Ағайынды Жүнісовтер - 36

— Сол күріш науқаны жөнінде, Шолпан апай. Бұл кісі Тереңөзекте
дайындық жұмысына жəрдемдесіп жатыр.
— Мусин жолдасты сол науқан жөнінде крайға шақырып кетті.
Бірқатар мəселенің басын ашып қайтпақшы.
— Мұнан кейін əңгіме доғарыла бастады. «Мусинге айтатын сөзді
Шолпанға айтып қайтем? Жəне басын ашып келетін мəселесі де сол
науқан шығар. Аудандық партия комитеті секретарының өзі шешсін
қосымша жоспарын» деп ойлады Əлібек.
— Мусин ағай Крайдан оралсын. Күріш жөнінде тек қана
секретарьдың өзі шешеді барлық мəселені,— деді Шолпан.— Ал,
біздікіне барамыз, шəй ішеміз, Əлібек. Сен де бірге боласың, райкомол
жолдас.
Əлібек те, Бəсібеков те жауап қайтармады. Жұмыста да, үйде де
билеп-төстеп жүре беретін Шолпан екеуін мойын бұрғызбастан үйіне
алып кетті.
Өзіне қарсы үйден жүгіріп шыққан кішкене қызды Шолпан
қуыршақтай жеп-жеңіл аспандата көтеріп алып:
— Міне, Əлібек, біздің кішкене Гүліміз. Кімге ұқсайды? Отағасыға ма,
маған ба?— деп сұрады, əлденеге өзгере түскен бір нəзік үнмен.
Бірінші қарағанда Гүл Шолпан сияқты: үлкен көзді, қарақоңыр
шашты, жас балаға сай — монтиған ғана дөңгелек жүзі де Шолпанның
жүзіндей өзгеше сүйкімді. Бірақ... Əлібек баладан көзін басқа бұрды,
сен қалай деп ойлайсың?— деген жанша Бəсібековке бақты. Бəсібеков
мүдірместен жауап қатты.
— Шолпан апайға ұқсайды. Мына ағасы сізден де аумаған
Гүлбаһрам, қараңызшы: маңдайы, мұрны, ерні, тіпті өңі де аққұба, бəрі
өздеріңіздің тұқымыңызға тартқан,— деді.
Бəсібеков қалтқысыз пішіндеді — ол Шолпан мен Əлібек бірі апа,
бірі іні деп ұқты. Ал, Əлібек қызарып кетті. Оның ойы əлде небір
сыйар-сыймас, болжалдан тыс, оғаш нəрселерге кетті. Бірақ ол жауап
қатпады. Сырын да, ойын да, өзгере қалған өңін де Бəсібековтен
тасалап, өзі кірген бөлменің ішін тінткілеп, əңгімені басқаға бұруға
жанталасты.
— Үйіңіз жақсы екен, Шолпан. Пəтеріңізді айтамын...
— Бұл отағасының тапқан үйі. Пəтер емес, Əлібек.
— Осы үйді қаншаға сатып алды Əйтекең?— деп сұрады Бəсібеков.
Шолпан аздап ойлана түсті де, əзіл-қалжыңға аударып:
— Сауда-саттық, жабдықтау саласында жұмыс істейтін адамдардың
шебер келетінін білесіз ғой. Біздің отағасы да бұл жағына өте жетік. Аз
төлеп, қымбат нəрсені қолға түсіргіш,— деп күлді.
— Жігіт, Əйтекең.
Гүлбаһрам да, үй де, Айтан да, үш жыл ішінде бұрынғыдан көп
өзгерген. Шолпан да Əлібекке өзгеше ой салды. Ол алдымен Жақияша
түйді. «Өмір — бақша. Бақшада өскен гүл мен алма Адам атаны да
жолдан тайдырған. Неге өмір еріксіз ұмтылдырады? Неге алманы
жеуге, гүлді иіскеуге құмар адам? Кəрі де, жас та гүлге бір қарамай,
алмаға бір ұмтылмай жай өте алмайды. Шолпан алма. Несі бар. Жедім!..
