynğan aqi közdiñ soñynan aiağyna tas bailağandai, Aqan zorğa ilbidi.
Qolyna qondyrğan qarşyğasy bar cepi kelgende, bolystar boilaryn tüzei otyryp,
uriadnikterdiñ biri kiımderin kiıp, iendi biri ietikterin şūlğaulanyp jatqan. Aqanmen
ieşkim sälemdesken joq. Nūrtazanyñ tizesine basyn salyp, şalqasynan tüsken Losevskii
ğana töbesinen qarady:
– Ä-ä, ohotnik, otyr, otyr! Tamaq beriñder, samogon, kumys...
Tize bükpei öñkei mastarğa tesile qadalğan Aqan:
– Rahmet, tamaq işkemin, – dedi salğyrt qana.
Qūdasynyñ jüzine qarauğa imengendei, ornynda bügejektep, basyn kötermegen
Kenjebolat poştabaiğa:
– Äi, Jänibek, qymyz qūisañşy Aqanğa. Ana bir būzylmağan jambasty tartsañşy
aldyna, – dep iedi, aqi köz, yqylyq atqany külgenge ūqsap, tili kürmele aqşañ ietti:
– Nemene, o-ol, bala ma, qo-qoly bar qūiyp işsin. Ana tu-turalğan iet te bir jeuge jejetedi.
– Öi, sarañ neme, baidyñ asyn baiğūs qyzğanady, – dep tizesindegi Losevskiidiñ
şaşyn sipap, äldilegen baladai generaldy aialağan Nūrtaza Aqanğa jany aşyğandai
jūmsaq söilep, şymşyp aldy. – Kedeidiñ bir toiğany, şala baiyğany. Qūisaişy
qymyzdy, jūtqan jūtamas dep, jūtağan ieliñniñ bir jūtqanyna yndynyñ taryla qaladyau, köziñniñ işin,.. aqi neme!
– Ä-ä, Nūrtaza, yqylasyña rahmet. Jūtqan jūtamasa, men de jūtap jürgem joq,
jūtyp jürmin. Qosköl aman bolsyn, jerimniñ suy da mağan bal. Al, ielim jūtady dep
qaiğyrmai-aq qoi, öziñ jūtamasañ bolğany da, şaruaşylyğyñ jaman körinbeidi...
– Oipyrmoi, iekeuiñ bir-biriñdi körmegeli köp bolğan-au, sağynysyp qalypsyñdar-au,
– dep Azynabai şarpysqan sözdi qaljyñğa ainaldyrdy.
– Qonaqtar attanğan soñ-aq qūşaqtasyp süiisetin uaqyt tabylar. Äi, bauyrlar-ai,
şydamai jatyrsyñdar, şydamsyzdarym-ai.
– Toqta, toqtai qal! – dep Konovalov Aqanğa talaurağan közin syğyraita qadady. –
Osy men seni bir jerde körgen siiäqtymyn.
– İe, būl öziñizge öleñ şyğaratyn, ūly märtebeli mūrager aldynda poltait ietetin
pontar iemes pe!
Nūrtaza sözine qūlaq qoiğan Losevskii atyp tūrudy yñğaisyz körip, basyn sozalañ
köterdi. Qalyñ buryl saqaldy öñi quañ tartqan, közi ötkir adamğa general qabağynyñ
astynan synai qarap, melşiıp otyryp qaldy.
– M-da... Men ol joly köre almai qalyp iedim sol aqyn, dala j-jauyngeri osy ma iedi,
– dep Losevskii söziniñ soñğy jağyn tistene söilep, būryn-sondy körmegen tüz tağysyna
qarağandai süzildi. Araqtan zeñgigen basyn silkip-silkip, közin bir jūmyp, bir aşady.
Märtebeli generaldyñ är qimylyn bağyp, ol ne istese sony istep, ol ne işse sony
işip, iendi sypyra masaiğan kazak, qazaq ūlyqtary Aqandy jaña körgendei bäri de qyzyl
közderin Losevskiişe serige qadady. Öñkei iesirip alğan qorqau qasqyrlar jan-jağynan
antalap qamağandai, iesirik mastardyñ myna qylyğynan Aqan qorlanyp, namystan
jarylardai bolsa da, köpke topyraq şaşuğa batyly barmady. Artyna deiin qyzyp alğan
küştilerge ūrynbai, özderi soqtyğar bolsa, barynşa kişireiip, uytty sözdi qaljyñğa
almastyrudy oilady.
Losevskii mundirin tüimelenip otyryp:
– Öziñ orysşa da biletin körinesiñ, sonda ūly märtebeli Tsesareviçke ne dep jürsiñ öz
auzyñmen aitşy, – dep, iendi jüzi sol jibigendei jymiyp, söite tūra aqyndy qaqpaqylğa
alyp kelemejdegendei, jūrtty bir küldirip alaiyn degen syñaimen aşy mysqyldady. –
Mūragerge biraz aqyl aitypty desedi. Köne, öz auzyñmen aitşy, bizge de biraz aqyl kerek
bop jür.
Otyrğandar du küldi.
– Qazir seni Peterburgtağylar izdeu salyp jatqan körinedi. Sizdi patşa ağzamyna
aqylgöişi keñesşilikke alyp ketse, bizdiñ künimiz ne bolady, sorlap qalamyz-au! – dep,
aşy mysqylmen keketip, araq qyzuymen joq sözdi köiitken generaldy qolpaştap,
qarqyldai külgen kazak-orys atamandary da şaujaidan alyp jatyr:
– Äitse de küzde bolar koronatsiiäğa ala baryñyz!
– İä, ūly märtebeli patşamyzğa biraz aqyl-keñes berip qaitsyn!
– Qoi, onda mūny memlekettik keñesşi ietip alyp qalar da, qaityp köre almaspyz, uhho-ho!
– Vaşe vysokoprevoshoditelstvo, būl qyrğyzdy onda Peterburgqa jibermeudiñ
qamyn jasau kerek, hoho-ho!
– Bizge de aqylşy adam kerek iemes pe, aiyrylym qalmaiyq, ah-ha-ha!
– Bäse būl qyrğyzdan aqyl şyğady, şyğady...
Sanasyz bolystar da qosyla külip, keñkildesip qaldy. Äsirese Nūrtaza mäz. Söz
astaryn jetik ūğynatyn, keiingi kezde ūlyq, çinovnik ataulynyñ qazaq şonjarlaryn
kekete, mūqata söileitin mazağyna iştei küiinip jüretin, bir basyna zymiiändyğy da
jeterlik Azynabai ğana sarañ jymiyp.
– Taqsyrlar, bügingi aitqan Kökjendet deitin qūs anau. İendi, kün keşkirmei, qyzyğyn
körmeimiz be,dep, äñgime betin basqağa audaryp iedi, Aqandy tanyğannan beri tistenip, jep
jibererdei oqty közin qadap, tynysy tarylyp ytyrynyp otyrğan Konovalov ağaş
būtağyna ilgen syñar şūlğauynyñ qağyn yzalana ügip:
– Qane, aitpaisyñ ba, bäldenbei. Auzyña su ūrttap alğannan saumysyñ? Senen ne
aitqanyñdy sūrap otyrğan joq pa iego vysokoprevoshoditelstvo! – dep, Aqanğa
zirkildedi. – Mağan aitpai-aq qoi. Qajet bolsa, özime aldyryp aitqyzarmyn. Asyqpa,
söilersiñ meniñ aldymda da, söiletermin!
Zyğyry qainağan Aqan iştegi aşuyn sezdirmei, ūlyqtardyñ mysqylyna äjuamen
jauap bergisi keldi. Mämbetäliniñ orys dostarynyñ işinde Gorbunovtyñ sözi qatty ūnap,
jadyna toqyp alğan iedi. Patşa mūragerine aita almai qalğan būl sözdi keiin iel arasyna
da jaia almai, qūndy jerine jūmsai almai jüretin. Tap osy tūsta Gorbunovtyñ sözimen
qyljaqbas generaldy mūzğa otyrğyzbaqty oilady.
– Mūragerge ne aitqanym bäriñizge de aian iemes pe, qaibir jibi tüzu söz söiledi
deisizder, meniki äşeiin sandyraq qoi! Nūrtazanyñ tilimen aitqanda, äşeiin, qūr
poltait!
Jūrt tağy da du küldi.Nūrtazanyñ ieki şekesine qan teuip, qyzaraqtady.
– Da, sonda ne poltait iettiñ, biz de iestiık, – dep uriadiik Tiutin gürildep, külkiden
sözin zorğa qūrady.
– Ne poltait bolsyn, orys, qazaq ūlyqtarynyñ kūrttan aqşa-para alatynyn, ieldi
qanaitynyn aityp poltait iettim, – dep, iezuleri jiylmai otyrğan myrzalar külkiden
lezde tiylyp, sūrlana bastağanda, Aqan söz syñaiyn bügingi halge tirep, odan saiyn
üdete tüsti. – İel aşyğyp, jūtqa ūşyrap, orys mūjyqtarynyñ iegini şyqpai, qazaq
sorlylardyñ maly jūtap, titan qyrylyp jatqanda, iel äkimderi – qapteserler, iegeu
qūiryq kirister şoşala, klette qalğan soñğy qaptarynyñ tübin tesip, isi tüsip aldyna
kelgen jannyñ aldymen qaltasyn tintip, dorbasyn ainaldyryp, tazalap jiberedi dedim.
Söitsem, para, ūrlyq, qanau, tonausyz küneltu mümkin iemes, meniki bos söz poltait ieken!
–Nege poltait! – dep būl sūraqty qalai qoiğanyn da añğarmai Konovalov tağy da zirk
ietti.
"Para" degende Nūrtaza Losevskiige qarağyştap, öziniñ para bergenine mäz bolğandai,
külimdep otyrğan. İendi sony tağy da iesine salaiyn degendei, mastyqpen josyqsyz
byljyrady:
–Sen nemene, para bergenderdi körip tūrmysyñ, qazaq para bermeidi, syilaidy,
qonağasy beredi, at mingizip, şapan jabady.
Aqan Nūrtazağa köz qiyğyn da salmai, Losevskii men Konovalov jaqqa külimsirei
qarap, Gorbunovtyñ sözin ainytpai aityp berdi:
– Sizder būryn da iestigen bolarsyzdar: Birinşi Nikolai patşağa bir jandarm bylai
degen ieken:
– Nikolai birinşi Patşağa?
– Jandarm?
" Nu, nu?
– "Ūly märtebeli imperator, bükil Resei imperiisynda ieki-aq gubernator para
almaidy: bireui – Nilendik Radişev; öitkeni ol äkesiniñ abūiyryn saqtaidy, iekinşisi –
kievtik Frunduklei – öitkeni ol şylqyğan bai" depti.
Losevskii töbesine mūzdai su qūiyp jibergendei titirkenip ketti. Orysşa söilegen
aqynnan būryn kazak dalasynda aitylmağan mynadai soraqy sözdi iestip, ol sözdiñ
şyqqan jerin, üiretuşi törkinin oilağanda, mastyğynan aiyqqandai boldy. Ne derin
bilmei Aqannyñ jüzine közin syğyraita, süzile qarağanda, seri anada Novikovtan iestigen
bir sözin tağy da köldeneñ tartyp, odan saiyn iesinen tandyra tüsti:
– Orysta Karamzin degen aqyn bolypty. Bireu sodan "Rossiiäda ieñ jiı bolatyn halahualdy bir sözben aityp bere alar ma iediñiz?" degende, ol bylai depti: "Kradut!"...Ūly
orys jerin osyndai ūrlyq, paraqorlyq jailağanda, qazaq dalasyndağy jymqyrmany
aituym äşeiin poltait ieken! – dep Aqan öziniñ "balalyğyn" ajualağandai mysqylmen
külgende, orys ūlyqtary qostamady, ūqpasa da, orys ūlyqtarynyñ jüzinen sekem alğan
keibir bolystar ünsiz tymyraiyp sūrlana tüsti.
– Attar daiyn! - dep, osy sätti kütkendei syrtta bata almai tūrğan jas kazak şpory
syldyrlap ökşesin tyq ietkizdi.
Losevskiidiñ auzyna qarağan ūlyqtar ünsiz. Aspannan jai tüsip, bireui qaza
bolğandai tüneredi. Älden uaqytta baryp general:
– Poltait, poltait! – dep, zyğyrlana qaitalap otyryp, öz-özinen qarqyldap kep
külgende, bäri de tarq ietip qosyla jaryldy. Dalany basyna kötere külgen top
oryndarynan qoparyla tūryp, bir-birimen syñğyr-syñğyr ietkizip kese, şyny aiaq
soğystyryp, kömeilerine sylqyldatyp araq, samogon qūidy. Asyqqandyqtan ba,
masyqqandyqtan ba, älde toiynğandyqtan ba, iezulerinen aqqan işimdik semiz
būğaqtarymen sorğalap, tamaqtarymen jorğalap, aşyq omyraularynan işterine
qūiylyp jatyr. Aiaq, tabaqta turausyz üiilgen jambas, jilik, omyrtqalardyñ kez
kelgenin türegep tūrğan qalyptarynda alyp, auyzdaryn toltyra bir asap, dastarqanğa
qaita laqtyrady. Ūrtyndağy jemin jei almai tolğap, qaisybiri tüiilip yqylyq atsa,
iendi biri şala şainağan silekeili ietti ağaş bauyryna qarai tükirip, kekiredi. Mol jemtik,
köp ölekseniñ üstinen tüsip meldeginen kelgen qūzğyndar siiäqty, nemese tamaqtap äkelgen
köp qoidy apanda talapailap jep, oinaq salğan üiirli qasqyrlar sekildi. "Ne degen las,
ne degen jerkenişti iedi!" – Jüregi loblyğan Aqannyñ qabaq şytqannan basqağa därmeni
joq...
***
Būlar ūzyny alty, köldeneñi ieki şaqyrymdai Qosköldiñ yq jaq jiegin jağalap ūzaq
jürdi.
Keşke qarai kün būrynğydan da jeldetip, qara dauyl şaqyryp tūr. Jiektegi qamysqūraqtar, beluarynan su keşken qara qoğalar jelden japyrylyp, sybyzğynyñ neşe
türli änine basyp, suyldaidy, ysyldaidy, ysqyrady. Qarşyğa salar birde-bir beisauat
qūs joq. Adal qūstyñ bäri köl ortasyndağy aidyndarğa ketken.
Sän-saltanatpen yrğala basqan salt attylardyñ betterin jel qağyp, kädimgidei
mastyqtarynan aiyğa bastağan siiäqty. İendi bäri de Aqan men Konovalovtyñ ortasynda
örtekeşe orği basqan qara kök arğymaqtağy Losevskiige qaşan qarşyğa qyzyğyn
körsetkenşe asyq.
Älden uaqytta teriskei betten ieki-üş şüregei suyldai ūşyp, tura būlardyñ üstine
tönip kelip, qarşyğaly qūsbegini jaña körgendei şoşyp, jalt berip, kölge qarai
qūiylğanda:
– Jiber, jiber! – dep, genaraldyñ da, Konovalovtş da jan dauystary şyqqan.
Arttağylar da lekitip, qatarlasa berip:
– Nege jibermeisiñ?!
– Nege salmadyñ?! – dep äkimderdiñ aldynda jämpeñdesi, Aqannyñ jan-jağynan
şyğyp, jan alqymğa aldy:
– Ou, sender bala bop kettiñder me? Jeldi küni qañğyrğan şüregeige qai atañ qarşyğa
salypty? – dep, qazaq ūlyqtaryna Aqan zekip tastady.
Nūrtaza bir top kazaktardy, arasyna Jänibekti qosyp, Aqannyñ qolyndağy
dabylymen köldiñ jel jaq ötine jibergen. At üstinde olai-būlai tyrağailap şauyp,
qoldaryn kökke jaia aiğailap, sirimen qaptağan dabyldy torsyldata qağyp, dalany
bastaryna köterip, qūr dalaqtap jür. Jiekke jaqyn qoğalardyñ bauyrynda, tolqyndy
jağalarda baldyr süzgen qasqaldaqtar būlardy anadaidan körip, qamys arasyna qarai
süñgise, dabyldan ürikken basqa qūstar köldiñ tereñ tūsynan ūşyp, asa biıktemei, qaita
tömendep, oryn auystyra beredi.
Osyndai dabyldyñ, aiğai-şudyñ kezinde köldiñ tap ortasynan beri qarai bir top
qoñyr üirek ūşyp iedi:
– Al, jiber, jiber!
– Ne de bolsa jiber!
– Sal qūsyñdy, ūşyr! Qaşanğy salpaqtaimyz, – dep saltattylar tegis aiğailap iedi,
Aqan Kökjendettiñ basynan, betegesinen alaqanymen sipap:
– Bolmaidy, bolmaidy! Köl ortasynda jürgen qūsqa salatyn meni jyn ūryp pa! –
dep, analardy mazaqtağandai öz-özinen qarqyldap tūryp küldi.
– Losevskii de, Konovalov ta bağanadan beri Aqan cepi qarşyğasyn jibermei, ädeii
qyñyrlyqqa basyp kele jatqandai körip, myna qylyğyn ūnatpai tizginderin oqys tartyp
tūra qalyp iedi, mūny añğarğan Nūrtaza men uriadnik Tiutin attaryn omyraulata Aqannyñ
ieki jağynan kimelei kelip qarşyğağa saldy qoldy. Qanatynan, qūiryğynan jūlğan
adamdardyñ şeñgelinde talapaiğa tüsken Kökjendet jüni būrqyrap, şyr-şyr ietedi.
Keudesine qysyp, boi bermegen Aqan, qanaty dalaqtağan qūsynyñ basy jūlynar bolğan
soñ, baryp, qūia berdi.
– Nemene, sonşama, jä-ä-man bir qūsty äldeqandai qylatynyñ, senen basqa adam qūs
sala almaidy deppediñ, köreiin qazir, – dep Nūrtaza ülken bir alys-jūlystan şyqqandai
ientigip, qarşyğanyñ qanatyn dalaqtata köterip, aspanğa qarap, alaq-jūlaq ietedi.
Kökjendet, baiğūs, ieresek adamdardyñ mūndai jat minezin qaidan ūqsyn, ol da Nūrtaza
qūsap, moinyn jan-jağyna qylqita sozyp, biıkten köriner jem izdep, ötkir imek
tūmsyğyn taqyldatyp, közi aqşañ-aqşañ ietedi.
– İekeuiñ jaña jarastyñdar. Kök jendet pen qara jendet! – dep därmensiz Aqan
zyğyry qainap, myrs-myrs ietkende, qosyla külgen Azynabai men Janbota ūiazdyñ
közinen jasqanğandai yqtasyndap, qaltalarynan şaqşalaryn aldy.
Mastyğynan şala aiyğyp, at üstinde qazdiğan Losevskii özin qūrmet ietkisi kelip
jantalasyp, aqyn qolyndağy toqpaqtai qūsqa balaşa jarmasyp jūlqylasqan Tiutin men
Kemelevtiñ ozbyrlyğyn juyp-şaiyp:
– Siz tym qūsjandy iekensiz. Älde bizdiñ qūsqūmarlyğymyzdy ūnatpai kelemisiz? – dep
Aqanğa qarady. Äne, ana bir qūs köl betinde bağanadan beri ūşyp jür, jeldi küni ūşpasa,
qūs qalai qorek ietpek. Jaratylys, ol jaratylys!
Köl betinde najağaidai jarqyldap, ärli-berli oqtai zulap jürgen laşyn iedi.
– Siz dūrys añğarypsyz, ol qūs bağanadan beri jür, – dep, Aqan iendi ğūmyrynda
birinşi ret jat qolda talpynğan Kökjendetine qaramai, köñili būzylyp, özimen sypaiy
söilese bastağan generalğa iltipatpen jauap berdi. – Ol qūstyñ aty, – qazaqşa Laşyn.
Ol jemin osyndai alasapyran jeldi küni añdityn – jel qūsy. Qarşyğa siiäqty
aspandağy qūsqa atylmaidy, jeldi küni köl betinde qalbañ oinap köteriler neken-saiaq
jemin köz ilestirmei qağyp, sol iekpinimen jağağa, qūrğaqqa jetip qūlap jäukemdeitin
alğyr qūs. – Aqan köp sözin tili jetpei qalğan tūsta qol qimylymen, jetik ymmen
ūğyndyrady. – Halyq qūstyñ osyndai qasietine, ūşatyn merzimine, jüretin mekenine
qarai jel qūsy, dauyl qūsy, jauyn qūsy, köktem, küz, qys qūsy, tañ qūsy, tün qūsy, tau
qūsy, köl qūsy, boz, qūraq, tal qūstary dep böledi. Mäselen jūmyrtqasyn inge salatyn,
jerde jaratylar itala qazdy jer qūsyna, auyl, ieldi mekenge uia salar aiyr qūiryq üi
qarlyğaşyn iel qūsyna jatqyzady. İeger osyndai qasietterin ielemei jūmsağan qūs ta,
aty jyrtqyş demeseñiz, jemine tüse almaityn sorly beibaq bolmaq.
Losevskii köl betine, Aqan jüzine tañyrqai qarap, ataqty qūsbegi, saiatşydan köp
närse sūrap, ūzaq tūryp qalğan. Aqan tili orysşa aituğa jetik kelmese de, qūs attaryn
baiandap, qarşyğa, qyrği, küşigenderdiñ, añğa salar iri bürkit qasietterin qadari halinşe
tüsindirdi.
Losevskiidi auzyna qaratyp ūiytqan Aqan iendi Qoskölge betin būrdy:
– Marhabbatty taqsyr, ieger osy kölge kün men tünde, jyldyñ är merziminde kelseñiz,
neşe bir qyzyqty körer iediñiz. Būl da bir – qainağan ömir. Bir qyzyğy suğa qona almai,
üstinde ainalğan jyrtqyş qūstardyñ ieti jeuge jaramaityn sasyq, aram bolady da, köl
betine qonaqtar momyn qūstar adal bolady. Äiteuir, aramdar adaldarynyñ ietin qybyn
tauyp, amaldap jep jatady, – dep söziniñ aiağyn ieki ūşty ietip külgen Aqan mañyndağy
ūlyqtarğa qarady. – Marhabbatty taqsyr, ğapu ietiñiz, jyrtqyştary – osy tirşiliktegi
äkimderge ūqsaidy da, juas, momyndardy, haqysy, iesesi ketkenderi – qaraşağa ūqsaidy.
Qarañyzşy, myna töñiregiñizdegi uriadnik, bolys, strajnikteriñizge, bilerge...
