Gearr-sgeoil air Sir Seoras Uilleam Ros - 2

sluaigh o chaoch-la àitean de'n t-saoghal 'ga faicinn na h-uile
bliadhna.
An uair a thigeadh an geamhradh cha bhitheadh éis air an obair.
Bhitheadh na daoine, òg is sean, a' gearradh na coille; bhitheadh
tigheadas air laimh nam boirionnach, 's cha bhitheadh eadhon na pàisdean
diomhain. Ann am fallus an gnuis bha iad uile ag itheadh arain; ach a'n
cois a' bhonnaich bhig bha 'm beannachd. 'S an tràth fheasgair bhitheadh
sùrd air an teaghlach aig bun an teine thiorail. Bhitheadh na
boirionnaich a' càrdadh, a' sniomh, a' fighe, 's a' càramh aodaich; na
fir a' grèusachd bhròg, a' toinneadh ascairt, a' geurachadh shàbh, a'
cur laimh ùr ann an tuaigh, no nithean feumail de'n t-seòrsa sin.
Bhitheadh còmhradh ann a reir suidheachadh an teaghlaich. Bhitheadh
iomadh ni ùr aca ri innse a dh'ionnsaich iad mu'n tìr gus an d' thainig
iad, ach bhitheadh a' chuid bu mhotha de'n t-seanachas mu'n duthaich 's
mu na càirdean a dh' fhàg iad 'n an deidh. Corra uair bhitheadh céilidh
de na coimhearsnaich ann le 'cuid òrain agus sgeulachdan gun ghò:
"Air gach gaisgeach fearail greann'or
Bha 's a' ghleann 'n uair bha iad òg."
Bhitheadh an cleasan fein aig a' chlann, agus is iongantach mar a lean
cuid diu anns na teaghlaichean ud gus an la'n-diugh. Bliadhna no dhà
roimhe so bha'm fear-sgriobhaidh ann an àite de Ontario far am bheil
còmhlan Ghaidheal. Bha clann beaga a' cluiche agus b'e 'n cleas a bh'
aca, bioran maide loisgte gu éibhille aig aon cheann, a chur mu'n cuairt
cho luath 's a b'urrainn daibh, 'n uair bhitheadh iad ag radh na facail
so, a dh' ionnsaich iad o'n seanamhair, 's a fhoghlum ise aig Ionarnais
'n uair bha i 'n a caileig a'n sin:
"Dilean, dealan, déigh,
Tha na féidh air an loch;
Tha Mac-Shimidh as an déidh,
'S cha teid na féidh dhachaidh nochd."


IV.

Chaidh naoi bliadhna seachad bho'n am 's an do shuidhich Seumas Ros aig
Narunn, Ontario. Bha na neoil a' bristeadh, bha na h-achaidhean a' dol
am farsuingeachd, agus bha goireasan an taighe a' meudachadh. Anns an
àite so, air an ochdamh la deug de mhios mheadhonach an Fhoghair, 's a'
bhliadhna ochd ceud deug da fhichead 's a h-aon, rugadh Seoras Ros. Cha
robh mór ailghios no mór uireasbhuidh a' feitheamh air. Bha'n teaghlach
a' fàs ràthail, agus bha 'n sgoile faisg air laimh, air sràid Ghlaschu,
mar theirte ris an rathad-mór a bha 'dol troimh'n sgìre, agus b'e ainm a
mhaighstir, Tearlach MacCoinnich. Bha Seoras 'na dheagh sgoileir,
dichiollach agus curamach. Bha e làn de feala-dha agus deidheil air
cleasan neirt mar a bha camanachd, a' ruith reisean, a' gearradh
shùrdag, a' gleachd agus a' cur na cloiche. Bha e luath-chasach, aotrom,
agus cho aighearach 's a b' urrainn do ghiullan smearail slàinteil a
bhith. Aig na ceilidhean ann an taigh athar, no ann an taighean nan
coimhearsnach mar bha Mac-an-tòisich, Mac-Lachluinn, agus Mac-Griogair,
bha e deas mar aithrisear bhàrdachd. B'iad oibre Thomais Chaimbeil a
b'fhearr leis,--"Nighean Thighearna Ulainn," "Bairnigeadh Lochiall,"
agus "Catha Hohenlindein,"--le orain de'n t-seorsa sin, b'iomadh uair a
thug e togail inntinn do na bhitheadh an lathair.
