Langosta baten inguruan - 5
beteak. Kubatik hartzen ziren berriek, ordea, ez zioten
Cánovas buruzagiari, pesta-gogo handirik ekarriko.
Berri-emaileak deitu zituen egun haietan Donostian,
eta hauxe esan: «Aunque se concediese a la isla de
Cuba una autonomía análoga a la del Canadá por
Inglaterra, no por eso dejaría de haber en la Gran Antilla pequeños grupos que asaltaran los fuertes y volasen los trenes, porque la insurrección filibustera tiene
carácter separatista». Ez da harritzekoa: «Guerra
separatista» esaten baitzion Cánovasek, Euskalerriko
karlatarrenari ere. Bartzelonan gertatu berriak ere
aipatu zituen Cánovasek Donostian. Esanaz: «Anarkistek sortu berria duten matxinada horretan, hil edo
zaurituak izan dira 105 hiritar; guk aldiz, horren ondotik, ez ditugu bost anarkista besterik urkatu. Biguinak
izan gara, beraz». Baina Espainian, eta Espainiatik
kanpo ere, baziren barkatuko ez ziotenak. Itzul gaitezen, beraz, harira.
Londres hoteleko bere gelan zegoen Cánovas iluntze batez, bakar-bakarrik, begiak itxirik eta etzanda,
atseden pixkat hartzen. Iduritu zitzaion halako batez,
atea zabaldu ta norbait gela barnean sartu zitzaiola.
«Quién es?» egin zuen oihu. Eta, oihuaren ondotik,
itzal bat-edo ikusi ere ihesean. Ez zion Cánovasek,
gertatuari, garrantzirik eman. Baina haren andrea
artean –hotel ondoko Benquet liburutegian– erosketak
egiten ari zela, sartu zen denda barnera, zalapartaka,
gizon bat. Aitzakia asmatu ta irten omen zen lasterka
berriz. Ez zion Cánovasen andreak ere, gertatuari axo-
larik egin. Gero, ordea, hiltzaileak berak aitortu: Cánovasen gelan nola sartu zen eta, harek egindako oihuaz
zaindariak ernetuko ote ziren beldur, hoteletik antxintxiketan irtenik, bere burua izkutatzeko asmoz ondoko liburutegi batean nola sartu zen. Espainiako buruzagiaren atzetik ibili zen beraz Angiolillo, Donostian.
Ta hura Santa Agedarat abiatu orduko, harako bidea
hartu zuen hiltzaileak ere, ur-aitzakiz. Denbora hartako ertzainen begi ernea! Beren buruak hobekixago
zainduak ote dituzten nago, gure egunetako jauntxoek.
Sei egun egin zituen Cánovasek Donostian. Uztailaren 30ean heldu ziren senar-emazteak Santa Agedara. Zoraturik omen zegoen Cánovas bakeleku hartan.
Afal ondoren eta, badu norekin berriketa egin ere.
Hantxe baitagoz Madrileko bere zenbait lagun: Esquilache ta Revilla de la Cañadaneko markesa andreak,
Zayas buruzagi zenaren alarguna, Aldamaneko kondea ta abar. Kuba ta Filipinetako gora-beherak dituzte, gauero, ahoan. Baita Bartzelonan anarkistek ateratako zalaparta ere. Bilbotik etorria da egun haietan
Santa Agedara, nonahi irabazpide ta langai berriak
orduko sortuak zituen bizkaitar hura: Bitor Txabarri.
Eta atsegin omen zitzaion Cánovasi, bere irten-aldie-
tan eta, bidean atxematen zituen baserritarrekin zerbait hitz egitea. Espainiako buruzagiaren joan-etorri ta
ohiturak, ongi ikusiak zituen bai Angiolillok. Hamaika
aldiz eskuratu zitzaion honi, Cánovasi hurbil-hurbiletik
tiroa jaurtitzeko aukera. Baina kezka batek egiten
omen zion atzeraka: haren inguruko beste norbait,
tiroaz, zaurituko ote zuen beldurra. Txispa eskuan
eduki omen zuen bi aldiz, Cánovasi jaurtitzeko: Garagartza aldapa ondoko arbola baten atzetik behin; bestean berriz Arrasate herriko sarreran. Baina orduan
ere, zaldi-organ, Cánovasek andrea alboan izaki eta,
hiltzaileak ez nahi honi kalte egiterik. Dagonillaren
8ak ekarri zion, azkenean, Angiolillori aukera.
Igande zen. Gelaratuak ziren Cánovas jaunandreak, Mezatik itzulita. Irten ziren, eguerdiz, jantokirako asmotan. Eta andrea bere ezagun batekin gelditu zelarik Cánovas jarri zen galeriako aulki batean,
bakar-bakarrik, eguneroko bat eskuetan hartu ta irakurtzen. Ez zebilkion hiltzailea urruti. Cánovas nola
bakarrik zegoen ikusita, igo zen bestea antxintxiketan
bere gelara, pistola bila. Zapatak kenduta jantzi zituen
espartinak, ixilago ibiltzeagatik. Hurbildu zitzaion,
emeki-emeki, Cánovasi, ta jaurti zizkion hiru tiro. Odoletan lurrean etzanda gelditu zen, Espainiako buruza-
gia. Tiroak entzunik, jaitsi zen andrea antxintxiketan:
eta senarra itxura hartan ikusita, esan zizkion, eroturik, hiltzaileari egundainokoak. Hotz-hotzean erantzun
zion besteak: «A usted la respeto, porque es una
señora honrada; pero yo he cumplido con mi deber y
estoy tranquilo: he vengado a mis amigos de Montjuich». Ordubete barru hil zen Cánovas, ezaguerarik
gabe, azken Olio-Santua hartu izanik. Izugarriak izan
omen ziren, andrearen oinaze-agiriak. Hara, orduko
idazle batek dioena: «No lo podemos ver –Cánovasen
gorputzagatik dio–: su esposa se ha abrazado al cadáver y lo cubre con su cara, con sus brazos, con su
cuerpo. Aquel dolor causa espanto. Son la muerte y la
locura que se dan un beso». (Garai hartako idazkera.)
Bazter guziak ukitu ta ikaratu zituen, Santa Agedan gertatutako zorigaitz honek. Aho guzietan zebilen, Europan barna, gure Gipuzkoako herriska horren
izena. Ingalaterra ta Frantziako Agintaritzek jakinarazi
baitzioten Cánovasi –honek anarkisten aurka hartuak
zituen neurriengatik– beren gaizki-ikusia. Lehen egunetako zalaparta hartan, izan ziren esaten zutenak
ere, Kubako abertzaleen aginduz Angiolillok hil ote
zuen Cánovas. Ez dut uste ordea –Cánovas gure gaitzegile amorratuena izanagatik– euskaldunei hogen-
eman zienik inork. Gizona bizkarretik hiltzen ikasiak
ez garela, orok baitakite.
Cánovas erregezalerik handienari gertatu berria
jakin orduko, negarrak gaina hartuta, lehen-lehenik
Santa Agedarat etorri zena ba al dakizue nor izan zen?
Don Emilio Castelar, erkalzalerik goitiarrena. Oinazearen mendean omen zen heldu. Ta, hilari hurbilduz,
Donoso Cortés zenaren ahotik ikasiok esan omen
zituen oihuka: «Sócrates no fue tan grande por la vida
que vivió como por la muerte que le dieron... El
mundo se hubiera indignado contra Roma si hubiera
permitido Roma que César muriese de la muerte de
los demás hombres...» eta halakoak. Egia esan: Santa
Agedan esateko, ez deritzaizkit gaizki erranak...
Uztailaren 10ean eraman zuten gorputza Zumarragaraino. Handik gero Madrilera trenez baitzuten
eroango. Horra Lemaneko markesak nola emana
digun, Santa Agedatik Zumarragarainoko ibilaldi
haren berri: «Delante, en el testero, apoyada la cabeza sobre el hombro del marqués del Busto, la faz marmórea de doña Joaquina de Osma, desmayada, y
enfrente de ella, cubierto con un pañuelo blanco que
le atenuaba los rayos del sol, el celebérrino orador y
hombre político don Emilio Castelar. Seguían luego
muchos carruajes...»
Santa Agedatik irten berriak ziren gure gurasoak,
berri ikaragarri hura Bergararat heldu zenean. Hunkitu ziren zeharo. Egunero ikusia baitzuten Cánovas,
heriotzak atxeman zuen aulki hartantxe jarrita. Bergaratik alde egitea erabaki zuten kusian. Aita zenak ez
baitzuen, bere etxe aurrean gizona urkatzen ikusi
nahi. Segurarat ihes egin zuten, Lardizabaldarren
etxera. Ez zen jauregi zahar hartako nagusia –Lardizabal eta Altunaneko Iñigo jauna– ez zela diot, Cánovasen lagun handia. Bihotzean baitzeramazkien harek
ere, Cánovasek Euskalerriari eginak. Eta gure gurasoek zekarzkioten berriak entzun ondoren, zabaldu
omen zuen mahai gainean Euskalerriko mapa bat. Eta
Santa Ageda behatzarekin ikutuz: «Ikusazue –esan
omen zuen– Cánovasek heriotza non atxemana
dizuen: urkatu nahi izan dituen Gipuzkoa, Bizkaia ta
Araba hiru ahizpen erdi-erdi-erdian».