– General Aqanğa köñil būrğan soñ, amalsyz jel ötinde tūryp, qalğan ūlyqtar,
aitylar sözdiñ syñaiyn boljap, yñğaisyzdana jötkirindi.
– Myna bolystaryñyz köl üstinen kün körgen tūiğyndardai iel üstinen kün körgen
adamdar iemes pe?
Losevskiidiñ de işi müzdap ketti. Äitse de, közi qyzara qantalağan Konovalovqa
onysyn sezdirmei külip, Aqan sözin qaljyñğa ainaldyrğan boldy. General büitip
tūrğanda, basqalarğa ne joryq, olar da iendi ieşteme sezbegendei, ielemegendei yrjalaqtap
küle beredi.
– Ta-ak, sonda myna uriadnikter kimge ūqsaidy?
– İeger dala añyna balasaq, ūsaq añdardy quyp salyp, bireudiñ jyly, daiyn inine
zorlyqpen kiretin qarsaqtar siiäqty ğoi...
– Jo-o-oq! Qūsqa balap aityñyz.
– Onda qaraqūstardyñ uiasyn tartyp alatyn itelgiler, – dep Aqan säl oilanyp,
külimsiredi de:
– Būlar qazaq jerine alys jerden kelgen qūstar ğoi. Şyqqan tegine qarağanda,
qarşyğa men tūiğynnyñ arasynan jaratylğan tūnjyr siiäqty. Al jürgen jüris, qylğan
äreketine qarağanda... bir orys joldasym aityp iedi, şeruşi albatros degen qūs bar ieken.
Sol siiäqty qaida dauyl, soiqan bolsa, sonda jüredi. Özi jüz jyl jasaityn qaraqūs,
alpys-jetpis jyl jasaityn qarğalardai iemes, bar-joğy qyryq jas älhaldap ömir süredi.
Al qazirgi küilerine qarasañ, auyldyñ tauyğyn ūrlaityn qaraqūstar siiäqty.
Losevskii myna dala aqynynyñ, dala oişylynyñ sözine iekinşi ret qairan qaldy.
Iştei oilanyp, tas jūtqandai ünsiz qylğynyp tūryp qaldy. "Stranstvuiuşii
albatros?" – kazaktar – patşa ükimetiniñ jasaqşylary, qaida jiberse sonda köşip
jüretin avangardy, avanposty. İermaktar! Al, dauyl, soiqan bolsa, – Stepan Razinder,
Pugaçevtar şyqpaq pa būlardan? köp jasamaityny qalai? Qazir patşa ükimetiniñ
otarlau kezi Jetisu jaqqa tüskeli osy Kökşetau, Qyzyljar öñirindegi kazaktardyñ köbi
krestian-şaruağa ainalyp, köpşiligi ükimetten alatyn būrynğy qarajattarynan
aiyrylyp, ūsaqtap, auyl, selo mañyn qarauyldaityn qaraqūstardyñ künine köşpedi me?
Myna aqyn däl aitty-au! Şyğys halqynyñ astarly sözinde qaşanda tereñ män jatady.
Salystyruğa, teñeuge şeber halyq!"
Uriadnikter "biz – albatrostarmyz" dep mäz.
– İei, aqyn, sonda myna kirgizdiñ juan bileri, myna mesqaryndary kim? – dep, Tiutin
qasyndağy Bekbolat bidiñ qampiğan qarnynan ūzyn qolqamşymen türtip, qarqyldady.
Aqyn qabağyn şyta qarady da, öz aitar sözine özi külip jiberdi:
– Būlardy, – jalpy bilerdi, qazaq būryn iel işindegi ädil qazyğa, iel arasyna kesimdi
söz aitatyn ielşige bağalap, tilinen mai tamğan qūs patşasy aqquğa, üni bir kölden iekinşi
kölge jeter qazğa teñeitin. Qazir būlardyñ da qolynan bilik, tilinen bereke ketip
jünjimedi me? Būlar da büginde ūrlyqqa-qarlyqqa basypty. Tük almadym, tük körmedim
dep, kündiz közderin jypylyqtatyp, qarny qampiyp būtaqqa qalğyp, tünde ūrlyq
jasaityn japalaqtar ğoi. Al ana ağaş arasynda qalğan, bolystardyñ atyn ierttep,
arbasyn jegip berip jürgen auylnailar men poştabai, şabarmandar da özderinşe
jegişter, olar tyşqan aulağan, auyl arasynda tyşqanşylağan kez qūiryq,
küikentailar!
Aznabailar men Janbotalar "olardy da qūr qaldyrmadyñ äiteuir" desip, işeksileleri qata külip, älgi qūstardyñ atyn zorğa audaryp, jasqanşaqtai tūryp, közin ala
berip Konovalovty iekterimen nūsqap ymdaidy.
Mañyndağylarğa sezdirmei sarañ külgen Losevskii de olardyñ meñzegenin baiqap
qalyp, qyzyp alğan aqyndy qyzdyra tüsti:
– Jaraidy, äiteuir aitqan soñ, bärin ait, myna uezdnoi naçalnik, statskii sovetnik
Konovalov kim? – dep iedi, atynyñ basyn būryp, kete beruge generaldan qaimyqqan ūiaz,
jymiyp külgen boldy. Külki iemes, jai äşeiin külkiniñ yrymy. Soiğan qarsaqtai ierni
yrjiğanda, mūrty tikireiedi, tülki betiniñ ūşy külgende, azu tisteri ūrtynda aiqasyp,
jağy bülkildeidi. Tistenip tūr.
Aqan iendi qalğan myqtylaryn bir-aq qosaiyn degendei generaldyñ özin de ile ketti:
– A-a, sizder iri qūssyzdar ğoi. İel üstinen biıkten qaraityn bürkitsizder. Jemniñ
ülkenine, semizine tandap tüsetin "qyransyzdar". İego blogorodie ūiazdyñ keibir minezi
künde jemin şaşyp jeitin bylapyt qūladynğa da ūqsaidy. Qūrt-qūmyrsqamen qosa,
keide ūsaq qūstardy da jündep jep qūiatyn meşkei tağanaqqa da ūqsaidy.
Losevskii:
– Qalai, qalai? – dep, syrt jağynan kelip bağanadan beri Aqannyñ bögelip baryp,
qazaqşalap keter tūstaryn orysşalap tūrğan tilmaş Karaganovqa būryldy.
Karaganov ta tağanaq pen qūladynyñ atyn taba almai qinalyp:
– Vaşe vysokoprevoshoditstvo, kuladun... – rod hişnei ptitsy, vrode kreçet, ili
orel-sterviatnik, – dei saldy.
– Al iendi, aiauly Aq patşamyz, közimiz körmegen iertegide iestigen Samūryq qūs! –
degende, bäri külkisin tiyp tyna qaldy. – Onyñ ieki basy bolady. Otyrğanda dünieniñ
törtbūryşyn tinte süzip, ūşqanda ieki basyn ieki jağyna qaiyryp ūşady. Suyldai
ūşqanda, jarty älemge jeter qanatynan teñiz, özen, köl ataulyğa qar aralas qan jauady.
Tañdağan jemin, jerik jemin aişylyq jerden alyp, ieşkimniñ közine körinbei, qiiä-qiiä
jartastardyñ, adam aiağy baspaityn mäñgi mūz, qūzarly şatqaldardyñ işin qandy köz
balapandarymen qanattaryn jelpip, oinaq salyp jürip qan sasytty. Onyñ tamaqtanğany
– oiyn, oiyny – nöser!
Bükil qūstyñ, añ ataulynyñ köz jasynan jinalğan nöser!
Jeldi-jelkemdi dalada bir arada köp aialdap toñğandiki me, aqyn söziniñ salqyn lebi
me, Losevskii işi qaltyrap, tūlaboiy toñazyp, dirildep ketti.
– Qaittyq iendi, bolmas, qarşyğanyñ qyzyğyn köre almadyq, – dep,Aqan söziniñ soñyn
aiaqsyz, ieskerusiz qaldyryp, qarakögin oinaqtatqan general alğa tüse berdi.
Keide şoqytyp, keide atyn aiañdatqan Losevskiidiñ yñğaiymen aldyna bir ieli
tüspei, soñynan iergen köp ūlyq iendi ünsiz. Bäri de qan jūtqandai, tereñ oida. General da
oida: "İeger kirgiz-kaisak orys oquyn oqyp, orys bilgenin bilse, aralarynan şyqqan
mynadai aqyndary bar ielden öz soiqandary, öz dekabristeri, öz halyqşyldary
şyqpasyna kim kepil! Jo-oq būlardy orysşa basqaryp, kirgizşe söiletip qoiu kerek.
Til üirendi degenşe-aq betten alyp tūra keletin ne degen aua jaiylğan iel... Öz aldyna
derjavasy joq, memlekettik apparaty joq iel bağynudyñ, boisūnudyñ da ne iekenin dūrys
tüsine almaidy ieken-au!.. Meili, in tübinde jatyp qyñsylağan dala andarynda ne quat
bar, adamğa tüsiniksiz tilmen qyñsylaidy da qūiady".
Losevskiidiñ jabyrqañqy köñilin qalai kötermekti oilap, qūs saldyra almağanyna,
qyzyq körsete almağanyna qynjylğan Nūrtaza:
—Äi, myrzalar, myna qarşyğany qaqpa salyp, jandaraldyñ küimesine tastaiyq.
Ombyğa jetkenşe, äiteuir bir qūs köriner aspanda, salsyn, qyzyğyn körsin, – dep
mañyndağylarğa at üstinen aiğailap iedi, Aznabai:
– Qoi, ölip qalmai ma... baby bolmağan soñ... – dep qabaq şytty.
– Äi, Nūrtaza, äkel Kökjendetti, oiynşyq ietkiñ kelgen ieken. – Aqan Nūrtazağa
qatarlasa qolyn sozyp iedi, anau qarşyğany iekinşi qolyna auystyryp, atyn tebinip,
Konovalovtyñ qataryna jetti:
– Nemene märtebeli jandaraldan jaman qūsyñdy aiaiyn degen iekensiñ. Öziñe aqşa
kerek pe, aqşa. Qanşağa satasyñ? Töleimin aqşasyn. Jandaraldyñ bir körgen qyzyğy
nege tūrady.
Nūrtazanyñ sözin basqalary da qoldap ketti.
– İe-ie, būl bazar iemes qoi, qūs satatyn...
– Alsyn-alsyn jandaral...
– Jolda qyzyğyn körsin, – dep soñyndağylar da alda ünsiz jortqan generalğa iestirte,
äulekilene aiğailady. Jambasynda sarala qylyşy salañdağan uriadnik Tiutin serige
janasa kelip, közin aqşandata qarady. "Bermeseñ, zorlyqpen alamyz, nemdi qylasyñ?!"
degen ses bar jüzinde. Ūlyqtardyñ myna qiiänatyna qorlanğan Aqannyñ köz aldyna,
qanaty dalbañdap, qap işinde alasūryp jatqan qūsy, aidalada aspanğa ūşyryp, qañğyp,
adasyp qalğan müsäpir Kökjendeti tüsti. Tüneuküni Qarataidy atyp öltirgen joly, kazakorystar Aqannyñ ieki myltyğynyñ birin jasauly, jasausyz, oq-därilermen qosa alyp
ketken iedi. İendi Kökjendetinen aiyrylsa... Ybanyna ne dep barmaq? Joq, namysşyl
Aqan būl jağyn ūlyqtarğa aityp, kişireigisi kelmedi. "Alyrym-ai iesiz tüzde, köl
jağasynda küneltken pendeniñ de mazasyn alyp tynyş otyrğyzbağandary-au būlardyñ.
Qaida baryp, qaida siñip, būlardyñ köz aldynan ketip tirşilik ietersiñ?!"
– Qaz, qaz!
– Äne, qazdar-qazdar! – dep şu ietken jūrt attarynyñ basyn tejep, aspanğa qarasyp
tūra qaldy. Jabyrqağan Aqan köñilin sergiteiin degendei, oida joq jerde, sonau aspan
törinde bir top qaz tizilip ūşyp keledi. Kökjiektegi tañdai-tañdai būlt arasymen qatqan
künniñ alqyzyl şapağyna malynğan qazdardyñ bauyry josamen būiağandai qyp-qyzyl.
Aspanğa şalqalai qarağan salt attylardyñ közi qazdarda. Anda-sanda qiqulap, älde bir
alys sapardan şeru tartqan qazdar ötkir jeldi qaq aiyryp, būlardyñ üstine de taiap
qaldy. Tap astynan ajal oğyndai atylar qarşyğany qaidan bilsin. Nūrtaza qolyndağy
köpten qūsqa salmai zerikken Kökjendet te iendi dür silkinip, qiqulağan qaz dauysyna
ieleñdep, basyn köterip, közi şegireiip alaq-jūlaq ietedi.
– Jiber, jiber?
– Bol iendi, jiber!
Tyqyrşyğan at üstindegi adamdar da bir şoğyr qarğalarşa şulaidy.
Qūstyñ babyn da, minezin de bilmeitin jat adamdardyñ qolynda ierteñ mazaq ölimmen
öler Kökjendettiñ iendigi azattyğyna Aqan da quanğandai:
– Jiber, jiber, täuekel! – dep, qosyla aiğailai berip, ah ūrdy. – Balaqbau şyjym!
Qap ättegen-ai!
Aqannyñ soñğy sözin ieşkim añğarğan joq. Nūrtaza būl kezde şiqyldap, jüni dürdiıp,
yzaly talpynğan qarşyğany tolğai berip, aspanğa atqan. Sonda baryp Aqannyñ da,
basqalarynyñ da közi şalyp qaldy: Kökjendettiñ qysqa balaq bauy şalqyp, şyjym
birge ketti.
Toqsan tolğap, şirene tartqan jebeli sadaq oğyndai qūnjiiä atylğan Kökjendet sonau
köz körim biıkten alystağy kölge qarai tömendei bergen qazdardyñ tap astyna zymyrağan
boiy jetip-aq bardy. Qas qağymda tura aldynan qadalar ajal oğyn körip qalğan qazdar
qañq-qañq ietip, qaita köterilgenşe bolğan joq, bulyğyp ūşqan qūstyñ birneşeuin
qatarymen köz ilestirmei tüiip tüsirer äkki qarşyğa orta tūsyndağy bireuiniñ däl
topşasynan ūryp ötti. Qañq ietken beişara aspanğa dalbalaqtap qaityp köterile almai,
tömen qarai sorğalap keledi. Qyzyl ala qazdar alasapyran, dalaqtap, jūptary ajyrap
byt-şyt boldy. Nağyz qan maidan. Jalt būrylyp, naizağaidyñ oğyndai jarqyldap kep,
Kökjendet tağy biriniñ qapysyn tauyp ūryp ötti. Tağy biri tömen sorğalap, dalbalaqtap
keledi. Aspanda şaşylğan qazdar da jan-jaqqa bezip, bet-betimen ydyrap, qiqulai
jönelgen. Äbden qyzyp alğan qarşyğa iendi aspanğa qaiqañ ietip tik köterilgen qazdyñ
soñynan būryla salğanşa bolmady, älsiregen qanaty jazyla berip, aspan törinde özözinen qalbañ oinady. Qaita tüzelip, iegeskendei bolğan jeñil Kökjendetti qatty jel
yqqa qarai qaqpaqyldap, alyp ketti. İendi tüzelmesine közi jetken qarşyğa jel
bağytymen yğyp, tömen qarai, alystağy toğailarğa qarai sorğalai jöneldi.
Qanattary qaiyryla, bötegesimen dürs-dürs qūlap, jan-därmende qaita tūryp,
dalbalaqtap jatqan qazdarğa qarai ūlyqtar iekige bölinip, tasyrlata şauyp barady.
Attardyñ tuiağynan düñkildegen jerdei alyp-ūşyp dürsildegen jüregi keudesine
syimai Kökbestisin tebingen Aqan Kökjendetiniñ soñynan aiğailap, toğai jaqqa qarai
qūiyndai ūşty.
"Şyjymyna oralyp, itjemede öletin boldy-au", – dep, Kökjendetin aiağan Seri:
"Bopym, Bopymdap" şaqyryp, köringen toğai qūsynyñ şañqyldağan dausyna ielegizip
jüre-jüre, tas qarañğy ormanğa qalai boilai kirgenin de añğarmady.
Jel tynyp, maujyrağan jyly tünde alystan alaulai janğan biık ottar köringen.
Kökşe jerinde köşip jürgen qalyñ syğandar keşi ieken...
3
Kün älginde ğana batyp, qyzyl şapağy äli tarqamağan keşki beiuaq, ala köleñke şaq.
Aqan üş tağanğa ilgen baqyr astyna kebu qaiyñ tūtatyp, üirek ietin asyp otyrğan.
Yban äkesiniñ iyğyn jūlmalap, toğai jaqty nūsqady. Közinde ürei. Aqan balasy
nūsqağan jaqqa qarap iedi, qalyñ ağaş bauyrynan jalğyz qaraiğan körinedi. Malğa da,
attyly adamğa da ūqsamaidy. Aqan ūzaq qarap otyryp jobalady – jaiau jürginşi ieken.
Ilbip keledi. Ara-tūra boiy kişireiip, bir tüp şoqşadai bolyp, şoqşiyp otyrady.
Älden uaqytta qaita tūryp, qaita jyljidy. Dauys jeter şaqyrym jerdegi toğaidan
şyqqaly qanşama uaqyt ötti. Qybyr-qybyr ietip jete alar iemes. Dalağa ymyrt tüsip,
qoiu qarañğylyq bürkegen saiyn būldyrap baryp, müldem joğaldy. Tastai qarañğy tün
birjola jūtyp qoiğandai, közden tasa boldy.
Yban äkesiniñ iyğynan tartyp, tağy da ymmen sūrady: "Kim ol? Qaida ketti? Osynda
kele me?"
Aqan iyğyn qozğap, "kim iekenin qaidan bileiin, qaiyrşy şyğar", dep iınine dorba
salğan adamnyñ keipin körsetip, tilenşilerşe alaqanyn jaidy. "Qazir osynda keledi,
otty kördi ğoi" dep, iegimen laulağan otty meñzep, sūq sausağymen jerdi türtkiledi".
"Apyr-ai, būl kim boldy ieken? Aştyq zardabynan äli qūtylmağan būl qai beibaq?
Jūrt jaz şyğa tomarlar men byqyğan köl ataulyny aralap, jūmyrtqa alyp, qūs aulap
säl köterilmep pe iedi? Qys qaharynan qysylyp, äli aiyqpağan būl qai baiğūs?" dep otqa
qaiyñ būtaqtaryn tastap otyryp oiğa qaldy.
Qara baqyr saqyrlap qainap jatyr. Aqan qolyna mailyq alyp, ağaş qaqpağyn kötere
bergende Yban äkesin bas salyp, üreilenip, artyna tyğyldy. Qolynan qaqpaqty tüsirip
ala jazdağan Aqan, baqyrdy jartylai jauyp, qarañğylyqqa üñilgende, otqa qarap
üñireigen bireudi kördi. Jaqyndauğa qoryqqandai, ne aidalada tamaq pisirgen ieki ierkekke
tañyrqağandai melşiıp tūr. Közi üirene kele anyq baiqady, saqal-şaşy aqqudai, üsti
jalba-jūlba moinynda dorbasy bar, jalañ aiaq qaiyrşy.
– Bügim äi, kimsiñ öziñ? – dep Aqan da üreilene sūrady.
– Qy-qy-qydyr-myn, – dedi beisauat dauysy qarlyğa.
– Qaidağy Qydyr? Mağan baiağyda Qydyr bir ret qonyp, aian bergen sonyñ salautynan
jalğyz qaldym, iendi janymdy ala kelgen äzireiil şyğarsyñ? – degende üni bitken
qaiyrşy kemsendep.
– Aq Aqan, Aq-a-an-jan! – dep, ūmtyla bergende mosy astyndağy qaiyñ şytyr ietip,
şoq ūşyp iedi, anau "Alla!" dep otyra ketti.
"Ay, mynau meni biletin bireu boldy ğoi, tanydy". Aqan ūşyp tūryp qaiyrşyny
demep, tūrğyzaiyn dep iedi, ol siñiri tartylğan adamdai aiağy sereiip jatyp aldy. Örimörim şapanynan tartyp otqa qarai süirelep iedi, irip tūrğan kiım qolğa ilikpei dar-dar
aiyryla berdi. Qoltyğynyñ astynan alyp süiregen Aqan, ölgen tekedei dyryldatyp
äkep şai qainatqan jer oşaqtyñ qasyna jetkizdi de, qos tübinde jatqan ier-toqymğa
Ybandy jūmsap, basyna jastandyrdy.
Aqan ot säulesinde öñi quaryp, talmausyrap jatqan aryq adamnyñ jüzine ūzaq qarap
otyryp, zorğa şyramytty. Kezbe Qūsaiyn – ataqty Su Qūsaiyn. İeki betiniñ ūşy
qyzaryp, kökşil közi oinaqşyp otyryp äñgimeni sudai sapyryp, iertegilerge öz janynan
qosyp qoiyp, mänerlep kösiletin jylmaqai jannyñ jüzi adam tanyğysyz özgeripti.
Bitiıp ketken közdiñ aldy qaltalanğan isik. Beti de kültildep tūr. Aştyqtan basy ice
bastağan ieken. İendi birer künnen soñ isik tūla boiyna jaiylğaly tūr. Isik mai tabanğa
jetip, adam jüruge jaramağanda, sarğaiyp öledi deuşi iedi.
Seri jalma-jan üirek sorpasyn tostağanğa qūiyp, suytyp, ağaş qasyqpen
Qūsaiynnyñ auzyna tamyzdy.
Äueli iezuinen aqqan jyly sorpa tam-tūmdap kömeiine de ketse kerek, Su Qūsaiyn
kezergen iernin qimyldatyp tamsandy. Aqan ieki-üş qasyq maisyz jeñil sorpany
jörmelete qūiğanda, iendi bir tamşysyn ağyzbaiyn degendei, aş baiğūs torğaidyñ
qyzylşaqa balapandarynşa auzyn arandai aşyp, özeurei tüsti. Būdan soñ keñirdegi
tarsyldap jūta berdi, jūta berdi.
– Bolady iendi, işiñdi aidap keter, – dep Aqan qasyqty tartyp alğanda:
– Ö.ölip, ölip baram jū-jūtqyz-şy, alda riza, alda, alda,—dep közin aşqan Su
Qūsaiynnyñ denesine qaitadan jan bitip, tirileiin dedi. İendi sözge ainaldyrmaqşy
bolğan Aqan:
– Ou, Su-Qūsaiynbysyñ, qaidan jürsiñ? – legende, qolyndağy qasyqqa ūmtylğan ol,
bärin keiin aitam degendei, basyn izei berdi.
