Miti, leggende e superstizioni del Medio Evo, vol. I - 15

CLAUDIO MARIO VITTORE (VITTORIO, VITTORINO), _Commentarius in Genesim_,
l. I.
Eoos aperit foelix qua terra recessus
Editiore globo, nemoris Paradisus amoeni
Panditur, et teretis distinguitur ordine silvae.
Hic ubi iam spaciis limes discernitur aequis
Solis, et aeternum paribus ver temperat horis.
Illic quaeque suis dives stat fructibus arbor,
Pomaque succiduis pelluntur mitia pomis,
Quae iucunda epulis, et miri plena vigoris,
Membra animosque fovent, pascuntque sapore et odore.
Sidereos hic terra vibrat distincta colores,
Semper flore novo frondens, fructuque recenti.
Hic fragiles solvunt calamos, animata vigore
Muneris ambrosii, spirantia cinnama odores.
Sed nec quod Medus redolet, vel crine soluto
Fragrat Achaemenius, quod molli dives amomo
Assyrius, messisque rubens Mareotica nardo,
Quod Tartessiaci frutices, quod virga Sabaei,
Quodque Palestinus lacero flet vulnere ramus,
Omnia certatim hunc congesta putabis in hortum.
Namque huc cuncta Deus pariter, quae singula certis
Accepit natura locis, conferta regessit:
Motaque dum leni vibrat nemus aura meatu,
Unum ex diverso nectar permiscet odore,
Fitque novum munus, sibi nulla quod asserat arbor.
Quoque tremens blando sensim iactata fragore,
Commotis trepidat foliis, sonat arbore cuncta
Hymnum silva Deo, modulataque sibilat aura
Carmina, nec vacuus vanum quatit aere motus.
Quippe apud auctorem, qui totum mole sub una,
Res rebus nectens, alterna lege retentat,
Nil temere fieri vel frustra credere par est.
Quin etiam speciosa, nemus, silvaeque coruscae,
Argumenta operum sunt, et plantaria rerum.
Nec dubium primi quin delicta ante parentis,
Hic sua fixissent pariter tentoria secum,
Gloria, simplicitas, studium, sapientia, veri
Diva tenax, prudentia, gratia, honorque, salusque,
Praeclarique animae affectus, atque inclyta virtus,
Et quicquid pulchrum orbis habet: quid denique paucis
Enumerare velim quam plurima munera verbis?
Iam satis hoc fidei est, laeto quod semine surgens,
Hinc arbor vitae, celeri petit aera pomis;
Illinc diverso nocitura peritia fructu,
Notitiam rerum suspendit ab arbore legis.
Ad gremiun sacri nemoris, quod silva coronat,
Fons scatet, et diti prolem virtute maritat,
Quadrifido tumidum laetus caput amne resolvens,
Ditior Oceano: iugi nam gurgite pronus
Ille suos donat latices, iste accipit omnes,
Nec turget tamen: at minor est, qui crescere tantis
Fluctibus infusis, quam qui decrescere nescit
Amnibus effusis: quorum primo ordine Phison
Prosilit exultans, fontis pars quarta beati:
Edens naturae quas dat prudentia dotes,
Gangetisque replet populos, atque indica regna
Distendit limo, terrasque et semina volvens
Quae facit arva serit, nudis qua squallet arenis
Aurea fulgentis inter ramenta metalli.
Hic ubi fulmineo rutilans carbunculus igne,
Ac viridi radiat fulgescens luce smaragdus.
Nec minor inde Geon, placidis sed mitior undis
Niliacas attollit aquas, arsuraque late
Diluvio tegit arva pio, coeloque repugnans
Temperat Aethiopum stagnis refluentibus undas.
Tertius hinc rapido percurrens gurgite Tigris
It comes Euphrati iuncta quos mole ruentes
Tellus victa cavo sorbet patefacto baratro:
Donec in Armeniae saltus ac Medica Tempe,
Quos non sustinuit, nec iam capit, evomat amnes.
Sed Tygris, nigro tanquam indignatus averno,
Prosilit aethereas motu maiore sub auras,
Et rursum spelaea subit, mersusque cavernis
Intus agit fremitus, et fortior obice factus
Multiplicatur aquis, atroque citatior antro
Exit et Assyrios celeri secat agmine campos.
Iustior Euphrates, diti qui gurgite largus
Irrigat arentes subiectae Persidis agros,
Mollibus elicitus rivis, atque omnibus aeque
Servit, et humanos totum se praebet in usus:
Donec siccus aquis, nomen quoque prodigus ipsum
Consummat terris, pelagi quod debuit undis.

