Testamentu Berria - 01

Joanes Leizarraga

IESUS KRIST
GURE IAUNAREN
TESTAMENTU
BERRIA

Bertsio informatiko honen egilea: Josu Lavin; Urkiola,
1-1K 48990 - Getxo (Bizkaia)

Egileari buruzko informazioa:

IESUS KRIST
GURE IAUNAREN
TESTAMENTU
BERRIA
MATTH. XVII.
Haur da ene Seme maitea, zeinetan
neure atsegin ona
hartzen baitut, huni beha zakizkiote.
ROXELLAN.
Pierre Hautin, Inprimizale
1571

A tresillustre Dame Ieanne d’Albret, Roine de
Nauarre, Dame souueraine de Bearn, &c. son
treshumble & tresobeissant seruiteur Iean de
Liçarrague de Briscous desire grace & paix en
Iesus Christ.
Madame, ie seroye à bon droit blasmé de
temerité, de ce que vous estant comme incogneu i’ay esté si hardi que de vous dedier ceste
translation Basque du nouueau Testament, si
pour le moins ie n’amenoye quelque excuse de
ceste mienne hardiesse. Entre les autres raisons
qui m’ont induit à ce faire, cestes-cy m’ont
esmeu le plus, assauoir, vostre tresrenommee
humanité & pieté. Quant à l’humanité, encores
que ma condition soit telle, qu’il sembloit qu’elle
ne deust iamais paruenir iusques à moy, toutesfois i’en ay senti infinis effects, mesmement en
ce qu’il a pleu à vostre Maiesté m’ordonner
gages, & me faire entretenir en vostre pays de
Bearn: mayant par ce moyen donné grande
occasion & ouuerture pour sortir des perplexitez
d’esprit ausquelles i’estoye presque du tout
plongé, & de la captiuité où i’estoye detenu, la

souuenance de laquelle me fait encores dresser
les cheueux en la teste. Quant à la pieté, elle a
engendré vne si grande reuerence de vous és
cœurs des gens de bien, que mesme ceux qui ne
vous cognoissent point de face, ne peuuent
assez admirer vostre vertu, pour les louanges
qu’on vous donne à bon droit d’estre tant affectionnee à restablir les ruines du temple de Dieu:
lequel ayant esté presque du tout abbatu &
demoli, est reedifié par vostre moyen, & reprend
son ancienne beauté qu’il a euè autresfois du
temps des Apostres. Pour le moins ie puis mettre
en auant vostre pays de Bearn, lequel ayant esté
autant farouche & rebelle à la parole de Dieu,
qu’autre qu’on pourroit alleguer, neantmoins
auiourd’huy, par la grace de Dieu, qui s’est serui
de vostre zele, prudence & magnanimité, est si
bien appriuoisé, que la parole de Dieu y est paisiblement & en grande edification preschee, & la
discipline ecclesiastique deuèment exercee.
Mais quoy? ce n’est pas à moy d’entrer si auant
au discours de vos louanges, de peur que la clarté d’icelles soit aucunement obscurcie par l’insuffisance de mon style. M’arrestant donc ici,

encores m’oseie promettre que ce qui a esté dit
me pourra defendre contre quelques vns, qui
font profession de mesdire & blasmer mesmes
les plus droites & entieres volontez. Car y peut-il
auoir petitesse de condition ou autre telle chose,
qui m’ait deu empescher de dedier vne œuure si
saincte à vne Roine dont le sainct zele & la pieté
sont tant recommandez par tout le monde? Si on
replique qu’vn autre eust mieux fait cela que
moy, ie pourray faire seruir à ma defense ce que
dit vn iour vn nommé Pædaretus, lequel ayant
failli à estre esleu au nombre des trois cens
Magistrats de la ville de Sparte, s’en retoutna
tout ioyeux en sa maison, disant qu’il s’esiouïssoit de ce qu’il s’estoit trouué en la ville trois
cens hommes meilleurs que luy. Aussi puis-ie
bien dire, que s’il se feust trouué mille personnes
qui m’eussent releué de ceste miemne peine,
qui est plus grande qu’on ne penseroit point de
prime face, i’en eusse esté autant ioyeux, que
i’ay esté marri de ce qu’autre que moy ne s’est
mis en auant pour commencer. De ceci pourront
rendre tesmoignage ceux qui principalement
m’ont incité à prendre ceste charge. Et afin que