– Ai, öle almai jürip, suaittyğyñdy qoimaisyñ-au. "Qydyrmyn" deidi. Süiekpen
birge bitken ädet körge birge ketedi-au, dep Aqan külgende, su Qūsaiyn da iezu tartyp
jymiğan boldy:
– Aqanjan, s-seni tanymai q-qaldy-ym.
– İe, böten bireu bolsa, Qydyrmyn dep aldap, qonağasysyn jep ketpekşisiñ ğoi. Biraq,
seniñ barmağyñnan tanymai ma, Qydyrdyñ bas barmağy buynsyz, süiek bolmaidy, deuşi
iedi, qane köreiikşi, – dep külgen seri üirektiñ bir būtyn qolyna ūstata saldy, – Mä,
mynany şamañ kelse je. Büginşe osy jetedi.
Babymen pisken semiz üirek ietin auzyna salyp, tisin batyra jeuge jağynyñ şamasy
kelmegen Su Qūsaiyn qomağailana soryp, anda-sanda myljyñdap jatyp ūiyqtap ketti...
İerteñinde kün arqan boiy köterilgen ieken. Aqan ornynan tūryp, kölge juynyp, şai
qoidy, işinde ieti bar sorpany jylytty. Su Qūsaiyn keşegi jatqan jerden
tapjylmapty. Kün qyzdyrğandiki me, aş özekke tüsti me, mañdaiynan şyp-şyp ter
şyğyp, iezuinen silekei ağyp jatyr. Anda-sanda kiıminiñ kezkelgen jyrtyğyna qolyn
sūğyp jiberip, dyr-dyr qasynady. Sūiaudai bop ösken tyrnaq osqylağan tamağynyñ asty
qyp-qyzyl, kei tūsyn jaralap, soiyp ketipti.
Buy şyğa bastağan üirek ietiniñ isi bardy ma mūrnyna, Su Qūsaiyn bir-ieki ret
mūrnyn tartqylap, mazasyzdana qyşyndy da, ierden basyn köterdi. Keşegidei iemes,
äjeptäuir äldenip qalypty. Şiraq tūryp üş aiaq oşaqqa jaqyndady.
– Aqanjan, men bir sūrapyl tüs kördim, – qolyn denesinen aiyrmai, tūla boiynda öşi
bardai tyr-tyr qasynğanyn jaqtyrmağan Aqan qabağyn şytynyp.
– Özi süiegine ilinip äreñ tūrğan teriñ jyrtyldy ğoi, baiğūs-au, qoisañşy bir mezgil,
– dep iedi, anau:
– İe, Aqanjan, älgi aq jorğalar ğoi, aştyq bir jağynan sorsa, būlar bir jağynan
soryp, qanymdy işip boldy. Ana baqyryñdy oşaqtan alyp mosyña ile tūrşy, köilekkönşegimdi myna otyña bir qarsalap alaiyn. Sosyn şaiyñ bar ma, tañdaiym kebersip,
ölip baram.
Aqan qolyn siltedi.
– Äri otyr onda, äri otyr.
– Osy mañda, Aqanjan, qūmyrsqanyñ ileui bar ma, Ay mynau Ybanjan ba, özi dardai
azamat bop qalypty-au, tipä-tipä, – dep qostan maujyrap şyqqan ūiqyly-ūiau Ybanğa
qarady. – Būl mandy tügel şarlağan şyğar-au, balalar bärin biledi, osy mañda
qūmyrsqanyñ ileui bar ma? – dep iendi Ybanğa qarap, qolymen tömpeşik jasap,
sausaqtaryn üstimen jorğalatty.
– Ony qaiteiin dep iediñ?
– Ou, Aqanjan, sen bilmegen jer astynda ğoi, äitse de qūmyrsqanyñ bir keremetin
aitaiyn, äueli bir kese şäi berşi qainap qalypty ğoi, – dep tağy da qyşynyp, şarşapşaldyğyp kele jatyp, ai dalada ūiyqtap qalyppyn. Üstim jybyr-jybyr ietkenge, ūiana
kelsem, qoiny-qonşym qūjynağan qūmyrsqa. Jan talasyp atyp tūryp, qağyndymsağyndym. Ne kerek bieniñ bir sauymyn bezektep, äreñ tauystym-au. Sodan, jolğa tüsip
tağy jürip kettim, aitqandai nege jaiau qalğanymdy aitpağanda iekem ğoi. Aqanjan-au,
Qūdai ūryp, jalğyz atymnan aiyryldym ğoi. Būl qu kedeilik...
– Järäidi, keiin aitarsyñ älgi qūmyrsqalar ne boldy?
– Ne bolsyn, bäri tüsip-tüsip, bet-betimen zym-ziiä ketti. Adamdy şaqpaityn qara
qūmyrsqa ğoi.
– Bary sol ma?
– Jo-jo qyzyğy bar tūra tūr. Sodan, sağan ötirik, mağan şyn, batyr-au, būl ne boldy,
ne boldy deimin: denem bir türli jeñileiip, özime qanat bitkendei köñildenip, qara jolğa
tabanym bir tiıp, bir timei ūşyp kelem. Qūr atqa minsem, mūndai masairamaspyn.
– İä, ne bopty?
– Aqanjan-au, äli tüsinbediñ be? Būryn qoltyğymnan yşqyrymnan ketpeitin qolym
bosap, qyşynu degendi bilmeimin söitsem, ras aitam, özime-özim senbei, keiin ieşkim joq
qoi dep, aidalada kiımderdi şeşip te qaradym.Allañ kimge tisin, qarağym-au, kiımimde,
tipti qyryq jamau, şoqpyt-şoqpyt tigisinde yrymğa bir aq jorğa joq.
– İä, olar qaida ketipti?
– Älgi qūmyrsqalar bir-birden ülestirip alyp ketipti.
Aqan jaña tüsinip, qarqyldap tūryp küldi. Köpten külgeni osy şyğar, işegi
tüiilgenşe küldi. Yban ğana tükke tüsinbei, jautañdai beredi.
– Aqanjan, külme, külme bir ötirigi joq. Oğan közim jetti ğoi. Keiin tağy bir
köbeigende, ädeii izdep qūmyrsqanyñ ileuin tauyp alyp, "ap bälem" dep äueli köilegimdi
sosyn dambalymdy tastai berdim. Ainalaiyndar, qūjynyp kep bas saldy. Qūdai-au,
merzimin bilip alaiyn dep ainalasy ieki auyz öleñ aittym yñyldap. Ūmytpasam, "İeki
jirendi" aittym-au deimin. Bappen aitylatyn aişyqty än bolğanmen, ieki auyzdyñ aty
ieki auyz ğoi. Öleñdi aiaqtasymen iendi bir koreiin dep, köilegimdi taiaqşamen suyryp alyp
qağyp-qağyp jiberip qarasam, oi şirkin degen, bir jerinde jorğabailardyñ alasy da,
qūlasy da joq.
Joq deimin-au, älgi möldiregen jabysqaq sirkege deiin joq – qūlan taza.
– Olar bir ketse, qaidan şyğa beredi, ar jağynda öziñ salaqsyñ ğoi, Qūdaidyñ suy,
saqardyñ sabyny bar iemes pe, qartaiğan saiyn ne bop ketkensiñ, bir basyña qūntyñ joq,
– dep Aqan iendi keii söiledi. Baiağyda birge jürgende mūntazdai iediñ, sabynyñ da
qaltañnan tüspeitin...
– Oiboi, Aqanjan, qazir sabyn tügili bas qaiğy bop ketken joq pa. Būl jaryqtyqtar
adam aryğan saiyn şyğa beretin körinedi. Būlar da basynady-au.
– Qoi iendi, qaidağy syltaudy aitpai?
– Tūra tūr, senbeseñ tağy bir qyzyq aitaiyn. Biyl aştyqta jūtap, sonau Teke
jağynyñ bir auyly tügel qyrylyp qalypty.
– He deidi?
– İe-ie, äli iestimegen iekensiñ ğoi. Äñgime köp äli. Tamaq işip äldenip alaiyn, sosyn
bärin aitam. Ana keptirgen üirekteriñ bar körinedi, köbirek salmadyñ ba, basyn da
tastamai sal, qūstyñ basyn jegen adam qaltaq bas bop ketedi deuşi iedi. Äşeiin, toqtyqta
myjyğan bylşyl ieken. İä, ne aityp otyr iem...
– Jaraidy, jetti iendi, – dep Aqan tyjyrynyp, Ybanmen ymdasty: qolymen
sandyqtyñ nūsqasyn, kiıp otyrğan köilegin, basqa kiımderin körsetip, qosqa jūmsap
jiberdi, – Al, Qydyr aqsaqal, qane şeşin, tügel şeşin, tyr jalañaş.
– Ūqtym tütiniñnen, – dep jymyñdady Su Qūsaiyn, – kiım bermeksiñ ğoi,
mynalarymdy onda orap alaiyn ba?
– Ol şoqpyttaryñdy qaitpeksiñ, iendi iyğyña kaita iluge jarar deimisiñ, onyñ
üstine... otqa tasta, sodan soñ kölge baryp juyn...
– Qoi, Aqanjan, obal da odan da köldiñ jağasyna tastaiyn da.
– Nemene, köldi lastaiyn dep pe iediñ. Tasta qane, şeş tez.
Yban köneleu bolsa da, tap-taza aq köilek-dambal, ieskileu şapan, balağynyñ oqasy
jyrymdalyp toza bastağan şalbar alyp şyqqanda, Su Qūsaiyn quana şeşinip, öz
jyrtyğyn otqa tastarda qimai tūryp qaldy.
– Tasta, tasta. Ana būtyñdağyny da tasta.
Qabyrğasy arsa-arsa, omyrtqalary şodyraiyp qu süiegi qalğan Su-Qūsaiyn
dambalyn şeşpei, Ybanğa jaltaqtap qarai berdi:
– Uiat bolady-au baladan, körinip qalady-au!
– Nemene, balada joq dediñ be. Şeş, şeş, tez otqa tasta.
– Bary bar-au, biraq meniki ielde-künde joq neme... – dep qybyjyqtai bergen Su
Qūsaiyn şynyn aitty, – Aqanjan, aita almai tūr iedim – jaryq iedim.
Qaidağy jaryq, qoi syltaudy, kölge bäribir jibermeimin sorğalatyp... Qaşannan beri
jaryq bolyp jürsiñ.
Senbeisiñ, Aqanjan? Keşe öziñ körmediñ be oşaqtağy qaiyñ şatyr ietkende jaryğym
tuspedi me... Qazir ieldiñ bäri bilip alğan. Qaisybir ierikken bailardyñ qatyndary üilerine
barsam äñgime sūrağan bop, qazandyq auzyna şaqyryp, közimdi ala bere otqa tüz tastai
beredi. Allañ közge timesin, tüz şytyr-şytyr iete qalğanda... Üibai-ai, tipti iesime alsam
janym şyğyp kete jazdaidy. Üibai-ai, ne boldy, tağy tüspese igi iedi... tüiilip qalğany
nesi... Oibo-oi, Aqanjan, äñgime köp, būl mūndardyñ menen aiağany bar ma. Tūra tūr,
qalai sorlap qalğanymdy aitaiyn, mūny tiri pende bilmeidi, meni aiasañ auzyñnan şyğara
körme. Baiağy barymtadan soñ älgi Nūrtaza bolys...
Jaraidy-jaraidy, ony keiin aitarsyñ. Äueli kölge baryp juyn, tazalan, sosyn
şaşyndy alyp berem, tyrnağyñdy al sūiaudai qylmai, myna küiiñmen tamaqqa otyru
obal. Qane, tez, dambalyñdy tasta! – dep Aqan sözdi köbeitip ketken Su Qūsaiynğa säl
qatqyl ünmen ämir iete söiledi de, "Ybanjan, äri qarap tūrşy" dep ymdady.
Teris qarap tūra beruge şydamağan Yban köz qiyğy Su Qūsaiynğa tüskende, saqyldap
kep küldi. Betperdesi būzylyp, ölgenşe küldi. Sañyrau adam öz dausyn özi iestimeidi.
Yrjalañdap işegin tarta, qiqyldap, baqyldap külgen ūlyn aiağan Aqan "bar, kölge ba,
sabyn ala bar" dep ymdady.
– Jaraidy, sozbalai bermei, bar iendi kölge.
Appaq saqalyn samal ürlep Qoskölge bettegen tyrjalañaş Su Qūsaiynnyñ tu
syrtynan qarap qalğan Cepi, öz-özinen mūñaiyp, şerli oiğa ketti: "Terisi ietine jabysyp,
omyrtqalary şodyraiğan qart, buyn-buyny syrtyldap, zorğa jyljyğan köterem
tekedei. Qatty jel tūrsa, qirañ ietip qūlağaly barady. Quşiyp, äjimdengen käri qūiryğy
da bürisip, bir tal ietsiz qabyrğasy yrjyñ-yrjyñ ietedi. Aldynda kese köldeneñ şybyq
jatsa sürinip, omaqasa tüsetin siiäqty. Qairan, qazağym-ai, qolyñ keñ, yrysyñ mol, jeriñ
jannat-au. Ätteñ bir jūt dauyly soğyp ketse, qiralañdap qalatyn Su Qūsaiyn
sekildisiñ-au. Ölgeniñ ölip, qalğanyñ qalyp, auzyñ aqqa tise, keşegiñdi bügin ūmytyp
keter ne degen jaibaraqat halyqsyñ. Jatyp işip, jalqau jyljuğa üirengen, töteden
keler qiiämetqaiym, qysastyq pen qiiänat bolsa, qūdaidyñ jazuy dep, könbistikke
töselgen ne degen terisi keñ salğyrt jūrtpyz"...
4
On şaqty künniñ işinde qūs ietine auzy jaryğan Su Qūsaiyn kädimgidei tyñaiyp,
qoñaiyp qaldy. Qosköldi jağalap, tūzaq qūryp, tūrymtaiğa qūs ildirip, Ybanmen ilesip
jüruge jarady. Aq jarqyn qarttyñ qosylğanyna Yban da mäz. Otyra qalğan jerde
balağa neşe türli iertegilerdi sudai sapyryp aitqan bolady. Ymmen söileuge şorqaq
şaldyñ būrynğy iertegilerdi būzyp aityp, janynan qosyp mänerlegenine Aqan da işeksilesi qata küledi. jalğyz közdi diiüdy körsetkende, bir közin basyp, mañdaiyn şūqyp,
tūzdai közin baqyraita qadağanda Yban şynynda da qorqynyşty däu aldynda
otyrğandai üreilenedi. İendi diiü men batyrdyñ alysqan jerin körsetkende, özin-özi
jūlmalap kep bir aiağymen iekinşi aiağynan şalyp jyğyp, kögalda bir bie sauym
domalaidy. Birese däu üstine şyğady, Ne kerek, qara terge tüsip, öz janyn özi jūlyp
jep, äbden zoryqqanda baryp, moldasoqyna ientigip ientigip otyrdy da, aspandağy kündi
nūsqap, on sausağyn körsetedi. Onysy – "on kün, on tün alysty" degeni Yban mūndaida
sūraq qoiğyş-aq. Alaqanyn jağyna tösep, közin jūmady, auzyn aşyp, qarnyn körsetedi.
Onysy – "sonda olar ūiyqtamai ma, tamaq işpei me?" degeni, Tamaqsau Su Qūsaiyn as
turaly söz qozğala qalsa, qosqa qarai jöneledi.
"Oi-boi, äñgime būzau iemizedi, būzau taiaq jegizedi, iertegimen otyryp, tamaqty ūmytyp
ketippiz-au" dep, şögen astyna ot jağa bastaidy.
İeki jyldai ūlymen ymmen ūğynysyp, anda-sanda kezdesken adamdarmen bolmasa,
tilmen söilesudi ūmyta bastağan Aqan Su Qūsaiyn kelgeli şeşile söilep, boi jasağan
adamdardai bir serpilip qalyp iedi, ne kerek bir künniñ işinde qart sabyndai būzyldy.
Tün balasyna kirpik ilmei, ūiqysyz mazalanyp şyqqan Su Qūsaiyn tañ aldynda ğana qor
iete qalyp, sandyraqtap söilei bastady. Äldekimmen ūrysqandai, özi aitatyn däumen
alysqandai aunaqşyp, döñbekşip, anda-sanda qiqyldap, demi bitkendei qyryldap jatty
da, bir mezette baj ietip ūianyp, ornynan atyp tūrdy. Jan jağyn sipalaqtap, birdeme
izdegendei biraz äure boldy da, körpesin qymtana tüsip qos būryşyndağy kebejege arqa
süiei otyrdy. Bozarğan tañnyñ säulesi tüskennen be, nemese äldeneden zäresi ūşyp
qorqyp otyr ma, öñi de bop-boz bolyp, qūty qaşyp, aiatty şūbyrta beredi. Közin
sañylaulai aşyp, iendi, qaiter ieken dep ūzaq baqylap jatqan Aqan kün şyğa basyn
köterdi.
– Aqanjan-ai, jaman tüs körip, janym qinalğany. Apyrym-ai tamağym kebisip
barady, şai qainatyp işpesem, – dep közi udai aşyp, jağy sualğan Su Qūsaiyn ornynan
tūrdy.
Keptirgen jidek japyrağynan qainatqan ystyq şaidy mañdaiy jipsip, soraptap
otyryp:
– Tüsimde marqūm äkemdi, äjemdi kördim. Jaryq tyq äkem jerden alyp, jerge saldy.
Neşe jyl iel aqtap, tentirep jürip, mağan bir kelip ketseñ nem ketetin iedi.
Mūsylmanşylyqty ūmytqanyñ ğoi dep, töne tüsti de, jalğyz közdi däu bop ketti. Äjem
saqyldap külip, tamağymnan ala tüsti.Tyrnaqtary sausyldağan jez tyrnaq bop, bürdi-ai
kelip... Aruaqtar jebep jür ğoi, solardyñ basyna baryp qūran oqymasam, iendi mende
maza bolmas dep, Su Qūsaiyn körmegen tüsin körgendei ietip soqqanda, onyñ ötirik
aitqandağy jasi qalatyn közinen, är qimylynan andap qalatyn Aqan tapjyltpady:
– Qaşannan beri dūğaşyl, qūranşyl bolğansyñ. Äjeñ tügili şeşemdi de, äkemdi de
köre almai kişkentaiymnan jetim qalyppyn deitiniñ qaida? Körmegen äjeñdi, qalai
tani qoidyñ?
– Apyrym-ai, Aqanjan-ai, bireudiñ ötirigin de jazbai tanityn siqyryñ bar ma,
nemene, – dep Su Qūsaiyn Serige köziniñ astymyn ūrlana qarady. Myna gürinde Aqannan
da jasqanyp, ürkip otyrğan adamnyñ syñaiy baiqalady. – Aqanjan-au, senimen iendigi
qalğan jasymda birge tūra beruge barmyn. Azdap sergip keleiin dep iem. Jürip qalğan
taban jybyrlap, aiağym ūii berdi. Jäne de qūs ietinen şyğaiyn dedim be. İel aralap, qūrtmūrt, irimşik degen siiäqty birdemeler alyp keluime de...
– Äi, qūseke, iesiñde bolsyn, būl aradan ketseñ qaityp kelme demeimin. Biraq, Aqan
men Yban üşin ieşkimnen qaiyr sūramai-aq qoi. Baram deseñ jolyñ aşyq, biraq bizdi
müsirkeme.
Su Qūsaiyn Aqannyñ zilmen aitqan sözinen jasqanyp qaldy.
– Jo-oq, Aqanjan keşe öleiin dep kelgende, tiriltip alğan senen ketip kimniñ
bosağasyna telmirer deisiñ. Äşeiin... – dep külimjigennen basqa qaiyryp söz aita
almady.
Şynynda da keşe iel aqtap, jūtqa ūşyrağan auyl-auyldy aralap, özi jūtap otyrğan
jūrttan auzy jaryp ieşteme işe almai, baspana körmei aidalada jalğyz kezip, beti
könektei isip ölim qalyna kelgende, osy Aqan iemes pe iedi tiri alyp qalğan. İendi toiğasyn
jonyn biraq berip ketpekşi me. Özi de jarym köñil Serini tastap, köñili marqaiğan adal
jannyñ renişin qalai arqalai ketpek. Qol üşin bergen adamğa alğysy ma ol. Su Qūsaiyn
osyny oilağan iedi. İendi, ne bolsa da Aqanğa serik, ieşqaida ketpeske bekingen.
Biraq... Su Qūsaiynda maza joq, ūiqy qaşty. Būryn köl jağalap ūzaq jürgende bir
şarşamaityn jel aiaq, iendi aiaq astynda käriligin syltau ğyp Qosköl jaqqa baspaidy.
Bara qalsa, äldeneden üreilenip, alaqtap, mazasy ketedi, kün ieñkeimei qosqa qarai bezedi.
Bir tünniñ işinde özgergen Su Qūsaiynnyñ myna qylyğyn Aqan alğaşqyda sezbegen,
keiin ūqty.
Sol tüni küni boiy otyn äkep, qūs aulap bes-alty üirek ietin qaqtap, Qaratorğaidy
tūiattandyryp, jaña jeroşaq qazyp köp şarua tyndyryp keşki astan soñ ierterek jatyp
qalğan būlar, köp uaqytqa deiin qos işinde äñgime qūrdy. Su Qūsaiyn biylğy aştyqqa
ūşyrağan ieldiñ müşkil jaiyn, körgen-bilgenderin aityp, aqyry bügin, köp jürgendiki
me, jaryğy tüse jazdap üreilengenin söz ietip, neden mügedek bolğanyn ūzaq äñgimelegen.
Aqan ünsiz tyñdap jatyr.