Thog e dreuchd maighstir-sgoile agus chaidh e, 'se fathast 'n a
bhallachan òg, do'n deicheamh _Concession_ air taobh-an-ear do shràid
Ghlaschu, a theagasg. Bha so ann an sgìre _Williams_. Bha tri rathadan
móra anns an sgìre air an ainmeachadh air na h-àitean bho'n d'thainig an
sluagh 's an t-seann duthaich,--Sràid Ghlaschu, Sràid Phettit, agus
Sràid Earraghaidheil. Bha da theaghlach de na Rosaich 's an àite,--na
Rosaich Móra, 's na Rosaich Beaga,--a reir am fiamh 's an coltais. B'ann
do na Rosaich Beaga a bhuineadh Sir Seoras, ach mar robh a bhodhaig
neo-chumanta mór bha aige inntinn chumhachdach, ghreimeil,
iomadh-fhillte, lughor. Bha meamhair chuimhneachail, ealamh aige, air
chor 's gu'n robh e furasda dha araon seanachas agus aireamhachd a
chumail 'na cheann. Cha b' fhad an ùine gus an do choisinn e cliù mar
fhear-labhairt dealasach, gu sonraichte air taobh na Stuamachd anns an
do shaothraich e fad a bheatha; cleachdadh a dh' ùigheamaich e airson an
dreuchd àrd a bha 'feitheamh air.
Bho _Williams_ chaidh e gu _Melrose_, dluth ri Lunnainn, Ont., a
theagasg sgoile. Ann an so thainig e fo bhuaidh cuid de na daoine
comasach air an do chuir e eòlas anns a' bhaile. 'Nam measg bha
buidheann de luchd-lagha òga a bha am bitheantas ag cnuasachadh cor na
duthcha, 's a' sgrudadh bheachdan càch-a-cheile air ceisdean an latha.
Thàladh so 'inntinn gu bhi rannsachadh cuisean air a shon fhein, is
thoisich e air leughadh nam paipeirean-naigheachd agus
leabhraichean-eachdraidh gu geur, mionaideach; cleachdadh a lean ris ri
bheò. Bha 'n am fàbharach airson a leithid de dh'fhein-fhiosrachadh. Bha
Roinnean móra Chanada air dol a'n comh-bhann, agus bha uachdranachd ùr
air teachd a staigh le nithean cudthromach r'a dheanamh agus bunaitean
na duthcha r'a shocrachadh. Cha b' urrainn do dhuine òg am ni b' fhearr
a mhiannachadh, no cothrom ni bu fhreagarraiche iarraidh airson seirbhis
a dhuthcha. 'Sa bhliadhna so--1867--an uair a bha e sè bliadhn' ar
fhichead, a dh' aois, chuir e ainm fa chomhair coinneimh thaghaidh na
Liberals airson parlamaid, an aghaidh Tomas Scatcherd. Cha deachaidh
leis an tràth sin; bha òige 'na aghaidh, agus a bharrachd air sin, b' e
Mr. Scatcherd am ball-parlamaid aig an am, mar bha athair roimhe, 's bha
'n teaghlach d'am buineadh e cliuiteach am measg thuathanach Nissouri,
an sgìre 's an robh a' chuid mhór de'n luchd-taghaidh a' comhnuidh. Ged
nach do shoirbhich leis 's a' chuis so, chaidh chomharrachadh am mach
mar dhuine gealltanach, a bhuadhaicheadh a'n deagh am. Mu'n am so chaidh
Mr. Ros do'n sgoil Normal far an d' ullaich se e fein gu bhi 'na
fhear-ceasnaichidh sgoilean, agus air dha so a dheanamh, dh' fheuch e
ris an dreuchd so a thoirt am mach ann an siorramachd Mhiddlesex. Bha a
chuid bu mhotha de Chomhairle na siorramachd de na Tories agus chaill e
an t-àite mar a shaoil e fhein, an los na rinn e ann an 1867 air taobh
na Liberals. Ghabh e an ni gu cridhe. Air an t-slighe dhachaidh thuirt e
ri Iain Waters, dluth charaid dha, a bha aig an am 'n a Reeve air
Williams-an-ear:--
"Tha mi a so suas cuidhte gnothaichean riaghlaidh na tìre. 'S mithich
dhomh cumail ri m' dhreuchd, 's ri sin amhàin."
Fhreagair Mr. Waters: "Na can thusa ni sam bith mar sin, airson, ma dh'
fhaoite, am bi thu duilich an deidh so."
Thachair gu'n robh Comhairle shiorramachd Lambton a' suidhe aig an am
cheudna. Bha chuid bu mhotha dhiubhsan 'n an Liberals. Chuala iad mar a
thachair ann am Middlesex. Air an ath mhaduinn chuir iad fios-dealan
do'n Rosach gu'n robh dreuchd cheasnaichidh Lambton air a thairgse dha
na'n gabhadh se e. Dh' fheuch Mr. Ros an sanas so do Mhr. Waters, a
thilg gu h-ealamh air:--
"Gu de mu dheidhinn _politics_, a nis, mo charaid? Tha thu a' faicinn
gu'm bheil da fhaobhar air a' chlaidheamh!"
