Laborantzako liburua - 1

Jean Pierre Duvoisin

LABORANTZA
LIBURUA

Bertsio informatiko honen egilea: Josu Lavin; Urkiola
1,1-C 48990 - Getxo (Bizkaia)

Egileari buruzko informazioa:

LABORANTZAKO
LIBURUA
EDO
BI AITA SEMEREN
SOLASAK LABORANTZAREN GAINEAN.
BAYONAN,
ANDRE LAMAIGNEREN MOLDIZTEGIAN.
Pont-Mayuko karrikan, 39 numeroan.
1858

BERORREN GORTASUNARI,
GURE JAUN
ETA PRINTZE BIZAR
LUIS-LUZIANO BONAPARTERI
Eskaldunen amodioa,
GOGOA ETA BIHOTZA
ETA ORDOEN ARTETIK,
Berorren eskupeko aphal,
Bainan bethi eskerdun,
DUVOISIN, kapitainarenak.

MUR DE ABADI,
Arraztoy jauregiko jaun, Frantziako
JAKINTSUEN
BALDERNAKO IHARDESDUNARI,
Jauna,
Eskaldun zure herritarrek aspaldidanik dakite
berei ekhartzen diozuten amodioa. Lurreko hiri
eta lekhu ederrenek ez-darotzuete sort-herria
ahantzarazi. Ipharretik hegoara, non da jendaki
argitu edo salbaya zuk ikhusi ez-duzunik? Iragan
dituzu zelhai aberatsak, mendi gogor, itsaso,
mortuak. Hestura latzetarik amorrik egin gabe
ilkhi zare zori onez. Jauregietako berregindurek
ez-eta ere atsegin gozoek etzaituzte ez liluratu,
ez beretu. Haukien atheka, gaitzagoa zen arren
hesturetakoa baino, zu leheneko hura bera gelditu zare. Ez larderia gaixtoek, ez balaku enganagarriek azpiratu etzaituzte. Guzien artetik
bihurtu zare bethi bat gu gana. Ongi ethorri zarela!
Jauna,
Nork bere herriari zor dio ahal duen laguntza.
Aria hortaz, nik ere eskaraz ezarri ditut laborantzaren gaineko argitasun batzuek, gure herrita-

rrentzat premia zirenak. Zure bihotza ez-da
arrotz Eskaldunei egiten zayoten ongiari. Onhets
zazu, othoi, ene ahal xumearen egintza.
Gelditzen naiz holetan,
Jauna,
Zure eskupeko orhoitdun
DUVOISIN, kapitaina

I.
Bizitze onaz
AITAK: Oi, ene seme maitea, adinetara heltzen hari zare eta iduritzen zait ordu zinukeela,
haurtasuneko solasak utzirik, gizonaren eginbideak burutan hartzeko.
SEMEAK: Ene aita, egundainotik ekharria izatu
naiz zure erran guziei begiratzera. Badakit Jainkoak ere hala manatzen darotala, eta hemendik
aintzina, orai arteo bezala, ethorkor izan gogo
dut bethi zure alderat.
AITAK: Seme on baten solasak dira horiek, eta
esker diot Jaunari zeren zu bezalako seme bat
eman darotadan, ene zahartzeko gozagarri.
SEMEAK: Irakhats diezadazu zer egin behar
nuken zure gogarako, eta hitz darotzut ahalaz
eginen dudala zure atsegina.
AITAK: Ene semea, Jainkoarentzat izan behar
da gure lehen hitza. Garenak, harek egin izan
gaitu; ditugunak, harek eman izan darozkigu;
bizi gareno, haren eskutik ditugu bizia eta bizi-