– Sodan, – dedi, baiağy Nūrtaza barymtalağan jylqylardy qalai körip, aqi
poştabaidyñ qalai alyp kelgenin tügel baqaişaqtap aitqan Su Qūsaiyn, – "bolystyñ
tamaq ber" degeni "taiaq ber" degeni ieken. Jänibek Nūrtazalar otyrğan üiden şyğysymen
qaşyp ketpesin degendei oñ qolynan qarystyra ūstap aldy da, at şaptyrym qarañğy
qoranyñ işimen dedektete jöneldi. Byqyrlağan köp aşanyñ arasymen imiıp alyp
tartqanda bir soqtyqpaitynyn qaitersiñ. Qatar kele jatqan men qaq aşağa basymdy
talai soğyp, közim aldy jarq ietip qan qaqsadym. Mañdaiym ağaşqa soğylğanda-aq
şodyraiyp isip şyğa keldi. Sol qolymmen sipap, jan dausym şyqsa da, aqi poştabai
qarar iemes, dyryldata süirep, qoranyñ bir qaltarysyna äkeldi. Töbede tesik bar-au
dedim. Daladan ala säule tüskendei bozamyq tartady. Älde közim üirengendiki me,
jüregim su iete qaldy: ieki adam aldymyzdan qarañ ietip şyğa kelgendei boldy. "Äu, qaida
äkeldiñ, ne isteiin dep tūrsyñdar" dep dauysym dirildep, jalbarynğanymşa bolğan joq,
älgiler bazardağy qasapşylarşa bas salyp üstime mine tüsti de, kiım-keşegimdi sypyryp
alyp, tyr jalañaş qaldyrdy. "Äu būlaryñ ne, qarğalarym-au" deuge ğana tilim keldi,
qalai jalp ietip qūlağanymdy bilmeimin, tepkiniñ astynda qaldym. Yñq-yñq ietip,
basymdy qorğaştai berdim. Bir kezde tap şaptyñ tūsynan bireuiniñ aiağy sart iete
qalğanda, iesim auyp ketti... Sodan qai mezgil iekenin bilmeimin, ieki qarym talyp, tynysym
tarylyp barady. Közimdi aşsam, Qūdai-au mūndai da qiiänat bolady ieken-au, aldynda
qaida tūrğanymdy tüsine almadym. Söitsem, älgi jauyzdar tepkiniñ astyna alğany azdai,
ieki bilezigimnen qyl arqanmen bailap, tyrjalañaş qalpymda qoranyñ mätkesine asyp
qoiypty. Käduilgi, terisin irep tüsirip, ieki qoldan ilgen bauyzdalğan öli qoi siiäqtymyn.
Äiteuir bir jaqsysy, basym ornynda, tūlaboiymda jan joq. Tilim tükke kelmei
qyryldasam kerek, sol-aq ieken, tura jauyryn ortam-au deimin, qamşy ma, şybyq pa,
osyp-osyp jiberedi. Birdeme dep ūrsatyn siiäqty, birdeme sūraityn siiäqty. Ony tüsiner
ies qaida?! Tağy da talyp, ūiyqtap ketkendei boldym.
Su Qūsaiyn körgen tauqymeti qaita iesine tüsip, kürsinip, ūzaq ünsiz jatty da, qaita
jalğady.
– Sodan, ne kerek, bir malaiynyñ üiinde jatqanymdy bir-aq bildim. Tūlaboiym
kötertpeidi. Qai jerim auyryp, qai jerimniñ syrqyrağanyn da aiyra almadym. Äiteuir
on ieki müşemde sau qalğan jer joq-au dep joramaldaimyn. Nūrtazanyñ bir-ieki küñderi
kezekpen kelip, auzyma su tamyzyp, när tatyrady. Söz tüsinedi-au degen şaqqa jetsem
kerek, bir küni solañ ietip aqi Poştabai keldi. Qolynda büktep ūstağan qamşy, aldymda
jürelei otyryp, qamşysyn selteñdetip zekip, ūrsyp otyr. Qorqytyp otyr. "Äi, suait,
keşe öltire salaiyn dep iedim, aiadym. Al, iesinde bolsyn. Sen Qyzyljar jağynda
ieşqandai ala jylqy da, qūla jylqy da körgen joqsyñ. İeger būdan bylai tiri janğa
ondai ötirigiñdi aitar bolsañ, şybyn janyñmen qoştasa ber. Tüsindiñ be, ai, silimtik
neme!" dep, tönip-tönip qūiady. "Tüsindim, iendi auzymnan şyqsa käpir öteiin!" dep
jalynyp, jylap ta jiberdim-au deimin. Äiteuir ol joly qamşy jūmsamai ketti-au.
Sodan, ieki aidai malai üiinde ieşkimge körinbei, dalağa däretke kirip şyğyp qana jatyp,
aqyry kettim-au. Keterde tağy ieskertti. "İeger osy üide körgeniñdi tisiñnen şyğarar
bolsañ, mürdem ketesiñ" dep nyğarlap jiberdi. Noğala köz şabdarym, ieki aidyñ işinde
yñyrşağy ainalyp, äbden aryp, zoryğypty. Ne istegenderin kim bilsin. köp ūzamai
serigim öldi... Tepkiniñ astyna alğanda, kök ietim jyrtylyp, bir tamyry üzilip ketse kerek.
Aqanjan-ai, auzymnan şyğyp otyrğany osy, qaiteiin jaryq bop qaldym... Ölimge
boisūnu oñai iemes ieken, sodan beri taltañdap, şatqaiaqtap jaiau iel kezip küneltip jürmin.
Qaiteiin kimge şağynaiyn, kimge älim keledi. Bar bolğany sodan beri, andap söileitin
jasqanşaq, qor adam menmin!
Su Qūsaiyn qarañğyda közinen aqqan jasyn jūtyp ünsiz jatty.
Aqan da ünsiz.
– Ne degen aiuandar iedi, – degennen basqa ieşteme aitpady. Iştei tynyp jatyr-au.
Osylaişa iekeui de "dem alaiyq iendi" degendei sözdi doğaryp ūiqyğa iene bergen iedi,
köl jaqtan syñsyğan on iestildi. Su Qūsaiyn, aldynda, ūiqysyrağan aqqu üni me dep iedi...
Aidaladağy köl tirşiligi de qyzyq qoi. Keide tün ortasynda qamys işinen neşe
syrly ün iestiledi. Köl kürsinedi, köl jylaidy, köl sybyrlaidy, köl küledi. Kün bata
ūiqyğa ienetin qūstar kei tünderi tym-tyrys būiyqsa, qaisybir tünderi mazasyzdanyp
şyğady. Aldymen aşy şañq ietetin qyzğyş. Oğan qosyla tereñ köldiñ orta tūsynan
qañqyldaityn qaz dausy iestiledi de, äldenege talasqandai üiirli qazdar baq-şaq bolady.
Sodan keiingi köl işiniñ şuy qyzyq. Bar-bar ietken qoñyr üirek, qyrqyldağan qasqaldaq,
tobymen ūşyp qaşan qaita qonğanşa şiq-şiq ieter ögiz şağala, qara bas şağalalar
qosylyp, Qosköldi bastaryna köteredi. Tegi, äldeneden ürketin bolar-au. Būlarğa
qosylmai öz betinşe ändetetinder köldiñ qoğasy mol, saiazdau, qorystau
jağalaularyndağy myñ-myñ kölbaqa. Keş tüsisimen tamaqtary bülkildep qūryldap
jatqandary. Keide tap qostyñ üstinen baqyldağan ieşki qūsap, jerge qarai qūldilağan
tauqūdiret qanatynyñ dybysy iestilse, tün balasyna özinşe jylqy aidap mäz bolatyn
jylqyşy ysqyryğy, tūmsyğyn taqyldatyp jarbañdaityn japalaq, qalyñ käde
arasynan "bytpyldyq-bytpyldyq, qaida barsam, bytpyldyq" dep, tañ atqanşa jağy
tynbai sairaityn bödene, qalyñ toğai jaqqa qyrq-qyrq ietip ūşyp bara jatqan tarğaq
ünderi qoiu tündi jaz änine böleidi. Kündiz ūiyqtap, tünde jortatyn qosaiaq, qarsaqtar da
qos tübine, jer oşaqta söne bastağan qolamtağa taiap, şiq ietip, işin tartyp tūra qaşady.
Anda-sanda toğai jaqtan qosyla ūlyğan qasqyrlardyñ da işegiñdi suyrardai sozğan zary
iestiledi.
Būl joly än salğan adam dausy. Adam dausy bolğanda syzylyp şyqqan qyz dauysyn
Su Qūsaiyn jazbai tanydy. Batyr-au qandai on? Aidalada, köl jağasynda japadanjalğyz jürgen neğylğan qyz? Jalma-jan ornynan tūryp qarañğyda Aqan alas-küles
kiınip jatyr. Su Qūsaiyn demin işinen alyp, qybyr ietpedi. "Qaida barasyñ?" dep
sūrauğa oqtala bergen şaldyñ öz-özinen üni bitkendei, dausy şyqpady.
Aqan qos işinen aiağynyñ ūşymen basyp tysqa şyğysymen, Su Qūsaiyn da buynbuyny syrtyldap, qisalañdai ornynan tūrdy. Seri kölge jügire basyp, jaryq ai asynda
būldyrap ketip barady. Su Qūsaiyn jeroşaq otynan aulağyraq tūryp tyñ tyñdady.
Älden uaqytta syñğyrlap külgen qyz külkisi men qoñyr dauysty Aqan üni qosyla
iestilgende, Su Qūsaiynnyñ jüregi müzdap qūia berdi. Zäresi ūşyp buyn-buyny ūiyp
tältirektep, qalai qosqa kirgenin bilmedi. Jüregi keudesine syimai atşa tulap, dürsildep,
qalyñ körpemen basyn tūmşalap bürkep aldy, körpeden şyqqan aiağyn da bauyryna
tyğyp, bük tüsip jatyp qaldy.
"Şynymen ras bolğany ma, ras bolğany ma?" dep tañ atqanşa ūiyqtai almai,
oilaumen basy qatty.
Byltyr "Aqan seri äkesi Qoramsanyñ ieski jūrtynda jyn-şaitandarmen qosylyp
öleñ aityp, solarmen jyn-oinaq salady ieken" dep jūrt jağasyn ūstasa, biyl, atyğai,
qarauyl auyldary "Aqan seri Qosköldiñ jağasynda su perisiniñ qyzdarymen tüni boiy
sauyq qūrady ieken, adam syiqy joq deidi özinde, äbden azynyp, perilerdiñ arbauyna
tüsip ketipti" dep düñk-düñk ösek qylyp iedi. Apyr-au ösek iemes, şyn bolğany ma? Älgi
syñsyp än salğan, sylqyldap külgen peri qyzy iemei, nemene? Bäse, äni de adam ünine
kelmeitin su tübinen şyqqandai şymyrlağan birdeme iedi?
Tañ ata kelgen Aqan ünsiz jatyp qalğan İerteñinde közi qyzaryp tūrğan seriniñ
şüñireiip ketken suyq közine qarai almai, köñiline keler dep ieşteme sūrai almai Su
Qūsaiynnyñ mazasyzdanğany sol iedi. Sodan beri ūiqysy qaşyp, qarañğy qosta közin
jūmsa-aq ainalasynda jez tyrnaqtary saldyrlağan qoltyğynan qyp-qyzyl ökpeleri
köringen, qūiryq jağy balyq taqylettes, qap-qara tögilgen şaştarynyñ är taly
taspadai ireleñdegen su jylandar, tūla boiynan şyryş isi añqyğan öñkei peri
qyzdary qaptap, közi iline berse-aq üstine qonjiyp basyp alady da, demin şyğarmai
qylğyndyrady. Şaldyñ appaq şaşyn örip, keide jabylyp kep qytyqtaidy. Mūny da
arbap, qosyp almaqşy-au aralaryna.
Peri qyzyna Aqannyñ arbalğanyna ieki-üş künnen soñ Su Qūsaiynnyñ közi äbden
jetti. Kündiz şarşağanyn, şaldyğyn syltauratyp qosta jalğyz qalatyn Su Qūsaiyn
azdap myzğyp alatyn, sonda da kündizgi ūiqy tündegidei bolmai, keş tüsse-aq ot basynda
otyryp mülgi beredi. Osylaişa qalğyp-şülğyp, qaşan tamaq piskenşe körjerdi
äñgimelep otyrğan.
Köl ūiqyda. Qamys basyn teber samal da joq. Dünie tym-tyrys. Alysyraqta qaudan
arasynan bödene bytpyldyqtaidy. Alysyraqta ottağan tūsauly Kökbesti ara tūra
pysqyrady. Qyp-qyzyl ai tudy. Ol da düniege jaryğyn pysqyrady. Qyp-qyzyl ai
tudy. Ol da düniege jaryğyn tögip, kök kümbezge ünsiz jyljyp, köterilip keledi. Toğai
tasasynda qyzyl ai alaulağanda qalyñ ağaş örtenip janyp jatqandai bolyp iedi. İendi
köterilgen saiyn qaiyñdardyñ aqbaltyrlaryna şeiin körinip, biık ağaştar
jerbauyrlap tömendei berdi. Qamysty köldiñ aşyq aidyndary da ai säulesine şağylyp,
jaltyldai bastady.
Būlar aldaryna jaña ğana as qoiyp, şögendegi şäi suyldap qainai bastağanda, köldiñ
toğai jaq qyrqasynan at dübiri iestilgendei bolyp iedi, Aqan da, Su Qūsaiyn da ieleñ ietti.
Artynşa-aq, äneuküngi tanys än iestildi. Şalğa iestirtpeiin degendei Aqan dabyrlai
söilep, älde ne qisynsyz sözderdi aityp, än aiaqtalğanda Su Qūsaiynğa qarap:
– Sender tamaq işip jata beriñder. Kökbesti ūzap ketti bilem. Keiingi kezde
qasqyrlardyñ ūlyğany jaqynnan iestilip jür, jaryp tastap masqara bolarmyn. Sosyn,
köl jağalap, biraz seruendemesem jüregim de birtürli örekpip tūr, dep ornynan tūryp,
şiraq adymdap kete bardy.
Su Qūsaiynda zäre joq. Maqau Yban ğana ieşteme tüsinbedi me, äkesinen qaida
barasyñ dep sūrağan da joq. Şögendi ottan alyp, qūmanğa şai salyp jatyr. Su Qūsaiyn
birazdan soñ jüregin basyp, üirek ietin jegen boldy, soraptap şai işti. Sodan soñ syr
tarğaiyn degendei, Ybanğa qarap, ymmen söilesti:
– Aqan qaida ketti? Kölde ne bar? – degendi zorğa tüsindirdi.
Yban äueli jymyñdady da, bir kezde yrjalaqtap, dausy şyğyp oqys küldi. Tegi būl
da būryn körgen-au! Basyn sipap, tögilgen şaşty körsetip, tösine qos jūdyryğyn tüiip,
ūzaq küldi, tağy birdemelerdi ymdap, auzyn tompaityp, közin baqyraityp otyrdy da,
qolyn sermep, tomsyraia qaldy. Su Qūsaiyn soñğy ymyn ūqpasa da, jäi nobaiyna
tüsinip, Ybannyñ qoryqpai, jaibaraqat aitqanyna boiy üirenip, üreiin basaiyn dedi.
"ou, osy men nesine sonşa qorqam, Qūdai alatyn janyn özi alady" dep batyldanğan Su
Qūsaiyn tamaq işip bolğan soñ, Ybanmen tağy ymdasty. "Jür, soñynan baraiyq" dep iedi,
anau ymmen, "joq äkem ūrsady. Men aitty demeñiz, renjidi. Meili jüre bersin" dep,
qosqa kirip, jatyp qaldy.
Su Qūsaiyn köp oilandy, köp tolğandy Aqyry, "qoi, saqaldy basymmen neden
qorqamyn, ber jağynan baryp qaraiyn, mümkin peri qyzy dep jürgenim, körşi
auyldardağy bir kelinşek şyğar serige özi izdep kelip jürgen" dep, jüregin toqtatyp,
tüneugüngi dorba ilgen qisyq taiağyn alyp, Aqan ketken jaqqa tartty.
Üstine Aqan bergen jeñil şapanyn jamylğan Su Qūsaiyn käri buyndary syrtyldap
ūzaq jürdi. Köl jiegine jaqyndauğa qorqyp, alystan orağytqan ol, älden uaqytta
Qosköldiñ beşpenttiñ qoltyğyndai iılip kelgen tūsyna jetkende dem alyp, otyrdy. Būl
ara qamyssyz jaltyr. Tüneuküni qūs aulap kele jatyp, Aqanmen birge osy arada suğa
şomylğan. Möp-möldir sudyñ astynda bir tüiir balşyq joq, tañdailanğan qūm qairaq.
Kisi boilamaityn tereñge süñgip, üirekşe maltyğan seri, ärirektegi qalyñ qoğajaiğa
deiin baryp, su betinde oinaq salğan iedi.
Būl uaqytta ai biıktep, dala süttei jaryqtanğan. Su Qūsaiyn ornynan tūra berem
degende, qalyñ qoğajaidan syñğyrlap külgen qyz dausy, oğan qosylğan Aqan dausy
şyqty. Töbesine mūzdai su qūiyp jibergendei şoşyp, Su Qūsaiyn qalai qiralañ ietip,
qisaia ketkenin bilmedi. Tūla boiy dirildep barady. İetpettei jatqan boiy su betinen
közin almady.
Bir kezde qoğa jaqtan aidynğa qarai dabyrlasa maltyp, birin-biri quğan ieki bas
qyltyñdap şyğa berdi. Jiekke qarai jyljyp keledi. Su Qūsaiynnyñ tyrp ieterge
mūrşasy joq, zäre-qūty qalmai jüregi alqymyna tyğyldy. Körer köz ğana sau siiäqty,
basqa müşesinde jan joq.
Köldegi iekeu jağağa jaqyndady. Qūrğaqqa şyqpady. İekeui de äu deskendei qatar
süñgidi de, beluardan keletin tūsqa jetkende su astynan qatar şyğa keldi.
Su Qūsaiynnyñ mañdaiynan suyq ter şyqty: Aldymen sopañ ietip su astynan qylt
ietken peri qyzyn anyq kördi. Dirildegen qos anaryna deiin köringen peri qyzynyñ iyğyn
japqan qalyñ şaşy jartylai betin bürkep, ai säulesine şağylysqan, appaq jony aq
sazandai jaltyraidy. Tap qasynan şyğa kelgen Aqan da älde nelerdi jarysa aityp,
ierkin külip, bas saldy. İekeui de bir-birine jylanşa oratylyp, aimalasqanda Su
Qūsaiynnyñ közi būldyrap, jasaurap ketti. Su betinde iendi iekeu iemes, birneşe peri
qyzdary qaptap, bäri qosyla şulağandai qūlağy şyñyldağan qart, jan jörmende qalai
būrylyp, qosqa qarai jönelgenin bilmedi. Buyn-buyny talyp tältirektep, aiağyn basyn
tik tūra almady mañdaiymen jer süze birde qūlap, birde basyn zorğa köterip, allalap,
ieñbektep keledi.
Jüregi jarylğandai qoryqqan Su Qūsaiyn tağy da jaryğy tüsip, qanşa jer
ieñbektegenin de bilmedi. Älden uaqytta tap töbesinen at pysqyryp qalğanda baryp, basyn
kötergen. İeki-üş adym jerde aiyl-tūrmany ai säulesine jarqyldağan, süliktei, biık qara
arğymaq tūr. İeñbektegen adamnan ürkip, osqyrynyp, tanauy pyr-pyr ietedi. "At bop kelip,
aldymnan oiqastağan peri ğoi" dep, aiat oquğa mūrşasy kelmegen Su Qūsaiyn talyqsyp
qūlai berdi...
Būl küni Aqannyñ tüsi kelmedi. Ūiyqtamağandiki me, peri qyzymen tüni boiy iessiz
kölde oinaq salğandiki me,ieki közi qantalap öñi quaryp, qos işinde şalqasynan tüsip ūzaq
jatyp aldy. Közi ilinip ūiyqtamaidy da, tek döñbekşip, anda-sanda uhilep, kürsinetin
siiäqty. Bir tünde apsoqqandai jüdegen serige Su Qūsaiyn da batyp ieşteme aita almai
perilerdiñ arbauyna tüsip qor bolğan asyl azamatty aiap, iştei qynjylady.
Kün säskeden aua Yban qos işinde şai jasağan, Aqan basyn köterip dastarqanğa
jaiğasty. Kün jelkemdeu iedi, sypyñ ietip tobymen tartar tūrymtaidy bügin qūsqa salğan
joq. Saiatşylyqtan baiağyda qalğan Qaratorğai anda-sanda iesine öziniñ bürkit iekendigi
tüskendei, qalğyp otyryp tūmsyğyn taqyldatady.
– Al, Aqanjan, – dedi şaiğa qanğan Su Qūsaiyn aqyn öñine tura qarai almai, –
qoñdanyp alğan soñ jonyn syrtqa berdi dep sökpessiñ. Ras, tüneuküni öluge bet būryp iem,
iendi Qūdaiğa şükir, senderdi kezdestirip jaman atqa jal bitti... Jal bitken iemei nemene,
iendi büginde būl aradan keteiin dep otyrmyn. Aqanjan, qimaimyn qaiteiin, lūqsat
bolsa... jüreiin...
Aqan bügin kädimgidei şögip qalğandai qūnysa tüsip, bir-aq şyny aiaq şai işip, jağy
sualyp, ünsiz otyrğan. Köpke deiin Su Qūsaiynğa jauap qatpady. Älden uaqytta baryp,
dür silkingen qyrandai ieñsesin köterip, ötkir közin meimanyna tura qadady. Su Qūsaiyn
suyq közden imengendei küibeñdep:
– Aqanjan, rahmet sağan, ne aitaiyn, iendi-iendi, – dep, külimji berdi.
– Qūseke, – dedi Aqan. Dauysynda qajyğan belgi bar. – Jolyñ bolsyn, lūqsat. Jol
tüse qalsa, anda-sanda bir soğyp ketersiñ. Al, ne būiymtaiyñ bar?
– Janym-au, mende ne būiymtai bolsyn. İeşteme... Men mūnda būiymtai sūrai
kelippin be...
– Qūseke, jasyñ bolsa biraz jerge keldi. Onyñ üstine atyñnan aiyrylyp qalğan
iekensiñ. Sen ana Kökbestini minip ket.
– Kökbestini? – Su Qūsaiyn şoşyp ūianğandai, basyn köterip aldy.
– İä, odan basqa qoldan keler joq. Jaiau jalpylap qalai kün keşpeksiñ. Al
Kökbestini.
– Janym-au öziñ, öziñ jaiau qalmaqpysyñ. Aqanjan, rahmet, alda riza bolsyn mendei
beibaqty müsirkegeniñe, alda riza bolsyn, atama, atama. Sen jaiau qalyp, men atqa
mingende kimge tyğyn bolam...
– Meniñ jaiau qalğanymdy qaiteiin dep iediñ. İendi Yban iekeumiz Kökbestige mingestik
ne, jaiau jürdik ne.
– Oipyrym-ai, Aqanjan-ai!
– Al, jürer bolsañ aitqanym sol. Kökbesti seniki, onsyz lūqsat joq.