Бұған Шолпан айыпты ма? Жоқ! Мен айыптымын ба? Əлде өмір
айыпты ма? Жоқ! Ешкім де айыпты емес! Ендеше, Жақияның
философиясы дұрыс. Адам еркі өмірдің өз билігінде. Өйткені адам
ойын өмір өзі қалыптастырады. Сөз де, құлық та, мінез де, іс те —
өмірдің өз жетегінде. Сезім де солай. Жаратылыстың қалауы! Бəрі де
соның қолында»...
— Əйтекең отағасы да, сен де Шолпан, өзгерген екенсіздер.
Өңдеріңіз қоқырайған. Бойларыңыз таразыланған... Отағасыны тіпті
жақсы білетін адамдар да танырлық емес, денесі жүзіктің көзінен
өтерлік, жас жігіт сияқты. Тіпті өзгеріп кеткен.
— Өзгергенбіз. Мықтап өзгергенбіз. Тек қана Гүліміз өзгерген жоқ
нағашысы сияқты...
Əлібек тағы да қызарып кетті. Оның құлағына «нағашысы сияқты»
деген сөз əлгіндегі өзінің оғаш ойын қытықтай түскендей болды.
«Шынымен Гүл...» Ол көмейдің арғы төріндегі сөзді де аяқтамай, соған
қосымша дəлел қарастырды.
— Гүлбаһрамнан басқа балаларыңыз жоқ па?
Шолпанның жүзіне əлде небір белгісіз сезімнің көлеңкесі
жүгіргендей болды: қабағы шытынай түсті де қайта жазылды, соған
қосыла көз жиектері де бір сəт күлімдей беріп еді, бірақ ізінше бұл да
жоғалып кетті. Əйел сұп-сұр болып үнсіз тұрып қалды. Екі көзін
əйнектен алмады. Əлібек төмен қарады. Əлденеге жазықты жанша ол
Шолпанды, Шолпанның бар өмірін, үйін, тұрмысын, қарсы алдында
тұрған оның мүлəйім қалпын қатты аяп кетті. Бұл қалып оған сүйікті
жан үмітсіздік пен тəтті өмірден еріксіз қол үзіп бара жатқандай
көрінді. Екеуі де үнсіз қалды.
Аудандық комсомол комитетінің секретары екеуіне кезек қарады.
Ол еш нəрсеге түсінбеді. Оның көзіне бұл екі жанның жұрттан бөлек
жастық шағы елестей қалмады. Ол екеуіне ғана, өздеріне ғана мəлім
шақ еді ғой.
5
— Шолпан апай, мен қайта берейін. Күтіп отырған адамдар бар
шығар кеңседе. Қазір жұмыс қауырт,— деп еді Бəсібеков, Шолпан оған
бұйырғандай:
— Жоқ қарағым. Күнде көріп жүрсек те, біздікінен дəм татып көрген
жоқсың. Мына замандасыңмен бірге боласың, шəй ішесің,— деді.
— Ендеше, мен шайға дейін кеңсеге кіріп шығайын. Тасбөгеттен
келген комсомолдар бар еді, оларға берер тапсырмамды түсіндірейін.
— Кешікпе, шай қайнап жатыр.
...Бəсібековтің шығып кеткені Əлібекке қиын жағдай туғызды:
Шолпанмен бетпе-бет қалғанда не дер? Əңгімені неден бастар?
Бұрынғы ессіз құмарлық тағы да əлденеге жетектемек пе? Ол кез бір
басқа, қазіргі жағдай бір басқа. Бір ауданның белгілі Шолпаны, жұрт
ақыл сұрайтын басшы Шолпаны! Мына үй-жай... Комсомол басшысы
жанында отырса əңгіме де жалпы əлеумет жұмысы төңірегінде болар
еді...
Əлденеге түйіле қалған Əлібектің қоңырқай қабағын Шолпан еріксіз
жазып жіберді. Ол шай жабдығын үйінде жүрген оқушы қызға
тапсырып, өзі Əлібектің қасына отырды. Баяғы жайдары қалпы, баяғы
іркілмей сөйлейтін сүйікті мінезі. Сөздің ара-арасында мұқамдап
қоятын көтеріңкі үні, сөйлеп отырып қабағын кере тура қарайтыны,
сол кезде жанарындағы жігерлі ұшқынға бой тасалаған ынтықтың
ишарасы — бəрі сол қалпында, бəрі үйіріп, бəрі еріксіз билеп
əкеткендей əсер етті.
