Gagauzların Halk Yaratmaları - 01

GAGAUZOLOGİYA XIX–XXI ASİRLERDÄ
GAVRİL GAYDARCI
GАGАUZLARIN HALK YARATMALARI
Tom I
GAGAUZİYA - 2018
1
Hazırlayannar:


Petri Çebotar - dil, literatura hem folklor
bölümün bilim zaametçisi, Gagauziya
M.V. Maruneviç adına Bilim-aaraştırma merkezi



Vitaliy Sırf - filologiya doktoru, Moldova
Respublikası, Bilim Akademiyası, Kultura
mirası institutu
Maket:
Dmitriy Palaçor
Tipara teklif etti Gagauziya M.V. Maruneviç adına Bilim-aaraştırma
merkezinin Bilim nasaatı
Gavril Gaydarcı : Gagauzların halk yaratmaları / Gagauziya M. V. Maruneviç adına
Bilim-aaraştırma merkezi ; hazırlayannar: Petri Çebotar, Vitaliy Sırf. – Gagauziya :
Gagauziya M. V. Maruneviç adına Bilim-aaraştırma merkezi, 2018 (F.E.-P. "Tipografia
Centrală") – . – (Gagauzologiya XIX-XXI asirlerdä, ISBN 978-9975-3265-3-7).
Önsöz
1958-ci yıldan 1988-ci yıladan anılmış filolog, Moldova
Respublikasının şannı bilim zaametçisi, Gagauziyanın saygılı
vatandaşı Gavril Arkadyeviç Gaydarcı (1937–1998) toplayabildi
Моldaviyanın Valkaneş, Коmrat, Çadır[-Lunga], Тaraklı, Besarabka,
Kaul dolaylarında, Ukraynanın Bolgrad, Reni, Kiliya dolaylarında hem
Bulgariyanın Varna dolayında gagauzların sözlü halk yaratmalarını.
Bu topluma girdilär türkü, maani, masal, söleyiş, bilmeycä, cümbüş,
kutlamak hem başka janraların örnekleri, angıların çoyu tıparlanêr
seftä.
Tekstleri hazırlarkan, biz kullandık akademik prinţiplerini:
lafların yazılışı hem punktuaţiyası veriler zamandaş orfografiya hem
gramatika normalarına görä; urgu gösterili salt o laflarda, angılarında
o düşmeer bitki kısıma; dialekt ayırılıkları brakıldı kär ölä, nasıl
fiksat edilmişlär informatorların aazından. Birkaç söz grafika için:
tekstleri, makar ani G. A. Gaydarcı yazıya geçirdiydi onnarı kirilik
grafikasında, biz transliterat ettik büünkü latin grafikasına.
Hepsi tekstlär alındı toplayanın kendi arhivindän. Şükür ederiz
Gavril Arkadyeviçin eşinä Raisa Petrovnaya, angısı büük havezlän
yardım etti bizä.
G. A. Gaydarcının sıra altındakı hem tekstin bitkisindä verdii
(eski ya da siirek, dialekt laflarının, frazeologiya laf birleşmelerinin,
özel hem geografiya adlarının) açıklamalarını biz geçirdik yorumnar
bölümünä. Kendi notlarımızı biz nışannadık Red.
Elinizdeki folklor toplumunu teklif ederiz hepsinä, kim
meraklanêr halkımızın ruh kulturasınnan.
Hazırlayannar
3
GAGAUZLARIN SÖZLÜ HALK YARATMALARI
GAVRİL GAYDARCININ BİLİM HEM POETİK
MİRASINDA
Gagauzların sözlü halk yaratmaları çoktan çekärdi aaraştırmacıların
interesini. Gagauz folklorunu toplamaa hem tiparlamaa başladı XIX-cu
asirin bitkisindä – XX-ci asirin başlantısında rus etnografı V.A. Moşkov.
Onun çalışmalarını taa sora ilerlettilär bulgar aaraştırmacısı A. Manov,
poläk türkologu V. Zayonçkovskiy, gagauz kultura uzmannarı D. Tanasoglu,
N. Baboglu, S. Koca1. Onnarın yorulmaz çalışmalarına görä korundu gagauz
halk yaratmaların zenginnii hem zebillii.
Gagauz folklorun üürenmesindä, bizä görä, ayırı bir er kaplêêr bizim
soydaşımız, anılmış dil bilimcisi, filologiya bilgilerindä doktor Gavril Gaydarcı
(1937–1998).
Taa üürenärkän Kişinöv devlet universitetindä (1957–1962), G. Gaydarcı
başladı pay almaa bilim-aaraştırma işinä, katılardı bilim ekspediţiyalarına dil hem
folklor materiallarını toplamaa deyni, bu sayıda Моldaviya Bilim Akademiyası
tarafından organizat edilän ekspediţiyalara2.
1960-cı yıllarda çalışarak gagauzça-rusça-moldovanca laflıın