ie die ce qui en est, encores que voz grandes
vertus, Madame, & principalement celles desquelles i’ay parlé, & les exhortations vehementes de monsieur de Gramont (qui estoit pour lors
vostre Lieutenant general) ensemble les frequentes sollicitations de messieurs de Belsunce
& de Meharin, & de quelques autres mes amis,
ne fussent que trop suffisantes pour m’esmouuoir: toutesfois quand ie consideroye que
mesme de nostre temps tant de sçauans personnages se sont employez à la traduction du
nouueau Testament tant en Latin, François
qu’en autres langues fort riches & vsitees: & que
depuis les mesmes traducteurs, & apres eux les
autres ont trouué plusieurs choses à redire, tant
au sens qu’au langage, me voyant moins que
rien en comparaison d’eux, n’ayant que le seul
zele & desir de profiter: & craignant que t’effect
ne peust respondre à ma volonté, ie m’arrestoye
tout court: & peu s’en fallut que ie ne desistasse
entierement, voyant mon entreprise d’autant
plus grande, que la langue en laquelle i’ay escrit
est des plus steriles & diuerses, & du tout inusitee, pour 1e moins en traduction. Toutesfois

m’asseurant que les Basques, entre toutes
autres nations, n’estoyent point si barbares que
de ne pouuoir recognoistre le Seigneur en leur
langue, & voyant, l’occasion qui se presentoit,
esperant aussi qu’il y auroit de plus suffisans
que moy qui tiendroyent la main à l’œuure
(comme il s’est trouué quand par ordonnance du
Synode de vostre pays de Bearn, it a esté question de reueoir & conferer la besoigne) m’appuyant apres Dieu sur vostre authorité, accompagnee d’infinies vertus, à la fin ie me resolu de faire
ce qui seroit en moy, & raporter de bon cœur ce
qu’il a pleu à Dieu me donner pour 1’edification
de son Eglise. Mais encores ce qui me donna
plus grande asseurance, fut l’esperance que i’eu
que par ce moyen la pure parole de Dieu auroit
entree & accroissement au pays des Basques, &
que pour ce faire ceci vous seruiroit conme
d’vne trompette, par laquelle Dieu vous appelle
pour faire la guerre à Satan en vostre royaume
de Nauarre, aussi bien que vous l’auez faite &
continuez en tous les autres lieux de vostre
domination. Au reste, quant à la diligence que
i’ay prise, & au fruict qu’elle peut apporter les

autres en iugeront. Ie diray seulement ceci, que
me souuenant tousiours de 1’expres commandement de Dieu, qui est de ne rien oster ni adiouster à sa parole, ie l’ay fait le plus fidelement qu’il
m’a esté possible. Il reste que ie supplie vostre
Maiesté de prendre le tout en bonne part, regardant plustost à la grandeur & dignité de l’œuure,
qu’aux imperfections & à la petitesse du Translateur. Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il
vous maintienne longuement pour se seruir de
vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets,
vous gouuernant en toutes choses par son sainct
Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux
enfans. A la Rochelle le vingt deuxieme d’Aoust,
1 5 7 1.
GUZIZKO ANDRE NOBLE Ioana Albrete Nafarroako Regina Bearnoko Andre gehien &c, denari, bere zerbitzari guzizko xipiak eta guzizko obedientak, Ioanes Leizarraga Beraskoizkoak, Iesus
Kristen gratia eta bakea desiratzen.
ANDREA, zeren ni zure ezagun gabea bezala
naizelarik, Testamentu berriaren heuskarazko
translatione hunen zure Maiestateari dedikatzera ausartu izan naizen, merezi onez arintasunez