Ghabh Mr. Ros ris an tairgse agus lean e ris an dreuchd sin an deidh dha
bhi na bhall-parliamaid airson Middlesex-an-iar. Cuid de'n ùine so bha e
'n a fhear-ceasnaichidh sgoile ann am baile Straruaidh. An duais a
fhuair e airson na h-oibre so, thug e seachad, ged nach bu duine
saoibhir e, airson dhuaisean do sgoilearan a' bhaile, a chum am
misneachadh 'n am foghlum. Bha dèidh aige a bhi sgriobhadh do na
paipeirean-naigheachd agus bha sgriobhaidhean bho pheann ri 'm faotainn
gu tric anns an _Advertiser_ a'n Lunnainn, an _Expositor_ a'n Seaforth,
agus an _Age_ ann an Straruaidh, a bha geur agus comasach. Aig a' cheart
am thainig, an drasd 's a rìsd, bhuaithe, duan agus oran a bha teisteil
agus an eatorras math. Bha iad air taobh na stuamachd agus saorsa na
duthcha bho dhroch riaghladh. 'Na òige rinn e dàn air "An ni tha dhìth
air Canada" anns an d'thug e fainear na caochladh seòrsa dhaoine a
thogadh suas cinneach chliùiteach anns an duthaich so,--daoine onarach,
tapaidh, saor-thoileach, subhailceach, treuna, measarra, uasal,
duthchasach, agus thug e an dàn gu crich leis na briathran shunndach
so:--
"Sin na daoine, a Chanada, a dh'eireadh suas o d' fhonn mhaoth! Sin na
daoine gu bhi 'g iomchair slat-rioghail do neart, gu bhi riaghladh
thairis air do shleibhtean móra, gu bhi sgriobhadh ann an eachdraidh,
gloir t' ainme."
Fad a bheatha cha do dhichuimhnich e na smuaintean àrda so; bha e air a
lionadh o òige suas le eud airson Chanada, tìr a bhreith is àrach. Ach
cha deachaidh na bliadhnachan so seachad ann an diomhanas a thaobh
foghluim 'na dhreuchd, agus a thaobh oileanachd eile. Bha e sior strith
air adhart, a' dioghlum ann an iomadh achadh thorach, a' carnadh suas
stòrais 'na inntinn a bhiodh luachmhor agus feumail dha 's na làithean
ri teachd.
'S mithich, nis, facal no dha a radh mu theaghlach Mhr. Rois. An uair
bha e teagasg sgoil' aig Lobo, 's e bliadhna ar fhichead a dh' aois, b'
i aon de chuid sgoilearan Cairistìona Chaimbeul, nighean Dhunnchaidh
Chaimbeil, Lobo, fear a mhuinntir Earraghaidheil. Dh'fhàs an càirdeas a
thòisich a'n sin gu làn abuchadh agus phòs iad 's a' bhliadhna 1862. Bha
iad posda deich bliadhna, 'n uair chaochail ise, agus b' e la a
h-adhlacaidh an la air an deachaidh esan a thaghadh, an toiseach, do'n
Pharlamaid. Bha coignear theaghlach aca, dithis mhac agus triùir
nighean. Chaochail an gille bu shine, Seumas Cowper Ros, 'n a naoidhean
agus dh'fhàs càch gu ìre duineadais. Phòs Mr. Ros an dara uair, 's a
bhliadhna 1875, Ceit Boston, nighean Robeirt Boston, ann an siorramachd
Mhiddlesex. Chaochail ise 's a bhliadhna 1902 ann an Toronto. Bha acasan
aonar mhac agus triùir nighean. Coig bliadhna an deidh bàs an darna bean
phòs e Mildred Peel, nighean Iain Robeirt Peel, a' n Lunnainn, Ont., a
tha fathast beò. Bha na mnai sin ro eireachdail, banail, suairce. Bha
iad 'n an taic mór dhà-san tre bheatha shàrachail, euslanaich. Tha'n
dithis mhac 'n an daoine tapaidh, ràthail. Tha 'm fear as sinne, Dunncha
Caimbeul Ros, 'na fhear-lagha ann an Straruaidh, 's na bhall-parlamaid
aig Ottawa, far am feil e 'foillseachadh a chomais-labairt 's a
sheòltachd gu soilleire. Tha 'n darna mac, Seòras Uilleam Ros, 'na
lighiche ann an Toronto. Choisinn e, mar tha, àrd-ainm 'na dhreuchd. Tha
iad, le cheile, 'nan daoine duthchasach, coibhneil, anns am bheil gné a'
Ghaidheil a' cinntinn gu nadarra, reidh. Tha na nigheanan pòsda gu
cothromach, comhfhurtail, 's a' togail theaghlach chliùiteach, ghasda,
'tha na'n samhladh chiatach air òigridh Ghaidhlich Chanada.