6.
ALCIMO AVITO, _Poematum_ l. I, _De mundi initio_.
Est locus eoo mundi servatus in axe
Secretis, natura, tuis, ubi solis ab ortu
Vicinos nascens aurora repercutit Indos.
Hic gens ardentem caeli subteriacet axem,
Quam candor fervens albenti ex aethere fuscat.
Hic semper lux pura venit caeloque propinquo
Nativam servant nigrantia corpora noctem.
Attamen in taetris splendentia lumina membris
Captivo fulgore micant visuque nitente
Certior adcrescit conlatis vultibus horror:
Caesaries incompta riget, quae crine supino
Stringitur, ut refugo careat frons nuda capillo.
Sed magnum nostros quidquid perfertur ad usus,
His totum natura dedit telluris opimae.
Quidquid odoratum pulchrumque adlabitur, inde est.
Concolor his ebeni piceo de fomite ramus
Surgit, et hic eboris munus quae porrigit orbi,
Informis pulchros deponit belva dentes.
Ergo ubi transmissis mundi caput incipit Indis,
Quo perhibent terram confinia iungere caelo,
Lucus inaccessa cunctis mortalibus arce
Permanet aeterno conclusus limite, postquam
Decidit expulsus primaevi criminis auctor,
Atque reis digne felice ab sede revulsis
Caelestes haec sancta capit nunc terra ministros.
Non hic alterni succedit temporis umquam
Bruma nec aestivi redeunt post frigora soles,
Sic celsus calidum cum reddit circulus annum,
Vel densente gelu canescunt arva pruinis.
Hic ver adsiduum caeli clementia servat;
Turbidus auster abest semperque sub aere sudo
Nubila diffugiunt iugi cessura sereno.
Nec poscit natura loci quos non habet imbres,
Sed contenta suo dotantur germina rore.
Perpetuo viret omne solum terraeque tepentis
Blanda nitet facies, stant semper collibus herbae
Arboribusque comae: quae cum se flore frequenti
Diffundunt, celeri confortant germina suco.
Nam quidquid nobis toto nunc nascitur anno,
Menstrua maturo dant illic tempora fructu.
Lilia perlucent nullo flaccentia sole
Nec tactus violat violas roseumque ruborem
Servans perpetuo suffundit gratia vultu.
Sic cum desit hiems nec torrida ferveat aestas,
Fructibus autumnus, ver floribus occupat annum.
Hic, quae donari mentitur fama Sabaeis,
Cinnama nascuntur, vivax quae colligit ales,
Natali cum fine perit nidoque perusta
Succedens sibimet quaesita morte resurgit:
Nec contenta suo tantum semel ordine nasci
Longa veternosi renovatur corporis aetas
Incensamque levant exordia crebra senectam.
Illic desudans fragrantia balsama ramus
Perpetuum pingui promit de stipite fluxum.
Tum si forte levis movit spiramina ventus,
Flatibus exiguis lenique impulsa susurro
Dives silva tremit foliis ac flore salubri,
Qui sparsus terris suaves dispensat odores.
Hic fons perspicuo resplendens gurgite surgit:
Talis argento non fulget gratia, tantam
Nec crystalla dabunt nitido de frigore lucem.
Margine riparum virides micuere lapilli
Et quas miratur mundi iactantia gemmas,
Illic saxa iacent; varios dant arva colores
Et naturali campos diademate pingunt.
Eductum leni fontis de vertice flumen
Quattuor in largos confestim scinditur amnes.
Euphraten Tigrinque vocant, qui limite certo
Longa sagittiferis faciunt confinia Parthis.
Tertius inde Geon, Latio qui nomine Nilus
Dicitur, ignoto cunctis plus nobilis ortu.
Cuius in Aegyptum lenis perlabitur unda
Ditatura suam certo sub tempore terram;
Nam quotiens tumido perrumpit flumine ripas
Alveus et nigris campos perfundit harenis,
Ubertas taxatur aqua caeloque vacante
Terrestrem pluviam diffusus porrigit amnis.
Seguita descrivendo le innondazioni del Nilo, dopo di che parla del
Fison. Trascrivo qui, perchè si possano paragonare con quelli di Alcimo
Avito e degli altri, alcuni versi del poemetto _De Phoenice_, ove si
descrive il bosco del sole, e alcuni del carme II del _Panegirico ad
Antemio_, ove gli orti del sole sono descritti dal cristiano Sidonio
Apollinare.
_De Phoenice._
Est locus in primo felix oriente remotus
Qua patet aeterni ianua celsa poli:
Nec tamen aestivos, hiemisque propinquus ad ortus,
Sed qua sol verno fundit ab axe diem.
Illic planicies tractus diffundit apertos,
Nec tumulus crescit, nec cava vallis hiat.
Sed nostros montes, quorum iuga celsa putantur,
Per bis sex ulnas eminet ille locus.
Hic solis nemus est, et consitus arbore multa
Lucus perpetuae frondis honore viret.
Dum Phaetontaeis flagrasset ab ignibus axis
Ille locus flammis inviolatus erat.
Et cum diluvium mersisset fluctibus orbem,
Deucalioneas exsuperavit aquas.
Non huc exangues morbi, non aegra senectus,
Nec mors crudelis, nec metus asper adit,
Nec scelus infandum, nec opum vesana cupido,
Aut Mars, aut ardens caedis amore Furor:
Luctus acerbus abest, et egestas obsita pannis,
Et cura insomnis et violenta fames.
Non ibi tempestas, nec vis furit horrida venti,
Nec gelido terram rore pruina tegit.
Nulla super campos tendit sua vellera nubes,
Nec cadit ex alto turbidus humor aquae.
Sed fons in medium est, quem vivum nomine dicunt,
Perspicuus, lenis, dulcibus uber aquis.
_Sidonio Apollinare_.
Est locus Oceani, longinquis proximus Indis,
Axe sub Eoo Nabathaeum tensus in Eurum,
Ver ubi continuum est, interpellata nec ullis
Frigoribus pallescit humus: sed flore perenni
Picta peregrinos ignorant arva rigores.
Halant rura rosis, indescriptosque per agros
Flagrat odor: violam, cytisum, serpilla, ligustrum,
Lilia, narcissos, casiam, colocasia, calthas,
Costum, malobathrum, myrrhas, opobalsama, thura,
Parturiunt campi: necnon pulsante senecta,
Hinc rediviva petit vicinus cinnama phoenix.
Hic domus aurorae rutilo crustante metallo,
Baccarum praefert lenes asprata lapillos.