akusa ahal neinde, baldin neure ausartgoa
hunez zerbait exkusa bereren eman ezpaneza.
Bada, niri haur eragin draudaten anhitz berze
razoinen artean izan dirade, zure humanitate
handi jende prestu guziez laudatua, eta Iainkoazko zure zelo handia. Zure humanitateaz den
bezenbatean, ene manera halako bazen ere, non
ezpaitzuen irudirik ere zure humanitatea sekulan
enegana hel ahal leitela, guziagatik ere anhitz
aldez hura baliatu izan zait, eta prinzipalki, zure
maiestatearen plazera hala izanik gaje ordena
lekidan, zure Bearnoko herrian entretenitu izan
naizen bezenbatean: ezen halaz eman izan zait,
ithoa bezala azpitik nendukaten gogo-arranguretarik, eta orhoitzeak ere buruko biloa latz eraziten drautan kaptibitatezko suiektionetik ilkiteko
okasione eta moien. Eta zure zelo Iainkoazkoaz
den bezenbatean, hark du enjendratu zu baithara jende prestuen bihotzetan halako reberentia
bat, non are zure ezagutzea eztutenek ere ezin
asko mirets baitezakete zure berthutea, zuri
zuzen onez emaiten zaizkizun laudorioakgatik
zeren hain afektionatu erakusten zaren Iainkoaren tenpleko gauza gaizkituen drezatzen, eta

zeren hark, kuasi desegin eta arrasatu izanik,
orain zure moienez reedifikatzen delarik, rekrubatu baitarama bere leheneko edertasun Apostoluen denboran ohi zuena. Hunetakotzat exenplutan frangoki allega ahal dezaket zure Bearnoko herria: hura behin berze erran ahal daitenik
batre bezain Iainkoaren hitzaren rezebitzera
behatu gaitzetako eta rebelerakutsi izanik.
guziagatik ere, Iainkoa zure zeloaz, zuhurtziaz
eta gogo-handitasunaz zerbitzatu izanik halakara mansotu eta ematu izan da, non egungo egunean Bearno guzian Iainkoaren hitza paisibleki
eta edifikatione handitan predikatzen baita,
baieta disziplina eklesiastikoa egiazki eta bide
bezala obserbatzen. Baina zer? etzait niri eman
zure laudorien aipatzez hain aitzina abanzatzea,
hetango klaretatea neure minzatzeko insufizientiaz ilhun eztezadanzat. Baina hunetan jelditzen
naizela ere, esporzu dut ezen, ahal liratekeen
borondaterik zuzenenez eta hobenez ere gaizki
minzatzeaz berze ofiziorik egiten eztuten
batzuetarik, ia erran izan denak ere defenda
ahal nezakela. Ezen ahal datekea ene konditionezko baxotasunik ezpa hunelako berze gauza-

rik batre, ni hain obra saindu baten, bere zelo
eta afektione sainduagatik mundu guzietan hanbat laudorio emaiten zaion Regina bati dedikatzetik gibeleratzeko nuenik? Eta baldin edozeinek replikatu nahi balu eta erran, ezen egin izan
dena, nik baino hobeki berze batek egin ukan
lukeela: hunetan, aplika ahal dezaket neure
defensionetan Pædaretus deitzen zen Esparta
hiriko batek egun batez erran ukan zuena: zakusanean ezen hiriko hirur-ehun majistratuetarik
bat izatera, etzela hura elejitu izan biltzarretik
alegeraki bere etxerat itzuli izan zen, zioela,
ezen atsegin handia luela zeren hirur-ehun gizon
hura baino prestuagorik hirian eriden izan ziraden. Segur nik ere erran ahal dezaket ezen milla
eriden izan balirade ere, ni arindu nendukeitenik
pena hunetarik (zein izan baita nehork lehen
bizitik estima ahal lizakeen baino handiago) nik
ukan nukeela hanbat atsegin nola ukan baitut
atsekabe zeren nizaz berzerik hatse baten egitera abanzatu izan ezten. Hunezaz testimoniaje
ekar ahal diezakede prinzipalki kargu hunen hartzera inzitatu ukan nautenek. Eta dena den
bezala erran dezadanzat, Zure berthute handiak,