V.

Mar a chunnaic sinn cheana, bha inntinn an Rosaich a' tionndadh do'n
Pharlamaid agus thainig an cothrom thuige gun mór dhàil. Chaidh
ainmeachadh airson Middlesex-an-iar, an aghaidh A. P. MacDhomhnuill, an
seann bhall-parliamaid, duine beartach aig an robh greim air an
t-sluagh, 's a bhiodh doirbh a chlaoidh 's an t-strìth. Ged bha 'm blàr
cruaidh, ged bha'n Rosach òg agus gun airgead, ged bha 'n Domhnullach
cleachdta 's a chath, le maoin is pailteas air a thaobh; an uair a
chaidh an t-aonta mu dheireadh a chunntadh bha 'n duine og, lamh-fhalamh
air uachdar, agus an duine eile fodha--chaidh'n Rosach a thaghadh airson
na Parlamaid.
Chaidh e gu Ottawa far an robh 'n Ard-Chomhairle a' suidhe, 's a
bhliadhna 1872, agus bho'n am sin gu la a bhàis, shaothraich e airson a
dhuthcha araon ann an uachdranachd Chanada agus Ontario. Fa chomhair an
Rosaich 's an t-seòmar bha Sir Iain Domhnullach, Priomh-Mhinisteir
Chanada, agus ri thaobh bha aireamh dhaoine ainmeil, comasach, mar bha
Hincks, Tupper, Howe, agus Galt. Mu'n coinneamh bha comhlan de dhaoine
fhior chomasach,--Alasdair MacCoinnich, Blake, Cartwright, agus an
lethid sin,--daoine dealasach, geur, a bha ullamh agus toileach gu
cònsachadh an aghaidh 'n luchd-riaghlaidh air na ceisdean móra a bha ag
eadar-dhealachadh an da thaobh de'n Chomhairle. Bha Mr. Ros am measg
dhaoine comasach agus rinn e na b' urrainn e gu bhi foghlum gnàthan na
Parlamaid agus brìgh na h-oibre bhuapasan. Cha robh e doirbh dha
ionnsachadh, agus ann an uine ghoirid dh'fhàs e eòlach air dleasannas
fear-ionaid.
Rè a cheud bhliadhna 's a Pharlamaid dh' erich droch upraid mu 'n
airgead a ghabh Sir Iain Domhnullach bho Huistean Allan, ceannas an
rathaid-iarruinn sin,--an "Canadian Pacific." Ged a dhearbh an
luchd-riaghlaidh gu'n robh an t-airgead air a ghnathachadh ann an
cùisean an taghaidh, 's nach robh buanachd aig Sir Iain e fein dheth
idir, gidheadh, b'e beachd na Parlamaid nach robh e ceart no iomchaidh
do dh'fhear-riaghlaidh airgead a ghabhail o neach, mar a bha Mr. Allan
aig an robh gnothaichean ri dheanamh ri luchd-riaghlaidh na duthcha,
agus thug Sir Iain suas a dhreuchd. Chuireadh Alasdair MacCoinnich 'na
àite; agus thug esan a' Pharlamaid gu crich air a' bhliadna sin fein.
Sheas Mr. Ros a rithis airson Middlesex-an-iar agus chaidh a thaghadh
gun neach air bith seasamh 'na aghaidh. Fhuair luchd-cuideachaidh
Mhic-Coinnich buaidh mhór 's an taghadh 's bha e air a dhaingneachadh
mar Phriomhfhear Chanada. Fhuair, a nis, Mr. Ros an cothrom a bha dhìth
air, agus cha do sheachainn. Bha a chomas breithneachaidh agus labhairt
a' meudachadh, agus bha e fàs feumail 's an t-seómar-riaghlaidh, agus,
mar an ceudna mar chomhairliche earbsach do'n luchd-riaghlaidh. Bha e
deas-bhriathrach ann an cùisean malairt, na stuamachd, agus aiteachaidh
an fhearainn, agus bha gach bliadhna ag cur ri neart, 's ri chliu.
Chaidh coig bliadhna seachad air an doigh so, agus bha Mr. Ros gu
socrach agus gu cinnteach ag eirigh ann an spéis a cho-chomhairleach.
Anns an taghadh a rinneadh 's a bhliadhna 1878 thuit MacCoinnich agus
thainig Sir Iain Domhnullach a staigh a rithis. Bha cogadh cruaidh aig
Mr. Ros ri chur ann am Middlesex, oir bha sluagh Chanada air fad air an
dusgadh gu mór 's bha na seann làraichean, na seann chriochan eadar na
Tories agus na Liberals air an atharrachadh. B' e'n cuspair mór a bha
eadar an da chuideachd sin, aig an am: Co dhiubh a bu chòir cìs àrd a
chur air toradh dhuthchanna céin, bha tighinn a staigh do Chanada, araon
chum airgid-riaghlaidh a thogail, agus dion a chur air maoin Chanada.
