Gearr-sgeoil air Sir Seoras Uilleam Ros - 3

stiùir, cha 'n e mhàin gu robh stoirm chunnartach a' cruinneachadh air
gach taobh, ach bha'n soitheach fein sean, tulgach, eu-dionach. Cha robh
riaghladh Mhowat aghartach gu bhi fosgladh suas na duthcha, no gu bhi
cur air chois oibre mhóra. Bha Mowat ro chrionta mu bhi cur am mach
airgead air leasachadh na tìre. Bha e 'n a shàr fhear-lagha, cùramach,
faicilleach, ach cha robh sgonn ghnothuich air. Mar sin, bha moran
nithean air am fàgail gun deanamh, 's bha'n duthaich a' fulang o' n
ghoirt. Bha Mr. Hardy, a lean Mowat, briste 'n a shlàinte, ach beag fad
a riaghlaidh, gun chomas moran a dheanamh. Bha'n duthaich ag eigheach am
mach airson oibre, airson leasachadh crannchur, agus chuir an Rosach
aodann an t-soithich, breòite mar bha i, ri aghaidh gaoithe. Air a'
chùrsa b' iomadh tonn a bhuail oirre, b' iomadh oidhche, dhubh, neulach,
dhorcha a sheas an ceannard air clàr, b'iomadh uair bha'n combaist fa
chomhair agus luaidhe ghrunn-aichidh teagamhach 'n a laimh; an drasda 's
a rithis b' fheudar bhi teann ri ceann am fhuairidh, ach sheas e àite,
ghleidh e 'n stiùir, is shàbhail e 'n luchd bh'air bòrd. Bha cuid de'n
luchd so ro-luachmhor, mar a bha fosgladh suas Ontario-mu-thuath, agus
an fhurtachd a thug e do dh'oibribh mora Chlergue aig Sault Ste. Marie,
a shàbhail iad o bhristeadh; agus am misneachadh a thug e do na
cuideachdan a tha toirt cumhachd-dhealan a uisgean Niagara. Cho luath 's
a ghabh e 'n laimh riaghladh Ontario chuir e am mach deich sgioba do'n
taobh tuath a rannsachadh na duthcha o chrioch Chuibec gu Nepigon 's an
iar. Fhuair iad sin a mach naduir agus gnè na duthcha moire sin--gu'n
robh moran fiodh luachmhor ann agus talamh beartach, torach a thogadh
gach seorsa gràn agus fhreumh airson bidh dhuine agus ainmhidh. Air dha
so a bhith air a dheanamh soilleir dha, leag e rathad-iarruinn troimh 'n
duthaich chum fhosgladh. A'n cùrsa na h-oibre fhuaireadh airgead agus
cobalt a'm pailteas mhór, agus leis a so chaidh moran sluaigh gu tuath.
A nis, tha òr is airgead agus meinn eile a' toirt a staigh suim a tha
dol gus na muileinean gach bliadhna; agus tha'n comhnard mór creadha a'
gabhail a steach ceudan de theaghlaichean a tha faotainn dachaidhean a'n
sin mar a fhuair na priomh luchd-aiteachaidh roimhe so ann an Ontario mu
dheas. Buinidh cliu an euchd mhoir so do Sheoras Ros, ach cha 'n 'eil
aon àite do'n duthaich ùr so ris am bheil ainm co-cheangailte mar
chuimhneachan. Tha ainmean Latchford, Engelhardt, Matheson agus Cochrane
gu h-àrd urramach 's an taobh tuath, ach cha'n 'eil baile beag no mór,
beann, sliabh, no sruth, air ainmeachadh air an duine a rùnaich, a
thòisich, 's a thug gu buil, an obair o'n do shruth so uile.
Ach am measg nan gnothaichean neo-dheanta a bha glaodhaich airson
fuasglaidh, cha robh aon aig an am so cho buaireanta ri gnothaich na
stuamachd, 's tha mi'n dùil nach fheil aon chupan a dh'òl an Rosach rè a
mhinisteirleachd a bha cho seirbh rithe so. Bha e air taobh na stuamachd
fad a bheatha. Bha moran chairdean aige air an taobh cheudna, agus bha
dochas aca gu'n seasadh e gu dileas leo. Air an aobhair sin feumar
leudachadh car mionaid air a so.
Ri linn Mhowat, gheall an duine sin do na Stuaimich gu'n deanadh e lagh
an aghaidh a bhith deanamh deoch laidir ann an Ontario, no gu bhith g'a
reic no g'a cheannach,--a'n goirid,--nach biodh malairt na dibhe air a
cheadachadh 's a Mhor-roinn; 'n am biodh e air a dheanamh soilleir le
àrd-chuirt Lunnainn gu robh cumhachd aig Parlamaid Ontario
lagh-bachdaidh de'n t-seorsa sin a dheanamh. Rinn ard-chuirt Lunnainn
soilleir gu robh an cumhachd so aig Parlamaidean Mor-roinnean Chanada,
ann an cuis Mhanitoba, agus bha duil aig Stuaimich Ontario an
lagh-bachdaidh fhaotainn. Ach mu'n d' thainig breith Lunnainn a mach,
chaidh Mowat gu Ottawa, agus lìon Hardy àite ann an Toronto.