Seguran zeudela jakin zuten gure gurasoek,
Angiolillo Bergaran nola urkatua zuten. Hantxe dago
ehortzia ere: kanposantu ondoan. «Infernuko atea»
esaten genion guk gaztetan, leku hartara sartzeko
igaro behar zen ate gorriari. Beste gorputz bat ere
bazen leku hartantxe lurperatua: Osoro zenarena.
Honek bere aita hil eta, Bergaran urkatu zuten gero,
Santa Marina ondoko zubian. Elgoibarren sortua izan
Osoro hori, Eibarren hazia izanagatik. Halaxe dio, hari
eginikako kanta zaharrak:
Elgoibarren jaio, Eibarren hazia
Gogoan eukiko dau hil honen zortzia...
(urkatu zuten egunagatik dio).
Osoro ta Angiolilloren ondoan ehortziak dagoz
egun, guda-aroan Bergaran hil ziren moruen gorputzak. Afrikan sor eta Bergaran ehortzi? Badira Bergaran sor eta Afrikan ehortziak ere! Zer nahi duzu.
«Hamaika ikusteko jaio ginen eta», Bergaran esaten
den bezala.
1952
BEÑAT ELIZANBURU
–Jakin duzu, jauna?
–Zer.
–Beñat Elizanburu txoferrari gertatua?
–Zer zaio ba gertatu?
–Bart arratsean, Biriatutik heldu zela Azkainerat,
arbola jo ta xehatu omen du bere tarranta zahar hura.
Bai omen ditu zazpi hezur-edo hautsiak ere. Gaixo
Beñat, zortzi haurrideren aita-familiakoa!
–Nola zaio gertatu?
–Horra: ilundua zen, orduko. Aise ta ongi heldu
omen zen, patarra behetik, bere bi argiekin. Halako
batean, tiaka, arbola handi bat omen zitzaion bide
erdirat etorri. Zapla! Hura jo ta biak egin omen ditu
batean: arbola bota ta automobila xehatu. Eskerrak,
jauna, bakarrik heldu zela. Barneko haiek... Mattin
eta, Pettan eta, Xalbat eta... (ixil-ixilik belarrira) gaueko lanean utziak baitzituen nonbaiten.
–Gaixo Beñat!
–Ongi gaixoa ere. Hezurrenari ez zaiola sobera
kasu egin behar. Horiek antolatuko omen zaizkio, poliki-poliki, egonean. Bertzea du gaixto.
–Zer du ba bertzea?
–Izialdi hartan odola mobi, ta barneko urak omen
zaizkio haizeekin nahasi. Haiek gero odolarekin bat
eginik bururat jo ezkero... akabo gizona! Izerdia ere ez
baitu askotan nahi bezain laster heltzen. Jainko-txikiak
hola errana dio egun Gaxuxari: hezurrei lotu baino
lehen, borrokan hasiak diren barneko haiei behar zaiela errespetu pixkat sartu. Hartarako ez omen duzu,
ilargiaren beherapenarekin egositako arno beroa
bezalakorik. Harekin ari zaizkio.
–Etxerat ekarria dute?
–Egun goizean, bai jauna.
–Bon. Joanen naiz sarri haren ikusterat.
Eta izatua naiz, atzo bertan. Beti bezain potolo,
piper gorria baino gorriago zegoen Beñat gaixoa, bere
izara zurietan:
–Zer duzu Beñat?
–Arbola zikin hura...!
–Non duzu min, gaizoa?
–Behatz handian ez: arbola barnean utzia baitut.
Bertze nonahi.
Eta hatsa ezin harturik, gorputz guziko minetan
zegoen gure gizona; andreak tarteka ekartzen zion
arno bero hartarik edan orduko, arbola zikin hari zernahi erranka lotzen zitzaiola.
Ixilik alde egitea nuen onena. Belarri ondotik egin
nion agur. Harek niri, agur gisa, begi bat keinatu.
Gaxuxa, haren andreak, ate ondoraino lagundu ta
esan zidan:
–Haize gaiztoren bat nausitu zaio. Ez zaio barkatu
behar. Hari gaina hartu orduko salbo da. Hezurrak
arrimatuko dizkiote bai, gero ere. Zaharren errana
baita: «Hezurrak hezur, barneko haizeari beldur». Ta
errazu jauna: autoaren puskak, nork arrimatu behar
dizkigu guri? Handik heldu baitzen gure bizibidea.
Gaixo gu, orain ere! Beharraren eskutik, mixeriaren
besoetarat».
Beñat Elizanburu, nik orain aipatu honek, ez du
beste Elizanburu olerkari handi harekin zerikusirik.
Lodiegia, gizenegia, txikiegia, gorriegia duzue gure
Beñat, olerkari batekin urrundiko ahaidetasunik ere
izateko. Ostatuan, ilundu ta gero emanen dizkigu
urtean behinka zenbait bertso. Baina ez besterik. Bertsoak ez baitu eltzekaria gizentzen. Eta etxean
mahaia luze ta jatekoa labur. Gaixo Beñat: Azkainen
sortua, apaiz-mutil egondua, Sararat ezkondua, zortzi
haur munduratua, laborantzan saiatua, Ainhoan bizi-
tua, ostatuz jabetua (eros orduko saldua), gisako
bezain nahasia, gau-lanean ibilia, zernahi hasi ta
utzia. Lohitzunerat etorria, lehenik zaldilaria, gero txofer ikasia... Honen autorat igo baino lehen, egizak Ave
Maria!
Ez dakit noizkoa den –noizkoa ote?– Beñatek ibiltzen
duen tarranta zahar, handi, zabal, lodi, pixu, animali
hura. Harek ez turutarik behar: bidekoak iziarazteko,
nahiko ta gehiegi baita tarrantak berak ateratzen
duen zarata ta burrunba hura. Haren barnerat igotzeko, maitasun handiagoa behar zaiola Beñati norbere
buruari baino. Ta halere, ez duzue gure Beñat inoiz
lanik gabe atxemanen. Saran ezkontza dela edo Ezpeletan merkatu, Urruñan hiletak edo Senperen bataioa,
ez duzu Lapurdin gure Beñat gabeko jaialdi nahiz
zeremoniarik, zortzi ta hamar egun aurretik nondinoranahiko eskeak izaten dituela. Gauaz ere ez dira beti
lasaiak izaten Elizanburu jaun-andereen loaldiak:
apaiz behar dela edo midiku, pestarako izaki nahiz
gau-lanerako, Gaxuxa ohitua duzue senarraren albotik noiznahi jaiki behar izaten, ohe epel izerditu hura
utzirik. Eta leihoa ireki behar: kaletik oihuka ari zaizkienei erantzuteko. Gero berriz, senarrari hurbilduz,
esango dio eztiki-eztiki: «Mobi zaite Beñat gaixoa;
badugu orain ere jaiki beharra». Ta halere, nahasiak
baitira, zorretan bizi behar beti gaixook. Beñatek bere
tarrantari noiznahi ematen dizkion kaskakoak antolatzeko ere, aski sosik gabe. Ate ondoan emana du txartel txiki bat zintzilik: «Beñat Elizanburu. Txoferra. Kilometra bakotxa: egunez 50 libera. Gauaz 100. Gauaz
eta mozkorrekin 200».
Eskualerri osoa ibiltzen du gure Beñatek bere
tarranta barnean. Egun Mayi: jantzi zuriz, eskuetan
lore, aitaren ondoan jarririk elizarat doala. Atzo berriz
Garaziren alaba zekarren bataiatzera, izeba mutxurdinaren besoetan. Arbola bezain tente, pestaburu-jantziarekin, alboan aitatxi zaharra zutela. Bihar beharbada, Ezpeletan merkatu, baserritarrez betea ibiliko du
tarranta. Zazpi gizon eder, beltzez jantzirik, zekarzkien joan den ostegunean Urruñarat: Iñazio zenaren
hiletako esperantzetan. Eta ostiralean berriz, odoletan
eta oihuka, Biriatuko harrobian zauritutako langile
gazte bat, Uztaritze ondoko Jainko-txikiarengana. Etzi,
beharbada, kantari ekarriko ditu, Saran afari polita
agindua duten besteok. Eta kasu gero: noiznahi arkituko duzu-eta Beñaten beribila, bideskaren baten
alboan gauaz gelditua. Ez duzu handik muga urruti
izango. Ez-eta mandook. Mando zikinok. Dagoeneko,
gauerdi, beste aldean behar zutenok. To! Heldu dira.
Adi, adi –gau ilunean– mandoen urrats eta gizonen
txistuok. Tira Beñat, irten errekatik eta eman mando
haiei azken esku-kolpea! Hola, hola. Akabo! Igaro dute
muga. Ez da goizegi. Iaupa! Jadaneko beste aldean
dira-ta...