Su Qūsaiyn quanğannan, äri seriniñ aidalada jaiau qalar ierteñgi künin oilağannan
balaşa kemseñdep jylarmanğa keldi.
– O ne degeniñ, Aqanjan! Seniñ joq-jitikti aiaityn janyñdy. Aşyq qol seriligiñdi
aidai älem biledi. Biraq, ainalaiyn. Qazir, bärin tüsinem, tüsinem, – dep közine jas aldy.
Aqan iendi Ybanğa ymdady. Kökbestini äkep, iertte degen belgi berdi.
– Keşe Qarataiyñdy da köz aldynda öltirip ketti! Qaiteiin, qarağym, sağan degen
Qūdai tağalanyñ zaualy daiar tūrady! İendi Kökbestiñdi men äketpekpin be!? Oipyrmai,
qalai boldy, qalai boldy, qalai ğana jaiau qalmaqsyñ? – dep Su Qūsaiyn közine jas
alyp, şyn iegildi.
Tüneuküni Aqan Qarataidyñ qalai ölgenin aityp, qoñyr ünmen Qarataiyna şyğarğan
mūñdy änin salğanda, Su Qūsaiynnyñ jüregi iezilgendei bolyp iedi.
– Aqanjan; "Qarataidy" bir aityp berşi. Sağan salar qolqam da, būiymtaiym da sol
bolsyn, iel arasyna äniñdi ala keteiin, seni kördim degende, jaña äniñdi aldaryna
tartaiyn. Bir ret tym-qūrymasa.
Su Qūsaiyn ornynan şiraq tūryp, jük aiaq üstinde süieuli qoñyr dombyrany alyp,
Aqannyñ qolyna ūsyndy.
Kündiz ystyq, keşke qapyryq tar qostyñ astynda baby bolmai, şanağy qañsyp, şegi
keuip toza bastağan qūntsyz dombyrany aldyna öñgergen Aqan qolyna oqtau ūstağandai.
Änge zauqy kelmei, yqylassyz otyryp qaldy. Top aldynda, qyz oinaq, oiyn sauyqta
delebesi qozyp alğan aqyn jūrttyñ kötermelei salğan aiğaiyna arqaly jüirikşe
kösilip, tañ atqanşa än saludan jalyqpauşy iedi-au. Aitqan saiyn dausy aşylyp, qoñyr
qazdyñ ünindei jūmsaq, qoiu ün barqyttai jūmsaryp, maida samaldai ieser-au. Ne bir
aişyqty, qūbylmaly ändi aitqanda da bir müdirmei, änniñ är qaltarysy, būltarysynda
üni bir synbai jas tobylğydai maiysyp, neşe būratylar iedi-au.
Soñğy ieki-üş jyldan beri seri ännen qalyp bara ma qalai. Aidalada jalğyz zarlap,
baqsydai sarnap otyrudy laiyq körmei me, tym qūrymasa äke önerin tyñdap selt ieter,
üirenip alyp äke mūrasyn äri jalğar Ybanynda da iestir qūlaq, aitar til joq, dombyrany
qolğa almai tyñdauşysy joq qajetsiz tūl ännen bezetin siiäqty. Ūzaq jyldar kömeide
bitelip, kökirekte ūiyğan än tüneuküni ğana aşylğan būlaqtai laq iete qalyp iedi. Onda da
būrynğydai sūlu qyz, körkem jigit, jastyq bazaryna arnalğan nazdy än iemes, jürek
tükpirinen şymyrlap şyğyp, közden jylap aqqan aşy jastai qaiğyly, kei tūsy
bulyqqan yzamen tögilgen kekşil, äri zarly än iedi. Ol än oilamağan jerden tez şyqty.
Aqyn kökireginde tez jattalyp ta qaldy. Oğan sebep bolğan – soñğy jüirigi Qaratai iedi.
Ot basyndağy bir tünde Su Qūsaiynğa Qaratai jaiyn kürsine baiandap, ändi dombyrağa
qospai, otty kösei otyryp, yñyldap aitqan. Su Qūsaiynnyñ qolqalap otyrğany sol än.
Yban kisenmen ūzai almai, jaqynda ottağan Kökbestini äkep, päueskeniñ artqy
doñğalağyna bailap, ierttep jatyr. Äke ämirin ieki qaiyrtpai oryndaityn tilalğyş,
tärbieli bala qaida barasyñ dep sūrağan da joq, arba şatyrynyñ astyndağy Aqannyñ
seri keziniñ belgisindei kümis ier-toqymdy at üstine salyp, biık Kökbestiniñ astynan
ieñkeiip ötip, aiylyn da şirene tartyp, juas maldyñ moinyn, äkesi qūsap, alaqanymen
anda-sanda qağyp qūiady. Oqpanyna deiin kümis şegeler qağylğan, toqymy qyzyl
atanymen tastalğan jeñil ier-toqym Qarataidyñ ier-toqymy iedi. Ol ölgeli Yban
Kökbestige salatyn bolğan. Aqan ünsiz qarap otyryp, yñyldap än aitty:
"Qaratai qolğa tüsip arandadyñ,
Sūiylyp jal-qūiryğyñ taramdandy.
Halqyñdy qabyrğalap qaşsañ-dağy,
Aiyryp bir mūsylman ala almady". degende, aqyn közine möltildep jas kep qaldy.
Būdan äri köz jasyna ie bola almaimyn da dep qoryqqandai önniñ kelesi
qaiyrymynda qomdanyp aruaqtana tüsip, yzamen aşyna aitty.
"Būl künde qairan iem qaida ieken dep,
Jaudyrap bota köziñ alañdady"...
Orys penen qazaqtyñ aldym nesin?!
Täñir bergen ärkimniñ nesibesin"...
Aqan än aityp otyr, köz aldynda Qaratai. Üirenşikti mekenine qaita-qaita oralyp
jürip biyl şildede Ahmet saiynyñ qyrqasyndağy kazaktardyñ iegistigi üstinen ötkende
ūstalğan Qaratai. Qamşynyñ astynda auyr jūmysta aryğan Qaratai... Qapysyn tauyp
auyl-auyldy sağalai qaşqanda, soñynan üş kazak-orys keşke deiin quyp, äbden ūstai
almağan soñ, atyp öltirgen Qaratai... Mañdaiynan qan, jas sorğalağan qairan Qaratai...
5
Aqan şyryldağan dauystan közin aşyp aldy. Şyryldap jürgen käri bürkit
Qaratorğai ieken. Qalyñ oi tūmanyna qamalğan Aqan ünsiz. Qaratorğai qos üstinen tağy da
şyryldap ietti. Tağy...
Būl joly qanatymen qosty janap ötti. Qaityp jolamady. "Qona almai jür-au.
Qairan Qaratorğaidyñ qazir ne quaty bar. Şüikedei bop şümigen käri qyranda
küikentaidyñ älindei äl joq şyğar-au. qūs ta adam siiäqty:
Qartaiğanda aldymen köz janary taiyp, ytqym tolar temirdei būlşyqtary bosap,
siñirli ietteri boljyrai berdi. Boidan quat ketken soñ jyp-jyltyr jüni de säulelenip,
ürpiıp būiauy qaşady ieken. Biyl būrynğydai jyp-jylmağai tülegen de joq. Küzge jeiin
öli jünderiniñ özi tüsip bolmady. Öli jün tüsudiñ ornyna qanaty taramdanyp, qūiryq
qauyrsyny sūiylyp, syptyryqtai şömiıp qaldy".
Domalanğan tomağasyz bürkit kün ūzyn iesik aldyndağy jeroşaqtyñ töñireginde
süiek-saiaqty şūqylap, sauysqanşa sekektep jüredi de, keide jaryqtan qorğalağandai,
qostyñ qarañğy būryşyndağy qol sandyqtyñ artyna tyğylyp jatyp alady. Qos
qanatyn kerip jibergende qūlaş jetpeitin Qaratorğaidyñ sandyq pen qostyñ japsaryna
qysqa qanaty qaiyryla tüsip qystyrylyp jatqanyn körgende, Aqan ieski dosyn aiap, äri
nazalanyp, jaryqqa alyp şyğady.
Bügin de syrttağy qara päueskeniñ ierneuine qondyryp qoiğan. Bürkit tas tülek
kezindegidei zerigip, qairaq tūmsyğyn taqyldatyp, talpynbaidy. Būryn şyrqau biıkte –
kök zeñgerde qalyqtap jürip jer betindegi tüimedeidi jazbai tanityn qyran közdi
Qaratorğai iendi tap aldyndağyny şyramyta almaityn airan köz qariiädai jerge qaitaqaita üñilip, moinyn sozady da, päueskeden sekirip tüsuge jaqyndağandai sausaq
aralaryn būjyrmaq küs basqan älsiz tuiaqtarymen arba jaqtauyn barynşa sağymdai
tüsip, mülgip otyryp qalady. Oty söngen jasyq közi bir aşylyp, bir jūmylyp qalğyp
ketedi de, älden uaqytta qūlap bara jatqandai, öz özinen şoşyp ūianady. Basyn samarqau
köterip, bir arağa qarap, mäñgirip otyrady da qaita qalğidy.
Öz denesin özi köterip ūşa almai müsäpir bolğan qūsty qanatyn jazyp bir sergisin
dep, Aqan bügin de kündegisinşe arba jaqtauynan alyp, tolğap-tolğap tūryp aspanğa
atqan. İeriksiz talpynyp, qanatyn dalaqtai qağyp, auany qarmanyp qalğan bürkit zamatta
kökke köterildi. Asa şyrqamasa da, bir qauym aspanğa biıktegen Qaratorğai qanatyn
jazyp jiberip, qara qūsşa qalyqtap ainala berdi. Būl da kündegi ädeti. Keş tüse
tömendep, qosqa qaita oralady.
"Qazir qanaty talyp qonğysy kelip jür-au. Biraq qonuğa qorqyp, jüregi şailyqqan
qūs şyr-şyr ietip bir-ieki tönip keldi de, qaita köterilip ketti-au, tegi".
Arada süt pisirip uaqyt ötti. Aqan ünsiz jatyr. Sonau bir jastyq şağynda Älibek
bergen qyranymen ötkizgen serilik jyldar alystağy sağymdai tağy da köñili qūlazyp,
jabyrqağandai boldy. Köñilinde köpten beri ūmytylğan än yrğağy jüruşi iedi. Bürkittiñ
şyrylyn iestigende tağy da iesine tüsti. Biraq bas-aiağy joq, äşeiin bir iesirik bolmaşy
äuresi ğana:
"...Bişara, şyryldaisyñ jerge qonbai..." – deidi de än yrğağy üzile beredi. Būl joly
da qanatty qūstai qalyqtağan baiau mūñdy äuen şym-şymdap änşiniñ kökiregine uialai
bergendei bolyp iedi, tağy da basy birikpei alystap ketti. Qūlağyna yzyndap kelgen än
saryny älde bireulerden tyñdağan, būryn aitylğan böten adamnyñ ienşisindei iestiledi
de, öz jüregi selt ietpeidi. Biraq, än müldem iz-tüzsiz joğalyp ta ketpeidi, tüngi
jarğanattyñ jelpigenindei anda-sanda kökirek tūsynan bir jalt ietip janai ötip,
qaljaqtağandai äurege salady.
"...bişara, şyryldaisyñ jerge qonbai..."
Aqan yza boldy. Mağynasyz, qajetsiz küiikti änniñ basynan şyqpai qoiğanyna,
öziniñ qūtyla almağanyna küiinedi. Joq jerde japan tüzde, ne kelmei, ne qoimai
mazasyn alğan käri dosyna yzalanady.
Aiadai qosta işine şoq tüskendei än küiiginen döñbekşip, äure bolğan aqyn qūlağyna
bir kezde şañq ietken qyran üni keldi. Tura Qaratorğaiy ūşyp jürgen aspan tūsynan
iestildi. Tura Qaratorğaiynyñ babynda jürgen jas şağyndağy sūñqar üni. Küzgi möldir
aspandy tilip tüskendei aşyq, öktem ün. Aqan ornynan qalai tilip tüskendei aşyq,
öktem ün. Aqan ornynan qalai atyp tūryp, syrtqa ūmtylğanyn bilmedi. Köñilinde bir
quanyş, bir qorqynyş. Quanyşy käri dosynyñ soñğy ret qyranşa kök aspanda jar
salğany bolsa, qorqynyşy – şyn qyran düniemen qoştasarda, iesimen baqyldasarda bir
şañq ieter iedi de, qaityp közge tüspes iedi.
Joq, būl jolğy şañqyldağan basqa qūs boldy. Aqan aşyq aspanğa şalqaia qarap iedi,
öz Qaratorğaiynyñ qasyna zuyldap kelip, qanatymen sipap ötip, qaiqaia köterilgen böten
ūşqyr qūsty kördi: "Tirnek qyran-au, tegi. İerigip kelgen tağy qyran-au, tegi".
Qaratorğaidyñ jas künindegisindei qos qanatyn sart ietkizip, jebeli oqtai suyldap tömen
qūldilaidy da, zamatta qaiqañ ietip qaita köteriledi. Möldir aspan betindegi qara meñdei
köz ūşynda ūzap ketken tirnek soñynan öziniñ älsizdigine nazalanğandai Qaratorğai da
bar küşin salyp samğai berdi...
Kün talmau tüs. Küzgi dala jelsiz. Qosköldiñ beti tymyq. "Jaiylymnan qaitqan
qūstar Qoğaly köldiñ orta tūsyndağy aidyndarda baldyr süzip jür-au, dybystary
iestilmeidi". Qauyrsyndanğan saiaq balapandardy añdyğan ieki-üş kezqūiryq, qūladyndar
ğana köl betinde qalyqtap ärirekte bolymsyz ainalady.
Köldiñ bergi jieginde Yban otyr. Jalañaş arqasy jaltyrap, izeñ-izeñ ietedi. "Kir
juyp otyr-au baiğūs bala". Aqan aiandap ūlynyñ tu syrtynan kelip toqtady. Maqau Yban
äkesiniñ kelgenin sezbedi. Köl jieginde sabağy sola bastağan öleñniñ üstinde kirler
jatyr: Aqannyñ, Ybannyñ birer köilegi, ieski şaiy körpe.
Yban keñ astaudağy taza sudan şedrenmen tystağan qalyñ körpeni şyğaryp otyr.
Jüzi jadau, köñili solğyn balanyñ qimyly da ienjar. Şidei aryq qolynyñ qalyñ
körpeni būrauğa äli jetpeidi. Aqan ünsiz kelip körpeniñ bir jaq şetin ūstady. İekeulep
auyr körpeni būrai bastady.
Aqan qostan şyqqanda köldiñ arğy basyn ainalğan bir top jolauşylardy közi
şalğan: İeki-üş jadağai träşpeñke men küimeli arba. Mañynda on şaqty salt atty.
Qalyñ ködemen jortqan jürginşilerdi joldan adasqan bireuler ğoi dep, män bermegen.
İendi olar köldi jağalai kelip, jaqyn qabaqta kölikterin doğaryp jatyr.
Küimeden tüsken üşeu osylai qarai bettedi. Biri äiel, biri ierkek. Qastarynda törtbes jasar bala. "Apyr-ai, būlar Aqandy tanymaityn, nemese jyn-peri jailağan jerdi
bilmeitin jat jerdiñ adamdary boldy ğoi. Äitpese iesi auysqan seriniñ mañyna attaryn
doğaryp, qasyna juymaq tügili, "bastan qūlaq sadağa", – dep, kesirli jerdiñ kesapatynan
qaşar iedi-au..."
Aqan keiingi kezde köp närsege özin jazyqty sanap jūrt közinen tasalanyp,
jasyrynyp jürgen aiypty jandai jolauşy ataulymen kezdesuden qorğalaityn
Mylqau bala, tilsiz dalamen ğana ymmen söilesuge äbden töselgen, soğan ieti de üirengen.
"Assalaumağaleikum!" – dep jolauşy sälem bergende de, körpeni būrağan küii basyn
kötergen joq. Köpten iestimegen adam dausynan şimirkengendei boldy.
– Lūqsat bolsa, qostaryñyzdan auyz su alyp, tüstenip ketsek dep iek? – degen äiel
dausy şyqqanda tūla boiy müzdap qūia berdi.
"Tanys dauys. Apyr-ai kimniñ üni. Osy, jaqynda tipti keşe ğana, künde-künde iestip
jürgen dauys siiäqty. Ne degen jaqyn, tanys dauys. Kim, kim boldy?"
Aqan basyn köterip alğanda, qolyndağy suy tamşylağan köne körpedei öñi quqyl
tartyp bozara berdi. Jeñil şapan syrtynan aq torğyn şäliniñ şaşağyn tögilte tastağan
symbatty kelinşek te qarsy aldynan meñireu aruaq şyqqandai sileiip tūryp qaldy.
İekinşi jolauşy da tili kürmelgendei kelinşekke bir, bet-auzyn saqal-mūrt basqan bopboz Aqanğa bir ünsiz qarai beredi.
– Aqan ağa... siz... siz be iediñiz? – degende dirildep, tyğylyp şyqqan ünmen birge, ieki
tüiir jas ta kelinşektiñ közinen ytyp ketti.
Būl Aqtoqty iedi. Bir kezde qauyzy jaña aşylğan gül kezinde alğaşqy mahabbatynyñ
besigindei terbegen serisi, qasyna iertken sal-serilerimen iel işiniñ körki, bar qazaqtyñ
ataqty ūly bolğan, keide asqaq, keide täkappar, tamaqty talğap işip, kiımdi tandap
kietin, üstine qylşyq jūqtyrmaityn mūntazdai kinäz Aqandy, jigittiñ jigiti, ardager
Aqandy aidalada körpe juyp, jüdep otyrğanynda kezdestiremin dep oilap pa? Saqalmūrty ösken, ieki iıni tömen tüsken serini, anadan jetim, qūlaqtan, tilden ada bişara
Ybandy körgende, Aqtoqtynyñ köñili bosap ketti. Köz jasyn körsetpei, özine üreilene
qarağan üş-tört jasar balasynyñ ieki iyğynan ūstap:
– Jailautai, qūlynym, sälem ber ağaña. Būl Aqan ağañ, – dep serige qarai demep
jiberdi de, özi Ybannyñ kelip mañdaiynan süidi. Jolauşy da iılip, Aqanğa qol bergen.
Būl Jalmūqan iedi.
"Nege būl üşeui ünsiz qaldy? Nege Aqtoqty jylady? Būlar tuysqan adamdar ma?
Älde Jalmūqan men Aktoqty japan tüzde kir juğan ieki jetimdi aiady ma? Älde būlar birbirine kinäli adamdar ma? Nege?.." Ol arasy köp närseden marqūm mylqau Yban men adam
basyna tüser san aluan tağdyr degennen äli bihabar säbi Jailauğa ğana jūmbaq. Böten
äiel mañdaiynan meiirlene süigende, tuğan äje meiirin körse de, ana qūşağyn körmegen
Ybannyñ tamyr-tamyryna jaña bir ystyq qan jügirip, tūla boiyn äldebir jat äri jaqyn
jyly lep şarpyp ötkendei boldy. Tili şyqqaly ülkenge sälem bergizip üiretken
Jailau būryn körmegen jat adamğa "Assalaumağaleikum, ata" dep qolyn berip, "Örkeniñ
össin, ülken azamat bol!" dep saqaldy ata şaşynan iıskep, aldyna alğanda, jüzi jyly
adamdy jatyrqamai, būrynnan biletin jaqynyndai moinynan qūşaqtady.
Ünsizdikti būzğan Jalmūqan:
– Al men jigitterge baryp, qazan köterteiin. Jür, Jailaujan, – dep özinen ainymağan
qyzylşyraily qyz taqylettes ūlyn iertip, jolauşylarğa bettedi. Süikimdi bala äkesiniñ
soñynan tompañdap barady.
Aqan da ünsiz qalmady:
– Biz de qaraiğan qos iemespiz be, Ybanjan, – dep iendi balasyna ymdap iedi, ol da
äkesine sausaqtaryn, iernin qimyldatyp, tilin şyğaryp, birdeme dedi. Aqan da basyn
şūlğyp, äldenelerdi nūsqap, Ybanşa tez "söiledi". Onysy "keptirgen qūs ietterin
baqyrğa tegis sal, az bolsa, tūrymtaiyñmen köl jağalap kel, mümkin, tūzağyña da birdeme
tüsken şyğar" degen sözder iedi.
Aktoqty ieki bilegin türinip jiberip, jez şylapşyndy aldyna alğan.
– Tağy da kiımderiñiz bar ma, – dep juylmağan kirlerdi taza suğa salyp, būzauşyqtai
ğana domalanğan qara sabynnyñ jūdyryqtai tausynşağymen jua bastady...
Sonau bir jyldary qaşan bir-birimen kezdeskenşe asyğyp, amalyn tauyp jeke jerde
ūşyrasa qalsa, sağynyşpen qūşaqtasyp, ūzaq tūryp qalatyn ğaşyq jandar qazir ünsiz.
Qanşa jaqyn otyrsa da, aralary qandai alşaq. Arada neşe bir jyldar, neşe bir oily,
mūñdy jyldar ötpedi? Ätteñ, bir körisip, iştegi şerdi tağy bir aqtarar ma iedi dep, iekeui
de neler ūiqysyz, mazasyz tünderdi ötkizbedi?
İendi, mine, iekeui jeke qalyp, oñaşa otyrğanda auyzğa oñtaily sözdiñ tüspeitini
qalai? Ğaşyqtyqtyñ aiağy jasyqtyqqa soqqany ma? Älde jastary jetip, bolary bolyp,
būiauy siñgen, toqtağan şaqtyñ nyşany ma būl? İendigi aqtarar syrda, şyğarar şerde ne
män ber? Odan ne kelip, ne ketpek? – älde, osyny oilap otyr ma?..
At şaldyryp qana ketemiz degen jolauşylar keşke qaldy. Aqan serini körgen
Jalmūqan ot ala kelgen körşi-qolañdai bolmaiyn dep jolğa alyp şyqqan tu qoidy
soidyryp, arba artyna tañuly sabalardyñ birin qos basyna jetkizgen.