Andrea, eta prinzipalki nik orain aipatu ditudanak, baieta orduan zure Loktenent jeneral-Agramondeko Iaunaren ezhortatione handiak, eta
Belzunzeko eta Meharineko Iaunen eta zenbeit
berze ene adiskideren sollizitatze ardurazkoak,
ene goga eraziteko asko eta sobera izanagatik:
hala ere konsideratzen nuenean, nola gure denboran ere anhitz personaje iakinsurik Testamentu berriaren translationean enplegatu izan den,
hanbat Latinez, Franzesez, nola anhitz berze lengoaje abratsez eta pratikatuz: eta gero nola
Translatazale berek eta haien ondoan berzek
anhitz gauzatan, bai sensuan bai lengoajean zer
erran eriden ukan duten: eta ikusirik ezen halakoekin konparatzera ez-deus baino ezdeusago
ninzela, eta neure buruari kuasi gogo nahiaz eta
probetxu egiteko desiraz berzerik eznakusolarik,
eta nik hala borondate ukanagatik, beldurrez
gauza ez ledin moldez burutan ilki: karguaren
hartzera bathirik ezin naidikeen, eta guti falta
zedin non ezpainendin xoil gibelera, nakusanean
hanbatez ene entrepresa handiago, zenbatez nik
eskribatu dudan lengoaje mota baita, esterilenetarik eta dibersenetarik: eta oraino, translatione-

tan behinzat, usatu gabea. Alabaina segur izanez ezen Heuskaldunak berze natione guzien
artean ezgarela hain basa, non gure lengoajez
ezin ezagut eta lauda dezagun gure Iainko
Iauna: eta ikusirik ezen okasionea presentatzen
zela, baieta esperanzaz ezen ni baino sufizientagorik ere izanen zela obran esku edukiren luenik
(nola eriden ere izan baita Bearnoko sinodoaren
ordenanzaz lan egina bisitatu eta koneritu behar
izan denean) azkenean, Iainkoaz landan, zure
anhitz berthuterekilako authoritate handian
esporzu harturik, gogo egin nezan, neure ahal
guziaren egitera, eta Iainkoak eman plazer ukan
drautan guziaren borondate onez haren Elizaren
edifikationetan enplegatzera. Baina are gehienik
bihotz eman ukan zerautana zen nik nuen esperanza, ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak
ukanen luela sartze eta abanzamendu Heuskalherrian: eta hunetakotzat zu Andrea, hunez zerbitzaturen zinadela tronpeta baten anzora, zeinez Iainkoak deitzen baitzaitu hala zure Nafarroako resuman ere Satani gerla egitera, nola egin
eta egiten ere baitraukazu zure dominationeko
berze leku guzietan. Goitikora, nik obra hunetan

ezarri ukan dudan dilijentiaz eta penaz baieta
hunetarik ethor ahal daitekeen emendioaz den
bezenbatean, berzek iujeaturen dute. Haur bai
erranen dut, ezen bethi orhoitik nola Iainkoaren
manu expresa den haren hitzari deus edeki eztakion ez eratxeki: hala egin ahal dudan fidelkiena
egin ukan dudala. Hunen, gainean zure maiestateari suplikamenduz nagoka, dena onetakotz
othoi rezebitu nahi duzun, obraren handitasunera eta dignitatera behatzenago duzularik ezen ez
Translatazalearen inperfektionetara eta xipitasunera. Hanbatekin Iainkoari othoitz egiten draukat, Andrea, nahi zaituen othoi bere Espiritu
sainduaz bethi illuminatzen zaituelarik, zure
dohain-onetako haur Iaun Andrekin batean, bere
gloriaren abanzamendutan eta zure suieten edifikationetan luzaki konserbatu. Roxellan Agorrilaren 22, 1 5 7 1.
Aduertissement à ceux qui ne sçauent point
le Basque, pour le sçauoir lire.
Les mots Basques se prononcent auec toutes
leurs lettres, à la façon Latine, comme ils s’escriuent: u voyele se prononce à pleine bouche
comme si c’estoit ou.

HEUSKALDUNEI
Heuskarazko hitzak, nola eskribatzen, hala
letra guziekin Latinen anzora pronuntiatzen ere
dirade: eta u bokala, betheki, ou baliz bezala.
Berzalde Testamentu berriaren heuskarazko
translatione hunetan hitz bakoitz batzu letra
xeheagoz textu artean ezarri ikan dirade, ezagun denzat ezen hek teztuan aditzen diraden
hitzak izanagatik, eztiradela ordea textu gorputz
berekoak, baina deklaragarri iarriak. Gainerakoaz den bezenbatean, batbederak daki heuskal
herrian kuasi etxe batetik berzera ere minzatzeko maneran zer diferentia eta dibersitatea den:
razoin hunegatik sensu egiazkotik aldaratu
gabe, lengoajeaz den bezenbatean ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza,
eta ez xoil edozein leku iakineko lenhoaje bereziri: eta badakigu ezen denborarekin anhitz hitz
eta minzatzeko manera, eridenen dela obra
hunetan berzela hobeki erran zatenik: halakoetan, gauka zeren den dakitenetarik batbedera,
orhoituren da, othoi, ezen hunelako gaukak,