7.
_Oratio de Paradiso_, attribuita a SAN BASILIO MAGNO, versione latina,
nel t. 1 delle Opere, ediz. di Giuliano Garnier, Parigi, 1721[442].
Quemadmodum enim hominem eximia ac singulari formatione prae
reliquis animantibus dignatus est, sic et hominis domicilium
suae opus dexterae voluit: delecto loco idoneo, omni creatorum
praestante natura, cui ob celsitatem nullae umbrae obtunderent,
decore mirabili, tuto situ, quod cunctis emineret, splendido, ac
quod omni siderum ortu collustraretur, limpidissimo circumfuso
aere; partium anni temperatione jucundissima simul optimaque.
Ibi igitur Deus paradisum plantaverat, ubi non ventorum vis, non
anni tempestatum intemperies, non grando, non ignei turbines, non
procellae, non contorta ac violenta fulmina, non glacies hyemalis,
non veris humiditas, non aestatis ardor ac aestus, non autumni
siccitas, sed temperata pacataque anni temporum mutua concordia,
singulo quoque proprio convestito decore, et quod a vicino nihil
sibi insidiarum timeret.... Terra illa opima mollisque, ac quae
prorsus melle manaret ac lacte, atque ad omne fructum genus edendum
esset idonea, fertilissimisque aquis circumflua. Aquae ipsae
perpulchrae ac dulces valdeque tenues ac limpidae, quae et aspectu
plurimum recrearent, ac quam oblectarent majorem quoque utilitatem
praeberent..... Exinde in eo plantavit genus omne pulcherrimarum
stirpium, quae et aspectu summam gratiam haberent, et summam gustu
homini dulcedinem praeberent..... Sane quidem nec hic desunt prata
florida, aspectuque perpulchra ac grata..... Illic vero flos,
non ad breve effulgens tempus, tumque deficiens, sed perennem
jucunditatem ac sempiternam habens; aspectum gratum ac immortalem,
fruitionem indelebilem; fragrantia, omnis taedii expers; coloris
suavitas jugiter effulgens..... Ipsa quoque stirpium venustas, quae
et ipsa conditoris opificium ac plantationem deceat, quaecunque
sarmentitiae sunt et quae fruticosae, quae unistirpes, multiramae,
alticomae, opaca viriditate, foliis deciduae, semper foliatae,
quae folia exuant, semper virentes atque floridae, frugiferae,
infrugiferae; quarum aliae usui destinatae sunt, aliae conferant
ad jucunditatem fruendam; praestantes omnes proceritate et
venustate, opacae ramis, comis virentes ac floridae, fructibus
scatentes, quae aliam atque aliam cum utilitatem tum oblectationem
ubertim praebeant..... Ibi et avicularum omnigenum genera, tum
pennarum flore, tum nativo concentu atque garritu, miram quamdam
a se jucunditatem spectantibus offerentia; ut nullo non sensu
homo liberalissime acceptus, qua visu, qua auditu, qua tactu,
qua olfactu ac gustu affatim deliciaretur. Cum volucribus erant
et terrestrium animalium omnigena spectacula, sicura omnia et
mansueta; pari cunctis secum indole ac ingenio, sic audientia ac
loquentia, ut nullo negotio intelligerentur.....