Bha amanna cruaidh ann; bha bochdainn air feadh na tìre, agus bha moran
de na buill-parlamaid a sheas air taobh Mhic-Coinnich airson saorsa
malairt, nach robh air an taghadh leis an t-sluagh. Ach chaidh le Mr.
Ros oir bha meas mór air 's an t-siorramachd, agus fhuair e troimh'n
deuchainn gu sàbhailte. Anns a' Pharlamaid a lean an taghadh so, bha e
ro-dhichiollach agus bha e air àireamh am measg nan daoine comasach,
gibhteach a bha 's a' chomhairle.
Rè an ama so uile bha e 'saothrachadh mar fhear-ceasnaichidh sgoilean,
's mar fhear-deasaichidh phaipeir-naigheachd. Bha e mar an ceudna
daonnan ag cuideachadh aobhair na stuamachd, agus ag cur air an adhairt
gnothaichean eile. Cha robh e riamh 'na thamh no 'na thosd, agus b'
ionnan sgriobhadh no labhairt dha. Mu'n am so bha àite Ministeir
Foghluim Ontario, falamh, 's bha cor nan sgoil air feadh a' Mhor-roinn
car diblidh. Bha feum air duine foghainteach, glic, eolach, air an
ceann, agus roghnaich Mr. Mowat, a bha 'na Phriomh-fhear thar Ontario,
Mr. Ros airson an dreuchd. Cha b' urrainnear neach ni bu fhreagarraiche
fhaotainn. Cha 'n e mhàin gu robh mion-eolas aige air dreuchd a'
mhaighstir-sgoile, 's air uireasbhuidhean nan sgoil, ach bha a chridh 's
an obair. Thilg se e fein le uile neart air an raon ùr so, agus is ann
mar Mhinistear Foghluim Ontario a choimhlion e gealltanais òige. Air dha
Parlamaid Chanada fhagail airson Parlamaid Ontario b'fheudar dha a bhi
air a thaghadh airson Ard Chomhairle' na Mór-roinne. Cha do dhiobair
daoine Mhiddlesex-an-iar e riamh agus thagh iad e a rithis mar bu nòs.
Chuir e laghan nuadh air chois, a leasaich gu mór staid nan sgoil agus
tharruing e ri cheile air aon doigh riaghailteach na caochladh seorsa
sgoilean bho thaigh beag na sgìre gu oil-thaigh a' bhaile-mhóir, gach
ceum a' leantainn a cheile gu h-ordail, ceart a réir cleachdaidh
chumanta na h-Alba. Shoirbhich leis gu h-anabarrach agus bha sgoilean
agus oil-thaighean Ontario, ann an uine ghoirid, 'nan eiseimplearean do
dhuthchanna eile.
Ach bha aon àrd-dhreuchd eile a'feitheamh air, agus b'e sin
priomh-mhinisteirleachd Ontario; agus an deidh dha sin a thoirt thairis
chaidh e gu Ottawa, a rithis, gu bhi 'na cheannard 's 'na
fhear-treorachaidh 's an ard sheanadh. 'S an dreuchd so shaothraich e gu
la a bhàis a thainig air 's a bhliadhna 1913--làn de làithean 's de
dh'urram.
Ciod e an seòrsa duine a bha a' n so, a dh'eirich cho àrd ann am beachd
a ghinealaich féin, 's ann an inbhe?
Tha e ro dhoirbh beachd fior-cheart a dhealbh air a' chuid mhór d'ar
co-chreutairean; gu sonraichte air daoine tha àrd os ar cionn. An uair a
fhuair Gladstone bàs bha móran de'n bheachd gu'm bu dhroch duine e, a
chuir a bhuadhan cumhachdach gu fior dhroch bhuil; air an laimh eile,
bha móran a creidsinn nach robh a leithid eile ann chum leas agus maith
an t-sluaigh a sheasamh, agus gu robh e 'n a fhior bheannachd o'n
Chruithfhear do Bhreatunn's do'n t-saoghal. Tha an ni ceudna air a radh
mu Lloyd George. Bha eadar-dhealachadh beachd aig na Gaidheil 's aig na
Goill mu luach agus cliu oibre-bheatha Phrincipal Rainy--cuid a'
creidsinn gu robh e 'deanamh oibre Shatain, agus cuid eile gu robh e 'na
sheirbhiseach dileas, foghainteach do'n Ard Mhaighstir. Tha fios aig
Gaidheil Chanada mar a thilgeadh salchair nan sraid air Sir Iain
Domhnullach, agus mar a reubadh cliu Alasdair MhicCoinnich; agus, a
nis, mar tha bliadhnachan dol seachad tha deagh chliu an ainmean le
cheile a'dol a'm meud. Thig an neach a smuainicheas air nithean mar so
do'n cho-dhùnadh gu bheil breith dhaoine air an co-chreutairean 'n a ni
amharrasach air a chuid is fearr, agus gur còir do neach a bhi toigheach
mu'n bharail tha e cnuasachadh mu neach eile.