tzekoa; hari zor diotzagu beraz gure esker
guziak.
Ez-daroku eman onthasuntze handi bat. Bainan bizia gozoki iragaitekotzat, ez-da (askok
uste duketen bezala) aberats izan behar.
Egun oroz ikhusten da aberatsa nahigabez,
khexaduraz eta gaitz, eritasunez zaurthua.
Ezagutzen ditugu berriz hainitz nekhazale,
onthasunik ez-dutenak, Jainko onak egunean
eguneko ogia ematen diotenak; eta gogoa arinik
iragaiten dute beren bizia.
Erran ere badezaket aberatsaren jauregian
nigar gehiago egiten dela beharraren etxolan
baino. Aberatsak urgulu gehiago du, gauza ttipiaz damu handia hartzen eta zorigaitza auhenekin jasaiten du.
Ttipiak ez-du hainbertze buru-yope, ez-dabila
erresuma manatu beharrez; egiteko eta eginbide gutiago du; nahigabe gutiago izateko bideak
dira haren baithan.
Onthasun handiak grinak ere halakoak ditu.
Aski duenak ez-du soberakinaren beharrik.
Ez-da onthasunetarik heldu dohatsutasuna,
bainan bai eginbideak ongi bethetzetik, zeren

bere eginbidea ongi bethetzen duen gizon prestua, eroria baitago bethi Jainkoaren nahira. Eta
Jainkoak ematen dio barneko bakea.
Jainkoa da aita bat, bere umeak ahantzten
ez-dituena.
Haren eskuan dira ahal guziak. Nihon den
gizonik aberatsenak eta antzetsuenak ez-du
sorraraziko belhar ondo bat.
Jainkoak estaltzen du lurra ogiz eta arthoz,
oihanez eta aziendaz.
Guk erainagatik bihia, ez-laiteke haz bihi
hura gure nahiaren indarrez. Jainkoak ez-badu
nahi sor dadien, ustelduko da.
Gaudezen beraz zeruko Aitaren nahiari.
Harek egin duena, ongi egina da.
Bainan arretsa berandua dela ohartzen naiz.
Dugun egin othoitza eta goazen lotara.

II.
Laborari Ofizioaz
AITAK: Barda erran narotzun onthasunak ez-

duela zoriona egiten.
SEMEAK: Zure solasa sarthu da nere baithan.
AITAK: Ez-gare khexu izan behar zeren Jainkoak ez-gaituen sorrarazi aitorenseme edo burjes
handi.
Guzien buru, burjesa, aitorensemea eta errege bera laborariak hazten ditu; eta guziek behartzen duten ofizioa baino ohoragarriagorik ezdaite.
Laboraria Jainkoaren obretan hari da; ezen
Jainkoak egin ditu gizon guziak, eta laborariaren
eskutik hazten ditu. Holetan bizi da laboraria
Jainkoaren begien azpian.
Zeruko ihintzak eragiten ditu uztak edo errekoltak.
Horrengatik da laboraria jainkotiar, eta Jainkoak maite du.
Gizonen begietako ere laborantza ez-da, ez
ofizio aphurra, ez arbuyagarria.

Gauza jakina da presondegietan eta galeretan laborari gutiago higatzen dela, ezenetz tratulari, kargudun edo bertze ofiziotako gizonetarik.
Ongi bizitzekotzat, laborariak ez-du baitezpadako jauntzi ederrik behar. Jan arronta ere aski
zayo, eta ez-dabila hirietako atsegin erho, galgarrien ondotik.
Laborari gare, ene seme maitea, eta ez-dezagun har bertze ofizio baten irritsik.
Orai arteo lurrari borroka egin diot, eta, ez
janak, ez jauntziak ez-darotet eskasik egin.
Lagundu izan ditut hauzoak behar-orduetan.
Hekien ganik laguntza berak izatu ditut ene
aldian.
Ez dezazula erran:
Gaizki heltzen denarentzat hanbat gaixtoago; antola bedi.
Norbait atheka txarrean ikhusten baduzu,
erran zazu:
Nere laguna laguntza beharrean da; goanen
natzayo esku ematera.
Eta ongi eginen duzu; eta zure aingeruak
ekharriko du zure egintza Jainkoaren aintzinera;

eta Jainkoari etzayo ahantziko; eta behar-orduan
laguntzaileak igorriko darozkitzu.
Ongi egiten duenak hala ere atzematen du.
Maita zazu zure oficioa. Ez-da prezagarriagorik.
Jainkoak berak manatua izan da lur-lana,
Adam gure aitari erran zionean: Lanthuko duk
lurra, eta lurrak haziko hau.
Hau ere Jainkoak erran zuen:
Elkhar lagunduko duzue.
Lagun zazu beraz zure laguna, ez dirutan,
baizik-ere ordainean.
Jornaltiarrak jornaletetik hazi behar ditu bere
haurrak: bainan hauzoak hauzoari esku ematea
zor dio; saritzat izanen du bere aldian hauzoaren
laguntza. Bakea eta amodio ona izanen dira
hekien artean, eta zeruak ere lagunduko ditu,
zeren Jainkoari bakea eta amodioa baitzaizko
ederrenik.
Ohera goan ordu da. Egin dezagun othoitza.