8.
TEODULFO, _Carmina, De Paradiso_.
Primus amoena tenens factoris munere rura
Helisii celsi tum bene factus homo,
Floribus umbriferis vitam peragebat in arvis,
Quo, paradise, tuus vernat amoenus ager.
Florigeras sedes, iucundo et murmure rivos,
Undique stipatos floribus atque rosis.
Arborei foetus vario quo stipite pendent,
Perpetuo numquam desit ademtus ei.
Illic multigeni pariuntur cespite flores,
Malorum fructus fertilis almus ager.
Quo crepitans croceum pirum rubet arbore, foeta
Ficus odorifero flore virescit ubi.
Puniceo tellus flavescit cortice pomo,
Et laurus redolet, mirtus opaca simul.
Lenta liquore madens, geminis et turgida baccis
Quove canis olea stat onerata suis.
Arbor in immensum spaciatur nomine vitae
Helisii medio e vertice surgit eri.
Mille soporatas profert pulcherrimus herbas
Campus inauditus, quas dat amoenus ager.

9.
Bellissima è la descrizione che del Paradiso terrestre si legge nel
poemetto _Fênix_ di CINEVULFO, ma alquanto troppo lunga, talchè non
mi sembra opportuno di qui riferirla. Se ne può vedere una versione
tedesca nel libro di F. HAMMERICH, _Aelteste christliche Epik der
Angelsachsen, Deutschen und Nordländer_, Gütersloh, 1874, pp. 105-8.

10.
ARNALDO DI BONNEVAL (ARNALDO, ERNALDO, ARNOLDO CARNOTENSE), _De
operibus sex dierum._
Emanabat e medio fons vitreus irrigans et humectans omne gramen
radicitus, nec tamen redundans enormiter, sed elapsu subterraneo
totam horti illius aream imbuens. Frondes patulae in proceris
arboribus subiecta gramina obumbrabant; humorque inferior, et
superior temperies virorem perpetem in cespite nutriebant. Aderat
aura meridianis horis si quis forte erat vaporem abigens et
propellens. Locus omnino nivium ignarus et grandinis, et perpetui
veris aequalitate iocundus. Erat ex fructibus et ipsis virgultis
aromatica, et ex ipsis truncis pinguedines pigmentariae erumpebant.
Stillabat storax, et liquor balsami, ruptis corticibus, ultra
pavimenti crustas affatim imbuebat. Defluebant per prata nardina
unguenta spirantia; et gummis, stillantibus sine praeli violentia,
tota undique regio illa innumeris perfundebatur odoribus.
Seguita descrivendo le altre meraviglie, da cui tutti i sensi erano
allietati, e, insieme con la fonte che versava acque vitali, celebra le
frutta squisite, il canto ineffabile degli uccelli.