Tha so air m' inntinn fein gu mór an drasd, oir tha mi, mar gu'm b'eadh
a' toirt breith air cuspair an sgriobhaidh so. Ach tha so agam ri radh.
Bha cothrom neo-chumanta agam air Sir Seoras Ros aithneachadh. Bha mi
gle eolach air fad ochd-bliadhna fichead, a'n cois gnothaichean na
duthcha, agus mar cho-Ghaidheal. Bha cothrom saor-labhairt agam ris;
b'aithne dhomh gu math cion-fàth cuid de ghniomharan, agus, mar an
ceudna, b'aithne dhomh gu math daoine flathail, fiughanta, a bha dlùth
ri inntinn, aig an robh fior eolas air, agus a bha comasach air a
chothromachadh ann am meidh chinntich an fhein-fhiosrachaidh. B'e cuid
diu sin an t-Urramach Alasdair MacCoinnich, Tearlàch MacCoinnich, a
bhrathair, An Siorram MacEalair, Lachlann MacCorcadail, Uilleam C.
Caldwell, an t-Urramach Dr. Caven, an t-Urramach Ard-Easbuig Walsh, an
t-Urramach Dr. Milligan, is iomadh neach eile a bha inbheach no iriosal
'n an dreuchd fein. Bu tric a labhair mi riutha sin, 's ri muinntir eile
mu chliu 's mu bheatha Shir Seorais, agus bha gach ni a tha mi ag cur
sios ann an so air a dhaingneachadh leo. "Tha lagh nam modhannan air a
chur sios gu h-aithghearr anns na deich àitheantan," agus is ann a reir
an lagha sin a tha breith cheart gu bhith air a toirt air caithe-beatha
ar co-chreutairean. Ma shìnear slat-thomhais an lagha sin thairis air
beatha Shir Seorais Rois tha mi làn chreidsinn nach bi a chliu aon
òirleach ni 's giorra na cliu an neach a b' urramaiche a shuidh riamh
ann an caithir priomhfhear Ontario, ged is mór an radh sin.
Bha'n Rosach 'n a dhuine moralta, 'n a dhuine glan 'n a ghnè, uasal 'n a
ghiùlan, neo-shanntach 'n a inntinn, coibhneil do 'n bhochd,
foidhidneach fo thrioblaid, fad-fhulangach fo bhuaireadh, comasach 'n a
bhuadhan, fileanta briathrachail 'n a chainnt, drùidhteach 'n a
òraidean, araon soilleir agus farsuing 'n a bheachdan, gleusd ann an
deas-boireachd, dileas d'a choguis, firinneach d'a dhuthaich, agus
durachdach, dileas, 'n a dleasanas.
Tha mi creidsinn gu robh Mr. Ros ag iarraidh le uile chridhe an ni a bha
ceart a dheanamh a thaobh a dhuthcha mar bhall parlamaid, mar
mhinisteir, 's mar Phriomh riaghladair. Tha mi creidsinn gu robh e
feuchainn mar a b' fhearr a dh' fhaodadh e a làn dhleasanais a
choimhlionadh gu h-onarach d'a cho-chreutair, bho'n neach a b' airde gus
an neach a b' ìsle, mar neach a bha cunntasach do shluagh na tìre airson
gach gniomh d'a dheanadais choitchinn. Ni 's fhaide cha ruig mi leas a
dhol 's a' chuis so an drasda, ach na'n robh an t-am iomchuidh, tha mi
creidsinn gu'm faotainn a radh le firinn gu robh a dhochas steidhichte
ann an àrd-uachdranachd an Fhreasdail sin a tha lùbadh gach gniomh 's
gach oidheirp dhaonnail chum a chriochan maith fein. Gidheadh, tha 'us
bithidh caochladh bheachdan am measg an t-sluaigh air an Rosach, mar
dhuine 's mar mhinisteir stàid. 'S dual dha sin tachairt; tha gach neach
againn fein buailteach do'n ghnàths cheudna. N' am b' urrainn duinn fior
smuaintean ar cairdean 's ar coimhearsnach oirnn fhein, air uairibh,
fhaotainn am mach, chuireadh iad mór iongantais oirnn, oir is tana an
eigh tha fo m' chasan-sa, agus fo d' chasan-sa, a charaid, co air bith
thu.
Bho thoiseach gu deireadh a chùrsa bha Mr. Ros trang ag obair. Cha
deachaidh stad air a shaothair. B'e sin cion-fàth a shoirbheachaidh.