Əлібек, елге қашаннан бері барған жоқсың? Елдің хал-жайынан не
хабарың бар? Мен міне, үш жарым жыл болды осы Қызылордадан
қозғалмағаныма. Демалысты да осында өткіземін, Гүлдің қасында...
Шіркін, Аңқатыға барып бір шомылып қайтар ма еді. Баяғы Бəшекең
көлінің шалғынды жағасын, арғы беттегі думанды жайлауды, жағалық
ойнайтын Кеңсуатты, ақсүйск ататын Жалғансайдың бойын бір көріп
өтсем, бір аунап мауқымды бассам, жалаң аяқ жүгірсем, көлінің
борығын тартсам, қырының жусанын жұлып иіскесем, арманым
болмас еді! Əттең қол босамайды, қол босаса, басқа бір себеп көлденең
тұра қалады. Тіршіліктің əбігерлі азабы, бітер емес.— Шолпан терезеге
жалт қарады, сыртта жүгірген баланың төбесі көрінді. Айдар шашына
қоса түйген қызғылт лентасы күн көзіне оңып ақшыл тарта бастаған
екен, ағараңдап Əлібектің көзіне де айқын шалынды. Əлібек жүрегі
тағы да əлденеге дір ете түсті.
— ...Гүлжан ғой лақ қуып жүрген. Отағасы... əкесі бір емес, екі лақ
сатып əперді, сол екеуімен балаша ойнайды... Шолпан енді бұрылып
Əлібекке қарап еді, Əлібек мұңайып қалған екен,— немене бір жерің
ауырып отырған жоқ па Əлібек, түсің өзгеріп кетті?
Əлібек қабағын шытты. Сөйтті де, жалма-жан Шолпанға қарамастан
терезеге, онан да əрі əлдеқайда кез тігіп, Шолпанның елді-жерді, жас
шақты аңсаған жүрек тебірентетін сағынышты, алыста қалған ыстық
кездерді көксеген сөзіне жауап қатты. Ол іркілмеді, сөз саптап
жатпады, кеше ғана көріп келген, көз алдында өткен ащы уақиғаларды
тізе бастады.
— Шолпан, елде болғаныма бір айдай ғана уақыт өтті. Əлібек
«Мамаңмен қоштас» деп телеграмма бергеннен кейін елге жол шектім.
Бірақ, асыл ананың жүзін ақтық рет көре алмадым, қабырына ғана бас
идім...
Əлібектің дауысы өзгеріп кетті.
— Шешем қайтыс болды ма?— деп Шолпан оның білегінен ұстай
алды.
— Бүгін қырық күн...
Шолпан бетін сипап, күбірлеп іштей «тие берсін» айтты да:
— Ойпырмай, асыл ана десе, асыл ана еді. Иманды болсын!.. Өмір
деген сол... Кеше ғана, тіпті жаңа ғана сені көргенде шешем көз алдыма
келіп еді. «Шолпан қарағым» дейтін үні де əлі құлағымда тұрғандай.
Маған «қарағымнан» өзге сөз айтпаушы еді. Туған шешемнен де лебізі
ыстық еді...— деп оның да үні өзгеріп кетті.