Gero biderdian:
–Pardon, Monsieur Elizanburu, vous rentrez à
Saint–Jean-de-Luz?
–Boui, boui; bou poubez monter boui si bou boulez. (Bien artean lau mustatxa ttenttedun bi mugazainei).
–Merci (haiek, tarranta barnerat igotzean).
–De quoi merci? Il faut bien elkar lagundu boui
dans la bie.
Senda zaitezela laster Beñat, arlote eder, Lapurdiko seme! Zure sendatze hori –bidetik ibiltzen diren
haur, emazteki, gizon, oilasko, zerri, ardi, behi, zakur
eta bertze bizidun denentzat arrisku izigarria izanik
ere. Nahikoa lukete hauek –zure tarrantaren arrabots
eta zaratak urrundik aditzean– mendirat-edo, teilaturat-edo, kanpandorrerat-edo... norabait alde egin.
Inork ez baitu erraten ahal ixil-ixilik, uste-ezean, agertzen zarenik.
1953
LURRAREN MINTZOA
Jaun eskolatu batek –izikorregia nik uste– hauxe
idatzi ez dit ba: «Aunque yo no comprendo desgraciadamente el vascuence, un amigo ha tenido la bondad
de traducirme su último artículo «Sagar-lore. Kirkir.
Kuku ta Pastualak». Me han parecido de interés algunas de sus observaciones sobre el teatro vasco antiguo y moderno. Pero he creído observar a través de
todo el artículo un cierto tufillo panteísta...».
Panteista? Zer duk hori? Hitz handi harrook: Panteismo-ta, Parlamentarismo-ta, Existencialismo-ta
horiek izitu egiten naute ni. Izitu ta nahasi zeharo. Ez
baititut aditzen. Ez baitiet itxurarik hartzen. Beñat
Larratxe nor den galdetzen badidazu, erantzungo
dizut kusian: hauxe. Baina Panteismo nor edo zer den
galdezka etorri ezkero, «ez dakit» erantzun beharko
dizut: ez baitut behin ere ikusia. Holako hitz handi
gutxiago balira, ez lirateke beharbada gizonen artean
horrenbeste denboragaltze ta borroka ibiliko.
Lurraren emanak euskaraz zaizkidala mintzo errana baitut. Horrek ene laguna izitu. Baina gizona: Jainkoaren mintzoa duzu lurraren mintzoa ere. Lurraren
mintzoa otoitza duzu. Jainkoak ezarritako Lege-betetzea baino otoitz ederragorik ez bada, porru-ta gari-ta
artoen urteroko sortze hura ere otoitza. Zer ba. Espainiako elizetan noizbait entzun izan diren gorroto-hitz
batzuk baino ederragoa ez ote zaio Jainkoari, menditontorretik errotara datorren erreka garbi haren
kanta? Iguzkiak horitutako gari-soro hura ere ez al
zaizu mintzatzen, etxeko ogiari buruz? Gari-soro beltzaran hauxe duzu ba, Jainko-semearen gorputz-gaia.
Bakoitzari bere hizkeraz egiten diola lurrak, egia
hutsa. Guri euskaraz noski. Fray Luis de Leon olerkaririk handienari, gazteleraz egiten zion bezala. Salamanca inguruetako lur latz haien mintzo ederra: «Del
monte en la ladera / De mi mano plantado tengo un
huerto / Que por la primavera...» Gure Elizanburuk ez
zuen segurki, Salamanca inguruetako lur soil haien
hizketa adituko. Ez-eta Fray Luis de Leon zenak Versaillesko oihanetakoa. Garcia Lorca zenak adituko ote
zuen, Sara inguruetako artalor haien mintzaira?
Etxe, ontasun, baserri bakoitzeko lurrek ere badutela beren hizkera. Beren hizkera berezia. Norbere
baratzakoarena duk eder. Lurrarekin gizonak bat egiten dizunean, gizona lurrari bezain beharrezkoa izaten
baitzaio bere lur hura gizonari. Eta elkarrengandik
urrun ezin etsi, ezin bizi, ezin egon. Lurrarenganako
maitasunik gabe, ez da niretzat egiazko abertzaletasunik. Hamaika gizon handi baino barneagotik eta
barneago mintzo zait niri –ene Herriaren izenean– nik
ongi dakidan oihan azpiko iturriño hura. Lurrarekin
hartu-emanik gabe ez da egiazko gizontasunik ere.
Itsaso nahiz lurrarengandik bizitzeko sortua baita
gizona berez. Unamunok dioena: «La civilización la
han inventado los hombres por no hacer una de estas
tres cosas: labrar, pescar o cazar». Itsasoa harrotua
dagoelarik, noiznahi ikusiko dituzu arrantzaleak, egon
ta egon, lehorretik beren itsasoari begira. Baita nekazariak ere beren lurrari so. Baina kaletar langileok
ikusi izan al dituzue inoiz, hiri nagusietan eta, beren
ola handi ilun haiei amodioz begira? Maitasunik gabeko lan hura ez al duk gizontasunaren etsai?
Badirela gure lurretan ere, esango didazue, euskaraz mintzo ez diren zuhaitz eta barazkiak. Egia hutsa.
Horra pinuok. Pinu ganorabakoak. Negu ta uda uniforme berarekin, gure mendietan goardia zibilak bezala
dagozenok. Gure gazte denboran ez zen –Gipuzkoa
alde hartan– pinu askorik ikusten, Oñatiko bidean edo,
horietakoren bat topatzen banuen, hari doi-doia bue-
nas tardes esanda, laster jarraitzen nion bideari. Holakoekin hobe baita berriketa gutxi ibili.
Haritz eta Pago izan ditut nire haurtzarotiko lagunik handienak. Baita Gaztainondo ere, Euskalerrian
bizi zela. Igorri baitzuten hau ere handik, geu bezalaxe. Orain ere, nonahi atxematen dudalarik, egiten
ditugu, euskaraz beti, berriketa luzeak. Harentzat ez
da falangistarik. Hura pinuengatik ibiltzen da zernahi
esanka: «Ikusiko dute, pinu zikinok, zu itzultzean.
Egun hura ere laster etorriko baita». Erantzun behar
izan nion lehengoan: «Hago ixilik Gaztainondo zozoa.
Gu ere halakoak esaten gabiltza-eta, hamazazpi urte
hauetan!»
Alboekin (platanuekin) eginak ditut, hemen Lapurdin, berriketa batzuk. Erdaraz gehienetan. Itsasertzekook behintzat erdaldunak baitira. Edozein hiztegitan
irakur daiteke: Platane. Arbre du Pays Basque au service du tourisme p.e. «Hôtel Maitagarria, tout confort,
terrasse sous les platanes». Alboen azpirat igortzen
zion Lotik bere Ramuntxo Gaxuxari. Eta horra: Pariseko eguneroko batean ere irakurria dut hauxe: «Le soir
sur la Côte Basque, c'est sous les platanes qu'on récite l'Angélus, qu'on danse le fandango, qu'on cache la
contrebande (!!!)» Lapurdi ta Baxenabarreko herrie-
tan badira haatik, etxe-aitzinetan eta, Zerbitzarik
bezain ederki euskaraz egiten duten albo itzal-emaile
politak. Alboa Lapurdiko. Haritza bizkaitar.
Sagarrondok bezain euskara ederra egiten duenik,
ez da Euskalerrian. Oraindik badira, erdaraz hitzik ikasia ez duten sagarrondo zaharrak. Orain landatzen
dituztenak-eta, kanpoko eskoletan ibiliak dira gehienak. Baina laster hartzen dute hauek ere berriz gure
lur-usaina. Eta egia diotsuet: ez da niretzat sagarusain gabeko egiazko Euskalerririk. Udareagatik zer
diodan? Mertxika ta horiek baino guretarragoa da bai
udarea. Baina ez sagarra bezain herrikoia. Baserri
jatorretan, sagarra eskainiko dizute orain ere. Herrietako jauntxo, midiku, mutxurdin, aberats eta apaiz
batzuen ale-baratza polit horietan atxemanen dituzue
orain ere udarerik ederrenak. Badakite bai hauek euskaraz zuk bezain ederki egiten baina, erdaraz nahiago
gehienetan. Handinahikeria pixkat sartua baitzaie
udareei. Ez da harritzekoa. Merkatuetan-eta garesti
saltzen direla-ta, euskaraz egiteko lotsatzen hasiak. Marrubiari ere
gertatzen zaiona. Ez gereziari ordea. Gure gerezi ederrok ez baitira, gorrienak ere, euskaraz egiten aise
lotsatuko. Topa zuei, Gerezi ta Sagar!
Porru gaixoa ere. Bururatuko al litzaizuke zuri,
gure Herrian porruari erdaraz egitea? Horretan argi
esan beharra dago: artoa ta porrua bezalako euskaldun garbirik, gutxi. Oso gutxi. Hor egoten dira porru
gaixook, gure baratzetan, tomateekin-eta ezin elkar
adituz. Hauek ez baitakite –ez-eta ikasi nahi ere– tutik
euskaraz. Horretan gure serorak baino okerragoak
ditut tomateok. Ikusten da bai, gorriak direla. Aspalditik jakina baita: gorrietan, gereziak eta Eibarko sozialistak omen euskaltzale bakarrak.