guziz lengoaje oraino usatu gabe batetan, ezin
behingoaz halako perfektionetan iar daitezkela,
nola behar bailizateke: guziagatik ere minzatzeko maneran anhitz arrastatu gabe, Iainkoaren
hitz purari iarreikiteko desira dutenek, esporzu
dugu eridenen dutela (suporturekin) zerzaz kontenta. Eta baldin esperanza dugun bezala, oraindrano egin den hunetan heuskaldunak gozorik
edo edifikationerik hartzen badu, hunetan enplegatu izan diradenek bihotz harturen dute, oraindanik gogo ere duten bezala, egin denaren
berriz ikusteko eta korrijitzeko: baieta, baldin
Iaunak hala plazer badu, pasaje difizilenen
deklaragarri anotationen ezarteko. Iainkoak
othoi, haren desohoretako den doktrina guzia
ekagut erazirik eta konfunditurik, haren ohoretako dena bethi entreteni eta abanza dezala Iesus
Krist bere Seme gure Iaunaren izenean. Amen.
BATBEDERAK IAKITEko, eta maiz irakurtzeko
duen Adbertimendua nola Iesus Krist den Iainkoaren Legearen fina, eta gure salbatzeko moien
bakoitza.
Iainko gauza guzien Kreazale eta obrero
guzizko perfektoak eta exzellentak, bere goitiko

kreaturetan mirakuluzko baino mirakuluzkoago
erakutsi izanik, are berze guzien gaineko eta
bere obra guzien monstraburu bezala, kreatu
ukan zuen gizona ere, guzizko exzellentia perfektionetako bat hura baithan kontenpla ahal
ledinzat: ezen kreatu ukan zuen bere imajinara
eta irudira, halako maneraz non Iainkoaren gloriazko klaretateak hura baithan klaroki argitzen
baitzuen. Eta perfektionetako estatu ezarri izan
zen hunetan iraun erazi ahal zezakeon moiena
zen, bethi humilia ledin Iainkoaren maiestate
sainduaren aitzinean, hura bethi remerziamendurekin magnifikatzen eta laudatzen luelarik:
eta ezlezan bere burua baithan bere gloriarik
batre bilhatzera presumi: baina nola gauza guzia
garaitik eman izan baitzen, hala goiti bethi beha
lezan, laudorio guzia apartenitzen zaion Iainkoa
baithan glorifika ledinzat. Baina dohakabeak
bere baithan zerbait izan nahiz, bertan has zedin
ezagutze gabetzen, eta nondik ona heldu zaion
ahanziten, eta ingratasunezko hautenetate
batez bere Kreazalearen eta gratia guzien emailearen kontra entrepreni zezan urgulutsuturik
alxatzera. Eta halakotz trebuka zedin bere gal-

tzapenetan, bere lehen kreationeko dignitate eta
exzellentia guzia gal zezan, bere gloria guziaz
billuz eta gabe zedin, hura baithan ezarri izan
ziraden donoetarik aldara eta erauz zedin, bere
urguluan konfus izateko, eta bortxaz sendi lezan
amorioz aditu nahi ukan etzuena, nola bereberez etzen ez egundano ere izan banitate baizen, berthute guzitako Iauna asistitu eta baliatu
izan zaion bezenbatean baizen. Hunen gainean
has zedin Iainkoa haren begitan hartzen, eta
(nola merezi ere baitzuen) bere obratan desaboatzen, ikusirik ezen haren imajina eta irudia hura
baithan ez eztatu izan zela, eta haren ontasunezko gratia guziak iraungi izan ziradela. Eta
nola Iainkoak gizona ezarri eta ordenatu ukan
baitzuen, aita bat bere haur guzizko maitean
bezala, hura baithan delekta ledin eta atsegin
har ahal lezanzat: berzaldera bere desobedientiaren kausaz hiragun zekion, eta abominationetan eta begitan har zezan, halako maneraz non
hura baithan lehen laket eta plazent zaion guzia,
egin baitzekion desplazent, eta delektatzen ohi
zuenak tharrita baitzezan: aitatasunezko begi
eme batez behatzen ohi zuena detestationetan