Thoisich e mar bhallachan bochd; cha robh airgead no òr air a chùlthaobh
g' a chuideachadh air adhart. Tha'n cothrom cheudna a bh' aigesan aig
gach òganach a tha 's an tìr an diugh. 'S i obair chruaidh agus inntinn
ghlan a bheir neach gu mullach na beinne. Ma 's e marsantachd, dreuchd
an lighiche no 'n fhir-lagha, na ministeirleachd, no oibre-laimh a
th'ann, feumaidh neach a bhith 'n a fhior mhaighstir air a ghniomh, agus
feumaidh e a bhuadhan a gheurachadh leis an fhoghlum sin a tha feumail
airson a dhreuchd. Tha a' mhór chuid dhinn comasach air so a dheanamh ma
tha slàinte cuirp agus beachd suidhichte againn ar làn dhichioll a
dheanamh.
Tha'n sean-fhacal ag radh: "Ni lamh na leisge bochd; ach ni lamh nan
dichiollach beartach." Cha d'rinn lamh dhichiollach Shir Seorais beartas
dha. Bha e 'n a dhuine bochd o thòs gu éis a bheatha, mar bu tric fo
fhiachan trom, ach a ghnath g' am paigheadh mar bha 'n comas aige, 's
aig a' cheann mu dheireadh mar robh moran ri fhàgail 'na dheidh cha robh
dad ri dhioladh. Ach thug e neart a bheatha agus toradh a chinn 's a
chridhe do'n stàid, chum, mar bha dùil chinnteach aige, maith an
t-sluaigh.
Cha robh doimhneachd bhuadhan aige mar bha aig cuid de cho-aoisean ann
an Canada; agus cha d'fhuair e cothrom 'n a òige air inntinn a
liobhrachadh air cloich-bhleith a chruaidh oileanachaidh, a
dh'àraicheadh araon fìnealachd chainnt agus eagnuidheachd smuain. Bha'n
uireasbhuidh so r' a faicinn 'n a mhodh-labhairt, 'n a mhodh-sgriobhaidh,
agus 'n a mhodh saothrachaidh. Ach, "Is airde tuathanach air a chasan na
duin'-uasal air a ghluinean."
Ann an aon de dh'òraidean an Rosaich air beulaibh Comuinn Naoimh
Aindreis, Thoronto (1909) thubhairt e gu robh sluagh Chanada
comharraichte math gu bhith tionail 's a' togail gliocais agus ceill o
gach cearnaidh de'n t-saoghal, 's g'an ùisneachachadh airson am buanachd
féin. Tha iad a' tionail fiosrachaidh agus nuadh smuaintean mu chuisean
malairt is airgid as gach àite 's am faighear iad. Tha iad a' toirt bho
ghnàths-riaghlaidh dhuthchanna eile na tha iad am beachd a fhreagarras,
's a leasaicheas an gnàths-riaghlaidh fein.
Bha am beachd so gun teagamh ceart, agus tha mi'n duil gu bheil e ceart
mu'n Rosach e fein. Bha alt fir-tionail aige ann an ìre mhór; ghabhadh e
stigh eolas mar a shlugadh suil-chruthach clach. Agus rinn e 'na bha 'n
a chomas chum a bhuadhan a neartachadh le cleachdadh daonnan a thoirt
dhaibh a' tional eolais anns gach raon a bha fosgailte dha. Cha robh
moran 'san tìr so a dh'obraich cho cruaidh 's cho bitheanta ris air
thòir eolais gu bhi leudachadh 's a meudachadh a thuigse, agus ann an
roinn mhor shoirbhich leìs. Dh' àrdaich e tuigse, agus "chur i suas e;
thug i gu urram e; thug i d'a cheann coron maise, crùn gloire thug i
seachad dha." Cha'n fheil mi ag radh gu'n deachaidh gliocas ceum air
cheum, lamh a'n laimh ri a thuigse, ach gun teagamh b' i 'n tuigse air
nithean a dhreuchd 's a dhuthcha, a bhuinig e le mór dhichioll, a thug
comas dha eiridh gus an inbhe air an d' rainig e.
Mar bhall-parlamaid ann an Ottawa bha e dian, dlùth, mar thuirt mi
cheana, ann an ceum a dhleasanais. Bha e bitheanta 'na àite, a' toirt
speis agus suim do'n obair bha'n laimh; a'rannsachadh chùisean na
duthcha, 's g'a ullachadh fein airson oibre làitheil an Taighe. Air an
doigh so, le sior-shaothair, daonnan ag obair, fhuair e lethid a
mhaighstireachd air gnothaichean na parlamaid, 's gu robh e comasach,
gun rabhadh fhaotainn roimh laimh, labhairt aig am 's am bith, air
cuspair 's am bith a dh'fhaodadh tighinn air lom, agus làn-cheartais a
thoirt do'n chùis. Cha robh ach aon duine eile 's an Taigh, aig an am
sin, a b' urrainn an ni ceudna a dheanamh--Mr. Anglin, nach mairean,
athair a' bhreitheimh ann an Ottawa. Cha'n i slighe shoirbh a tha
treòrachadh gu soirbheas; ach "theid an t-anmhunn dichiollach thar an
laidir leisg," agus a rithis, "Is treun fear an eòlais."