kolektivindä, avtorların hem redaktorların birisi olarak3, hep bu vakıt
G.Gaydarcı toplêêr gagauz folklor hem etnografiya materiallarını MSSR-ın
üülen rayonnarında hem UkrSSR-ın Odesa oblastindä. Bu toplamak çalışmaları
sürttülär taa sora da onnarca yıl. Toplandıı materialların sade küçük bir payı girdi
onun bilim monografiyalarına4.
1
G. Gaydarcıyı herzaman çekärdi bilgilär, o herzaman havezlän özenärdi
üürenmää kendi halkının kulturasını, onun vardı beceriklii kavramaa dünneyi
analitik bakışınnan. Hem dä o pek çalışkandı, becerärdi bitkiyädän vermää
kendisini sevgili zanaatına, derinnetmää kendi bilgilerini hem geliştirmää
becermeklerini. Belliki, onun bölä tabeeti yoktu nasıl vermesin meyva türlü
zaamet tarlalarında.
Nicä biliner, G. Gaydarcı diildi sade lingvist, ama geniş diapazonda
literatordu: onun bilim-populär, literatura-kritik yazıları adlıydılar gagauz
artistik literaturasının durumuna, tendenţiyalarına hem perspektivalarına5.
Kritika yazılarında o gösterärdi gagauz literaturasının folklor yaratmalarınnan
sıkı baalantısını6. Bundan kaarä, lääzım urgulamaa, ani Gavril Arkadyeviç
kendisi dä yaradardı literaturada, folklor temelinä dayanarak7.
Gavril Gaydarcı Elena Kolţaylan barabar hazırladı gagauz dilindä
üürenmäk kiyadı hem hrestomatiya VII–VIII-ci klaslar için, nereyi bilinçli katardı
diil sade artistik, ama folklor tekstlerini dä, çünkü bu örneklerdä çok sayıda vardı
milli kulturasının simvolları hem süretleri, halk adetlerin elementleri.
Gagauz folklorunu derindän bildii hem annadıı için G. Gaydarcıyı
teklif edärdilär olsun bilim redaktoru M. Kolsanın, M. Durbaylonun folklor
toplumnarında, L. Çimpoeşın monografiyada9. Bitki-bitkiyä geldi saat çıkarmaa
zengin folklor kolekţiyasını, angısını çok yıl zaamet döktü toplamaa G. Gaydarcı.
Bu folklor toplumunda G. Gaydarcı kullanêr sözlü halk yaratmalarının
türlü çeşitleri hem janraları tiparlamasının bilim akademik tradiţyasını10. Burayı
girdi hem taa ileri tiparlanmış tekstlär, hem seftä dünneyi görän: demeklär hem
5
söleyişlär, bilmeycelär, eminnär hem betvalar, türkülär hem maanilär, masallar,
fıkralar hem dä ihtär adamnarın aklınagetirmekleri, nasıl kurulmuş hem kalkınmış
Kırbaalı küüyü. Kısaca durgunalım toplumun herbir bölümündä.
Kırbaalı küüyün istoriyasından. Küüdeki büük insannarın aklına
getirmeklerindän parçalar koyuldu bu topluma diil sade onuştan, ani onnar
bulunardı toplayanın folklor yazılarınnan birerdä, ama taa bir neetlän – gelecektä
vermää bilim aaraştırmacılarına kolaylık kullanmaa onnarı yazarkan küüyün
istoriyasını. Bu fragmentlerdä var informaţiya küüyün hem klisenin kurulması
için, küüdä erleşän ilk insannar için, küüyün adının etimologiyası için h. b.
Türkülär nicä gagauz folklorunun muzıka yaratması bol-bol geçirili
topluma. Burada var hem balada, hem betva türküleri, hem lirika, hem istoriya
türküleri hem dä şakalı türkülär.
Balada türküleri – süjetli lirika-epik türküleri, angıları kurulu fantastika,
legenda-istoriya, gündelik yaşayış materialında, karannık koloritli hem tragik
finallı. Örneklär: ‘Gürbet eli’; ‘Pazara karşı düşümä geldi...’; ‘Nikolçu, kaval
çalarak...’; ‘Konun, turnelär...’; ‘Stoyeni-askerci’; ‘Petranka’; ‘Rayka’.
Baladalara baalı türlü aylä türküleri, deyelim, ‘betva türküleri’, ‘üüsüz
türküleri’.
İstoriya türkülerindän topluma girdilär gayduk türküleri (‘Mêy,
Grozesku, hoţul mare!’; ‘Anü, mari Anü…’; ‘Demyan’) hem saldat
türküleri, angıları baalı cenklärlän, verelim örnek: ‘Karpat daalarında’; ‘Fakir