harturik eta abhorriturik begietako ere sobera
izan zaio. Eta labur erraitera, gizona zena zen
bezala bere apertenentia, dependentia, bere
egitate bere pensamendu, bere minzatze eta
izate guziarekin gaizetsi ukan du Iainkoak, bere
etsai eta kontrast espezial anzo: bai erraiterano
ezen urriki zuela zeren gizona egin ukan luen.
Eta konfusione hunetara iraitzi izan zen ondoan
bere irudiko jenerationean enjendratzeko abondant izan da bere hazi maradikatuan, arraza
biziatuan, gaixtoan, korrunpituan, ontasun oroz
desprobedituan, gaixtakeriaz abratsean eta
abondantean. Guziagatik ere Iaun miserikordiosoak (zeinek ezpaitu onhesten solament, baina
bera baita onherizte eta karitate) bere ontasun
handiagatik onhetsi izateko digne etzena ere
onhetsi nahiz eztitu xoil galdu sunsitu ez abismatu ukan gizonak, haien inikitateak merezi bezala:
baina emetasunez eta patientiaz sustengatu eta
suportatu ukan ditu, harengana konbertitzeko
eta aldaratu izan ziraden obedientiara itzultzeko
espatio eta leku emanez. Eta Iainkoak irudirik
batre egin gabe, haei manifestatu nahi ezpalitzaue bezala, gizonak ixilik utziten baizituen ere

zein bere desiren eta guthiziazko afektionen
ondoan ioaitera, deus bere hitzazko legerik ez
gaztigurik ez korrektionerik ez gidamendurik
batre gabe, guziagatik ere hek haren bide bezala bilhatzera erideitera, ezagutzera eta ohoratzera inzitatu behar ziratekeen abertimendurik asko
eman ukan draue. Ezen leku orotan eta gauza
guzietan drezatu eta altxatu ukan ditu bere
enseignak eta armoriak, bai hain gauza klarotan,
non ezin baitzateken nehor, hain frangoki bere
magnifizentia erakusten zuen Iaun subirano
baten bide bezala ezagutu gabeaz exkusarik
batre ahal lukeenik. Ezen munduko ingurune eta
korner guzietan bai zeruan bai lurrean eskribatu
eta engrabatu bezala ukan du bere puisanzaren,
ontasunaren, kuhurtziaren eta eternitatearen
gloria. Eta S. Paulek egiazki erran ukan du ezen
Iauna, bere hitzaren ezagutzea igorri ukan etzerauen jendeak baithara ere, eztela egundano
berarzazko testimoniaje gabe izan: ikusirik ezen
lurraren alde batetik berzeranoko kreatura
guziak ahal ziratekeela Iainkoaren gloriaz testimonio eta mezu gizon guziak baithara, haren
bilha eraziteko, eta eriden ondoan, hain Iaun

onaren, hain puisantaren, hain zuhurraren eta
eternalaren dignitateari zaion bezala rezebi eta
ohora eraziteko, eta inkisitione hunen egiteko
kreatura hetarik batbederak zerbizatzen zuen.
Ezen xoritxoek ere kantatzen zeraukaten Iainkoari: abre guziak, zein bere legean beharra zutenaren peituia ezaguturik, hari aiuta eskez bezala
zaizkan: Elementek beldur eta obedientia erakusten zeraukaten: mendiek bere hotsaz laudorio emaiten zeraukaten: errekek eta ithurriek,
zeinek bere moldean begitharte eta dilijentiarekin obedientia erakusten eta rendatzen zeraukaten: belharrek eta lorek bere proprietatetan eta
usainetan abanzamendu eta leialtate elegranzarekin erakusten zeraukaten. Eta ezagutze hunen
ukaitera hain urrun ioan gaberik ere gizonetarik
batbederak bere baithan eriden ahal zezakeen,
gu guziok haren berthute gutan habitatzen
denaz substantiatzen eta konserbatzen garen
bezenbatean. Eta are bere klementia eta ontasun infinitoa gizonen artean manifesta lezanzat,
etzaio asko izan, erran den kreaturezko manera
hunetan guzien instruitzea: baina are bere boza
espezialkiago adi erazi drauka edozein populu