1953
BELAR ORGA LOKATZETAN
Zertan gara? Nora goaz? Zer ari gara, jaunak? Sar
gaitezen gure baitan. Eta jarri. Eta egon. Etxe barneko giroari ez baitzaio beldur izan behar.
Leiho gabeko etxeak ez direla alaiak izaten? Tarteka begiratu behar dela kanporat ere? Bai. Baina niri
behintzat sutondoan biltzen ikasiak diren sendi jatorrak zaizkit eder. Ez beti auzoari begira egoten diren
mutxurdin leihozaleak.
Gure baitan bagaude, gure baitaz ariko gara ere.
Eta horixe behar genuke euskaldun abertzaleok;
gurean egon eta guretik ari. Bestela, leiho ondoan
jarrita bizi behar bagara beti, auzoak bai jorratuko
ditugu ongi baina... etxeko artoak ez.
«Estos franquistas! Estos monárquicos!! Estos
ingleses!!! Estos americanos!!! y qué me dice Vd. de
Moscú? Y dónde me deja Vd. el Vaticano? Bueno, no
hablemos del Clero. Dónde está la solidaridad internacional socialista? Y qué me dice de la incongruencia
de las llamadas Democracias? El mundo ha perdido
todo decoro. Y toda lógica. Y toda vergüenza. 'Estoy
escribiendo un documento –esaten zidan lehengoan
gizon txiki batek– en que pongo verde a la Humanidad'. Asómese. Siéntese aquí, al lado de la ventana y
mire lo que están haciendo los vecinos. Es un escándalo».
Eta hola hogei urtez... ixildu gabe.
Belar-gurdi bat ekartzeko asmoz ateratuak ginen
etxetik. Eta horra: gurdia basan sartu. Gaua etorri
zitzaigun eta, idiketara joan beharrean, hasi ginen
predikatzen: bide hobeak behar omen ziren munduan
egin! Hogei urte igaroak dira geroztik. Bideak ez dituzte antolatu. Eta gure belar-gurdia hantxe dago beti:
lokatzetan sartua.
Borondate oneko xaxiletradu batzuk hurbildu izan
zaizkigu tarteka. Baina gurdiari begira jarririk, eskukolpe bat eman beharrean, predikatzen hasi haiek
ere: «Guk agintzean, antolatuko ditugu behar bezala
munduko bideak oro. Eta ez zaizue orduan gurdia
basan sartuko. Zatozte beraz. Eta egin gaitzazue geu
buruzagi.»
Eta hola, gurdia utzirik basan, joan ginen etxeko
guziak xaxiletraduen ondotik.
Iluntze batez, igaro omen ziren handik baserritar
bi. Eta gurdia basan ikusiz, lotu omen ziren eleketan:
–Nongoa duk belar-orga hori?
–Larraldia-koa.
–Eta non dituk ba Larraldiako gizonak?
–Xaxiletraduek eramanak dituzte predikatzera.
–Ez dakit zertaz ari diren, gizon handi horiek erdaraz ari baitira.
–Baina, ari direla bazekiat.
–Predikatzen? Etxeko gurdia basan eta, predikatzen? Hobe lukete, indarka, gurdia basatik atera.
–Ez omen dute hartarako nahikoa indar. Horregatik joan dira xaxiletraduen bila.
–Xaxiletraduen bila? Holakoetan, motel, trabarako
besterik ez dituk xaxiletraduak. Laguntza behar izatekotan, ekarri idi-pare bat. Bestela, trabarako, hobeak
dituk etxekoak bakarrik.
Errekatik beste aldera, bada baserri eder bat.
Amerikar batena. Misterenea esaten diote etxeari.
Hango nagusia arlote xamarra omen da baina, indartsua eta aberatsa izugarri. Harek badu tratorea ere.
Harek nahi balu, belar-gurdia hartu eta eramango
liguke airean etxeraino. Baina... orain Alkatearen
lagun handia izaki amerikar hori eta, gu laguntzen
bagaitu harekin gero haserretuko ote den beldur. Hola
izaten dira herriko kontuak...
Orain urte batzuk dela –azken guda nagusia bururatu ondoren– hurbildu ginen iluntze batez amerikar
harengana. Xaxiletraduak ere, beti bezala, gurekin
genituen. Sukaldean hartu gintuen etxeko nagusiak:
txapela buruan, pipa ahoan, zangoak mahaian, eta
besoak uztartuta:
–How do you do? Ze behar zenuten, jaunak?
–Belar gurdia dugu basan sartua. Zuk baduzu tratore azkarra. Harekin...
–Ze bidetik nahi duzue gurdia etxeraino eraman?
–Ezkerreko bidetik. Hori bai. Ezkerreko bidetik ez
izatekotan, hobe dugu gurdia bertan utzi. Xaxiletraduak ere ezker aldekoak ditugu eta, ez genituzke
bidean galdu behar.
–Nik zuen gurdia eramatekotan, erdiko bidetik
eramango dut. Niri hola komeni. Tratorearentzat ere,
bide pullitagoa dut hura.
–Ez jauna. Ezkerrekotik eramango dugu.
–Ez nik aterata.
–Belar-gurdia gurea da!
–Bai baina... tratorea ez!
Horretan gelditu ginen. Mistereneako nagusiarekin zaputz atera ginen. Sasiletraduak haserre. Baratzako atetik itzulita, ikustekoa zen nola oihu egiten
zioten indianoari: «Usted? Usted ni es demócrata ni es
nada, hombre. Lo que usted busca es seguir mangoneando en el pueblo a través de este cazurro de alcalde. Y como él necesita de losatacones que usted
tiene... Qué vergüenza! Cuando nosotros mandemos,
ya verá qué pronto van a parar los dos al río! Usted y
su tractor. Pobres vacas de Misterenea! Menudo baño
les espera a ellas también!»
Kalera atera ginenean, esan nien xaxiletraduei:
–Tratorea galdu diagu. Idirik baduzue zuek?
–Pero señor! –denek batera niri– qué pesado se
pone usted con su dichoso tractor y sus dichosos bueyes, hombre!
Eta beharbada egia izaki baina, zer nahi duzu. Nik
beti hau bainuen buruan: gure belar-gurdia!
Urteak joan eta urteak etorri, herri hartan ez zen
aldaketa handirik. Alkate bera beti alkate, Amerikarra
herriko nagusi, aguazilla geroz-ta gizenago eta beste
gehienak gosez. Erretore jaunak, igandeetan, alkatea
goretsi behar izaten zuen. Eta besterik ez. Egun eta
gauaz herria ixil. Ostatuetan-edo zarata apur bat egiten bazen, aguazilla sartu eta makilaka lotzen zen.
Zerbait jakin behar izatekotan, herriko pregoiak
entzun behar izaten ziren. Beste berri-emailerik ez
zen. Eta alkatea sosik gabe gelditzen zelarik, Mistereneako nagusiarengana joan eta harek zizkion sakelak
betetzen. Zer esanik ez: gure belar-gurdia beti hantxe
lokatzetan makurtua. Hego-haizeak sakabanatzen
hasiak zituen gure belarrok. Eta makina bat kanpoko
belar nahasi ekarriak zizkion gurdiari. Iluntzearekin,
hilerriraino igo biak eta: «Hemengo ixiltasun eta bake
ederra!», esaten zion alkateak amerikarrari. Eta
honek «Oh yes!».
Egun batez, alkateak oihu hauxe zabalarazi zuen
herrian: «Amadísimos adversarios y enemigos míos.
Este pregón es para vosotros. Me lo dicta la gratitud.
Pues dejando de lado al Americano y al Alguacil del
pueblo, a quienes principalmente sigo debiendo la
alcaldía, sois vosotros, mis queridísimos adversarios,
los únicos verdaderos amigos que me quedan. No olvidaré nunca todo lo que os debo. Vuestras discusiones
bizantinas, el sectarismo de que afortunadamente
habéis dado siempre prueba, vuestra habilidad en
luchar a cada momento por lo imposible contra lo más
o menos posible y, sobre todo, el cuidado que habéis
puesto en llegar siempre a la estación después de la
salida de cada tren... Son circunstancias todas que, de
modo admirable, vienen prolongando mi agonía. (Per-
dón, quería decir mi alcaldía.) El triunfo es de todos.
Los de don Juan habéis obtenido que no venga don
Diego. Los de don Diego habéis logrado que no venga
don Juan. Y yo he conseguido que no venga don Juan
ni don Diego. Ya veis, con un poco de buena voluntad,
cómo se puede dar gusto a todo el mundo. Gracias.
Vuestro Alcalde, Francisco del Pardo. Advertencia:
Vuestra amenaza al Alguacil de arrancarle el bastón
de la mano para aplicárselo en cierta otra parte y la
promesa al Americano de tirarle el tractor al agua, me
han venido siendo de particular utilidad. En cuanto les
hablo de vosotros, se me agarran ambos a los calzones y ya no me sueltan.»