Vani’; ‘Port-Arturdan top atıldı...’. Gagauzların istoriya türküleri var nasıl
görmää gerçek istoriya oluşlarını, angıları geçmişlär halkın Balkan hem Bucak
dönemnerindä. Kural olarak, onnarda lirika geroyu uygundur türküyü çalan
insana, angısı sansın pay almış oluşlarda ya da kendi gözlerinnän görmüş onnarı.
Türkülerdeki oluşlar istoriya bakışından gerçek, konkret hem neredä olduu
bellidir.
Klasifikaţiyada ayırı erdä durêr sevgi temasında (lirika türküsü). Burada
metinneer kızın gözelliini, annadêr ayırılmış yavkluların can zeetleri için,
dokunêr sevginin başka problemalarına. Verelim birkaç örnek: ‘Benim olmadı’;
‘Gitti, bilmäm nereyä’; ‘Ah, yärim, vah, yärim...’; ‘Kız oturmuş...’; ‘İki
çöşmä yan-yana...’; ‘Bän bir konca gülüydüm...’.
Şakalı türkülerin arasında var nasıl nışannamaa bölä örnekleri: ‘Çekirgä’;
‘Mari Yana’; ‘Tınka-Yanka’.
Kutlamaklar. Moldova gagauzlarında gezän çiftçilik adetlerinä baalı
kalendar türküleri arasında var lazari türküsü, pipiruda türküsü, kolada türküsü
hem survaki (Eni yıl türküsü). G. Gaydarcının toplumunda var taa zeedä Eni
yıl kutlamakları (‘Survaki’; ‘Eni yıl, bereketli yıl...’; ‘Ohêu! Ohêu! Geldi Ay
Vasil...’).
Maanilär. Bizim bakışımıza görä, gagauz halk poeziyasının bu çeşidi
toplumda veriler bütün zebilliinnän. Burayı girer 700-dän zeedä dörtlük (dörtsıralı
6
peet), angıları toplanmış 1958–1983 yıllarda Moldovadakı hem Ukraynadakı
gagauz küülerindä geçän dil hem folklor ekspediţiyaları sırasında.
Maani janrası içindeliinä görä çok çeşitli, ama forması onun taa oturaklı.
Bu kısa türkü janrasının tekstlerini kurarmışlar hem çalarmışlar haylak vakıtta
muzıka hem/ya peet yarışması gibi. Çeşitlerinä görä var şakalı, satirik, lirik
maanilär, bu klasifikaţiyayı biz göreriz G. Gaydarcının toplumunda da. Ama
burada var nasıl bulmaa bir kategoriya maani, angıları baalı istoriya oluşlarınnan,
verelim örnek: №№ 417, 504, 550, 672–680.
Maanilerin en çoyu adlı gençlär arasında ilişkilerä. Onnarın motivleri –
yärin gözelliini metetmäk, sevgiliylän ayırılmak, buluşmayı beklemäk, dünürlük
h. b. Kupletlär kolayca diiştirilerlär hem enilenerlär yaşamak situaţiyalarına
görä. Maanilär büünkü günnerdä razgelerlär gençlerin arasında taa çok küülerdä.
Sayılmaklar – uşak folklorunun çeşidi, onun var konkret praktik
funkţiyası: belli etmää oyunda sırayı, ayırmaa oyunu götürän kişiyi ya da bölmää
oyuncuları alaylara h. b. Bitki durumda olêr badaşmak – sayılmanın bir çeşidi,
eer kullanılarsa rifmalı tekst. Kär bölä yaratmalar verili toplumda. Tekstin
içindeliinä görä var nasıl düşünmää, ani ilk baştan onnar büü sözleriymiş.
Bundan kaarä, onnarda razgeler evelki türk sayılıkları, deyelim: ‘Biren-biren,
iken-iken...’.
Masallar. Gagauz masal annatmalarını shemaya görä var nasıl bölä belli
etmää: kurt-kuş için masallar ya da zoomorf masalları, büülü/dervişli masallar
(bu sayıya girer pelivan masalları da), yaşayış için masallar.
Kurt-kuş için masalları var nasıl bölmää grupalara personajlara görä
– yaban hayvannarı için, yaban hem ev hayvannarı için, insan hem hayvannar
için, ev hayvannarı için. Zoomorf masallarında hayvannar gösterilerlär nicä
insannar: onnar lafederlär, aldadêrlar, evlenerlär h. b. İilenceli durumnar, komik
şımarıklıklar – hepsi bunnar meraklandırêr sesleyicileri fasıl hayvan dünnesinä:
‘Beş dost’; ‘Tilki hem kirpi’; ‘Öküz hem karımca’; ‘Zararcı tilki’.
Büülü masalın merkezindä bulunêr sıradan insan, angısı girer kontakta