11.
BERNARDO SILVESTRO (BERNARDO CARNOTENSE), _De mundi universitate_, l. I.
At potius iacet aurorae vicinus et euro
Telluris gremio floridiore locus.
Cui sol dulcis adhuc primo blanditur in ortu,
Cum primaeva nihil flamma nocere potest.
Illic temperies, illic clementia caeli
Floribus et vario gramine praegnat humum.
Nutrit odora, parit species, pretiosa locorum,
Mundi delicias angulus unus habet.
Surgit ea gingiber humo surgitque galanga
Longior, et socio baccare dulce thymum.
Perpetui quem floris honor commendat acanthus
Grataque conficiens unguina nardus olet.
Pallescitque crocus ad purpureos hyacinthos,
Ad casiae calamos certat odore macis.
Inter felices silvas sinuosus oberrat
Inflexo totiens tramite rivus aquae.
Arboribusque strepens et conflictata lapillis
Labitur in pronum murmure limpha fugax.
Hos, reor, incoluit riguos pictosque recessus
Hospes, sed brevior hospite primus homo.
Hoc studio curante nemus natura creavit,
Surgit fortuitis cetera silva locis.

12.
GOTOFREDO DA VITERBO, _Pantheon_, parte I; _Memoria saeculorum_, parte
I. I manoscritti offrono grande varietà di lezione.
Est locus excisus, nullo prius ordine visus,
Nec prius auditus; terrestris id est Paradisus,
Floribus orditus deliciisque situs.
Germinat haec illud vitae memorabile lignum,
Scire bonum dat sive malum laudabile signum,
Quo mors aut vita pendula stabat ita.
Pars quasi facta poli regia vacat illa decori,
Non patet algori, neque subditur ipsa calori,
Dans habitatori non ibi posse mori.
Civibus angelicis meruit locus ille beari,
Fluminibus variis varia statione rigari,
Gemmas mirificas alveus ille parit.
Flumina bis bina Paradisus habere notatur;
Tigris et Euphrates Phisonque Gehonque vocatur,
Aurum cum gemmis fluminis unda vehit.
Optima per fluvium currentia poma tenentur,
Infirmis oblata viris medicina videntur,
Solus odoratus sanat odore caput.
Non oculus vidit, nec homo valet ore fateri,
Nulla beatorum valet optima vita mereri
Quae Deus hic sanctis dona daturus erit.
Cherubin et Seraphin reserant portas Paradisi,
Ensibus eversis per eam sunt currere visi,
Mens mea cum sanctis illa videre sitit.

13.
ALESSANDRO NECKAM, _De laudibus divinae sapientiae_, dist. V.
Ausi sunt veteres terram censere rotundam,
Quamvis emineat montibus illa suis.
Quid quod deliciis ornatus apex paradisi
Lunarem tangit vertice pene globum?
Hunc spaciosa locum generosaque vitis amoenat,
Et nitidi fontes fontiferumque nemus.
Hortum nobilitat preciosi gloria fructus,
Non arbor sterilis crescere novit ibi.
Ventorum rabiem cum densis nubibus infra
Se vidit, insultus aeris omnis abest.
Ultrices scelerum non sensit aquas cataclismi,
Nec novit tumidas Deucalionis aquas,
Raptus Enoch subito, curruque levatus Helias,
Illic tranquillae gaudia pacis amat;
Athletae Domini precursoresque secundi
Adventus, fidei lumina clara sacrae.
Convincetur ab his sanctorum publicus hostis,
Mons Olei mortis conscius ejus erit.
Hic mons, a prima nascentis origine mundi
Conditus, aurorae regna propinqua tenet.

14.
Nel poema latino di cui ho riferito alcuni versi nella n. 115 al cap.
II, si leggono pure questi altri, che compiono la descrizione.
Aura leni sibilo tempus narrat vernum,
Et, ut verum fatear, ver est hic eternum;
Hic pratorum gloria, gaudium par ternum,
Virens, florens, redolens, habet ius supernum.
Odor florum, fructuum, arborum, herbarum,
Tago fluctus induens aurum harenarum,
Humi sparsa rutila sidera gemmarum,
Addunt indicibile ius deliciarum.
Non hic asper carduus, rampuus vel urtica,
Non infelix lolium pululans cum spica,
Arborum vel olerum non stirps inimica:
Queque sunt hic consona, quia sunt aprica.
Non hic estus ingruit, ymber vel tempestas;
Fame, siti, frigore, sors, hic non infestas:
Adam, nisi rueret manus per incestas,
Esset horum omnis omnibus potestas.