Cánovas buruzagiari, pesta-gogo handirik ekarriko.
Berri-emaileak deitu zituen egun haietan Donostian,
eta hauxe esan: «Aunque se concediese a la isla de
Cuba una autonomía análoga a la del Canadá por
Inglaterra, no por eso dejaría de haber en la Gran Antilla pequeños grupos que asaltaran los fuertes y volasen los trenes, porque la insurrección filibustera tiene
carácter separatista». Ez da harritzekoa: «Guerra
separatista» esaten baitzion Cánovasek, Euskalerriko
karlatarrenari ere. Bartzelonan gertatu berriak ere
aipatu zituen Cánovasek Donostian. Esanaz: «Anarkistek sortu berria duten matxinada horretan, hil edo
zaurituak izan dira 105 hiritar; guk aldiz, horren ondotik, ez ditugu bost anarkista besterik urkatu. Biguinak
izan gara, beraz». Baina Espainian, eta Espainiatik
kanpo ere, baziren barkatuko ez ziotenak. Itzul gaitezen, beraz, harira.
Londres hoteleko bere gelan zegoen Cánovas iluntze batez, bakar-bakarrik, begiak itxirik eta etzanda,
atseden pixkat hartzen. Iduritu zitzaion halako batez,
atea zabaldu ta norbait gela barnean sartu zitzaiola.
«Quién es?» egin zuen oihu. Eta, oihuaren ondotik,
itzal bat-edo ikusi ere ihesean. Ez zion Cánovasek,
gertatuari, garrantzirik eman. Baina haren andrea
artean –hotel ondoko Benquet liburutegian– erosketak
egiten ari zela, sartu zen denda barnera, zalapartaka,
gizon bat. Aitzakia asmatu ta irten omen zen lasterka
berriz. Ez zion Cánovasen andreak ere, gertatuari axo-
larik egin. Gero, ordea, hiltzaileak berak aitortu: Cánovasen gelan nola sartu zen eta, harek egindako oihuaz
zaindariak ernetuko ote ziren beldur, hoteletik antxintxiketan irtenik, bere burua izkutatzeko asmoz ondoko liburutegi batean nola sartu zen. Espainiako buruzagiaren atzetik ibili zen beraz Angiolillo, Donostian.
Ta hura Santa Agedarat abiatu orduko, harako bidea
hartu zuen hiltzaileak ere, ur-aitzakiz. Denbora hartako ertzainen begi ernea! Beren buruak hobekixago
zainduak ote dituzten nago, gure egunetako jauntxoek.
Sei egun egin zituen Cánovasek Donostian. Uztailaren 30ean heldu ziren senar-emazteak Santa Agedara. Zoraturik omen zegoen Cánovas bakeleku hartan.
Afal ondoren eta, badu norekin berriketa egin ere.
Hantxe baitagoz Madrileko bere zenbait lagun: Esquilache ta Revilla de la Cañadaneko markesa andreak,
Zayas buruzagi zenaren alarguna, Aldamaneko kondea ta abar. Kuba ta Filipinetako gora-beherak dituzte, gauero, ahoan. Baita Bartzelonan anarkistek ateratako zalaparta ere. Bilbotik etorria da egun haietan
Santa Agedara, nonahi irabazpide ta langai berriak
orduko sortuak zituen bizkaitar hura: Bitor Txabarri.
Eta atsegin omen zitzaion Cánovasi, bere irten-aldie-
tan eta, bidean atxematen zituen baserritarrekin zerbait hitz egitea. Espainiako buruzagiaren joan-etorri ta
ohiturak, ongi ikusiak zituen bai Angiolillok. Hamaika
aldiz eskuratu zitzaion honi, Cánovasi hurbil-hurbiletik
tiroa jaurtitzeko aukera. Baina kezka batek egiten
omen zion atzeraka: haren inguruko beste norbait,
tiroaz, zaurituko ote zuen beldurra. Txispa eskuan
eduki omen zuen bi aldiz, Cánovasi jaurtitzeko: Garagartza aldapa ondoko arbola baten atzetik behin; bestean berriz Arrasate herriko sarreran. Baina orduan
ere, zaldi-organ, Cánovasek andrea alboan izaki eta,
hiltzaileak ez nahi honi kalte egiterik. Dagonillaren
8ak ekarri zion, azkenean, Angiolillori aukera.
Igande zen. Gelaratuak ziren Cánovas jaunandreak, Mezatik itzulita. Irten ziren, eguerdiz, jantokirako asmotan. Eta andrea bere ezagun batekin gelditu zelarik Cánovas jarri zen galeriako aulki batean,
bakar-bakarrik, eguneroko bat eskuetan hartu ta irakurtzen. Ez zebilkion hiltzailea urruti. Cánovas nola
bakarrik zegoen ikusita, igo zen bestea antxintxiketan
bere gelara, pistola bila. Zapatak kenduta jantzi zituen
espartinak, ixilago ibiltzeagatik. Hurbildu zitzaion,
emeki-emeki, Cánovasi, ta jaurti zizkion hiru tiro. Odoletan lurrean etzanda gelditu zen, Espainiako buruza-
gia. Tiroak entzunik, jaitsi zen andrea antxintxiketan:
eta senarra itxura hartan ikusita, esan zizkion, eroturik, hiltzaileari egundainokoak. Hotz-hotzean erantzun
zion besteak: «A usted la respeto, porque es una
señora honrada; pero yo he cumplido con mi deber y
estoy tranquilo: he vengado a mis amigos de Montjuich». Ordubete barru hil zen Cánovas, ezaguerarik
gabe, azken Olio-Santua hartu izanik. Izugarriak izan
omen ziren, andrearen oinaze-agiriak. Hara, orduko
idazle batek dioena: «No lo podemos ver –Cánovasen
gorputzagatik dio–: su esposa se ha abrazado al cadáver y lo cubre con su cara, con sus brazos, con su
cuerpo. Aquel dolor causa espanto. Son la muerte y la
locura que se dan un beso». (Garai hartako idazkera.)
Bazter guziak ukitu ta ikaratu zituen, Santa Agedan gertatutako zorigaitz honek. Aho guzietan zebilen, Europan barna, gure Gipuzkoako herriska horren
izena. Ingalaterra ta Frantziako Agintaritzek jakinarazi
baitzioten Cánovasi –honek anarkisten aurka hartuak
zituen neurriengatik– beren gaizki-ikusia. Lehen egunetako zalaparta hartan, izan ziren esaten zutenak
ere, Kubako abertzaleen aginduz Angiolillok hil ote
zuen Cánovas. Ez dut uste ordea –Cánovas gure gaitzegile amorratuena izanagatik– euskaldunei hogen-
eman zienik inork. Gizona bizkarretik hiltzen ikasiak
ez garela, orok baitakite.
Cánovas erregezalerik handienari gertatu berria
jakin orduko, negarrak gaina hartuta, lehen-lehenik
Santa Agedarat etorri zena ba al dakizue nor izan zen?
Don Emilio Castelar, erkalzalerik goitiarrena. Oinazearen mendean omen zen heldu. Ta, hilari hurbilduz,
Donoso Cortés zenaren ahotik ikasiok esan omen
zituen oihuka: «Sócrates no fue tan grande por la vida
que vivió como por la muerte que le dieron... El
mundo se hubiera indignado contra Roma si hubiera
permitido Roma que César muriese de la muerte de
los demás hombres...» eta halakoak. Egia esan: Santa
Agedan esateko, ez deritzaizkit gaizki erranak...
Uztailaren 10ean eraman zuten gorputza Zumarragaraino. Handik gero Madrilera trenez baitzuten
eroango. Horra Lemaneko markesak nola emana
digun, Santa Agedatik Zumarragarainoko ibilaldi
haren berri: «Delante, en el testero, apoyada la cabeza sobre el hombro del marqués del Busto, la faz marmórea de doña Joaquina de Osma, desmayada, y
enfrente de ella, cubierto con un pañuelo blanco que
le atenuaba los rayos del sol, el celebérrino orador y
hombre político don Emilio Castelar. Seguían luego
muchos carruajes...»
Santa Agedatik irten berriak ziren gure gurasoak,
berri ikaragarri hura Bergararat heldu zenean. Hunkitu ziren zeharo. Egunero ikusia baitzuten Cánovas,
heriotzak atxeman zuen aulki hartantxe jarrita. Bergaratik alde egitea erabaki zuten kusian. Aita zenak ez
baitzuen, bere etxe aurrean gizona urkatzen ikusi
nahi. Segurarat ihes egin zuten, Lardizabaldarren
etxera. Ez zen jauregi zahar hartako nagusia –Lardizabal eta Altunaneko Iñigo jauna– ez zela diot, Cánovasen lagun handia. Bihotzean baitzeramazkien harek
ere, Cánovasek Euskalerriari eginak. Eta gure gurasoek zekarzkioten berriak entzun ondoren, zabaldu
omen zuen mahai gainean Euskalerriko mapa bat. Eta
Santa Ageda behatzarekin ikutuz: «Ikusazue –esan
omen zuen– Cánovasek heriotza non atxemana
dizuen: urkatu nahi izan dituen Gipuzkoa, Bizkaia ta
Araba hiru ahizpen erdi-erdi-erdian».