türlü büülü fenomennärlän: ‘Boyarın oolu’; ‘Küllü Piperçü’; ‘Kelcä-Külcä’;
‘Altın beygir’. Süjetlerinä görä gagauzların büülü masalları türlü-türlü, bu çekiler
diil sade türk dilli halkların ortak kökennerindän hem başka halklarlan (birerdä
hem komuşulukta yaşayan) uzun zamannı davranışlarlan, ama insannarın genel
oluşlarınnan hem proţeslerinnän. Onuştan butürlü masallarda alınma süjetlerä
bakarsak, taa çok razgeler internaţional süjetlär.
Gagauzların büülü masallarının süret sisteması, nicä aynada, göstererlär
halkın düşünmeklerini gözellik hem çirkinnik için, insandakı üüseklik hem
alçaklık için, iilik hem kötülük için. Bir alay süretlerin hem personajların arasında
en büük önem veriler pozitiv geroylara, angıları açıklêêr halk idealını: naturanın
kötü kuvetlerini enseyän pelivana; soy hem aylä tradiţiyalarını koruyan hem
ilerledän küçük ool ya da kardaş (‘Cücä Todur’).
7
Halkın çirkinnik için fikirleri açık gösteriler geroyun duşmannarında,
angılarına verili negativ çizgilär hem onnar dış taraftan da çirkin (deyelim,
evrem, çingeneyka). Geroyun duşmannarının antipodları olarak gösteriler onun
yardımcıları (kartal, öküz h. b.), onnarın çoyu, nicä dä masalın baş geroyu,
ideallaştırılêr.
Pelivan masallarında annadılêr baş geroyun düüşmesi naturanın
duşmannı kuvetlerinnän: ‘Gogucu-Mogucu’; ‘Vançu-pelivan’; ‘Arnaut’.
Yaşayış için masallarda personajlar diil hayvannar ya da fantastik süretlär,
ama haliz insannar, angıları hergünkü yaşamakta olêr türlü fasıl işlär. Cümnä
teması, aylä problemaları yaşayış için masallarda gösteriler satira hem yumor
formasında: ‘Кim nе yаpıy, kеndinе yаpıy’; ‘Däduylan babu’; ‘Dädunun
horozu’; ‘Zengin hem fukaara kardaş’.
Lääzım nışannamaa, ani gagauz masalların yukarda sıralanan çeşitleri
hem alt çeşitleri etkileşerlär hem biri-birinnän, hem folklorun başka janralarınnan
hem çeşitlerinnän (bakın örnek gibi: ‘Bilmеycä-mаsаl’). Bundan kaarä, birtürlü
özelliklär bulunêrlar miflerdä hem kurt-kuş için masallarda, fıkralarda hem
yaşayış için masallarda h. b. Nışannayalım taa, ani masal termini gagauzlarda
kullanılêr hem masallar için, hem dä başka folklor annatmaları için, bu sayıda
dastan. Onuştan masal bölümünä biz koyduk evelki annatmayı ‘Saman yolu’
hem mifi ‘Tepägöz’. Demäk, masal eposu, bizim bakışımıza görä, gösterer, ani
gagauz folkloru sinkretik (birleşik) hem ani onda taa bitmedi ayırı çeşitlerin hem
alt çeşitlerin kurulması.
Cümbüşlär. G. Gaydarcının yazıya aldıı folklor tekstlerindä biz ayırdık
ölä bir bölüm, nicä Cümbüşlü annatmalar. Burayı girerlär içindeki maanasına
görä biri-birinä yakın, ama formasına hem büüklüünä görä ayırılan halk
prozasının tekstleri. Yaygınnıına görä hem yazıya alındıı sayısına görä, hergünkü
yaşamaktan iilenceli annatmaya görä (porezen) hem yalana (palavra) bakarak,
ilk erdä durêr fıkra.
Eer fıkra epik harakterli, keskin sutuaţiyaylan temelindä hem
beklenikmeyän sonunnan annatma yaratmasıysa, palavra – baş geroyun bir sıra
gülüntülü seremceleri, süjet onda ilerleer enikunu hem ayırıntılı. Fıkraların hem
iilenceli istoriyaların en populär personajı, nicä göreriz bu toplumdan, şakacı
hem şalver Hoca Nastradin.
Palavra gagauzlarda razgeler hem nicä annatma folklorunun kendibaşına
çeşidi, hem nicä masallardakı önsözlerin hem sonsözlerin bir alt çeşidi, angısının
hiç yok baalantısı masalın süjetinnän. Örnek gibi verelim bir tekst masaldan