Köpten adam körmei zerikken Yban da myna jolauşylardyñ at basyn tiregenine mäz
bolyp, äkesi aitqan soñ qara küimeniñ işindegi tūrymtaiyn alyp, ieki-üş jigitpen köl
jağalap ketken. Qosköldiñ qalyñ qamysyna kirip dabyl qaqqanda, jaibaraqat jüzgen bir
top üirek dürlige ürkip, aspanğa köterilgen. Jiñişke şyjymynan bosatyp qūia bergen
tūrymtai qūnjiyp alyp atylğan da, şybjyqai ūşqyr şüregeilerdiñ bauyryna
şalqalai zuyldap kirip, ieki-üşeuin köz ilestirmei tobyğynan tüiip tüsirgen. Bir bie
sauymda bes-alty üirekti oljalap kelgen Yban men qasyna iergen jigitter qūstardy
ilezde jündep, jeke şögenge toğytyp ta jibergen iedi.
Jalmūqannyñ atqosşylary būrynğy tanymal Qūlmaqtar iemes, keiin ier jetken
qylqandai jastar. Būlar – Aqan men Aktoqty jaiyn iemis-iemis qūlaqtary şalğany
bolmasa, äñgimelep aita almaityn, aqynnyñ özin körmegen, iestigeni bolmasa, cepi änin
auylynda şyrqap sala almaityn keiingi lek. Olardyñ köbirek biletini japan düzde
jyndanğan Aqan, peri qyzdarymen köl jieginde tünde qydyryp, sauyq qūratyn Aqan.
Qos basynda tamaq üstinde Aqanğa ūrlana qarap, ünsiz üreilenip otyrğandary da
sodan. "Aqannyñ jyny qai jerinde, basyn ainaldyrğan peri qaida uialağan? – dep, onyñ
boiynan öreskel ieşteme sezbegen jastar: "Şirkin-ai, bir änin öz auzynan tyñdar ma
iedi"dep qolqa salğysy kep tyqyrşysa da, bata almaidy.
Tömen qarap, tereñ oida tünerip otyrğan Aqanğa Jalmūqan da bata almai, bir-ieki
oqtalyp qoiyp iedi, köp qalauyn tüsingen Aqtoqty ğana sorpa sapyryp otyryp:
– Aqan ağa, myna jigitterdi bilmeitin bolarsyz. Keiingi ösken, auyl jastary. Sizdi
būryn körmegen balalar. Qaisybiri iestigenine ierip, dauryqpa laqapty ğana terip jürgen
dalaqpailar. Būlarğa da ne joryq, – dep tüpten tartyp, ieldegi alyp-qaşpa ösekşilerge
tigize, serini araşalai söiledi de, aqynğa qolqa saldy: – Jaqsy än, jyly lebiz iestimegeli
ne zaman. Myna balalar da közimen körip, qūlağymen iestigen soñ aita jürer bir lebiziñdi
tyñdağymyz keledi.
Aqan basyn köterip alyp, Aqtoqtyğa būryldy. Sözine, öñine qarağanda, būrynğy
aqqudyñ kögildirindei Aqtoqty iemes, soñynan balapandaryn iertken mamyr qazdai
tolyqsyğan kekse Aqtoqty. Keiingilerge bilik, önege aituğa jetken sabyrly ana. Al
ünine qarağanda, tura qyz künindegi qalpyndai, serisine qiylyp: "Men üşin, mağan arnap
bir än aityñyzşy", – dep otyrğan baiağy nazdy Aqtoqty. Ūzatylar jolğydai: "Bir änin
aitsa ieken, jat jerge jyly qymtap ala keter iedim, tym qūrmasa, sol da dätke quat, dertke
daua", – dep otyrğan Aqtoqty.
Aqan tolqyp ketti. Aqtoqty ünimen birge özin mazalap jürgen än yrğağy qaita
qūiyldy kökiregine: "Qaratorğai... Qaratorğai, ūştyñ zorğa-ai..."
Aqyn köñilin tüsingendei bügin ūzaq qalyqtağan qyrany da osy kezde tura qosqa qarai
būryla salğan iedi.
– Myna qaraqūsty qara, tura osynda kele jatyr.
– Äi, mynanyñ iesi dūrys pa?! – dep jigitter bürkitke qarağanşa bolğan joq,
Qaratorğai jer bauyrlai kelip, şyr-şyr ietti de, qaita köterilip ketti. Tağy da būryldy.
Tağy da bauyry betegege tier-times bop jerdi sipap öte berdi de, alğaşqydan aşyraq
şyryldap, tağy köterilip ketti. Būl joly tym biıkke şyğyp, qalyqtap jür.
– Ana qara, ana qara, - dedi tağy da bir jigit,bauyry jylt-jylt ietedi.
– Oi, Alla-ai! – desti bäri de.
Būl kezde kün qyzara batyp bara jatqan. Qaratorğaidyñ kökala qanatynyñ astyna
tüsken kün şapağy jylt-jylt ietedi, qyzyl-jasyl meruerttei qūlpyrady.
– Ol marjan ğoi, marjan!dedi Aqan.
– Mar-ja-an? – desti jigitter tañyrqap.
– İä, marjan, Qaratorğaiymnyñ är qauyrsynynda bir-bir marjan,dedi Aqan kürsinip.
Bügin qūsynyñ ūzaq ūşqanynan özi de qorqyp iedi. Soñğy ūşuyñ bolar dep sekem alyp,
üreilengen. Joramaly dūrys keldi. Bir künde birneşe ret añğa salyp, ūzaq ūşyrğanda
bir busanbaityn Qaratorğai ğūmyrynda birinşi ret qara terge tüsken ieken. Topşysynyñ
astynda marjandai qūlpyryp künge şağylysqan ter tamşylary iekenin qūsbegi iesi
jazbai tanydy. Biraq aqyn közi ter demedi, marjan dedi. Jas qyranmen bäsekege tüsip,
bügin baryn salğan qart qyrannyñ soñğy terin Aqan marjanğa balady.
– Qaratorğai deimisiz?! – dep aqynğa būrylğan Jalmūqan tağy da aspanğa qarady. –
Būl baiağy Älibekten alatyn qyranyñyz iemes pe? Men de qyzyl körip ainalyp jürgen
qaraqūs pa dep iem. Qalai kişireiip ketken?!
– "At arysa tulaq, jigit arysa – aruaq" demeuşi me iedi? Al qūs arysa, jarğaq ieken.
Qaratorğaidyñ qartaiğan, tozğan şağy ğoi, – dedi Aqan. – Jaña qona almai şyryldap
jürgen joq pa.
– Qona almai deimisiz?
– Qūs qanatymen ūşyp, qūiryğymen qonady degendi iestimep pe ieñ. Qaratorğaidyñ
qūiryğynda qazir bir tūtam qauyrsyn joq. Qūiryğy joq qūstyñ tiiänağy joq.
Qūiryqsyz Qaratorğai jerge kep iekpinimen ūrğanda, keudesimen soğylyp, toñqalañ asyp,
neşe domalap tüsedi. Sodan zärazap bolyp qalğan. Jerden tiiänaq taba almağan adam da
qonaqtai almağan qūs siiäqty ğoi, – dep Aqan tağy kürsindi.
Aktoqty da közi jaudyrap Aqanğa bir, Qaratorğaiğa bir qarai berdi.
Kün batyp ketti. Osy kezde qalyqtap jürgen qyran da qatty bir şañq ietti. Būl jolğy
şañqyldağan Qaratorğai iekenin tanyğan Aqan ornynan aiğailai ūşyp tūrdy.
– Ketti, ketti! Qairan Qaratorğai! Qoş, qalqam Qaratorğai-ai-ai! – dep Aqan ieki
qolyn aspanğa kötergende, jolauşylar da üreilenip, öre türegeldi. Ymyrtta aiqailağan
Aqandy olar jyny ūstai bastağan şyğar dep, jamandyqqa joryğan iedi.
Qaratorğai tağy bir şañq ietti de, alystağan Kökşeni betke alyp, tūñğiyq aspanğa
süñgi jöneldi.
– Dombyra, dombyramdy äkeliñderşi, jükaiaqtyñ üstinde, – dep dombyrasyna
jūmsağan Aqannyñ köñili būzyla berdi, – Ketti, ketti! Qaratorğai iendi joq. Qairan
kişkentaiyñnan qolymda ösken qyranym! Qai qiiäğa baryp soğylar iekensiñ. Baqyl bol,
baqyl, baqyl! Jaqsy it te ölimtigin körsetpeidi. Sen şyn qyransyñ, Qaratorğaiym!
Jaraidy, baqyl!
Qas qaraiyp barady. Jelsiz maqpal tün Kökşe jerin baiau bürkep keledi. Qos işekti
baiau şertip uildegen seri älden uaqytta baryp maqpal tündei jūmsaq, qoñyr ünmen
qūstai qalqyğan jaña, jibek ändi tolqyta saldy:
"Ba-a-ra-ady, Qaratorğai qanat qağyp,
Astyna qanatynyñ marjan tağyp..."—
dep ieki joldy ūzaq, qalqyta sozdy da, iendigi ieki joldy bögelip baryp qaita jalğady.
"Birge ösken kişkentaidan qarağym-ai,
Airyldym qapiiäda senen nağyp?!
Qaratorğai,
ūştyñ zorğa-ai,
Bişara-ai, şyryldaisyñ
jerge qonbai!"
Keşqūrym maida samal terbegen Qosköldiñ tolqynyndai jūmsaq äri tūñğiyq
"Qaratorğai" äni qyrandai qalyqtap, Kökşe dalasynan bükil qazaq jerine qanat qağyp
bara jatqandai. Är buynyn soza tebirene salğanda qanaty talmaityn jeñil, syrly än
tūla boidy şym-şymdap şymyrlatyp, qorğasyndai balqytady. Tobylğydai maiysqan
än yrğağynda bauyr basqan dosynan, ğaşyq bolğan süigeninen qapiiäda airylğan,
ūsynğan qol, ūmsynğan jürek jetpei, amalsyz artynda qalğan tiri pendeniñ armany,
büginde alqyny basylyp, jastyq qyzyğymen qoştasqan mūñy bar. Sol mūñ, sol şerdiñ
uhilegen qaltarysynda qolynan ūşyp ketken armanynyñ azattyğyna, ierkindigine degen
tilek, dostyq niet te bar. Tün qata jol şekken jolauşylar sazdy änniñ är naqyşynan,
Aqan üninen osyny sezdi. Küime işinde kökiregin kere ah ūryp, ana jylğy ūzatylğan
sapardağysyndai iştei ünsiz iegilgen Aqtoqty köl basynda, tym-tyrys mülgigen mylqau
dalada mylqau balasymen japadan-jalğyz toryğyp qalğan serini serpilter ieşteme aita
almady. Iştei tebirenip barady: "İel ierkesiniñ, iel sūluynyñ ärqaisysyn änge qosyp,
ūmytylmas dūğadai tämäm jūrtqa jattatyp, ärqaisysynyñ ölmes atyn qaldyrğan
aqynğa būlar ne syi tartty?! Qaiğysyna qaiğy, mūñyna mūñ jamağannan basqa, tym
qūrmasa, bir sät quanta alar, jūbata alar därmenderi de joq ieken-au. Dos-jarany, süigeni
men süiingeni siregen saiyn, seri äni de sūiylyp, sualmasa netti. Äne, aqyn janyna
medeu tūtqan, jastyqtyñ, seriliktiñ bir belgisi – Qaratorğai da Aqanynan birjola ketti.
Än tuğyzar seride iendi ne qaldy? Qairan Aqan ağa! Asyl ağa! Oqşau jaratylğan, dara
bitken daryndy ağa! İendi körem be, körmeimin be? Kergende menen ne därmen? Bar
qolymnan keleri – "Qaratorğaiyñdy" ierteñ-aq ielge taratarmyn. Jaqsy äniñdi jaqsy
änşige ğana ienşilikke beruşi ieñ ğoi. Ol dostaryñ da joq qasyñda. Myna äniñdi iendi men
ienşileiin. Bir tüiirin būzbai jetkizeiin jūrtyña. Būzbaimyn. Men aitpaimyn, jüregim"
aitady äniñdi. "Jürek aldamaidy, jürek jañylmaidy" deuşi iediñ ğoi, Aqan ağa.
Balamnyñ balasyna üiretermin äniñdi. İendigi qoldan keleri osy ğana, Aqan ağa!" –
Aqtoqty jüregimen än salyp keledi. Än salğan saiyn közinen jas parlap keledi.
Jalmūqan toby öz saltanatymen ūzap barady: seri armany Aqtoqtymen qosa, aqyn
jüregin jaryp şyqqan "Qaratorğaiyn" da birge ala ketti...
Qart qyran tas tünekte qalai jyldam ūşqanyn bilmedi. Äldenege asyqqandai käri
jürek alyp-ūşyp samğap keledi. Qanşa jer ūşty? Bilgen joq. Sap-salqyn aspan törinde
jalğyz özi. Bügin kökiregi aşylyp, baiağy tas tülek şağyndağy quaty boiyna qaita
oralğandai. Qyran közine de baiağy qyrağylyq bitkendei. Külge aunağan tüielerdei
örkeş-örkeş sūlağan qara qyrattardyñ talaiynan köktei ötip, ai tua Kökşege jetti. Tap
astynda qalyñ qarağaiğa kömilgen tau jotalary, kemerin baiau soqqan tereñ aidyn kölder
jatyr. Naiza basy sostiğan Oqjetpes körindi. Sary auyz balapan küninde tūmsyğyn
damylsyz taqyldatyp, osyndai şyñnyñ jaqparynda talai ret anasy berer jemdi
qomağailana kütip jatatyn iedi-au. Beline arqan bailağan adam balasy örmelep jetip,
osyndai qiiä tastan özin qapqa salyp äketpedi me? Mümkin, mūnyñ tuğan mekeni de osy
Oqjetpes şyğar.
Qaratorğai iendi osy Oqjetpesti ainalyp ūşa berdi. Ainalğan saiyn biıktep barady.
Biıktegen saiyn küzgi aspan ysqaiaq tartyp, boiyn sergite tüsedi. Älden uaqytta sonau
tömende tizilip ūşqan bir top tyrnany közi şaldy. Anda-sanda köş basyndağy ata tyrna
bir qiqu salyp, soñyndağylar qosyla ändetip, alysqa – jyly mekenge bastap barady.
"Qairan tirşilik, än iekensiñ ğoi!"
Qaratorğai tağy da jalğyz. Qairaq mañdaiy aiğa şağylysyp jaltyrağan Oqjetpes
te jalğyz. Basqa şyndardan oqşau.
Qyran şarşağanyn jaña ūqty. Şyn qartaiğanyna iendi közi jetti. Būdan äri biıkteuge
topşysy talyp, basy ainalatynyn sezdi.
İendi bir kezde jüregi örekpigen bürkit şañq ietip, aqtyq küşin jiyp aldy. Qos qanaty
şatyr-şūtyr ietip, auany dar aiyryp, temen qarai tas qiiäğa tura qūldilady. Käri közden
jas parlap, mañdaiymen suyldağan jeldi qaq jaryp, salmaqty süirik tastai sorğalağan
qyran soñğy ret tirşilik änin salğandai zymyrap, tas qiiäğa kep qalai soğylğanyn da
bilmedi...
6
Beiuaqta Qosköldi jağalap, qas qaraiğanşa jürgen Aqan öz-özinen qūlazyp, qara
qosqa jaqyndai bergende basyn kötergen. Denesi müzdap, şoşyp ketti. Jer oşaqtyñ
aldynda qalyñ saqal basqan, beti şoq säulesine qyzarğan ieñgezerdei bireu ot kösep otyr.
Auzynda tütini budaqtağan trubka. Aqan jaqyndap kele tanydy. Saluanyñ äkesi, tobyr
kösemi qart syğan.
Jüzi jabyrqañqy qart amandyqtan soñ:
– Balañyz ūiyqtap jatyr-au, tegi, meniñ kelgenimdi sezbedi, – dep jūmsaq söilep,
äldeneden seziktengendei ne kömeiine aitar sözi tirelgendei Aqan jüzine qarai almai,
jer oşaqqa qaiyñ syndyryp saldy.
– Ol bala ūiau bolsa da iestimeidi... Tündeletip jai jürsiz be?
Qart syğan basyn köterip, Aqanğa synağandai qarady. Jyly qoi köziniñ janarynda
jyltyldağan jas bar siiäqty. Älde käriliktiki me?
– Jai jüruşi me iedim. Salua sağan ketse, mende ūiqy da, maza da joq. Ol şyqqanda
soñynan birge şyğamyn, alystan baqylap, alystan küzetemin. Ol qaitqanda soñynan
birge qaitamyn. Sodan bolar, bizdi bir jaqqa birge ketti dep ieşkim seziktenbeuşi iedi. İendi
keiingi kezde... – Şal trubkasyn soryp, otqa qarady, – Qyzymnyñ sağan degen piğylyn
alğaşqy kezdesken tünde-aq sezip iem. Qaiteiin, betinen qalai qağamyn... Ol da kinäli
iemes... Sonau bir jylğy qysta, Süleimenniñ auylynda qystağan jyly būryn da
qazaqşany jatyq söileitin qyzym qazaq änderin de tamaşa aitatyn boldy... Seniñ
öleñderiñdi tügel biledi. Sağan bir körgennen qūlai berilgeni de sodan şyğar. Qūsyñnan
airylyp kelip, meniñ qyzymdy taptyñ.
Qart äldenege mūñaiyp, ünsiz otyryp qaldy. Aqan jer oşaq üstine üş tağan mosy
qūryp, şäinek ilip iedi, ol "äure bolma" degendei basyn şaiqady. Aqan ieşteme demedi,
äñgime soñyn kütti.
– Qyzyma ağymnan jarylyp, bärin aitar iedim... Joq, ol bolmaidy. Bizde de öz
zañymyz, saltymyz bar. Ony būzuğa... joq, bolmaidy. Jäne de antym bar...
Şal äldeneni aituğa oqtalyp, Aqannan qaimyqqandai tağy da biraz ünsiz otyrdy da,
otqa tesile qarağan küii:
– İendigi aitpağym... Aqan, sen qyzymdy mazalama. Bäribir iekeuiñ bir-biriñe qosyla
almaisyñdar. Tağdyr solai... Soñğy kezde bizdiñ adamdar Saluanyñ tüngi jürisinen sekem
alğan siiäqty. Bile tūra ieskertpei, iekeuiñ de mert bolsañ, obaldaryña qalar jaiym joq.
Onymdy ata aruağy keşpeidi. İendi kelse, osyny aitarsyñ. Meniñ auzym barmaidy...
Jaqynda ketemiz... Alysqa ketemiz... Müldem...
– Qaidağy ol alys jer? – dedi Aqan basyn köterip, äldenege ielegizgendei. – Salua
alys jolğa şyğatyndaryn aitsa da, qaida bararyn aitpap iedi. Tegi, bilmeitin de şyğar.
– O-o, ol öte alys. Būl aradan tym qaşyq. Neşe jylda jeterimiz belgisiz... Äiteuir,
jetemiz. – Şal iendi äldenege quanğandai közi külimdep, otty kösep, trubkasyn tūtatty, –
Angliiä degen jerdi iestuiñ bar ma? Ol da Resei siiäqty ülken iel bolsa kerek. Sonda Eplbi
degen şahar bar. Sol şaharda jylda, senderşe aitqanda, otamaly aiynyñ soñğy
sembisinde, keremet järmeñke ötedi, keremeti sol, tek qana şeruşi syğandar järmeñkesi.
Osyndağy Qūiandy, Atbasar järmeñkelerindei... Jo-oq, odan, qaida-a, ülken bolsa kerek.
Bükil jer-jerden, är ielden ağylğan syğandar. Ony körgen atalarymyz būl düniede
armanymyz joq deuşi iedi. Bir jūma boiy aşyq aspan astynda, jasyl kögal, aq märmär
tastardyñ üstinde oiyn-sauyq qūryp, tünegen adamdardyñ neşe türli änge salyp, bi
bilep, böşke-böşke şarap işip, aitys, keris, äñgime, keñes qūryp, bir-birine tañsyq
zattaryn aiyrbastap almastyryp, bolmasa satyp, saf altyn ağylşyn teñgesi –
severendar kün astynda jarqyldap, qoldan-qolğa köşip, oinaqşyğan arğymaqtaryn
bäske tigip ötkizgen künderine ne jetsin!
"Solardyñ işinde özin böten sanar Saluanyñ iesinen tuğan jeri keter me? İesine Qosköl
tüskende qūlazyp, ieki közi jaudyraidy-au!" – Aqan ünsiz kürsindi.
– Bizder ierkin ūşqan azat qūstar siiäqtymyz. Tüsinbegender bizdi qañğybastar,
kezbeler deidi. Tüsingender tabiğat adamdary, tabiğat pendesi, azat jandar deidi.
– İeger bükil adamzat dünie jüzin şarlap sizderşe... bosyp jüre berse, ne bolar iedi?
– A, onda jaqsy bolar iedi. – Syğan şalynyñ közi jainap ketti. – Aho, sen oilaşy:
aspandağy kün de, ai da bireu. Adamzattyñ bärine ortaq. Al jer de bireu. Biraq nege ortaq
iemes. Ana bailar maly köbeigen saiyn, yndyny tarylyp, jūmyr jerdi qūşağy
jetkenşe bauyryna basyp, ala bergisi keledi, ala bergisi keledi. İeger qoly jetse, aidy
da, kündi de qara jerdei bölşektep, iemdenip alar iedi! Al biz jer de, ağaş ta, su da, tau
men tas ta – bäri-bäri ortaq bolsa ieken, adam balasy bar qyzyğyn, igiligin birdei körse
deimiz. Sol sebepti bizge şekara, tosqauyl, böget kerek iemes. Jerdiñ o şeti men būl
şetine şeru tartyp, keze bermekpiz. Bizde basy artyq dünie-mülik, mal da bolmaidy.
Basy artyq dünie näpsige jeñdiredi, qomağailyqqa, meşkeilikke jeteleidi.
– Onda sol azamattyqtaryñyzdyñ qasynda aldau, arbau, aila men ūrlyqtyñ qatar
jüretini qalai? – Aqannyñ da közi şoqtana qaldy.
Jüzindegi külki taby birden seiilip, tomsyraiğan qart, äldekimnen öşin alğandai
trubkasyn sausaqtarynyñ arasynda mytyp-mytyp ünsiz otyrdy da, şoğy söner-sönbeste
kürektei alaqanynyñ aiasyna salyp, tors-tors ūrğylap külin tüsirdi.
– Qazaqtar öz işinen şyqqan alaiaq qularyn, aldauyş ötirikşilerin syğan deidi. –
Qazaq arasynda köp jürgen şal mült jibermedi. – Biraq olardyñ bir bilmeitini – syğan
syğandy aldamaidy, basqany aldaidy. Öitkeni syğan olardy aldamasa da, bäribir olar
birin biri aldaidy. Sol sebepti älgi kündi, jerdi qyzğanğan aramzalardy biz de aldaimyz.