An deidh do'n Rosach bhith aon-bliadhn' deug ann am Parlamaid Chanada,
roghnaich Mr. Mowat e gu bhith 'na Mhinisteir Fhoghluim airson Ontario.
Dh' fhan e 's an dreuchd sin fad sè-bliadhna deug--gus a' bhliadhna 1899
'n uair a ghairmeadh e gu bhith 'n a Phriomh uachdaran air a mhor-roinn
so. Mar Mhinisteir Fhoghluim bha e tri bliadhna deug fo ughdarras Mhr.
Mowat, duine a choisinn spéis agus earbsa an t-sluaigh, mar dhuine còir,
ceart, curamach. Ri linn-san rinn an Rosach a' chuid bu mhotha 's bu
doirbhe de obair mar Mhinisteir Fhoghluim. 'S e beachd a' chuid mhór an
diugh gu'n do chuir e comharradh ionmholta a mhaireas iomadh la air
sgoilean agus oil-thaighean na tìre. Tha mi creidsinn g'um b' e an ni bu
mhotha a rinn e fad a dhreuchd na h-oilthaighean a tharruing ri cheile
ann an Toronto a' ceadachadh do dh'aon oil-thaigh laidir fàs suas a'n
àite àireamh de dh' fheadhainn lag a bhith strìth airson am beatha.
Nochd e mór thapachd air uairibh an cois a dhleasanais do na sgoilean.
Tha Foghlum na duthcha so làn de dhoirbheachd; cha'n e gnothuch furasda
a th'ann do neach air bith. S' dual d'a comhstrith àrach,--Tha
maighstirean sgoile, ministeirean, àrd-ollaimh, oileanaich, 's an sluagh
air fad, ioma-bheachdach, agus is dual do gach neach a bhith sparradh a
bheachd fein air a' mhinisteir. Tha e nadurra gu'm biodh tuasaid,
aimhreit, agus droch-fharachdainn ag eirigh 's a bualadh a' mhinisteir
mar a ghaoith chreanndaidh earraich. B'e sin a' chùis; agus tha e chum
creideas an Rosaich gu' n d'fhuair e troimh shè bliadhna deug de'n
stoirm le aodach slàn air crann an eathair. Dh' fhaodadh neach innseadh
a'n so, 'n am b'fheudar, mu chuid de na nithean dalma, curanta a rinn e,
mu nithean a thug e gu buil mhaith an aghaidh luchd-strìth, agus mu
nithean a chum e air an ais, 's a bhac e gu tur, an aghaidh neirt
luchd-tagraidh 's luchd-bagraidh chumhachdach a bhiodh ag iarraidh
nithean nach bu chòir daibh. Ach cha ruigear a leas sin a dheanamh.
Sheasadh e roimh Mowat 's a cho luchd-riaghlaidh gun lùbadh glùn, 's cho
daingean ri carraig, air taobh na còrach, mar a chunnaic esan i. Tha so
agam bho dhithis de cho-luchd-riaghlaidh a thug an teisteas dhomh gu
robh e ghnàth ag iarraidh an ni a bha ceart a dheanamh. Chaidh innseadh
dhomh leis an rùnair a bha comhladh ris rè na sè-bliadhna deug sin, nach
d' fhalaich e riamh bho shùil neach eile aon litir a fhuair e mar
mhinisteir, air gnothaichean nan sgoil. Bha iad fosgailte do neach air
bith aig an robh gnothuch r'an leughadh; air an doigh cheudna, cha robh
ni 's am bith de obair a dh' iarr e a chleith bho chleireach no
oifigeach a bha g'a chuideachadh. Cha b'urrainnear dearbhadh ni b'
fhearr na so fhaotainn nach robh aobhar eagail aige gnothuichean
coitchionn a dhreuchd fheuchainn do'n t-saoghal.
An los a shaothair fhuair e urram na doctaireachd o oil-thaighean Naomh
Aindreis, a'n Alba, na Ban-righinn, agus Toronto, ann an Canada.
Ri linn mar Phriomh-fhear bha suidheachadh na mor-roinne so car
trioblaideach. Bha na Liberals gle fhada air ceann na duthcha, 's bha na
neoil a'cur sgaile throm air an iarmailt. An uair a ghabh an Rosach an