‘Gogucu-Mogucu’: ‘Zaman zamandaykana, başak samandaykana, tınaz
kalburdaykana, bän sallangaçtaykana, bobam da dünneedä taa yokkana,
Uz’un padişaalıında develär botalarınnan top oynarmışlar; kliselerdä meleklär
sinek gibi uçuşarmışlar; bir kabak koç kestiynän, bütün memleketin insanını
doyurarmışlar. Bana da bir ön budu verdilär – memedän ayırılayım, bän onu bir
8
oturumda idim, kuvet edindim: bendän kaavi dolay beyliklerdä yoktu’. Ama hem
orada, hem burada yalan uydurulmuş inanılmaz uura kadar, butakım yaparak
güldürücü efekt.
Söleyişlär. G. Gaydarcının topladıı folklorun en geniş bölümnerin birisi
– söleyişlär, demeklär, frazeologizmalar, dualar.
Gagauz söleyişlerinin süret hem lakonik sırasında, onnarın didaktika
formasında çeşitli artistik araçlarınnan gösterili gagauz halkının hergünkü
yaşaması, ayırıca, istoriya hem yaşayış gerçekleri aşırı. Söleyişlär, kuralca,
annaşılêrlar nicä aarif nasaatlar, angıların temelinä koyulu halkın çokasirli
ömür görgüsü. Örnek gibi var nasıl almaa aşaadakı sık kullanılan söleyişleri:
‘Aaç maymun oyun oynamaz’; ‘Bayır islää kısaykana, düün sa – uzunkana’;
‘Damnaya-damnaya göl olur’.
Gagauz demesini, bizim bakışımıza görä, halk yaratmalarının öbür
aforistik çeşitlerindän ayırêr yaşamak situaţiyalarının modellemäk funkţiyası,
dayma birleştireräk onu frazeologizmaylan: ‘Aazı südä kokêr’; ‘Allaayın
pak ekmecii’; ‘Ay Petrini bacanaa’. Onun temelinä, kuralca, koyulu süretli
karşılaştırmak, metafora, giperbola, litota: ‘Barut gibi yanmaa’; ‘Becermeer bir
yama da dikmää’; ‘Dünneyä direk kalmaa’; ‘Düümää, eşek sudan gelincä’; ‘Bir
sopa atımı yol’ h. t. b.
Bilmeycelär. Bu termin çekiler işliktän ‘bilmää’. Gagauz bilmeycelerini
var nasıl bölmää tematika grupalarına: dünnä hem natura fenomenneri için
bilmeycelär, insan hem onun ten payları için bilmeycelär, hayvannar dünnesi
için, büüyümnär dünnesi için, evdä hem zanaatta kullanılan predmetlär için:
‘Şar-şar akar, hepsini sevindirär’ (çöşmä); ‘Ben giderim – o gidär, önümde zınzın ötär’ (sakal); ‘Atatay–matatay, incä belli kara tay’ (karımca); ‘Bir direkli
– bin keremitli’ (laana); ‘Pır-pır dönär, uşakları aydar’ (pırıldak). Gagauz
bilmeycelerinin taa çoyu mecazlı (metaforalı). Onnardan kaarä, aazdan halk
yaratmasında var dolanmaçlı soruşlar, bilmeycä daavaları hem bilmeycä
masalları da (bak yukarda), angıların maanası diil sade iilendirmää, ama akıla
üüretmää dä.
Nicä dä söleyişlerdä, gagauz bilmeycerindä taa sık kullanılêr edi ya da
sekiz kısımnı ölçü. Rifma, kural olarak, çiftlidir. Deyelim: ‘Arşın ayaklı, tauşam
bıyıklı’ (ekin); ‘Serili dalı, imesi ballı’ (çilek); ‘Bız-bız bızdık, otuz iki kızdık,
kıran geldi – öldük, vakıt geldi – dirildik, taftaya dizildik’ (sineklär).
Eminnär. Emin – birisini inandırmak için çetin adamak, söz vermäk.
Emin edän sıkça anêr martur gibi paalı ya da ayozlu bişey – deyelim, Allahı,
angısı var nasıl cezalasın onu, eer yalan sölediysä: ‘Vallaa, bişey demeycäm!’.
Emindä, nicä dä büülemektä, görüner insannarın inanışı sözün magiya kuvedinä:
‘Dilim tutulsun!’; ‘Elim kurusun!’; ‘Kör olayım!’.
Betvalar. G. Gaydarcı seftä gagauz folkloristikasında toplayabildi
ayırı bir bölüm gerää gibi çok betva. Betva – insana, hayvana, büüyümä h. b.
9
kötü bişey (bela, hastalık, ölüm) dilemäk için söz formulası: ‘Meret kalacaa!’;
‘Arta kalsın onun yaşı da, adı da!’. Betvayı sölärmişlär bir duşmannaa karşı, o
bölünärmiş iki paya: bir payında varmış kötülüünn konstataţiyası, öbüründä sä