15.
_L'ymage du monde_, l. II, cap. 2. (Dal ms. L, IV, 5 della Nazionale di
Torino. Trascrivo il passo esattamente quale ivi si legge).
La premiere region d'Aise
Est Paradis, li lieux plain d'aise,
Si plain de joye et de solas
Que nus n'y puet devenir las,
Ne veillier de nulle partie.
Layens est li arbre de vye.
Qui auroit mengier de ce fruit
Jamais ne morroit jour ne nuyt.
Mais nuls hons aler n'y porroit
S'angles ou dieu ne l'y menoit,
Car tous est claus de feu ardant
Qui jusqu'as nues va flambeant.
Layens une fontaine neist
Qu'en iiij fluns devisée est,
Dont ly uns d'eulx Fyson a non,
Ou Gange, ainsi l'appelle on,
S'en va par Ynde loing et pres,
Et sort du mont Artabanes,
Et siet par devant Oriant,
Et chiet en la mer d'Occidant.
Li autres, Gyons ou Nilus,
Entre en terre ung petit ensus,
Et par dedens terre s'en court,
Tant qu'em la Rouge Mer ressort,
Et toute Europe avironne,
Si qu'em une parties se donne,
Et va par Egypte courant,
Tant qu'il rechiet sur la mer grant.
Tygris et doncques Euphrates
Sordent en Germenie[443], pres
D'une grant montaigne environ,
Qui mont Pethoatus a nom,
Et s'en vont par mainte contrée.
Jusqu'à tant qu'il ont rencontrée
La mer moyenne, ou il se fiert,
Si com leur nature requiert.
De ce Paradis tout entour
A lius moult divers en main tour,
Car nus hons n'y porroit trouver
Point de son vivre n'abiter,
Pour bestes crueuses et fieres
Qui la sont de maintes manieres:
La sont jaiant et chenelieu,
Qui tout devorent comme leu.

16.
_Baudouin de Sebourc_, ediz. Bocca, Valenciennes, 1841, c. 15 (Cf. pp.
120-1).
Et quant Baudewins vint à che lieu avenant,
Ne vit tour, né chastel, né dongon, en estant;
Fors arbres qu'en tous tamps sont vert et fruit portant.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Et li doy chevalier n'i font arrestement,
En paradis terrestre sont entré liëment:
De trestoutes manières d'oysiaus du firmament
I ost-on le son chanter si douchement,
Que de la mélodie n'a, el mont, si dolent
Qui n'en fust resjoïs à che démainnement.
Adès i fait estès, n'i keurt pluie né vent;
Li arbre y sont tout vert, en tous tamps, vraiëment.
Li fruit y sont pendant, sans chéoir nullement,
Né jà ne kerra fruis, s'escripture ne ment,
Dès-si jusques au jour du très grant jugement
Que Diex fera le monde finer parfaitement.

17.
RUDOLF VON HOHEN-EMS, _Weltchronik_. (DOBERENTZ, _Die Erd- und
Völkerkunde in der Weltchronik des R. v. H.-E. Zeitschrift für deutsche
Philologie_, vol. XIII (1882), p. 172).
Daz irdensche Paradis,
daz nach dem wünsche alle wîs
lît, daz ist das hôhste lant,
daz in dem teil ist lant genant.
daz muoz — als uns diu wâhrheit seit —
unbûhaft al der menscheit
von grozer unkünde sîn,
wan ez ein mûre fiurîn,
diu hôhe durch die lüfte gât,
beslozzn und umbevangen hât;
dar ûz Tygris und Physôn
Eufrâtes unde Gêôn.
diu vier wazzer, fliezent
ûf die erde, und begiezent
diu lant und machent mit ir kraft
die erde fiuhte und berhaft.
Zwischen dem Paradîse lît
manic lant und îsel wît
unbûhaft âne bû erkant
unz an diu bûhaften lant:
wan in der wüeste und underwegen
ist wüester wilde vil gelegen;
dar in sô vil gewürmes lît,
und tiere, daz ze keiner zît
nieman drinne mac genesen
noch mit deheinem bûwe wesen
in den wüesten landen dâ.