— Мамам жайында кейін айтармын, алдымен ел туралы,— деп
Əлібек əлі де Шолпанның жүзіне қарай алмай, əлденеге айыпты жанша
қысылып, іштей түйілген күйі, сөзін қайтадан бастады.—...Жалаң аяқ
жүгірсем... Суының борығын тартсам... Қырының жусанын жұлып
иіскесем... дейсің, Шолпан. Мен де солай ойлаушы ем. Жағалық ойнаған
суыма, асық атқан тақырыма аңсап жетуші ем. Думанды жайлау қазір
қу дала, суға шомылатын кең суат құлазып жатыр. Жер бар — ел жоқ;
шабын бар — мал жоқ; аудан бар — халық жоқ. Қос Аңқатының
аралығын жайлайтын үш жүз Барқыннан жеті үй ғана қалған; Алқакөл
мен Есенге сыймай жататын қалың Тоқсабадан, балықшының
қосындай, əр жерде бір үй шошайып бармақпен санарлықтай тұр;
Қашарсойғандағы Құлдар мен Сасықкөлдегі Олжаорыс — Бүкілер де
сондай. Не керек, кешіп кеткен елдің күзгі орнына қарап тұрып,
жүректі шымшылата аңыратқан Тəттімбеттің «Сарыжайлауын»
көзіммен көріп қайтқандай болдым. Менің барар алдымда қырық үй
бір түнде көтеріліп, оны аудан əкімдері күшпен тоқтатпақ болып
əрекет жасаған екен. Барбастаудың сыртында қалың көш ат-көлігін
доғарып арбаларға алқа-қотан иіріп, өздері ортасына кіріп алып,
кіжіңдеген шолақ белсенділерді тұмсыққа соғып, араларына енгізбепті,
мылтығын кезенген есерсоқ милицияларға кеудесін ашып қарсы
шыққандар да болған. Не керек ауданның əлі келмей жөңкіген жұртты
облысқа айтып, қайтартпақшы болған екен, Хакімнің өзі барып,
бассыздық істеген милиция қызметкерлері мен «айдап кел»
белсенділерді қамауға алған. Ал, күнгөріс іздеген елді топтап ет
комбинаты мен тері заводына, темір жол бойындағы құрылыстарға
орналастырыпты,— дейді. Онан бұрынғы Ішкі Ресейге асып
кеткендерін Хакім Самар мен Сарытау əкімдерімен келісіп, егісті
совхоз төңіректеріне жұмысшы етіп алдырған көрінеді. Бірақ Хакімнің
өзіне қарсы: «Елді көшпенділікке үйретесің» деп жала жапқан ба қалай,
əйтеуір Ақбұлаққа шақырып алып, «партия мен үкіметтің жолына
қарсысың» — деп орынан алып, сотқа берген. Мұны маған қарт
коммунист Асан еңіреп отырып жырлап берді. Өзі арақ ішіп кеткен.
«Елден айрылып, мола күзетіп қалдым» деп Кемсеңдейді...
— Ойпырмай, мынау сұмдық екен! Мен тап мұндай деп естіген жоқ
едім. «Егін шықпай қалыпты, артельдердің халы нашар, оның үстіне
белсенділер қырып барады» деген асыра сілтеулердің ылаңы ғана
еміс-еміс құлағыма келіп еді...
Мамамды қолымнан жерлеп қайттым. Сол өзіміздің екі үй, Асан мен
Сүлеймен жəне Сағада қалған Өтеулі мен Мұқыш келін жерлескен. Мен
барған соң жетісіне де солар келіп бет сипасты. Жалғыз қашарын
сойып Əділбек бата оқытты...
Шолпан сазарып қалды.
Оның көз алдынан ертеңгі сағыммен көтеріліп жерден жоғары
көлбеп жатқан Шалқар көлінің айна беті, көлге құйған қос Аңқатының
көк-жасыл құрақпен көмкерілген ирек лентасы... тағы-тағы бұлдыр
суреттер шұбап өтті...
— Сіздің үйде жалғыз... Əділбек қана қалды ма?— деп күрсінді əйел.
— Мен барып кеткенде солай еді. Ал, қазір хабарым жоқ. Ол да
кеткен шығар. Өйткені мен бірге ертіп кетейін дегенімде, «мен өзім де
жол табармын» деген.
— Жол тапқаны қалай?
— Оның ешкімге көнбейтін бір беткей екенін білесің ғой. Сол
ешкімнің дегеніне көнбейтін мінезі ауыл Советтің председателіне қол
көтерткен. Сол үшін жауапқа тартып, тергеп те жатыр.
— Не дейді, масқара!