– duşmannık yapan insana butürlü kötülüü dilemäk: ‘Körlük bana düşünärsän,
körlük üstünä düşsün!’; ‘Ne bendän kaptın, sana haram gelsin!’. Betvaların dili,
kural olarak, duygulı, süretli, karşılaştırmalı: ‘Okadar uşaan olsun, nekadar
süüttä üzüm olêr!’.
G. Gaydarcının yazıya aldıı betvalardan ayırıca interes çeker onnar,
angıları birtürlü baalı halkın istoriyasına, dininä hem kulturasına: ‘Alamannar
başına gelsin!’; ‘Arta kalsın talisi dä, camisi dä!’; ‘Pazar-Anadan iilik
görmeyäsin!’ h. b.
Bu topluma girdilär hepsi folklor janralarının hem çeşitlerinin örnekleri,
angıları toplandı zamandaş gagauzların yaşadıı türlü erlerindä, ilk sırada
Moldova Respublikasında. Bu üzerä toplumda gösterili, var nasıl demää, halkın
bütün folklor zenginnii. Toplumun taa bir kıymeti odur, ani toplayıcı hem tipara
hazırlayannar korudular toplandıı bütünnä materialın dialekt özelliklerini,
olabilir kadar ekledilär tekstlerä pasport bilgilerini – başka laflarlan, toplum
hazırlandı bilim prinţiplerinä dayanarak.
Bu toplum açêr gagauz folklorunun unudulmuş, ama meraklı
zenginniklerini, ilk sırada leksikayı hem frazeologiyayı, gagauz dilinin artistik
kolaylıkları uurunda gercik özgünnüünü. Ayırı interes çekerlär G. Gaydarcının
tekstlerä yorumnarı, neredä bilim adamı gösterer çok taraftan geniş erudiţiyasını,
fikirlerini gagauzlar için hem onnarın dedeleri için, onun kendi-kendisinä
koyulan sorular, açan kimi şüpeli erlerdä bilinmeer dooru cuvaplar.
Toplum meraklı olacek geniş çevredä okuyuculara hem aaraştırma
speţialistlerä, neçinki o kaplêêr hem evelki, hem dä diil çoktankı, eni vakıtlar
için annadan folklor örneklerini.
Vitaliy SIRF,
filologiya bilgilerindä doktor
10
TEKSTL ÄR
11
12
I.
KIRBAALI KÜÜYÜN
İSTORİYASINDAN
13
14
1. 1846-cı yılda
1846-cı yılda satın almışlar bu erlerdä topraa. Edi buçuk altın rubli destinaya
ödemişlär. İlkin oniki familiya gelmiş. Onnar da kliseyi yapmışlar [1877–1878 yy.] rustürk cengin vakıdında.
Bu erlär general Baluşunmuşlar. Ondan da satın almışlar topraa.
1869-dan dolayda küülär pek siirekmişlär. Bu yıldan polkovnik Kuza çeketmiş
kesmää boyarların topraklarnı da vermää topraksızlara. Ozaman kurulmuş filan küülär:
Budey, Rezeşti, Aluat.
İlk familiyalar: Kalçu, Gaydarcı, Karayani h. b.
İvançu Gaydarcı gelmiş bırêy onsekiz yaşında delikannı. Onun akrannarı da
kliseyi yapmışlar. Duuması onun 1828-ci (mezarın taşında yazılı).
Hepsi onnar klisä aulunda gömülü.
2. Çatal
Çatal. Bir <...> orasını çalaya (ortadan çeketmiş) da bitki çiziyi su oya-oya
rıpa yapmış. Rıpalar da çatal gibi toplanmışlar. Ozamandan da çatala ‘çatal’. ‘Çatal’ da
kalmış adı.
3. Yaptıynan kupçayı...
Yaptıynan kupçayı, topraa edenmişlär. Bu kupça baalamış gibi kırı onnara.
Ozamandan da ‘Kırbaalı’.
4. Kim nekadar işleyäbilecek...
Kim nekadar işleyäbilecek, okadar da toprak vermişlär. İlkin edi kişi gelmişlär
− aucular paun tutarmışlar, çiftçilär toprak işlärmişlär.
Kıpçaktan: Aleksi Kalçu, Kirçular, Dermenci Stepançular, iki aylä da TaşPınardan: Draguşannar (Karayanilär), Dermencilär.
Bırası tatarlıkmış, tatar parası bulunurmuş.
15
16
II.
TÜRKÜLÄR
17
18
1. Benim olmadı
Varnada taş üklettim −
Gemim dolmadı.
Balçıktan bir yär sevdim −
Benim olmadı.
Varnada[n] üzük aldım −
Almazdır taşı.
Balçıktan bir yär sevdim −
Gaytandır kaşı.
Varnadan çıkarkana,
Sardı bir yaamur.
Komşu küüdän yär sevdim −
Gözleri maamur.
İsmailda ev yaptım −
Temel dolmadı,
Tumarvadan yär sevdim −
Benim olmadı.
Ah, yärim, yärim,