18.
JACOB VAN MAERLANT'S _Spiegel historiael_, edizione di Leida, 1857-62,
parte Iª, l. I, c. 17.
Dat paradijs es sekerlike
Dat oest ende van erderike,
Vul bomen van goeder maniere,
Vul van elken crude diere.
Daer es in des levens hout,
Ennes daer in no heet no cout,
Maer getemperde lucht ende reine.
In midden so es eene fonteine,
Die dat proyeel can verchieren,
Ende deelt hare in viere manieren.
Noint man wits diere in comen conde,
Sint dat Adam dede die zonde;
Want een mir van viere claer
Gaeter omme, dat es waer
Alsic wel sal doen verstaen:
Daers Enoch ende Helyas in gedaen.

19.
JAN DECKERS, _Der leken spieghel_, l. I, cap. 21 (_Werken uitgegeven
door de Vereeniging ter bevordering der oude nederlandsche
Letterkunde_, vol. I, Leida, 1844, pp. 77-8).
Dit paradijs, heb ic verstaen,
Es recht int oeste ghestaen,
Ende es so schoene, dat gheen man
Te vullen gheprisen en can,
Van boemen, van cruden mede,
Ende van alderhande chierhede.
Daer en is noch hongher no dorst,
Onghewedere, coude no vorst,
So zuet is daer die lucht ende stille.
Daer en is gheenen onwille,
Daer die creatueren souden
Eeuwelijc leven sonder ouden.
Alle ghenade ende onghenaden,
Die ons comen vrouch ende spade,
Die ons God sent, deeuwege vader,
Comen uten oesten allegader;
Die inghele oic, waerlike,
Want het es daensichte van hemelrike.
. . . . . . . . . . . . . .
In des paradijs pleyne
Springhet eene scone fonteine,
Die soe groot es, heb ic verstaen,
Datter vier rivieren af gaen.
Dese loepen in cruus wijse
Te vier sijden uten paradise.
Elke mach wel also groot zijn,
Off meere dan die Rijn.
Dit sijn haer namen, sijts ghewes:
Physon, Gyon, Tygris, Effrates,
Die meenich lant ende meneghe stat
Verversschen ende maken nat,
Daer waters breke soude wesen,
En daet die planteyt van desen.
Men vinter oic in saphiere,
Ende alderhande ghesteente diere,
Die herde weert sijn ende fijn,
Ende van groter macht oic sijn.

20.
FEDERIGO FREZZI, _Il Quadriregio_, l. IV, capp. I e II.
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Quando fui presso al fin di quel cammino,
Il Paradiso vidi, ch'è terrestro,
Il qual fe' Dio per singolar giardino.
E s'egli è bello pensisi il Maestro
Il quale il fece, e posel dove il sole
Ha più virtù, e 'l cielo, a lato destro.
Lì era un pian di rose e di viole
E d'altri fiori, e di maggior fragranza
Che qui, dove siam noi, esser non suole.
Che ogni frutto, quanto ha più distanza
Da questo loco, tanto ha vertù meno,
E quanto più s'appressa in virtù avanza.
Tra quelli fiori e l'aere sereno,
Tra le melodie dolci di quel piano,
Io trapassai di dolci canti pieno.
Da quel giardino er'io poco lontano,
Ch'io vidi un serafino in sulla porta,
Ch'è posto lì da Dio per guardiano.
L'angelo concede l'entrata, e Minerva s'accomiata dal poeta,
affidandolo alla guida di Enoch ed Elia, che lo conducono a vedere
le meraviglie del beato giardino. Ecco prima l'_arbor senza fronde_,
l'albero della scienza del bene e del male (v. più sopra, p. 28); ecco,
dopo, l'albero della vita:.
Poscia trovammo la pianta più bella
Del Paradiso, la pianta felice,
Che conserva la vita e rinnovella.
Su dentro al cielo avea la sua radice,
E giù inverso terra i rami spande,
Ov'era un canto che qui non si dice.
Era la cima lata e tanto grande
Che più, al mio parer, che duo gran miglia
Era dall'una all'altra delle bande[444].
Enoch spiega al poeta la virtù della pianta, e gli narra di Seth, come
ne tolse il ramoscello, che fatto albero a sua volta, porse il legno
onde fu formata la croce, e gli dà ragione della mitezza di temperatura
onde il luogo si allieta; Elia lo ammaestra circa i fiumi che nascono
dal gran fiume paradisiaco.
Poi ci movemmo per le adorne strade
Tralla fragranza e soavi melode,