Būl – tirşilik amaly. Bi men än – jaratylys syilağan bizdiñ quanyşymyz jäne
künkörisimiz. İeger bügin qamşynyñ astyna alyp üiretpese, ierteñ tūrmys qamşysynyñ
astyna özderi tüsip, öle-ölgenşe qūtyla almaidy. Öitkeni ainalamyz tolğan ai men kündi
bölisuge qūştar älgindei ynsapsyz jandar... Būl düniede bos jer, iesiz köl, azat tabiğat
barda – syğan da bar. Dünie jer böliske tüsip, özen men taudyñ, toğai men saidyñ iesi
şyğyp, qojasy tabylyp, dünie tarylğan küni syğan da öledi, azat köş, tabiğat bal al
ary da öşedi...
– Al azattyqtyñ qasynda tağy da qiiänattyñ qoñsy qonuy qalai?
– Ol qandai qiiänat? Biz adamdy aldasaq ta, qiiänat ietpeimiz. Al bizdiñ aldau, şyndap
kelgende, qasiretke ūşyratpaityn, balany, tipti öz balandy aldağanmen ğana barabar.
Qart tūnjyrap otyryp qaldy. Ot alauynda jüzi balbūl jansa da, qabağy tüsip ketken
köñilsiz şaldyñ qolyna Aqan şai qūiğan şynyaiaq ūstatty. Şaidy qyl jūtqandai
soraptap zorğa işken qart iendi, qinala otyryp, baisaldy, salqyn sözge köşti:
– Sen şyn jigitsiñ ğoi, Ahon!
– Solai siiäqty!
– İendeşe, sözinde tūrady dep senemin. İekeuimizdiñ aramyzda qalsyn. Keiin aitsañ da,
qazir aitpa Saluağa!..
– İendi körispeimiz biz Salua iekeuimiz.
– Jaraidy onda... – dedi de, qart syğan ūzaq tolğap, būdan jiyrma jyl ötken oqiğany
keşe körgendei ietip aita bastady: İendik pen Kebektiñ, Qalqaman men Mamyrdyñ
qasiretterindei Jetisu jağyndağy bir ielde ülken dau boldy. İeki ieldiñ atysypşabysatyn, bülinşilikke ūşyrap, qan tögiske barysatyn dauy. Osy dau aiağy kinäli
jaqtyñ köp malmen qosa jesir ornyna kişkentai säbi qyzdy töleuimen bitimge keledi.
Syğan şaldyñ jigit ağasy kezi. Älgi säbidi daulap alğan bir ieldiñ baiy būlarmen
jylqy,ol-pūl aiyrbastasyp tūrady ieken.
Tek syğan jigittiñ astyndağy sülik qara arğymaqqa qyzyğyp, qolyna tüsire almai
jüredi ieken. Aqyry jañağy titimdei beibaqty arğymaqqa aiyrbastaidy. – Ol jaulasqan
ieldiñ sağyn syndyraiyn, syğandarğa berip jiberdim dep ielge taratyp, mazaq otyna
küidireiin degen kekpen biligindegi qyzdy mağan berdi. Men, şynymdy aitaiyn,
birinşiden, äielimnen bala körgen joq iedim, balaly bolaiyn, iekinşiden, daumen, aşumen
alğan baidyñ bosağasynda qaşan kelin bop boi jetkenşe qorlyq körer säbidi qasiretten
bosatyp, azat ieteiin dedim... Säbi qyzdyñ tili jaña şyqqan kez iedi. Atyna zorğa tili
keledi. Sälua deidi atyn. Biz Salua dep kettik. Baqsam, aty Säruar bolsa kerek. Süitip,
Saluany tobyr köseminiñ aldynda öz dinimizge, saltymyzğa tüsirip, iendi onyñ qazaq qyzy
iekenin tisimizden şyğarmasqa ant aldyq. Sodan beri jiyrma jyl ötti. Jiyrma jyl boiy
qazaq, özbek jerinde köşip jürmiz... Saluanyñ öñi bolmasa, jüris-tūrysy, on salyp, myñ
būratylyp bileui, tipti, bar minezi syğan qyzynan bir ainymaidy. Jas jigitter
qyzyğady. Olardyñ köbi Saluanyñ bizdiñ köşke qalai kelgeninen beihabar. Al biletin
ata-analary oğan qosqysy kelmeidi. Biraq sebebin de aita almaidy.
Şal mūñaiyp, qūnysyp otyryp qaldy. Aqan da ünsiz. Būl äñgimeni Saluanyñ öz
auzynan alğaş tanysqan tüni, qyz mūny Qoskölge deiin şyğaryp salğan küni iestigen. Ol
da bir ölmeşi kempirdiñ auzynan iestigen ieken. Öziniñ qazaq qyzy iekenin bilgeli qūsağa
tüsip jürgenin aityp iegilip iedi.
– Sonda, azattyq beremin dep, öziñizdi de, Saluany da azapqa saluyñyz qalai?
– ...İä, būl azapty qaşanğy arqalap jürer iekem?! Salua bolsa biyl jiyrma iekide.
Qiyn, qiyn!.. Biraq... antymdy attai almaimyn, ieşkim de ol qūpiiäny aşa almaidy. Aşsa
– mert bolady... Bizdiñ bar birlik, berekemizdiñ özi qūpiiä saqtai alatyn, aitqan sözde,
alğan antta tūra alatyn beriktigimizde... Dūrys aitasyñ, bizdiñ azattyğymyz qataldyqtan
jaralğan. Jaratylysy solai! Bar tabiğat atauly solai!!.
Syğan şal būl aradan keterde Seri qara päueske men şiliiäsyna deiin kümistetken
qamyt-saimandy syiğa tartyp iedi, anau teginnen tegin bergen mūnşa qymbat dünieni
aluğa tartynşaqtap:
– Qoiyñyz, Ahan, men būl arağa syi ala kelgem joq, mūñdasa kelgemin, – dep jüruge
yñğailanğan.
– Qariiä, būl sizge iemes, Saluağa tartuym, şet jerde jürgende tuğan jerin, dalasyn
ämanda iesine tüsirer! İeger siz almasañyz, özim jetkizip beremin! – degen soñ, atynyñ ierin
alyp, moinyna qamyt kigizdi şal. Kökbestiniñ qamyt-saimany qūiyp qoiğandai şaq
ieken...
Aqyraptyñ suyğy tüsken kezi iedi būl. Keş bolsa-aq qamys bastary qyrauytyp,
Qosköl betten yzğar iesedi. qūs ataulyda jazdağydai maza joq. Tün balasyna qañqyldap,
şañqyldap, baryldap, kürkildep, neşe türli ünmen köldi basyna köterip şyğady. Küzge
qarai qauyrsyndary qataiyp, mamyq jünderi jabağydai ūiysyp, mamyrlağan semiz
qūstar qystyñ taqap qalğanyn sezip, säl maidan arylaiyn degendei qanattaryn qaitaqaita köl üstinde şapaqtai qağyp, topşylaryn jiı jazyp, alys jolğa qam jasaidy.
Aldy ketip jatyr. Qaisybiri jyly jaqqa kündiz ūşsa, qaisybiri tünde ūşady. Qūstar
äni uia salyp, balapandaryn şyğaryp, örgizgen, jetildirgen, özderi de būrynnan
qaraqanattanyp ösken jerlerimen qoştasu äni. Qūstar da baldyryn süzgen qoğaly
kölderin, aidynynda jüzgen käusar sularyn qimai, tüni boiy kürsinip şyğady, tuğan
mekenimen qoştasyp, jylap şyğady.
Aqan jer oşaqtağy şalqyğan ottyñ jel jaq ötinde qūstyñ qaiğyly, mūñdy änin
osylaişa tyñdap, är dybysty, är sybdyrdy özinşe joramaldap otyrğanda, Qosköl
betten öz aiaulysynyñ ünin iestip, şoşyp ūianğandai boldy. Jyly jaqqa ūşar köp
qūstyñ dausynyñ işinen osy bir ündi – dombyrasynyñ jalğyz işeginiñ soñğy üziler
sättegi ünindei qaiğyly, mūñdy ünin izdegeli qaşan, kütkeli qaşan. İendi üziler-au, iendi
bitedi-au dep, jüregi bir ysyp, bir suyp, qorqynyşpen üreilene kütuşi iedi...
İä, Aqannyñ da öz aiaulysymen qoştasar säti kelgen şyğar.
Qosköl jaqtan änmen asyğys belgi bergen aidalada tabysqan soñğy aq qūsy, tünde
şyğar "köl perisi" Salua iedi. Kökjendetinen airylğan joly alaulağan ot töñiregindegi
tüngi azattyq änin salyp, tabiğat jyryn jyrlağan, kögalda oinaq salğan ierkin
kökqūtandardai maiysa, jarysa döñgelep, şattyq biın bilegen syğandar köşinde
kezdestirgen, köktemniñ hoş iısti bir şoq qoñyrau gülderindei yrğala jaiqalğan, dala
qyzdarynyñ işinde jauqazyndai jelbirep, qyzğaldaqtai ülbiregen Salua iedi. Sodan beri
aşyq aspandai minezi jarqyn, qūşyrlana qūşqany, aimalap süigeni samaldai tüngi
aidynda qos myqyny yrğalyp, qos anary dirildep, jas taldai būralğan sūlu müsindi,
appaq täninen qymsynbai, qara şaşyn iyğyna silkip tastap, su şaşyp oinağany kümis
jauyn astyndağy aq qaiyñdai, bar jaratylys, bar bitimi tabiğattyñ özindei Saluanyñ
bir kelgeni myñ kelgenge, bir tabysqany myñ tabysqanğa bergisiz iedi-au. İendi baqsa, būl da
jyl qūsyndai, jyl mausymyndai bolğany-au!
Mine, küz keldi. Jainağan jazdyñ soñğy künimen, jadyrağan jastyqtyñ soñğy
belgisimen qoştasar sät jetken şyğar.
Būryn köl jiegine jan ūşyratyn Aqanğa būl ieki ara qazir ortasynan omyrylyp
tüser ötkeldei körindi.
Būryn maqpal tündei üirenşikti qara arğymağyn qyrqağa bos jiberetin Salua atynyñ
jalynan sipap, mūñaiyp tūrğan. Anadaidan Aqannyñ qarasy köringende, qara būlttan
şyqqan tolyq aidai, qara būira şaşynyñ arasynan aqşa mañdaiy jarq ietip, ūşyp
keledi. Kele serisin qūşaqtap, tūryp qaldy. Serigimen, jerimen qoştasqan sybyrlauyq
aqqudai appaq moinyn iıp, ünsiz kürsinedi. Aqan da mūñmen aimalap, qyz betin betine
basyp iedi, qorğasyndai ystyq köz jasy tidi. Seri Saluanyñ közinen süiip, qyz qaiğysyn
jūtqandai ystyq jasty jūta berdi...
– Al Aqan ağa, keteiin, qoştasuğa... qoş aitysuğa keldim... İerteñ jüremiz... Auamyz
basqa jaqqa. İendi körisemiz be, körispeimiz be, – dep Salua dausyn qystyğa şyğaryp, ieki
iıni selkildep jylady. Būryn mūñaiyp, jabyğyp körmegen, dalada ierkin ösken ierke
qyzdyñ būlai iegiluin Aqannyñ tüñğyş körui. Qalai jūbataryn bilmedi. "Birge bolaiyq,
keteiik, ne körsek te, birge köreiik", – dep jastyq şağyndağy jigittik äuenmen būryn bir
aitqany bar-dy. Onda Salua: "Joq, Aqan ağa, äkemdei bolğan adamnyñ namysyna qalai
qanjar salamyn. Antymdy attai almaimyn. Osy jürisim de bir basyma jetedi. İendi meni
de, öziñizdi de jasytpañyz. Tatulyqpen airylysarmyz", – dep, qaityp ol turaly
aitqyzbağan.
Salua basyn oqys köterip aldy. Ūmytyp qalmaiyn degendei, Aqannyñ jüzine
qarañğyda tesile ūzaq qarap tūrdy da, qaita bas salyp qūşaqtady:
– Al qoş, Aqan ağa. İendi ketpesem, bir pälege ūşyrap qalarmyz. Andağylar sekem
alyp jür soñğy kezde. Qoş, ağa. Armanymnan aryldym. Qaida jürsem de, tuğan jerim de,
sol jerdiñ serisi de mäñgi jadymda jürer. Būdan basqa qolymnan kelmedi... Keşe gör,
Aqan ağa, qoş!
Salua Aqan qūşağynan bosap, qarañğyğa süñgi jöneldi. Bos jürgen atyn şaqyrğan
ysqyryğy alystan iestildi de, ile düñkildegen at tuiağy ūzai berdi.
Aqan ieşteme dei almai, ünsiz tūryp qaldy. Jabyrqap, jalğyzsyrap tūr. Äp-sätte
ainala-töñirek qūlazyğandai qūr sülderi tūr. Aily tünderde balaşa oinap şomylatyn
asty qūm qairaq myna aidyn tübi joq tūñğiyqtai üñireiip jatyr. Talai syr şertisip,
äñgime-düken qūryp, qosylyp än salyp, aunap-qunağan, masaty dala şañy būrqyrağan
taqyr jerdei. İerinderden bal jūtqan läzzätti şaqtardy jūrt közinen bürkegen kögildir
aspan salqyn, suyq.
Kişkentaiynan syğan şaly bauyryna basqan Säruardy da qarañğy tün birjola
jūtyp qoiğan siiäqty.
7
Tas tünek. Dala tym-tyrys.
Qos bosağasyndağy oiuly süiek asadaldyñ üstinde jyltyrağan mai şamnyñ
ölusiregen älsiz jaryğy mañynan aspaidy. Qostyñ būryş-būryşy üñireigen qarañğy.
Suyq qostyñ būryşyndai üñireiip kiımşeñ Aqan otyr. Maiy tausylğan syğyraimanyñ
jylan tilindei bolmaşy qimyldağan qara tütin otyna qarap mülgidi. Anda-sanda
şytyr-şytyr ietken şam sönip barady. Aqan ara-tūra ornynan tūryp, basy küie-küie
bop öşe bastağan şuda jiptiñ bauyryna qazdyñ jūqa toñ maiyn jyljytady. Jalğyz
şyraq şytyrlap baryp qaita mazdaidy.
Aqannyñ qūlağy syrtta. Bağana uialy qaraşa qazdar bir-birimen söileskendei ūzaq
qañqyldasqan. Sodan soñ jym boldy. Tegi, ūzaq joldyñ aldynda ūiyqtap otyr-au.
Aqan bir kezde basyn köterip aldy. Qos körpeniñ astynda jatqan Yban älsiz
qyñsydy. Ne jylağan iemes, ne jalbarynyp jalynğan iemes, adam tüsiniksiz bir dybyspen
qinalğan mylqau bala aiazda tabany toñyp qyñsylağan jetim küşiktei ūzaq yñyrsyp
jatty da, älden uaqytta bireumen talasqandai örşelene-örşelene, byldyrlap,
mağynasyz birdemelerdi örekpip aityp ketti. "Bissmilla, bissmilla!" dep auzynan
äldekimge siynğan sözdiñ qalai şyqqanyn bilmei ūlyna ūmtylğan Aqan, öz-özinen auzy
jybyrlap, aiat oqydy. Äkesiniñ kübirin iestimese de, būğan ieregiskendei, nazalanğandai
bolğan Yban körpesin serpip tastap, şoşyp ūiandy. Aqan ūlynyñ qos iıninen basyp
jatqyzam dese de, auru bala tyrmysyp könbeidi, – ieki qolymen auany qarmanyp, közi
alaqtap, sandyraqtai beredi.
– Qūlynym, jatşy, jatşy, qazir, qazir, – degennen basqa Aqanda därmen joq. Denesi
ottai küigen mylqau bala söz ūqsyn ba. Ymmen tüsindirerlik te jer iemes. Qarañğy qos
işinde üstindegi kiımin jūlmalap jantalasqan Ybanda ony baiqar ies te, aqyl da joq. Ne
isterin bilmei sasqan syrqat balany birese keudesine basyp, birese körpemen qymtap,
"qazir, qazir" dei beredi.
Mai şam soñğy ret şytyr-şytyr ietip tūrdy da, ūiqyğa maujyrap jūmyla bastağan
ükiniñ közinşe kilbiıp baryp birjola söndi.
Ūzaq sandyraqtap qinalğan Yban äkesiniñ bauyrynda otyryp, tünniñ bir uağynda
mañdaiy jipsip, mäñgirip ūiyqtap ketti. Ystyqqa şydamai, üsti-basyn jūlmalap şeşip,
jalañaştanğan ūlyn qaitadan körpe astyna tyqqan Aqan iendi özi de şeşinip, qatar
jatty. Kördei qarañğy qos işinde şoşymaly bolar dep Ybanyn bauyryna qysa tüsedi.
Yban tösek tartyp jatqaly bir jūma. Küzdiñ qara suyğynda köl mañynda ierteli-keş
jügirip qūs aulağan bala bir künde ūşyp jyğyldy. Tabanynan syz ötip, ökpesine suyq
tidi me, alğaşqyda tyq-tyq jötelip, iekinşi küni qalşyldap toñyp, dir-dir ietip körpe
astynan şyqpady. Birauyq boiyn üskirik alğandai qaltyrasa, birauyq tūla boiy küiipjanyp, üstine japqan körpe, kiımdi laqtyryp, alasūrady. Tegi, bezgek bolsa kerek.
Būl ieki arada Qūdai Tağalanyñ küni de kürt özgerdi. Aspan astyn qalyñ būlt bürkep,
künniñ közi bir şyqpady. Qosköldiñ jiegindegi bopanyn ūşyrğan sidam qamys, öñi
qaşyp, öle bastağan bala qūraq, kei tūsy qopağa ainalğan qalyñ qaraqoğa, tipti saiaz
jerdegi qyrmatazdyñ şaşyndai seldir qiiäqqa deiin qara jelmen ysyldap, är tübi birbir jylanşa qaiqañdap aibat şegetin siiäqty. Jel küşeigen saiyn, köldiñ äueni de
küşeiip, saz sarynğa, saryn saryuaiymğa auysqandai tün balasyna tynbai suyldağan
Qosköl tañ atqanşa talmai myñ-myñ qobyzyn sarnatyp, sybyzğysyn oinap şyğady.
Kele-kele küz dalasyna qys yzğary da iektep kirdi. Birde qaraşanyñ qara dauyly
soqsa, birde jel basylyp, qylamyqtap qar jauady. Äu deskendei bir tünniñ işinde üirek
atauly zym-ziiä joq boldy. Qiqulap öter qaz, tyrnanyñ üni de iestilmeidi. Tündeletip
ūşar qorqaq oqpaq qana anda-sanda qos mañynan bir şyr ietip dybys şyğarar iedi, iendi
olar da jyly mekenge ketip bolsa kerek. Köl beti bir künniñ işinde jylan jalağandai
tazalandy da, küzgi dala üñireiip, qañyrap qaldy. Bir kezde Qūiandy, Atbasar
järmeñkelerindei qainağan tirşilik mekeni Qosköl qazir bazary tarqap, orny ğana qalğan
taqyr jūrttai.
Aqan auru balasyn qos işinde jalğyz tastai almai, tüneuküni jel qaqtyryp keptirip
alğan ieki-üş üirektiñ ietin baqyrğa qainatyp, özinşe sorpa-suan jasap, ünemdep, künde
ūlyna ystyq ūrttatatyn. Ol da bitti. Amaly qūryğan äke, syrqat ūlyn qymtap, "körpeñdi
aşpa, qūlynym, şyda" dep ymmen aqyl aityp, ūzaq aityp, ūzaq künge köl jağalady.
Qanatty qūstan kezdesken qyzğyş pen bir-ieki şäukildek. Bir jeri qatyp, bir jeri qatpai
aqsaq oiylğan sudy tizesinen keşip, Aqan jiılete tūzaq qūrğan qara qoğany kün
keşkirgenşe aralady. Bir de bir ilikken qūs joq. Tūzaqtar bos jatyr.
Batpaqty şūqylap, basy qaltaq-qaltaq ietip aldynan keskestei bergen ieki şäukildek
äbden äurege saldy. Būryn qasyna kep qonsa, ielemeitin iedi, iendi osy iekeuiniñ birin qolğa
tüsirudiñ şarasyn qalai oilasa da tappady. Tymaqpen ūryp alar jerde şäukildep
otyrady da, ūzyn bişikti siltei bergende jyp ietip ūşyp ketedi. Alysqa ūzamaidy,
tañdailanyp jarylğan köl jieginiñ batpağyna tağy qonady. Şidei aiağy typyñ-typyñ
ietip adamğa qarsy jorğalaidy. Basyn qisaityp, tarydai közin töñkerip ataqty añşynyñ
myna qylyğyna tañyrqağandai ūzaq qaraidy. Qaraidy da, "tuh şaitan!" degendei şiyq
ietip, jeñil köteriledi.
Jūdyryqtai şäukildektiñ osynşa mazağyna, öziniñ därmensizdigne küiingen Aqan
qosqa kirip, qosauyzyn alyp şyqty. Myltyq üñgisinde bir-aq oq. Därisi, qorğasyny
tausylğan añşy, soñğy oğyn äldenege qajet bop qalar degendei, jūmsauğa qimai, saqtap
jüretin. Anda-sanda sürtip, mailap qūiatyn baiağy Ūrqiiäsynyñ kümis berenin oqtanğan
Aqan şäukildekke tağy keldi. Būryn myltyq degendi körmegen şäukildek seskengen joq,
taiaq dep oilady. Üñireigen myltyq auzy özine töngende de ürikken joq. Basyn qisaityp
otyra berdi. Aqan ūzaq közdep, titimdei qūsty öltiruge qimai tūrdy da, sorpasyz jatqan
Ybany iesine tüskende: "Qandy basyñ beri tart, sende jazyq joq, mende azyq joq", – dep
däu duadaqty ne tüieqūsty atqandai basyp saldy. Basyp saldy da, Aqan qatty ökindi.
Köpten myltyq ünin iestimegen köldiñ beti jañğyryğyp, qoğalardyñ bauyrynda mülgigen
neken-saiaq qaraqūstar men kezqūiryq, qūladyñdar qalbañ oinap aspanğa şyqty. Är
tūstan "oibai" dep köterilgen jesir qyzğyştar şañq ietip, dalany basyna köterdi. Jaña
ğana basy qaltaqtap otyrğan şäukildek atamzamanda ölgendei qanaty qaiyrylyp,
batpaqqa basy kirip jatyr. Qasqyrğa arnap jasalğan oq qoisyn ba, titimdei qūstyñ
mylja-myljasyn şyğarypty.