Seguran zeudela jakin zuten gure gurasoek,
Angiolillo Bergaran nola urkatua zuten. Hantxe dago
ehortzia ere: kanposantu ondoan. «Infernuko atea»
esaten genion guk gaztetan, leku hartara sartzeko
igaro behar zen ate gorriari. Beste gorputz bat ere
bazen leku hartantxe lurperatua: Osoro zenarena.
Honek bere aita hil eta, Bergaran urkatu zuten gero,
Santa Marina ondoko zubian. Elgoibarren sortua izan
Osoro hori, Eibarren hazia izanagatik. Halaxe dio, hari
eginikako kanta zaharrak:
Elgoibarren jaio, Eibarren hazia
Gogoan eukiko dau hil honen zortzia...
(urkatu zuten egunagatik dio).
Osoro ta Angiolilloren ondoan ehortziak dagoz
egun, guda-aroan Bergaran hil ziren moruen gorputzak. Afrikan sor eta Bergaran ehortzi? Badira Bergaran sor eta Afrikan ehortziak ere! Zer nahi duzu.
«Hamaika ikusteko jaio ginen eta», Bergaran esaten
den bezala.
1952
BEÑAT ELIZANBURU
–Jakin duzu, jauna?
–Zer.
–Beñat Elizanburu txoferrari gertatua?
–Zer zaio ba gertatu?
–Bart arratsean, Biriatutik heldu zela Azkainerat,
arbola jo ta xehatu omen du bere tarranta zahar hura.
Bai omen ditu zazpi hezur-edo hautsiak ere. Gaixo
Beñat, zortzi haurrideren aita-familiakoa!
–Nola zaio gertatu?
–Horra: ilundua zen, orduko. Aise ta ongi heldu
omen zen, patarra behetik, bere bi argiekin. Halako
batean, tiaka, arbola handi bat omen zitzaion bide
erdirat etorri. Zapla! Hura jo ta biak egin omen ditu
batean: arbola bota ta automobila xehatu. Eskerrak,
jauna, bakarrik heldu zela. Barneko haiek... Mattin
eta, Pettan eta, Xalbat eta... (ixil-ixilik belarrira) gaueko lanean utziak baitzituen nonbaiten.
–Gaixo Beñat!
–Ongi gaixoa ere. Hezurrenari ez zaiola sobera
kasu egin behar. Horiek antolatuko omen zaizkio, poliki-poliki, egonean. Bertzea du gaixto.
–Zer du ba bertzea?
–Izialdi hartan odola mobi, ta barneko urak omen
zaizkio haizeekin nahasi. Haiek gero odolarekin bat
eginik bururat jo ezkero... akabo gizona! Izerdia ere ez
baitu askotan nahi bezain laster heltzen. Jainko-txikiak
hola errana dio egun Gaxuxari: hezurrei lotu baino
lehen, borrokan hasiak diren barneko haiei behar zaiela errespetu pixkat sartu. Hartarako ez omen duzu,
ilargiaren beherapenarekin egositako arno beroa
bezalakorik. Harekin ari zaizkio.
–Etxerat ekarria dute?
–Egun goizean, bai jauna.
–Bon. Joanen naiz sarri haren ikusterat.
Eta izatua naiz, atzo bertan. Beti bezain potolo,
piper gorria baino gorriago zegoen Beñat gaixoa, bere
izara zurietan:
–Zer duzu Beñat?
–Arbola zikin hura...!
–Non duzu min, gaizoa?
–Behatz handian ez: arbola barnean utzia baitut.
Bertze nonahi.
Eta hatsa ezin harturik, gorputz guziko minetan
zegoen gure gizona; andreak tarteka ekartzen zion
arno bero hartarik edan orduko, arbola zikin hari zernahi erranka lotzen zitzaiola.
Ixilik alde egitea nuen onena. Belarri ondotik egin
nion agur. Harek niri, agur gisa, begi bat keinatu.
Gaxuxa, haren andreak, ate ondoraino lagundu ta
esan zidan:
–Haize gaiztoren bat nausitu zaio. Ez zaio barkatu
behar. Hari gaina hartu orduko salbo da. Hezurrak
arrimatuko dizkiote bai, gero ere. Zaharren errana
baita: «Hezurrak hezur, barneko haizeari beldur». Ta
errazu jauna: autoaren puskak, nork arrimatu behar
dizkigu guri? Handik heldu baitzen gure bizibidea.
Gaixo gu, orain ere! Beharraren eskutik, mixeriaren
besoetarat».
Beñat Elizanburu, nik orain aipatu honek, ez du
beste Elizanburu olerkari handi harekin zerikusirik.
Lodiegia, gizenegia, txikiegia, gorriegia duzue gure
Beñat, olerkari batekin urrundiko ahaidetasunik ere
izateko. Ostatuan, ilundu ta gero emanen dizkigu
urtean behinka zenbait bertso. Baina ez besterik. Bertsoak ez baitu eltzekaria gizentzen. Eta etxean
mahaia luze ta jatekoa labur. Gaixo Beñat: Azkainen
sortua, apaiz-mutil egondua, Sararat ezkondua, zortzi
haur munduratua, laborantzan saiatua, Ainhoan bizi-
tua, ostatuz jabetua (eros orduko saldua), gisako
bezain nahasia, gau-lanean ibilia, zernahi hasi ta
utzia. Lohitzunerat etorria, lehenik zaldilaria, gero txofer ikasia... Honen autorat igo baino lehen, egizak Ave
Maria!
Ez dakit noizkoa den –noizkoa ote?– Beñatek ibiltzen
duen tarranta zahar, handi, zabal, lodi, pixu, animali
hura. Harek ez turutarik behar: bidekoak iziarazteko,
nahiko ta gehiegi baita tarrantak berak ateratzen
duen zarata ta burrunba hura. Haren barnerat igotzeko, maitasun handiagoa behar zaiola Beñati norbere
buruari baino. Ta halere, ez duzue gure Beñat inoiz
lanik gabe atxemanen. Saran ezkontza dela edo Ezpeletan merkatu, Urruñan hiletak edo Senperen bataioa,
ez duzu Lapurdin gure Beñat gabeko jaialdi nahiz
zeremoniarik, zortzi ta hamar egun aurretik nondinoranahiko eskeak izaten dituela. Gauaz ere ez dira beti
lasaiak izaten Elizanburu jaun-andereen loaldiak:
apaiz behar dela edo midiku, pestarako izaki nahiz
gau-lanerako, Gaxuxa ohitua duzue senarraren albotik noiznahi jaiki behar izaten, ohe epel izerditu hura
utzirik. Eta leihoa ireki behar: kaletik oihuka ari zaizkienei erantzuteko. Gero berriz, senarrari hurbilduz,
esango dio eztiki-eztiki: «Mobi zaite Beñat gaixoa;
badugu orain ere jaiki beharra». Ta halere, nahasiak
baitira, zorretan bizi behar beti gaixook. Beñatek bere
tarrantari noiznahi ematen dizkion kaskakoak antolatzeko ere, aski sosik gabe. Ate ondoan emana du txartel txiki bat zintzilik: «Beñat Elizanburu. Txoferra. Kilometra bakotxa: egunez 50 libera. Gauaz 100. Gauaz
eta mozkorrekin 200».
Eskualerri osoa ibiltzen du gure Beñatek bere
tarranta barnean. Egun Mayi: jantzi zuriz, eskuetan
lore, aitaren ondoan jarririk elizarat doala. Atzo berriz
Garaziren alaba zekarren bataiatzera, izeba mutxurdinaren besoetan. Arbola bezain tente, pestaburu-jantziarekin, alboan aitatxi zaharra zutela. Bihar beharbada, Ezpeletan merkatu, baserritarrez betea ibiliko du
tarranta. Zazpi gizon eder, beltzez jantzirik, zekarzkien joan den ostegunean Urruñarat: Iñazio zenaren
hiletako esperantzetan. Eta ostiralean berriz, odoletan
eta oihuka, Biriatuko harrobian zauritutako langile
gazte bat, Uztaritze ondoko Jainko-txikiarengana. Etzi,
beharbada, kantari ekarriko ditu, Saran afari polita
agindua duten besteok. Eta kasu gero: noiznahi arkituko duzu-eta Beñaten beribila, bideskaren baten
alboan gauaz gelditua. Ez duzu handik muga urruti
izango. Ez-eta mandook. Mando zikinok. Dagoeneko,
gauerdi, beste aldean behar zutenok. To! Heldu dira.
Adi, adi –gau ilunean– mandoen urrats eta gizonen
txistuok. Tira Beñat, irten errekatik eta eman mando
haiei azken esku-kolpea! Hola, hola. Akabo! Igaro dute
muga. Ez da goizegi. Iaupa! Jadaneko beste aldean
dira-ta...