Dh'ath-ùraich Hardy gealladh Mhowat, ach cha d'fhuair e cothrom a
choimhlionadh. Lean Ros Hardy agus bha na Stuaimich a' cumail a mach gu
robh esan cuideachd ceangailte le gealladh Mhowat agus Hardy. C'arson,
ma ta, nach do choimhlion e an gealladh? 'Nam b' urrainnear a cheisd so
fhuasgladh bheirte air falbh an smal a's duirche th'air cliù Shir
Seorais an diùgh. Tha mi 's an t-suidheachadh so,--gur urrainn domh
mineachadh Shir Seorais fein a thoirt seachad. Chuir mi a cheisd ris la
ann an Ottawa beagan is bliadhna roimhe so. 'S ann mar so a fhreagair e
mi:--"Bha mise gu tur neo-chomasach air gealladh Mhowat agus Hardy a
thoirt gu crich aig an am. Cha robh ni a bha ni b' fhaisge do m'
chridhe, ach bha e do-dheanta. 'S a' cheud àite cha robh an gealladh air
a thoirt leamsa ach le Mowat, agus an deigh sin le Hardy. Tha fhios agam
gu'n do cheangail an gealladh sin co-riaghlairean Mhowat agus na
Liberals, ach cha do cheangail e mise mar aon dhuine idir, do bhrigh
nach b'e mise gu pearsanta a thug an gealladh. Nis, bha is tha mi de'n
bheachd gu'm bu chòir do na Liberals an gealladh a choimhlionadh, 's tha
mi creidsinn gu'n dean iad sin fhathasd ma gheibh iad an cothrom,[1] ach
an uair a dh' fheuch mise ri mo cho-riaghladairean 's mo luchd-taic de
na Liberals a cho-eigneachadh gu lagh-bacaidh a thoirt a staigh, dhuilt
iad calg-dhireach sin a dheanamh. Thairg mi mo dhreuchd a leagail sios,
ach cha d' rinn sin feum. Cha robh mi riamh de'n bheachd gu robh e ceart
do dh--uachdran sam bith a bharail fein a spadadh air muinntir eile an
aghaidh an toil. Rinn mise na b' urrainn mi, ach cha robh cumhachd agam
daoine a bha neo-thoileach a dheanamh toileach a dhol leam. Cha 'n e
mise bu chòir an uallach so a ghiulain, ach na daoine a dhiult 's a chum
air ais mi 's a' chùis. Tha mi deonach mo chuibhrionn dligheach de'n
choire a ghabhail orm fein, ach faodas tu so a chreidsinn, cha'n e mise
bu choireach. Tha iad ag radh nach d'rinn mi mar a rinn Alasdair
MacCoinnich mu chise-marsantachd na duthcha. Tha diurras mhor eadar an
da chuis. Sheas a chuid mhor do chuideachd Mhic-Coinnich leis-san; cha
d'rinneadh sin leam-sa. A bharrachd air sin, cha b' e cùis choguis, ach
cùis beo-shlainte ris an robh aig MacCoinnich ri dheanamh. Bha e ro
dhiorrasach, ro rag 'na bheachd; cha robh còir no ceart aige feuchainn
ri thoil fhein fhaotainn 'dheoin no dh' aindheoin, 'n uair bha 'n
duthaich dol fàs cion dìon. Cha 'n 'eil an còir so aig duine 's am bith
's an t-saoghal. Chaidh an la seachad anns am faigh riaghladair a thoil
fhein neo-air-thaing do chàch. Faodaidh duine tha saor o dhreuchd a
bheachdan fein a bhi aige, ach ann an duthaich a tha fo shaor
riaghlaidh, 's e toil an t-sluaigh, cha'n e toil an uachdarain is còir a
dheanamh."
[Footnote 1: Dh' fheuch iad ri sin a dheanamh 's an Taghadh a'n 1914.]
Dh' fhiosraich mi fein a' chùis gu ro-mhionaideach, 's tha mi
smuaineachadh nach urrainn a' mhor-chuid de na Liberals clach a thilgeil
air a chliù, 's an ni so. Tha mi creidsinn mar theid uine seachad gu'n
tig an fhior chor gu solus, 's nach bi càin throm ri phaidheadh le
'dheagh-chliù.