Kısmet olmadı,
Alayım seni −
Razı olmadın.
2. Askerä aldılar
Aşaadan zaabit geldi −
Aklımı aldı:
Kalpaa başımdan kaptı −
Şapkayı koydu.
Aulumuz bekliy, bekliy,
Hendek yapılacek,
Anamdan kaarä kimseyin yok −
‘Ah, oolum!’ − deyecek.
Aulumuz bekliy, bekliy
Armana kazık,
Askerlää, aman, yanmam −
Anama yazık.
Düştüm bän denizçilää,
Saydım yaşları.
Ah, anacıım, özledim
Pişirdiin aşları.
Buralarda can verirsäk,
Kim yıkar bizi?
Yaamur yaayar, sellär akar,
Sel yıkar bizi.
19
Buralarda can verirsäk,
Kim gömär bizi?
İlkyaz olsa, otlar büüsä −
Ot gömär bizi.
Aman, zor bu askerlik
Cenk zamanında.
Arta kalsın katillik
Erin üzündä.
3. Gitti, bilmäm nereyä
Suya vardım,
Su testiyä doldurdum,
Sudan geldim,
Al yanaanı soldurdum.
Tumarvadan
Aldırayım fesini,
Nerelerdän
İşideyim sesini.
Bir taş attım −
Uçtu-düştü kliseyä,
Bizim kızlar
Seläm vermäz kimseyä.
Bir taş attım −
Vardı-düştü dereyä,
Şu el yärim
Gitti, bilmäm nereyä.
Tumarvadan
Aldırayım yaalıını,
Nerelerdän
İşideyim saalıını.
Tumarvadan
Aldırayım şalını,
Bezirgendän
Annayabileyim halını.
4. Gürbet eli
Giderim, giderim,
Yolum tükenmäz,
Dönüp, bakêrım −
Küüyüm görünmäz,
Hem hasretlik,
Hem gürbetlik çekilmäz.
İndim deniz boyuna,
Pindim gemiyä,
Yalvardım, yalvardım −
20
Gürbet dedikleri −
Kalbimä yatmaz,
Bir garip anam var −
Yaşları kurumaz,
Döktüm şarap filcana:
Zihir − içilmäz.
Dönmäz geeriyä.
Balkanın daaları
Üüsek − seçilmäz,
Balkan dedikleri −
Gürbet çekilmäz.
Uziel dedikleri −
Baalar, başçelär,
Dönsäm, görsäm üzünü −
Gücüm ilinnär.
Sevdiim erlerim
Geeridä kaldı
Gürbet eli − kısmetim:
Yaradan yazdı.
5. Vazgeçmişim malımdan
Sabancılar dönmez oldu sabandan,
Sarfoş İvan dönmez oldu hamamdan.
Refren: Kimsey bilmäz halımdan,
Vazgeçmişim malımdan.
Şu çobannar gün duumadaan ayakta,
I. Saamal suulmaz, südü yanmaz usakta.
II. Saamal suulmaz, südü yanmaz ocakta.
III. Saamal suulmaz, süt kesilmäz ocakta.1
Refren: Kimsey bilmäz halımdan,
Vazgeçmişim malımdan.
Aman ayol, nelär gelmiş başıma,
I. El eşim da zihir katmış aşıma.
II. Bekir kaldım − eş bulamam yaşıma.
Refren: Kimsey bilmäz halımdan,
Vazgeçmişim malımdan.
6. Ah, yärim, vah, yärim...
Kaledän kaleyä guguş uçurttum,
Ah, yärim, vah, yärim, ömür geçirdim.
Kalenin dibindä bir kaya taşı,
Aferin, kardaşım, − beylerin başı.
1
Burada hem ileri dooru: ţifralarlan gösterili variantlar.
21
Kalenin başında bir kirez aacı,
Ah, yärim, vah, yärim, ömürüm acı.
Kalenin duarında bän bir taş olaydım,
Helä, göz üstündä bän bir kaş olaydım.
Kalenin meydanı, ah, dört köşeli,
Ah, yärim, vah, yärim, sedef döşeli.
Kalenin duarı mermer taşından,
Ah, yärim, vah, yärim, mazgal başında.
Kalenin duarı – doz-dolay fener,
Mazgaldan siiredän − zavallı asker.
Askerin kısmeti − ah, can pazarı,
Ah, yärim, vah, yärim, sorma kararı.
7. Karpat daalarında
Karpatların daalarında
Bizä okop kazıldı.
Yaşayalım baraklarda
Başımıza yazıldı.
Başımızda eşil şapka,
Al kuşaamı baaladım,
Yok çenturam, yok lopatkam −
Dört dolanıp aaladım.
Kimä düştü, kimä yoktu
Aletlerin kimisi,
Tüfek varsa − patron yoktu
Ya pas tutmuş süngüsü.
Padişaamız kahır çekmeer,
Vatan neylän korunsun.
Nemţä katı, canı bilmeer
Birkimseyi acısın.
K[ı]rakovun ortasında
Ne da büüktür kalesi,
Üç gün yayan dolayında −
Aşılamaz çevresi.
Rus askeri geeri dönmeer:
Hep ileri, ileri!
Nemţelär [da] hatıra bakmêêr −
Sarıp, ezer bizleri.
Esir düştük nemţelerä,
I. Vagonnara pindirdi,
II. Vagonnara ükletti,
Ne su verdi, ne bir ekmek −
Ungurlarda indirdi.
22