bereziri, zein bere borondate onez eta liberalitate gratiazkoz lurreko natione guzien artean elejitu eta hautatu ukan baitzuen eta hek ziraden
Israeleko haurrak, haei espezialki eta klaroki
bere hitzaz manifestatu izan zaie, eta bere obra
mirakuluzkoez deklaratu ukan draue zer zakian
egiten: ezen hek Egipteko rege Faraoren suiektionean marruskatuak esklabo zeuden lekutik
idokirik, largoan eta libertate osoan ezarri ukan
ditu: eta lagundu izan zaie bera ere haien artean
ihesi balebila bezala: hazi eta substantiatu ukan
ditu desertuan: lur prometatu zeraueneko posesor egin ukan ditu: triunfa eta biktoria eskuetara
eman ukan draue. Eta berze nationendako deus
ezpaliz bezala Israeleko Iainko expresuki eta
bereziki deithu nahi izan den bezala, nahi ukan
du Israel ere haren populu berezi dei ledin, baina
halako konditionerekin, non ezlezaten berze Iaunik ezagut ez berze Iainkorik rezebi. Eta allianza
haur iragan eta konfirmatu izan da Testamentuzko instrument authentikoz eta hark berak eman
ukan drauen testimoniaje expresez: guziakgatik
ere gizonak, nola bere arraza maradikaturat aurditen baitute guziek, eta nola bere Aita Adamen

sukzesor eta primu baitirade: erran diraden eta
anhitz berze egin izan zaiene remonstranzaz
eztute konturik egin: eta Iainkoak adbertimenduz eman zerauen doktrinari etzaizka behatu
nahi izan. Kreatura guzietan Iainkoaren magnifizentia eta gloria eskribatua bezala testifikatzen
eta erakusten bazen ere, etzaie Jentilei deus probetxatu izan halakotz Iainkoaren glorifika eraziteko. Legeak ez Profetek eztute deus autoritaterik ukan Iuduak baithara, haien bide zuzenera
erekarteko eta gidatzeko. Guziak izan dirade itsu
argira, gor adbertimenduetara, eta gogortuak
manamenduetara. Salbu, mirakulu etsirik, eta
ardura rezebitzen zituzten ungi handiez garaithu
izanik, Jentilei bortxa izan baitzaie, hanbat on
emaiten zerauen ungigile subiranoaren ezagutzera. Baina hek ere bide zen gloria Iainko egiazkoari eman bidean imajinatu ukan dute Iainko
bat bere plazerera, eta beren fantasia erhoak
bere banitatean eta gezurrean burutan eman
zerauenaren araura. Eta ez Iainko bat solament,
baina haien otrekuidanza eta ausartgoa erhoak
imajinatu eta egin ukan ahal duen bezenbat ere
bai: hanbatetarano non ezpaitzen populurik ez

rejionerik on irudi zaionaren araura Iainko berririk egiten etzuenik Eta handik idolatria traidoreak eta maradikatuak hartu ukan du bere boga,
eta hark itzuli ukan ditu Iainko egiazkoaganik:
eta berek plazer zuten moldera egin ukan zituzten imajinen ondoan irion izan dirade. Eta Iuduez
den bezenbatean, Iaunak bere zerbitzariez igorten zerauzten adbertimenduak rezebitu, akzeptatu eta landatu ukan badituztere: bertan hautsi
eta falsifikatu ukan draukate fedea Iainkoari, eta
aldaratu izan dirade harenganik arinzki: eta hautsi eta menospreziatu ukan dute haren Legea,
eta hura hiragundurik gogongaraitik hari iarreiki
irudi egin ukan dute: estranjertu eta urrundu
izan dirade Iainkoaren etxetik: eta haren borondatearen kontra Jentilen manera berean idolatratuz hek ere Iainko arrotzen ondoan disolutoki
laster egin ukan dute. Kausa hunegatik gikonek,
hanbat Iuduek nola Jentilek Iainkoagana hurbiltzeko moienik ukaitekotz behar eta nezesario
izan da Allianza berri bat, segurik eta hauts ezin
leitenik egin ledin: eta haren fundatzeko eta konfirmatzeko, bi partiden, Iainkoaren eta gizonen
artean akordu ezartera iar leiten ararteko eta