Bha e air a radh gu'n d'fhan e ro fhada air ceann an riaghlaidh. Tha mi
creidsinn gu'n d'fhan. Tha mi creidsinn gu'm fac' e caochladh a' tighinn
air earbsa an t-sluaigh, 's 'nan robh e saor, nach fhanadh e a'n
cumhachd cho fada 's a dh' fhan e. Ach mar thuirt e fein: "Cha b' ann
leamsa na Liberals b'ann leosan mise. Bha mi 'n am Phriomhfhear, ach b'
ann mar àrd-sheirbhiseach, cha b' ann mar Impire na-Gearmailt." Chaidh e
's a' chùis so, reir comhairle, cha b' ann a reir a bheachd fhein.
An uair a chaidh e do'n duthaich air an tràth mu dheireadh cha robh
traoghadh air a mhisneachd no air a threuntachd. Dh' fhoillsich e cridhe
an leoghain 's a' chath. Bha a bhuadhan air an lasadh le teine
'mhac-mheamna, agus shoillsich a bhriathrachas dubhachas deistinneach na
comhstrith mar dhealraicheas dearrsadh gealaich an fhogharaidh dubhar na
h-oidhche. Bu shluagh mór na Ceiltich 's an am a thriall, 's cha do
chaill iad buaidh fola an sinnsearan fhathasd. Cha b' e gnè an fhior
Ghaidheil teicheadh roimh namhaid; "Oir geill cha tug Camashronach
riamh"; geill riamh cha d'thug clanna Chuinn Cheud-chathach, no siol
Olghair nan Lann, no sliochd Chabarfeigh, no clann Diarmaid O'Duinn,
d'an suaicheantas ceann an tuirc; mar sinn nam fineachan eile, na
Rosaich nam measg, 's cha bu dual gu'n leagadh Sir Seoras sios a shleagh
's e beò. 'S an taghadh so sheas e a chùis, ach beag, 'na aonar, air
beulaibh an t-sluaigh. Cha robh moran de mhaithibh a thaobh fein maille
ris air chuairt. Bha coinneamh an deidh coinneimh aige air feadh na tìre
air fad, 's ged bha'n sluagh a' tuiteam air falbh bhuaith cha do chaisg
e aon oidheirp, nior robh coltas sgìths air an t-seann each cogaidh no
air a mharcaiche. Thuit e mar thuit na ceudan, ach thuit e 's a' bhlàr,
le aghaidh ris an namhaid.
Ann an seomair na Parlamaid bha a thlachd ann an gleadhraich nan teanga.
Bha e geur sgaiteach 'n a bhriathran,--"ealamh, ullamh, aigeannach," mar
tha'n duan. An uair bhiodh deasbud mór air lom, bha e dàna, colganta,
àrd-bhriathrach. Bha e'n sin 'na làn eileamaid; mar shaighdear 's a'
chogadh, le claidheamh liobharach chinn Ilich 'na dhòrn, a teumadh, a
beumadh, 's a bearnadh am bac baidealach ri aghaidh air taobh eile na
cùis. Bha gniomh an fhir-chlis aige agus cleas an gatha-builg. Cha robh
aon innleachd an fhir-labhairt air nach robh e 'na mhaighstir, 's b'
ainneamh an t-am nach do choisinn e àrd dhuais an fhir-thagair.
Thubhairt mi gu robh e coibhneil do'n bhochd agus foidhidneach fo
thrioblaid. Mar dhuine bochd e fein bha bàigh aige do na bochdan agus
bha a lamh 'n a sporran gu minic. Airson moran bhliadhnaichean fhuiling
e péin is doruinn leis a ghreim-lònaidh a bha nimheil is cruaidh ri
ghiulan. Ach bha fhoidhidinn fo'n eucail so ro-iongantach. Bha e
tiorail, blath-chridheach 'n a theaghlach agus ri aghaidh dhaoine. Agus
an uair a bha neach 's am bith comhradh ris bha e cuirteil, eireachdail,
mar gu'm bu phrionns' a bhiodh ann.
Mar Ghaidheal bha e làn-inntinneach, dileas agus fialaidh. Bha e
deidheil air a' Ghaidhlig agus air eachdraidh na Gaidhealtachd air an
robh e mion-eolach. Bha e pròiseal mu na rinn na Gaidheil do Chanada;
agus beagan mhiosan mu'n do chaochail e dh' iarr e orm a chuideachadh gu
comunn de chlann Rois a chur air chois ann am America. Chaidh so
dheanamh agus chaidh e fein a thaghadh air an ceann. Bu toil leis a bhi
cluinntinn 's a bhi comhradh mu na Gaidheil, agus bha tlachd aige a
bhith 'n am measg. "A chuid de Phàras dha." 'S fhada mu'n tig an latha
air nach bi ainm air a mholadh am measg a cho-luchd-duthcha ann an
Canada.