Aqannyñ ökingeni būl da iemes.
Jaña myltyq dausy şyqqanda alystan – köldiñ orta tūsynan şoşynğan qazdardyñ
qañqyly iestilgen. "Qap, ättegen-ai, jalğyz oqty solardyñ birine jūmsasam ietti", – dep
ökinip iedi.
Sol küni tün qatty suytty. Beti qaimaqşyp kilegeilene bastağan köldiñ iedäuir jeri
tüni boiy qatyp şyqty. İerteñinde adam köterer mūzben qamys-qamysty tasanala jürgen
Aqan Qosköldiñ orta tūsyna deiin bardy. Kisi boilamaityn tereñ aidyn tolqyndanyp
jatyr. Qatpapty. Betinde bir uia qaraşa qaz otyr. Yq jağynan kelip, alystan qamys
işinde añdyğan adamdy olar sezgen joq. Tolqynmen jyljyp, mūz jiegine qarai toptana
jaqyndaidy da, qaitadan aidynğa qarai jüzedi.
Mūndai ğajapty Aqannyñ tüñğyş körui. Bükil qūs atauly jyly jaqqa ūşyp
ketkende, myna bir uia qaraşanyñ äli jürgenin alğaş tüsinbep iedi, keiin mūnyñ tamaşa
syryna közi jetip, qairan qaldy. Qazdar jazğy küngidei baldyr süzip, jürgen joq.
Uiabasarmen birge jüzgen balapandar iri ata qazdy şyr ainalyp, moiyndaryn aiqastyra
almağandai ne köriskendei bolady. Ata qaz qūiryq moinyn iıp, mūñaiğandai ünsiz
otyrady da, balapandarynyñ arqasyna basyn salyp, baiau ğana qiqañ ietip, mūñyn
şaqqandai bolady.
Qūsbegi Aqan jazbai tanydy. Ata qazdyñ bir qanaty qaiyrylyp qalypty. Būl – jaz
basynda tūiğynmen aiqasyp, topşysy synatyn baiağy qaraşa qaz. Balapandary üşin jan
berip, jan alysqan beibaq. Syñar qanatpen ūşa almai, öz uiasymen jyly mekenge bara
almai, mine, iendi mūzğa ainalğan suyq kölde jalğyz qalyp bara jatqan därmensiz,
mügedek qūs. Aidyny tarylyp, jan-jağynan mūz qūrsau qysyp, qūrsaulağan saiyn, öz
balapandarynan tiridei airylyp, tüzdegi kölde japadan-jalğyz öletinin sezgen qūs iekeş,
qūstyñ da qaiğysy adam qaiğysyndai.
Köz bailana tasadan şyğa bergen Aqan qamys işine qaita jasyryndy: oqystan dauyl
soqqandai ne laşyn tigendei baq-şaq bolğan qazdar jappai qañqyldap, bäri ata qazdy
ortağa alyp, qanattaryn qağyp şapaqtap, iesiz köldi bastaryna köteristi. Qosta qalğan
auru balasyna asyğyp, tyqyrşyğan Aqan ne de bolsa myna ğalamattyñ soñyn küteiin, ne
bolar ieken dep, aidynnan köz almai, būğa tüsedi.
Älden uaqytta sol qañqyl, sol dabyrmen dürlige ūşqan qazdar aspanğa bir-aq
köterildi. Irkis-tirkis biriniñ soñynan biri ūşqan uialastarynyñ soñynda qalyp bara
jatqan ata qaz alğaşqyda mäñgirip otyr iedi, biıktei berip, qatar tüzei tizilgen qazdardy
körgende, bir qañq ietip, jan ūşyra su betimen jügirip, öz iekpinimen aspanğa säl köterile
berdi de, bir jağyna auyp, suğa jalp ietti. Uialy qazdar bolsa, mūny körip, ūzai almai,
atalaryn qimai, köl betin şyr ainalyp jür. Jantalasqan ata qaz jalğyz qanatymen su
sabalap, aidynnyñ oñ jağyna bir, sol jağyna bir ūmtylyp, keudesimen omaqasa qūlaidy.
"Ala ketiñder, qaldyrmañdar, balapandarym", – dep, syñar qolyn kötepip jalbarynğan
mügedek jandai qañqyldağan müsäpir ata qazdyñ halin körgende, Aqannyñ da iş-bauyry
ieljiregendei boldy. Bağana osy qazdy kolğa tüsirip, balama bir sorpa ietermin degen
oidan da bezgendei...
İendi tas qarañğy qos işinde balasyn qūşaqtap jatqan Aqan sol ata qazdy tağy
oilady: "Bäribir mūz astynda qalyp öledi, odan da su qatqanda ūstap alyp, Ybanğa när
ieteiin. Qaz maiynan qarañğyda jatqan auru balanyñ basyna şyraq jağaiyn. Mümkin, qaz
sorpasynyñ şipasy tier. Aiağyn basyp, äldenip, jüruge jarar".
Yban men Aqan när tatpağaly iekinşi kün. "Uialy qazdar äli ketken joq. Ata qazdy
qimai, aidynğa qaita qonğan. Biraq bäribir ketedi. Sağat saiyn jan-jağynan kök mūz
qysyp, su otauy tarylyp keledi".
Bügin namazdyger kezinde Yban äjeptäuir sergip, ystyğy basylğan sekildi iedi.
Qaltyratqan bezgek zardabynan aiyqqan siiäqtanğan. Aqan būğan iştei quanyp, jol
qamyna kirisip iedi, auru bala qaiğysyna qaiğy jamağandai boldy. Äkesine mūñaia qarap
jatyp, körpeden qolyn şyğaryp: "Ağatai, tamaq işkim keledi, qarnym aşty, tamaq,
birdeme berşi", – dep ymmen aityp, öz tuğan äkesine jalynyp qyñqyldaidy. Aqannyñ ieki
beti ottai küidi. Jalğyz ūlynyñ äl üstinde jatyp sūrağan tilegin oryndai almai
telmirtkenin oilağanda, tirliginde körgen bir qūsadan myna qūsanyñ zapyrany aşy
sekildi. Jer basyp kelgen öz ğūmyryna, pende bop körgen tirşiligine nalydy.
Öz balasyna tura qarauğa jüzi şydamai, teris ainalğan äke qasiretin syrqat üstinde
jatyp mylqau Yban ūqty. Qaityp därmensiz äkeni mazalamady. Qolynan tük kelmeitin
sorly äkeniñ jarasyn tyrnap, qaita qajamady. Ünsiz, qimylsyz bük tüsip jata berdi.
Bezgek arasyndağy tolastai az uaqyt ies kirgen şağynda, beibaq äkeni aiağan kezindegi
mūñyn da körsetpei, irgege qarap bürkenip alypty.
İendi, mine, ūzaq sandyraqtap, denesi ottai qyzyp älsiregen balanyñ as sūrauğa da
mūrşasy joq. Maiy tausylğan jalğyz şyraqtai oty syqsiyp baryp, müldem öşpese
neğylsyn.
Aqan ūlyn bauyryna qysa tüsti. Aryq Ybannyñ ystyq täni äke qūşağyn küidirip
barady. Aidalada jalğyz ūlynan, iendigi tirliginiñ belgisi Ybanynan aiyrylyp qalam ba
dep zäresi ūşqan Aqan iendi özi bir iessiz sandyraqqa tüskendei, iştei kübirlep äldekimmen
söileskendei, äldekimnen keşu sūrağandai, äldekimmen salğylasyp, salysqandai aratūra dausy da şyğyp jatty: "O, Jasağan, iendigi körsetpegeniñ osy ma iedi. Būl aqyry ma,
älde tağy da bar ma mağan arnağan azabyñ? Tym qūrmasa, mazaqtamai, azaptasañ ietti.
Neden jazdym? Aldyma äkep qolaqpandai qorlyğyñdy kese-köldeneñ tastardai ne
jazyppyn? Bireuge qiiänat ietip, jamandyq iekken künim bolyp pa iedi? Basqa bilmese de,
öziñe aian iedi ğoi. At jalyn tartyp mingeli qyr soñymnan qalmadyñ. Bir Bätimany
azsynğandai, jaña körgen aiauly Ūrqiiämdy – ony äkettiñ suyq köriñe süirep. Artyma
iergen közimniñ qaraşyğyndai altyn Äibergenimdi tağy jūttyñ, ajal oğyñmen bir-aq
tüirep. Neden ğana mağan degende qomağai bop kettiñ?! Süigenimdi bir äketesiñ qolymnan,
jüirigimdi bir äketesiñ jolymnan. Serik-dostarymdy da qağasyñ oñymnan, solymnan.
Ağaiyndy araz ğyp, atalasty jau, qoñsylasty dūşpan ietip salyp qoidyñ soñymnan.
Neden ğana meniñ aldymnan öñkei bir işuge jaramas lai su, ötkel bermes tereñ, sürleu
tüspes jyñğyl şyğa beredi?! Tañdaiyma än ğana iemes, zar qosyp bergen iekensiñ,
kökiregime küi ğana iemes, u da aralastyryp bergen iekensiñ. Odan da kereñ, saqau ietip nege
jaratpadyñ?! Sūludyñ tüsin, jaqsynyñ atyn atamai, qanatty, azatty tirlikti jyrlamai
jüre beretin iem ğoi! Nege ğana dümbilez, topas, qatygez ietip jaratpadyñ?! Näzikti üzip,
tüzudi syndyryp, jūrttyñ köz jasynan susyn işip, qaiğy-qasiretinen şekpen pişip, şen
tağyp jüre beretin!.. Nege ğana keşe, miğūla ietpediñ?! Aqty qara, qarany aq dep,
qūiryqty jal, adamdy mal dep, büginim men ierteñimdi, künim men tünimdi aiyrmai kün
keşetin; nege ğana jyndy, naqūrys ietpediñ?! Jaqsy men jamandy, jūmsaq pen qattyny
sezbei jüre beretin; nege ğana cepi ietip jarattyñ, seri ieteriñ bar, qūnymdy tüsirip, peri
ieter sergeldeñ zamanyñdy nege aldymnan kese-köldeneñ tarttyñ?! Nege, nege jarattyñ?!
Haq Tağala, seniñ bar ūsqynyñ, jaratylysyñ osy ma? Körer köz berip – tirşiligiñdi
būldyratyp, köz maiyn tausar bolsañ, bezengen til berip – bezbüirek better men kürmeui
köp şylbyryñ men şynjyryñdy qosarlap tosar bolsañ aldyma! Nesine äure boldyñ?
Pändeñniñ keudesine jan, zerdesine aqyl bergende, ğūmyr boiy şeger qasiret pen şerdi,
mañdaiynan arylmas sordy, kökiregine aiyqpas zardy şegelep-aq bergen iekensiñ. Jo-oq,
sen şeber iekensiñ, şeber Qūdai. Şeber iekensiñ!..
Qañqyldağan qazdar dauysynan Aqan közin aşyp aldy. Şedren körpe ūstağan iesik
tūsynan bozamyq säule körinedi. Tañ ağara bastağan ieken. Tegi, qar qalyñ jauyp tūrsa
kerek, tañnyñ atysy bölek... Ūiqysy şaidai aşylğan Seri qazdar dausyna qūlaq türip
ūzaq jatty.
Qaraşalar būl joly birinen biri dausyn asyrardai qatty qañqyldap, jaqtary
sembedi. Älden uaqytta baryp uialy qaz qosyla qañqyldap, aspanğa köterildi. Aqan bärin
közben körgendei anyq añğaryp jatyr. Qiqudy sala qoştasyp, köl betin ieki-üş ret
ainalğan qaraşalar bir mezette qatar tüzep tizilip, jyly jaqqa qarai bir-aq tartty...
Dauystary birazğa deiin iestilip tūrdy da, älsirep baryp tüpsiz aspanğa siñip, birjola
üzildi. Keşegidei qanatymen köl sabalap qala bergen jalğyz qazdyñ tynymsyz dausy
tūla boidy türşiktiredi: "Qaz da jylaidy, qaz da jalbarynady ieken. Qairan tirşilik-ai,
ülpildegen sary balapandaryn qorğaimyn dep araşağa tüsip, qanaty qairylğan ata qazdy
qauyrsyndanyp, qanattanyp ier jetken üiiri, kişkentaiynan bauyr basyp jūptasqan
uiabasary iendi tastap ketti. Japalaqtap qar saulağan qūla tüzdegi suyq kölde tağdyrğa
tapsyryp, jalğyz qaldyrdy. Ne istesin? būl da bir därmensizdik, būl da bir özinşe
tirşilik jelisi. Bireu öledi, bireu keledi ömirge.
Biraq qalai öledi? Öludiñ de ölui bar-au! Ana jyl qūsynyñ ölimi ne degen qorlyq
ölim. Jan saraiy sau, jemsauy bütin qaraşany qazir közin baqyraityp qoiyp kök mūz
qysyp keledi. Asyqpaidy. Şağatyn jylanşa ainalasynan qorşap, baiau jyljyp
jaqyndai beredi. Bauyrymen basqan qūs mekeni su kölemi birte-birte tarylyp, aldymen
mamyq tösin, qūiryq qauyrsyndaryn mūz sirestirip, qatyrady da, jūmsaq qyzyl
tabanyna jetip, sodan qos aiaqtan ūstap, tapjyltpastai ietip tūsaidy. Meiirimsiz, dülei
kök mūz osylaişa jüregine deiin jetip, bolat tuiaqtarymen ünsiz syğymdai beredi,
syğymdai beredi, qaşan tiri qaz bauyrlap qatqanşa toqtamaidy"...
Aqannyñ tūla boiy türşigip, iendi qaz iemes, aidyny tarylğan suat ornyndai ğana
suda, kök mūz ortasynda özi otyrğandai qaltyrady. "Apyr-ai, myna dülei tirşilik te kök
mūzdai tasbauyr ieken-au. Meiirimi tüspese, seniñ köktem äkelgen jyl qūsyndai jaña
tirşiligiñe, qanatyndy jazyp, kök jüzinde ierkin qalyqtap ūşar azattyq tilegiñe qūlaq
asyp, aiamaityn, qapylysta süriner bolsañ, omaqasa qūlağanşa qara jerge nūqi beretin
qarajürek qatygez ieken-au".
Japan tüzde aq qar astynda şoşityn jalğyz qos ta qazir qaraşa qaz siiäqty.
Japalaqtap jauğan ūlpa qar da asyqpaidy, bürkei beredi, basa beredi. Aq boranymen
orap alyp, aqyry bütindei sylai salady.
"Joq, ketu kerek. Tez ketu kerek būl aradan. Tirşilikke qarsy şabar adam balasynda
därmen joq. Tek onyñ yñğaiyna qisaiu kerek. qūs iekeş, küs ta jyly mekenderine ketti.
Tuğan jerin, ösken ielin tastap ketti. Sonda auru balamen Aqan qaida barmaq? Kimge
syimaq? Ağaiyndarğa baryp suyq bosağasynan oryn sūramaq pa? Ağaiyn deitin qai
ağaiyn qaldy? Bügin bir jaqsylyq ietse, ierteñ qūlağyñnan öle-ölgenşe mindetsip kergir
qiqu qalmaidy. "Öleiin dep jatqan ölekseni tiriltip aldym, jyndanğan ieselañdy
sauyqtyryp, qatarğa qostym" deitin namysqa tier qañqu qalmaidy soñynan. Sonymen,
bireudiñ qolyna qarap kiriptar bop, qas-qabağyna qarap, müsäpir halmen ölmeşiniñ künin
körip, itqorlyqpen tirşilik ietu ğana qalğany ma? Apyrai, namys, namys qaida?! Ätteñ,
namysqa şabar qazir ne qaldy? Qara qosta, aidalada öleiin dep jatqan jannyñ namys
nesin alğan! Bärinen de Ybanjanğa obal-au. Tirşilikke büitip kelmese ietti. Düniege
keltirgen äke balasynan ala almağan öşi bardai qor, mazaq ölimge tirep, köz aldynda
aiausyz kömbek pe?! Joq, soñğy ret azamatşa serpilip, saqtau kerek balany. Qaz da
balapanyn qorğap, qanatynan qairyldy-au. Adamnyñ qūs qūrly bolmağany ma?".
Jalğyz qaraşa qaz tüni boiy qañqyldai-qañqyldai şarşady ma ieken, älde
tirşilikten iendi küder üzdi me ieken, tağdyryna moiynsūnyp, tönip qalğan ölimdi
moiyndağandai anda-sanda bir qiq ietip, älsiz ün qatady. "Sau qanatynyñ astyna basyn
tyğyp būiyğyp, jylandai jyljyp jaqyndağan ölimdi sabyrmen kütip jatyr-au".
Yban tağy da yñyrsydy. Äkesiniñ tösin aimalap, bir-ieki iıskelegendei boldy da,
qoltyğyna mūrnyn tyğyp, būiyğa tüsti. Anda-sanda tamsanady. Iştegi qyzuly aptap
tañdaiyn keptirip, şöldep jatyr-au. Ätteñ, til joq sūrarğa. İekinşi kün aş jatqan bala
iendi äkeden ieşteme sūramasqa bekingen de siiäqty.
Aqan bauyryndağy ūlyn mazalamai, aqyryn tūryp, baqyraşpen su almaqqa körpesin
keudesinen jyljyta berip iedi, qolyna dym bilindi. Alaqanymen aqyryn ğana sürtti.
Şalqalai jatqanda saqalyn boilai ağyp, Ybanyn qysqan ystyq keudesine qūiylğan
öziniñ köz jasy ieken...
Tañ ata jauğan saulama qar tüske deiin Kökşe dalasyn aq ūlpağa böktirip, kömip
tastapty. Äli japalaqtap qar jauyp tūr. Jelsiz, tymyq dalada tyrs ietken dybys
iestilmeidi. Dala meñireu. Qosköldiñ qyrqasynda şoşaiğan jalğyz qostan şyqqan
jalğyz adam izi tizeden keler omby qardy oppylap, şyğys jaq betkeidegi toğaiğa qarai
şūbatylyp barady.
Būl – ünsiz mülgigen reñsiz mylqau dalada mylqau balasyn arqalap, otyz jyl joldas
bolğan än serigi – dombyrasyn, saiatşy, serilik belgisi – myltyğyn japan tüzde jalğyz
şoşaiğan qara qosta qaldyryp, aduyndy jastyq şağymen, orny tolmas armanymen,
tuyp-ösken mekenimen ünsiz qoştasyp, alystağy sağymdai ielestegen būldyr tirşilikti
betke alğan Aqan...
Burabai. Medeu. Peredelkino.
1975-1976 jyldar.
İekinşi kitaptyñ soñy
TÜSINIKTER
"Aqan cepi" romanynda Aqan Abai siiäqty ömirge közqarasy jaña qalyptasa bastağan
kezden iemes, az da bolsa, ömirdegi teñsizdik mäselesin añğaryp qalğan küide jüzdesedi
oqyrmanğa.
Jalpy alğanda, şyğarmaşylyq adamdarynda özgeşe bir ierekşelik bar: olar da özge
pende siiäqty kädimgidei ömir süredi, al qiiäldarynda olar beine iekinşi, basqa bir älemniñ
adamdary siiäqty kün keşedi. Aqyn – öner adamy. Ol özin kündelikti küiki tūrmystirşilikten aulaq, kerbez, syrdañ ūstaidy, ömirden sūlulyq izdeidi, ädemi örnek,
symbattylyq körse, ömirdegi joğaltqan joğyn tapqandai, balaşa quanady.
Tarihtan bilemiz, halyq sözin söilegen, halyqqa bir taban jaqyn tūratyn Aqan, Jaiau
Mūsa, Mädi siiäqty öner adamdary zūlmat zamanda öktem küş ielerinen ozbyrlyq kördi.
Olai boluy zañdy da iedi. "İmegen itterge bas cepi, darhan" dep aqyn jyrlağandai, olar
bolys-bi, atqaminer bailardyñ şaşbauyn köterip öleñ aitqan joq. Kerisinşe, sol
ozbyrlardyñ halyqqa istep otyrğan qylyğyn aiausyz betterine basty.
Patşa mūrageriniñ aldynda söilegen sözi – Aqan küresiniñ ieñ şyrqau şyñy desek,
ieldi soryp, ölşeusiz qiiänat jasap otyrğan Nūrtazağa qarsy küresi – qalyñ ieldi soñynan
iertip, Nūrtazadan kek almaq bolyp ūmtyluy – romannyñ ülken jetistigi. Aqannyñ
Tsesareviç aldyndağy küresindei bolmasa da, iri küreskerlik ruhyn tanytyp tūr. Abai da
ūiazğa öşigip, qalyñ būqara jūrtty soñynan iertip, ūiaz üiin soiyl astyna alyp,
Bazaralyny bosatyp aluy bar iedi ğoi. Seriniñ qalyñ jūrt aldynda halyqty Nūrtaza
siiäqtylarğa qarsy bastap, söz söileui öte ūtymdy şeber şyqqan.
Aqandai iel ierkesiniñ küşti top ökilderine otty tilin qaru ietip, general Losevskiimen
köl jağalap jürgende patşa uriadnikterin itelgige, bolystardy köl üstinen kün körer
tūiğynğa, bilerdi tyşqanşylağan küikentaiğa, ūiaz, generaldyñ özin bylapyt qūladynğa,
al aq patşany ieki basty, bükil qūstyñ, añ ataulynyñ köz jasynan jinalğan nösermen
oinaityn jyrtqyş Samūryq qūsqa teñeui – bas keiipkerdiñ tūlğasyn küres üstinde
daralap tūr.
Asyly, tarihi adamdar jaily jazylğan tuyndylardy söz qylğanda: sol tarihi adam
ömirde qandai, ädebiette qandai bop şyqqan, körkem şyndyq tarihi däldikten
auytqymağan ba? – degen problemalarğa basa nazar audaru oryndy närse. Jäne osy
romandardy söz iete otyryp, dästür men jañaşyldyq problemasyn da iesten şyğarmağan
jon. Prozaik Jünisov ömirdegi Aqannyñ jürgen jolyn, ömir sürgen ortasyn ol turaly
material tapşy bolsa da, ierinbei izdenip, qyruar naqty material tauyp, ömirdegi
Aqannyñ ädebiettegi Aqandai tamaşa obrazyn jasap şyğardy. Tarihi däldikten
auytqymai, ärbir oqiğa, Aqan basyndağy jäitti öz maqsatyna – seriniñ küreskerlik
ruhyn tanytuğa jūmsağan.