— Мен де қорқып едім. Бірақ Əділбек өзіне-өзі палуан, əділдікке
сенеді. Өзіне сенеді демекші, əркім өзінше бас қорғап, өзінше айлалап,
елден ығысып кетіп жатқан көрінеді. Ағайынды Қадес пен Ақмедия тал
түсте ауданды алдап кеткен көрінеді. Қалай дейсің ғой: ат-арбасына
төсек-жастығын салып, оның үстіне сүзбе ауын тиеп, Қадес Шалқар
жағасындағы аудан орталығына келеді. «Бұл тағы қайсысы көшеқашуға бет алған?» деп алдынан милиционер шықса, Қадес:
«Сейдахмет қарағым, аман-есенбісің? Аудан басындағы ағайындар сау
ма? Ақмедия екеуміз мына Шортанбай ағашының түбінен ау салғалы
шықтық. Баяғыда балықтың ұйығы арылмайтын жер еді. Биыл табан
мол қозғалыпты деседі жұрт. Аман болса бірінші тізбекті өзіңе
байлаймын. Маған бір махорке болса да бірдеңе тауып берсең.
Жапырақ таптырмас. Насыбай атпағаныма күн жарым болды, бас
қаңғырып тұр. Шайға шыдауға болады, насыбайға шыдау қиын» депті.
Сейдахмет: «Мына тиегенің бəрі ау емес қой — десе,— иə, астында
тігетін қосым, көрпе, жастығым бар. Қос тігіп жатып ауламаса, атүсті
балық ұстап өндіре алмайсың ғой. Бір күн, екі күн балықтың жүрген
ізін барлайсың, ұйығының қай жерде екенін болжайсың. Айтқандай
дүкенде шай тапшы, дер кезінде үстінен шыға бермейсің. Мына тиынтебенді саған қалдырып кетейін, ертеңге дейін маған бір ширек болса
да шай қарастырып қойшы. Қасында жүрген сен сатушының тілін
білесің,— десе, Сейдахмет:— Жақсы Қадеке,— депті.
Сөйтіп, Қадекең бірер күн Шалқар жағасында балық аулаған болып
жүріп, өзіне Ақмедияның үй-ішіне қоса бір түнде Шалқар айналып
қашқан. Аудан əкімдері бергі жақты қорыса, ол айласын асырып арғы
жақпен жөнелген дейді. Сондай жай, Шолпан. Əркім өз басын, өз
ошағын қорғап, тіршілік етуге кіріскен. Нəтижесі: ел табанында жеті-ақ
үй қалған. Оның екеуі Əділбек пен Бекей қарттың үйі.
Əлібек көгеріп кетті. Оның жүзінен көз айырмай қарап қалған
Шолпан Əлібек сөзін бітіргеннен кейін де үнсіз қалды. Бұлардың бірі
шағынып, бірі аяп төккен жан сырын Бəсібеков бөлді. Бірақ оған
қарамастан Шолпан:
— Келдің бе? Жақсы. Қазір шай да, тамақ та дайын,— деп оған орын
көрсетті де, Əлібекке ешкімнің ойына да келмеген ақылын айтты: —
Əлібек, сенің жұрт алдында жаның таза. Сенің жаныңа батқан нəрсе
қазақтың адал ұлы мен адал қызының да жанына батып келеді. Оған
дəлел: ардақты революционер ақынымыз бас болып Ақтөбеге үкімет
комиссиясы шығыпты. Ол төтенше комиссияның ең басты міндеті
көшкен шаруаны кері қайтару, жүдегеніне астықтай, киімдей жəрдем
көрсету көрінеді. Осы жөнінде кеше Исаевтың телеграмын алдық. Енді
менің саған айтар ақылым: сол Сəкен ағаңа тез жет. Ол жердегі
күйзеліс бұл жерге де жетті, осы жайды айт, осыған шара қолдануды
сұра.
Əлібек ойланбастан ұшып түрегеліп Шолпанды құшақтай алды да,
неге екені белгісіз балаша бетінен сүйіп:
— Мен қазір кетемін. Ақтөбеге, Сəкен ағайға... Бəрін де жеткіземін.
Бəрін де айтамын,— деп аптықты.
— Қазір емес, шай ішіп, тамақ жегеннен кейін,— деп əйел иығынан
басып, жігітті қайта отырғызды.
— Бұл — жаңалық. Бұл — жақсылық. Сəкен кіріссе... Исаев
телеграмма берсе, бұл... бұл...— деді Əлібек...