Aman, kaldık parmak gibi,
Filiz gibi boyumuz,
Bu cendemdän kurtulursak −
Olur bizim toyumuz.
8. Kız oturmuş...
Kız oturmuş
Sundurmanın başına,
Gün da urmuş
Küpesinin taşına,
Henez basmış
Ondört-onbeş yaşına,
Nelär gelmiş
Zavallının başına.

Avşam olêr −

Duuêr Sabaa Yıldızı,

Alamadım

Anasından şu kızı.

Suya gider −

Bir incecik yolu var,

Sudan geler −

Bir incecik beli var.
Suya gider −
Su testisi elindä,
Sudan geler −
Etekleri belindä,
Suya gider −
Testisini doldurmuş,
Sudan geler −
Al yanaanı soldurmuş.

Suya gider −

Selvi gibi boyu var,

Sudan geler −

Baldan tatlı

I. Sözü var.

II. Dili var.
Dünürcümä
Şunu-bunu dedilär,
Muradıma
Umudumu kestilär.
Ana dedi:
‘Çiizi yoktur − verämäm’.
Buba dedi:
I. ‘Yaşı yoktur − kıyamam’.
II. ‘Yaşı küçük − kıyamam’.
Kız da demiş:
‘Yärim geldi − beklemäm’.
23
9. El kapusu
Yol boyunda çekelez,
Darı versän − o imäz.
Uzak elden kız alsan,
Ubamızda yaşamaz.







Gürbet çektim − alışmam,
El elindä yaşamam:
Ana evin kapusu −
I. Gözäl feslen kokusu,
II. Burcu feslen kokusu,
Gürbet elin kapusu −
Acı pelin kokusu.
10. Bucaan çevresi bostan
Bucaan çevresi bostan,
Ayırıldım yärdän, dosttan,
Çıktım öz yuurdumdan −
Aalemä oldum dastan.




Çapkınım köpük oldu,
Ceerlerim kebap oldu,
Kurtar, Allahım, beni −
İki günüm beş oldu.
Çaydanımda su kaynêêr,
Benim kefim bozuldu,
I. Genç iyitä kız yarêêr –
II. Genç cıvana kız yarêêr −
Bän bekärim − üzüldüm.




Turgay uçup, eş bulêr, −
Eşlenip, türkü çalêr,
Dengi dengini bulsun,
Bekriyä da yaraşêr.
11. Mal deyincä...
Mal deyincä, var, dedim,
Bir kır atım var, dedim,
Kuşlan baasa tutunsam, −
Kuşları geçär, dedim.




Karaya − kara yama,
Al plata da − al yama,
Gözelliktän fayda yok,
Boş olursa dayama.
24
12. Telli gelin olarım
− Derä boyu çimennik −
Gel, gözelim, gözelim,
Testä yanık − yatalım,
Gel, gözelim, gözelim.

− Çayır içi çimennik −

Bu nekadar gözellik!

Alaceksan, al beni,

Donat beni gelinnik!
Telli gelin olarım −
Neredä o muradım,
Gerdek gecesi geldi −
Yanık-yanık soludum.
13. Bulamadım dengimi
Üüsek kaledän
Attım bän bir taş,
Ne anam var, ne bobam var,
Ne da bir kardaş.


Var bir yärim −
Hem arkadaş, hem yoldaş.
Üüsek kaledän
I. Attım bän te kendimi,
II. Attım bän erä kendimi,
Gezdim, gezdim −
Bulamadım dengimi:


Al yanaklı −
Güldän almış rengini.
Kızgın demir
Düülä-düülä tuç olur,
Sevgi duyar
Ayırılması güç olur.
Kolsuz olsun −
O da bana eş olur.
14. Cennet yaraşar
Omuzunu örtän pelik
Kol gibi kalın,
Gözün kara, kaşın şivik,
Bal gibi dilin.




Eer beni çaararsaydın,
Çevreni salla,
İstärsäydin, sän geläsin,
Temsilci yolla.
25
Saa elinä kuyumlattım
Bir altın üzük:
Üstü yıldız, altı − parlak,
Taşı − yalabık.




Kararıma maana bulma:
Bän seni sevdim,
Başkasınnan lafa durma:
Dünür yolladım.
Kaba yanaan al almaya
Hakına benzär,
Senin gibi sefalıya