Gero biderdian:
–Pardon, Monsieur Elizanburu, vous rentrez à
Saint–Jean-de-Luz?
–Boui, boui; bou poubez monter boui si bou boulez. (Bien artean lau mustatxa ttenttedun bi mugazainei).
–Merci (haiek, tarranta barnerat igotzean).
–De quoi merci? Il faut bien elkar lagundu boui
dans la bie.
Senda zaitezela laster Beñat, arlote eder, Lapurdiko seme! Zure sendatze hori –bidetik ibiltzen diren
haur, emazteki, gizon, oilasko, zerri, ardi, behi, zakur
eta bertze bizidun denentzat arrisku izigarria izanik
ere. Nahikoa lukete hauek –zure tarrantaren arrabots
eta zaratak urrundik aditzean– mendirat-edo, teilaturat-edo, kanpandorrerat-edo... norabait alde egin.
Inork ez baitu erraten ahal ixil-ixilik, uste-ezean, agertzen zarenik.
1953
LURRAREN MINTZOA
Jaun eskolatu batek –izikorregia nik uste– hauxe
idatzi ez dit ba: «Aunque yo no comprendo desgraciadamente el vascuence, un amigo ha tenido la bondad
de traducirme su último artículo «Sagar-lore. Kirkir.
Kuku ta Pastualak». Me han parecido de interés algunas de sus observaciones sobre el teatro vasco antiguo y moderno. Pero he creído observar a través de
todo el artículo un cierto tufillo panteísta...».
Panteista? Zer duk hori? Hitz handi harrook: Panteismo-ta, Parlamentarismo-ta, Existencialismo-ta
horiek izitu egiten naute ni. Izitu ta nahasi zeharo. Ez
baititut aditzen. Ez baitiet itxurarik hartzen. Beñat
Larratxe nor den galdetzen badidazu, erantzungo
dizut kusian: hauxe. Baina Panteismo nor edo zer den
galdezka etorri ezkero, «ez dakit» erantzun beharko
dizut: ez baitut behin ere ikusia. Holako hitz handi
gutxiago balira, ez lirateke beharbada gizonen artean
horrenbeste denboragaltze ta borroka ibiliko.
Lurraren emanak euskaraz zaizkidala mintzo errana baitut. Horrek ene laguna izitu. Baina gizona: Jainkoaren mintzoa duzu lurraren mintzoa ere. Lurraren
mintzoa otoitza duzu. Jainkoak ezarritako Lege-betetzea baino otoitz ederragorik ez bada, porru-ta gari-ta
artoen urteroko sortze hura ere otoitza. Zer ba. Espainiako elizetan noizbait entzun izan diren gorroto-hitz
batzuk baino ederragoa ez ote zaio Jainkoari, menditontorretik errotara datorren erreka garbi haren
kanta? Iguzkiak horitutako gari-soro hura ere ez al
zaizu mintzatzen, etxeko ogiari buruz? Gari-soro beltzaran hauxe duzu ba, Jainko-semearen gorputz-gaia.
Bakoitzari bere hizkeraz egiten diola lurrak, egia
hutsa. Guri euskaraz noski. Fray Luis de Leon olerkaririk handienari, gazteleraz egiten zion bezala. Salamanca inguruetako lur latz haien mintzo ederra: «Del
monte en la ladera / De mi mano plantado tengo un
huerto / Que por la primavera...» Gure Elizanburuk ez
zuen segurki, Salamanca inguruetako lur soil haien
hizketa adituko. Ez-eta Fray Luis de Leon zenak Versaillesko oihanetakoa. Garcia Lorca zenak adituko ote
zuen, Sara inguruetako artalor haien mintzaira?
Etxe, ontasun, baserri bakoitzeko lurrek ere badutela beren hizkera. Beren hizkera berezia. Norbere
baratzakoarena duk eder. Lurrarekin gizonak bat egiten dizunean, gizona lurrari bezain beharrezkoa izaten
baitzaio bere lur hura gizonari. Eta elkarrengandik
urrun ezin etsi, ezin bizi, ezin egon. Lurrarenganako
maitasunik gabe, ez da niretzat egiazko abertzaletasunik. Hamaika gizon handi baino barneagotik eta
barneago mintzo zait niri –ene Herriaren izenean– nik
ongi dakidan oihan azpiko iturriño hura. Lurrarekin
hartu-emanik gabe ez da egiazko gizontasunik ere.
Itsaso nahiz lurrarengandik bizitzeko sortua baita
gizona berez. Unamunok dioena: «La civilización la
han inventado los hombres por no hacer una de estas
tres cosas: labrar, pescar o cazar». Itsasoa harrotua
dagoelarik, noiznahi ikusiko dituzu arrantzaleak, egon
ta egon, lehorretik beren itsasoari begira. Baita nekazariak ere beren lurrari so. Baina kaletar langileok
ikusi izan al dituzue inoiz, hiri nagusietan eta, beren
ola handi ilun haiei amodioz begira? Maitasunik gabeko lan hura ez al duk gizontasunaren etsai?
Badirela gure lurretan ere, esango didazue, euskaraz mintzo ez diren zuhaitz eta barazkiak. Egia hutsa.
Horra pinuok. Pinu ganorabakoak. Negu ta uda uniforme berarekin, gure mendietan goardia zibilak bezala
dagozenok. Gure gazte denboran ez zen –Gipuzkoa
alde hartan– pinu askorik ikusten, Oñatiko bidean edo,
horietakoren bat topatzen banuen, hari doi-doia bue-
nas tardes esanda, laster jarraitzen nion bideari. Holakoekin hobe baita berriketa gutxi ibili.
Haritz eta Pago izan ditut nire haurtzarotiko lagunik handienak. Baita Gaztainondo ere, Euskalerrian
bizi zela. Igorri baitzuten hau ere handik, geu bezalaxe. Orain ere, nonahi atxematen dudalarik, egiten
ditugu, euskaraz beti, berriketa luzeak. Harentzat ez
da falangistarik. Hura pinuengatik ibiltzen da zernahi
esanka: «Ikusiko dute, pinu zikinok, zu itzultzean.
Egun hura ere laster etorriko baita». Erantzun behar
izan nion lehengoan: «Hago ixilik Gaztainondo zozoa.
Gu ere halakoak esaten gabiltza-eta, hamazazpi urte
hauetan!»
Alboekin (platanuekin) eginak ditut, hemen Lapurdin, berriketa batzuk. Erdaraz gehienetan. Itsasertzekook behintzat erdaldunak baitira. Edozein hiztegitan
irakur daiteke: Platane. Arbre du Pays Basque au service du tourisme p.e. «Hôtel Maitagarria, tout confort,
terrasse sous les platanes». Alboen azpirat igortzen
zion Lotik bere Ramuntxo Gaxuxari. Eta horra: Pariseko eguneroko batean ere irakurria dut hauxe: «Le soir
sur la Côte Basque, c'est sous les platanes qu'on récite l'Angélus, qu'on danse le fandango, qu'on cache la
contrebande (!!!)» Lapurdi ta Baxenabarreko herrie-
tan badira haatik, etxe-aitzinetan eta, Zerbitzarik
bezain ederki euskaraz egiten duten albo itzal-emaile
politak. Alboa Lapurdiko. Haritza bizkaitar.
Sagarrondok bezain euskara ederra egiten duenik,
ez da Euskalerrian. Oraindik badira, erdaraz hitzik ikasia ez duten sagarrondo zaharrak. Orain landatzen
dituztenak-eta, kanpoko eskoletan ibiliak dira gehienak. Baina laster hartzen dute hauek ere berriz gure
lur-usaina. Eta egia diotsuet: ez da niretzat sagarusain gabeko egiazko Euskalerririk. Udareagatik zer
diodan? Mertxika ta horiek baino guretarragoa da bai
udarea. Baina ez sagarra bezain herrikoia. Baserri
jatorretan, sagarra eskainiko dizute orain ere. Herrietako jauntxo, midiku, mutxurdin, aberats eta apaiz
batzuen ale-baratza polit horietan atxemanen dituzue
orain ere udarerik ederrenak. Badakite bai hauek euskaraz zuk bezain ederki egiten baina, erdaraz nahiago
gehienetan. Handinahikeria pixkat sartua baitzaie
udareei. Ez da harritzekoa. Merkatuetan-eta garesti
saltzen direla-ta, euskaraz egiteko lotsatzen hasiak. Marrubiari ere
gertatzen zaiona. Ez gereziari ordea. Gure gerezi ederrok ez baitira, gorrienak ere, euskaraz egiten aise
lotsatuko. Topa zuei, Gerezi ta Sagar!
Porru gaixoa ere. Bururatuko al litzaizuke zuri,
gure Herrian porruari erdaraz egitea? Horretan argi
esan beharra dago: artoa ta porrua bezalako euskaldun garbirik, gutxi. Oso gutxi. Hor egoten dira porru
gaixook, gure baratzetan, tomateekin-eta ezin elkar
adituz. Hauek ez baitakite –ez-eta ikasi nahi ere– tutik
euskaraz. Horretan gure serorak baino okerragoak
ditut tomateok. Ikusten da bai, gorriak direla. Aspalditik jakina baita: gorrietan, gereziak eta Eibarko sozialistak omen euskaltzale bakarrak.