moienazale baten beharra izan da: berzela, gizona bethi Iainkoaren hiran eta indignationea, gelditzen zen: eta etzuen trebukatu eta erori izan
zen malediktione, miseria eta konfusione handitik hura releba ez idoki ahal lezakeen moienik
batre. Behar handi eta ondikozko hunen remediagarri Ararteko iarri behar izan dena da, Iesus
Krist gure Iaun eta Salbadore Iainkoaren Seme
bakoitz egiazkoa eta eternala: hura bere Aitare
partez gizonei behar izan zaie igorri eta eman,
berzela galdua eta desolatua gelditzen zen mundua redemi lezanzat: eta munduaren hatseandanik bethiere hura baithan izan da Adam lehen
gizonean egin izan zen perditionearen reparatzeko esperanza guzia eta bakoitza: Adami berari ere, erori izan zen sarrienaz, konsola eta konfortagarri hala prometatu izan zaion, deklaratu
izan kaionean, nola emaztearen sabeletiko
haziak sugearen burua porroskaturen eta zathituren zuen: eta hura erran nahi zen nola birjina
baten sabeletik sorthurik Iesus Kristek Satanen
puisanza guzia abatituren eta deseginen zuen.
Gero promes hura bera largokiago arranberritu
izan zaion Abrahami, Iainkoak erran ukan zerau-

kanean, ezen lurreko natione guziak haren
hazian benedikatuak izanen liradela: eta hunez
erran nahi zuen, ezen Iesus Krist haragiaren
araura Abrahamen hazitik ethorriko zela: eta
haren benediktioneaz eta reparuaz sanktifikatuak izanen liradela hura rezebituren luten
guziak.
Manera berean eta hitz beretan Abrahamen
seme Isaak-i ere kontinuatu izan zaion. Gero
anhitz Profetaren testimoniajez eta anhitz aldiz
denunziatu, arranberritu eta konfirmatu izan da
promes hura bera: bai hanbaterano, non konfidanza eta seguranza handiagogarri, klaroki aitzinetik deklaratu izan baitzen, norenganik, zer
denboratan eta zer lekutan Iesus Krist sortzeko
zen, zer afliktione eta zer herio mota sufritu
behar zuen, zer gloriatan resuszitaturen zen
haren resuma zerik izanen zen: eta bereak zer
salbamendutara gidaturen zituen.
Lehenik Esaias Profeta baithan, nola Iesus
Krist Iauna birjina bataganik sorthuren zen aitzinetik erran izan zen, lioela, Huna birjina izorraturen da eta erdiren seme batez, eta hari eritziren
zaio Emmanuel. Moises baithan errana zegoen

zer denboraz, Iakob onak zioenean, Iudaren leinutik ezta eszeptroa edekiren, ez haren exerzitoaren gidaria, non igorteko dena igor eztadin: eta
hura date jenden ustekaria eta esporzua. Eta
haur hala berifikatu eta eriden izan da Iesus Krist
ethorri izan den denboran. Ezen Romanoek
gobernamendu oroz Iuduak billuzirik hogei eta
hamazazpi urtheren ingurunea aitzinetik, ordenatu ukan zuten Herodes haien gaineko rege,
estranjer zelarik, Antipater Idumeakoaren Seme,
eta haren ama zen Arabiako. Zenbeit orduz
lehen ere gerthatu izan zen Iuduak rege gabetu
izan baitziraden, baina egundano etziraden Konseiller, Gobernadore ez Lege ezarlerik gabe ikusi
izan orduan bezala. Berze deskriptione bat ere
egiten da Daniel baithan hirurogei eta hamar
astezko kontuaren gainean. Mikeasek haren sortzeko lekua klaroki erakusten drauku, dioenean,
Eta hi Bethlehem Efrata, ezaiz xipiena milla Iudakoen artean, hireganik ilkiren ziaitadak Israelen
dominazale izanen dena: eta haren ilkitea duk
eternitateko egunen hatseandanik. Eta gure
delibranzatan sufritu behar zituen afliktionez,
eta gure redenptionetan iragan behar zuen

herioaz den bezenbatean, Esaias eta Zakarias