1953
BELAR ORGA LOKATZETAN
Zertan gara? Nora goaz? Zer ari gara, jaunak? Sar
gaitezen gure baitan. Eta jarri. Eta egon. Etxe barneko giroari ez baitzaio beldur izan behar.
Leiho gabeko etxeak ez direla alaiak izaten? Tarteka begiratu behar dela kanporat ere? Bai. Baina niri
behintzat sutondoan biltzen ikasiak diren sendi jatorrak zaizkit eder. Ez beti auzoari begira egoten diren
mutxurdin leihozaleak.
Gure baitan bagaude, gure baitaz ariko gara ere.
Eta horixe behar genuke euskaldun abertzaleok;
gurean egon eta guretik ari. Bestela, leiho ondoan
jarrita bizi behar bagara beti, auzoak bai jorratuko
ditugu ongi baina... etxeko artoak ez.
«Estos franquistas! Estos monárquicos!! Estos
ingleses!!! Estos americanos!!! y qué me dice Vd. de
Moscú? Y dónde me deja Vd. el Vaticano? Bueno, no
hablemos del Clero. Dónde está la solidaridad internacional socialista? Y qué me dice de la incongruencia
de las llamadas Democracias? El mundo ha perdido
todo decoro. Y toda lógica. Y toda vergüenza. 'Estoy
escribiendo un documento –esaten zidan lehengoan
gizon txiki batek– en que pongo verde a la Humanidad'. Asómese. Siéntese aquí, al lado de la ventana y
mire lo que están haciendo los vecinos. Es un escándalo».
Eta hola hogei urtez... ixildu gabe.
Belar-gurdi bat ekartzeko asmoz ateratuak ginen
etxetik. Eta horra: gurdia basan sartu. Gaua etorri
zitzaigun eta, idiketara joan beharrean, hasi ginen
predikatzen: bide hobeak behar omen ziren munduan
egin! Hogei urte igaroak dira geroztik. Bideak ez dituzte antolatu. Eta gure belar-gurdia hantxe dago beti:
lokatzetan sartua.
Borondate oneko xaxiletradu batzuk hurbildu izan
zaizkigu tarteka. Baina gurdiari begira jarririk, eskukolpe bat eman beharrean, predikatzen hasi haiek
ere: «Guk agintzean, antolatuko ditugu behar bezala
munduko bideak oro. Eta ez zaizue orduan gurdia
basan sartuko. Zatozte beraz. Eta egin gaitzazue geu
buruzagi.»
Eta hola, gurdia utzirik basan, joan ginen etxeko
guziak xaxiletraduen ondotik.
Iluntze batez, igaro omen ziren handik baserritar
bi. Eta gurdia basan ikusiz, lotu omen ziren eleketan:
–Nongoa duk belar-orga hori?
–Larraldia-koa.
–Eta non dituk ba Larraldiako gizonak?
–Xaxiletraduek eramanak dituzte predikatzera.
–Ez dakit zertaz ari diren, gizon handi horiek erdaraz ari baitira.
–Baina, ari direla bazekiat.
–Predikatzen? Etxeko gurdia basan eta, predikatzen? Hobe lukete, indarka, gurdia basatik atera.
–Ez omen dute hartarako nahikoa indar. Horregatik joan dira xaxiletraduen bila.
–Xaxiletraduen bila? Holakoetan, motel, trabarako
besterik ez dituk xaxiletraduak. Laguntza behar izatekotan, ekarri idi-pare bat. Bestela, trabarako, hobeak
dituk etxekoak bakarrik.
Errekatik beste aldera, bada baserri eder bat.
Amerikar batena. Misterenea esaten diote etxeari.
Hango nagusia arlote xamarra omen da baina, indartsua eta aberatsa izugarri. Harek badu tratorea ere.
Harek nahi balu, belar-gurdia hartu eta eramango
liguke airean etxeraino. Baina... orain Alkatearen
lagun handia izaki amerikar hori eta, gu laguntzen
bagaitu harekin gero haserretuko ote den beldur. Hola
izaten dira herriko kontuak...
Orain urte batzuk dela –azken guda nagusia bururatu ondoren– hurbildu ginen iluntze batez amerikar
harengana. Xaxiletraduak ere, beti bezala, gurekin
genituen. Sukaldean hartu gintuen etxeko nagusiak:
txapela buruan, pipa ahoan, zangoak mahaian, eta
besoak uztartuta:
–How do you do? Ze behar zenuten, jaunak?
–Belar gurdia dugu basan sartua. Zuk baduzu tratore azkarra. Harekin...
–Ze bidetik nahi duzue gurdia etxeraino eraman?
–Ezkerreko bidetik. Hori bai. Ezkerreko bidetik ez
izatekotan, hobe dugu gurdia bertan utzi. Xaxiletraduak ere ezker aldekoak ditugu eta, ez genituzke
bidean galdu behar.
–Nik zuen gurdia eramatekotan, erdiko bidetik
eramango dut. Niri hola komeni. Tratorearentzat ere,
bide pullitagoa dut hura.
–Ez jauna. Ezkerrekotik eramango dugu.
–Ez nik aterata.
–Belar-gurdia gurea da!
–Bai baina... tratorea ez!
Horretan gelditu ginen. Mistereneako nagusiarekin zaputz atera ginen. Sasiletraduak haserre. Baratzako atetik itzulita, ikustekoa zen nola oihu egiten
zioten indianoari: «Usted? Usted ni es demócrata ni es
nada, hombre. Lo que usted busca es seguir mangoneando en el pueblo a través de este cazurro de alcalde. Y como él necesita de losatacones que usted
tiene... Qué vergüenza! Cuando nosotros mandemos,
ya verá qué pronto van a parar los dos al río! Usted y
su tractor. Pobres vacas de Misterenea! Menudo baño
les espera a ellas también!»
Kalera atera ginenean, esan nien xaxiletraduei:
–Tratorea galdu diagu. Idirik baduzue zuek?
–Pero señor! –denek batera niri– qué pesado se
pone usted con su dichoso tractor y sus dichosos bueyes, hombre!
Eta beharbada egia izaki baina, zer nahi duzu. Nik
beti hau bainuen buruan: gure belar-gurdia!
Urteak joan eta urteak etorri, herri hartan ez zen
aldaketa handirik. Alkate bera beti alkate, Amerikarra
herriko nagusi, aguazilla geroz-ta gizenago eta beste
gehienak gosez. Erretore jaunak, igandeetan, alkatea
goretsi behar izaten zuen. Eta besterik ez. Egun eta
gauaz herria ixil. Ostatuetan-edo zarata apur bat egiten bazen, aguazilla sartu eta makilaka lotzen zen.
Zerbait jakin behar izatekotan, herriko pregoiak
entzun behar izaten ziren. Beste berri-emailerik ez
zen. Eta alkatea sosik gabe gelditzen zelarik, Mistereneako nagusiarengana joan eta harek zizkion sakelak
betetzen. Zer esanik ez: gure belar-gurdia beti hantxe
lokatzetan makurtua. Hego-haizeak sakabanatzen
hasiak zituen gure belarrok. Eta makina bat kanpoko
belar nahasi ekarriak zizkion gurdiari. Iluntzearekin,
hilerriraino igo biak eta: «Hemengo ixiltasun eta bake
ederra!», esaten zion alkateak amerikarrari. Eta
honek «Oh yes!».
Egun batez, alkateak oihu hauxe zabalarazi zuen
herrian: «Amadísimos adversarios y enemigos míos.
Este pregón es para vosotros. Me lo dicta la gratitud.
Pues dejando de lado al Americano y al Alguacil del
pueblo, a quienes principalmente sigo debiendo la
alcaldía, sois vosotros, mis queridísimos adversarios,
los únicos verdaderos amigos que me quedan. No olvidaré nunca todo lo que os debo. Vuestras discusiones
bizantinas, el sectarismo de que afortunadamente
habéis dado siempre prueba, vuestra habilidad en
luchar a cada momento por lo imposible contra lo más
o menos posible y, sobre todo, el cuidado que habéis
puesto en llegar siempre a la estación después de la
salida de cada tren... Son circunstancias todas que, de
modo admirable, vienen prolongando mi agonía. (Per-
dón, quería decir mi alcaldía.) El triunfo es de todos.
Los de don Juan habéis obtenido que no venga don
Diego. Los de don Diego habéis logrado que no venga
don Juan. Y yo he conseguido que no venga don Juan
ni don Diego. Ya veis, con un poco de buena voluntad,
cómo se puede dar gusto a todo el mundo. Gracias.
Vuestro Alcalde, Francisco del Pardo. Advertencia:
Vuestra amenaza al Alguacil de arrancarle el bastón
de la mano para aplicárselo en cierta otra parte y la
promesa al Americano de tirarle el tractor al agua, me
han venido siendo de particular utilidad. En cuanto les
hablo de vosotros, se me agarran ambos a los calzones y ya no me sueltan.»