III.
Nondik heldu diren
Laborarien onak
Gaur aiphatuko darotzut laborantza
erabiltzeko moldeaz.
SEMEAK: Ongi atsegin handiarekin entzunen
zaitut; ezen geroago eta gehiago maithatzen dut
laborantza. Ikhusten dut orai haina dela ofiziorik
hobeena, zeinak ere uzten baitu bihotzean gozorik gehiena, eta bertze guzietan ohartzen naiz
badela gogo eri gehiago ezenetz laborarietan.
AITAK: Ene semea, eskola onaz badakizu
baliatzen: nik ere bihotz hobearekin irakhatsiko
darotzut nolatan egin behar duzun, munduko
bizitzea dohatsuki iragaitekotzat.
Laborarien on guziak heldu dira hiru gauzetarik,
Bihitik,
Aziendatik,
Eta arboletarik.
Hiru gauza horiek heldu dira
Lanetik,
AITAK:

Arthatik,
Eta buru izatetik.
Bihia da janharirik premiena gizonentzat; eta
aziendek ere on dute aphur bat eman dakioten,
zeren gizenarazten dituen osagarritan direnean
eta errekitatzen eri direnean.
Aziendek ematen darokute jakia, esne eta
gasna; ematen darokute mozkina iletik, bildotsetarik, aratxetarik eta salpenetarik. Guk ezin egin
detzakeguken lanak eginten dituzte.
Arboletarik heldu dira arnoa, sagarra, gaztaina eta bertze fruitu guziak. Arbolek ematen dute
oraino zura eta errekina.
Ez-da ordean ez bihirik, ez aziendarik, ez
arbolarik, ez-bada lan, artha eta bururik.
Bihi hainitz izateko, behar da azienda hainitz,
zeren ongarri gehiago, eta bihi gehiago.
Ongarria da lurraren hazkurria. Ongarriak
ematen dio lurrari belhar guzien hazteko indarra.
Arbolez artharik ez-duena, ez-da laborari
ona. Arbola hainitz den bazterrean, nekhazalea
ongi da. Ez-da guti sagarra, gaztaina, hezkurra
eta egurra nasai izatea. Orduan laborariak badu-

ke edari ona eta urdekia ausarki. Zer da hobeagorik?
Eta etxalde batean arbolarik ez-bada, zertarik heldu da hori? Dudarik batere gabe laborariaren ezaxolakeriatik. Geroni gare beraz gure
buruen etsayak.
Ahalkagarri ere bada laborariarentzat arbolarik ez-izatea, ezen nor-nahik erran dezake alfer
bat dela. Gauza ageria da, zeren arbolek lan nekhatu guti duten, eta hekiek ere heldu dira bertze
lanak oro gutituak direnean.
Ez-laiteke bazterretxerik nahi mindegirik
gabe. Gizon arthatsuak gasturik gabe izan
detzazke bere onthasunaren zokho guzien bethetzeko landareak.

IV.
Lur motez
Laborantzako gauzetan eta bertze
askotan argituak diren gizon batzuek miratu izan
dituzte lurrik hautenak, jakitekotzat zertaz diren
eginak.
SEMEAK: Eta zertako hori?
AITAK: Zeren jakinez geroz nola eginak diren
lur onak, hartarik ezagut baititake nola medea
daitekeen lur txarra.
Beraz ikhusi izan dute lur aberatsenetan
khausitzen direla hein berean gisukia, suharrikia
eta buztina. Gero bada hamabigarren bat ustelki.
SEMEAK: Horiek guziak ez-ditut ongi aditzen.
AITAK: Gisukiak dira gisu-harria, egun oroz
ikhusten duguna; merla, laphitza, igeltsua.
Horietarik orotarik phorrokaturik khausitzen da
lurrean.
Suharrikia da harri xuri bat sua badagokana.
Bide bazterretan non-nahi bada halakoa. Baxera
egileek ere erabiltzen dute nahasteka Luhusoko,
AITAK:

Makayako, Itsasuko eta Ezpeletako thoska edo
lur xuriarekin, porzelena egitekotzat. Halako
harri phorrotua kauzitzen da lurretan.
Orok badakite buztina zer den zeren toki
guzietan bada, batzuetan gorrasta, bertzeetan
xuhaila.
Ustelkia da belhar ondakin eta azienda usteldua. Lurrak hazten dituen belharki, arbolaki, animaleki, orok egiten dute, hil diren ondoan, ustelkia.
Huntarik hainitz den tokian segur izanen da
uzta ederra.
Lurra dorphea den tokian, buztina nausi da,
eta gisukia eskas.
Behar da gisuztatu eta legarreztatu, legarrak
gisuki hainitz baduelakotz.
Lurra arin den tokian, legarra nausi da, eta
buztinkia galdatzen du.
Orotan ezarri behar da ustelkia, erran-nahida ongarria eta luhumenda, zeren lur ustelak,
izena duen bezala, baitagoka ustelki hainitz.
Eskalduna bethi uri eske, edo atheri eske
dago zeruari, zeren bere lurrak ez-dituen ongi

medeatzen, arinegiak buztinez, borthitzenak
legarrez.
Ez-lezake Jainkoari egin hanbat zinkhurina,
baldin ohartuagoa balitz.
Espainian ere lekhu beroetan uri guti egiten
du. Guthartean bada asko indiano Ameriketarik
ethorririk, erran dezaketenak aurkhintza hetan
egiten duela uria berrogoi-eta-hamar bat egunez
lerroan, eta gero urthe guzian baterez. Non da,
bada, han baino lur aberatsagorik? Guk ordean
lurrak utzi ditugu txartzera eta ez-ditugu ontzen.
Han ere gauza bera gerthatuko da denborarekin,
jende alferra delakotz: bainan hekien gaitzak ezgaitu onthuko.
Lur arinegiak, hainitz ur edanagatik, ez-du
begiratzen. Idorte deneko, lurraren jabea ur eske
dago.
Lur buztintsuak ez-du uzten urik aski sartzera. Idorte deneko, nausia ur eske.
Urite bada, gu urez ithoak, atheri eske.
Medea detzagun gure lurrak eta hekiek hartuko dute beren neurria uretik.
Egin diozoguten ongi, eta ongi izanen dugu.

V.
Noiz eta nola erabil lurrak
SEMEAK: Ene aita maitea, burutan hartu ditut
zure solasak. Ikhusten dut nekhazalearen ongi
izatea, egiazki heldu dela hiru gauzetarik, bihitik,
aziendatik eta arboletarik. Ageri ere da hekien
ardiestekotzat behar direla egun orotako arthak
eta lurrak hazkarki onthu.
AITAK: Hortan da guzia.
SEMEAK: Bainan biltzekotzat bihi, noiz eta
nola lanthu behar du lurrak?
AITAK: Geroxago xehatuko darozkitzut hilabethean hilabetheko lanak. Oraikoan mintzuko
natzaitzu lanari lotzeko moldeaz.
Egiozu lanari mugaz, denborak laguntzen
dueno, eta gerorat utzi gabe estakuru baten edo
bertzearen azpian. Gure tokietan maiz uria da;
aro ona ez-da iraunkor, eta ez-da nihoren begira
egoten. Erna zaite beraz ordu delarik.
Lurra ez-dezazula ez iraul, ez jorra urite
denean.

Halakoan egin lanak, on baino kalte gehiago
dakharke.
Uri jarraikien itxura denean, ez beraz hunki
lurra, nahi ez-baduzu egin lan alferra eta kaltekorra.
Laneko aziendak ere bidegabe du aro uritsuan nekhatzea.
Bainan denborak itxura ona daramakienean,
lot zaite lanari lehen-bai-lehen eta zin-zinez.
Ez-dezazula erran: Lurra idor da; bego bustitzera.
Agortean erabiltzen den lurra aphaintzen da
hobekienik. Arras agor bada, irauli-eta uzten da.
Gero lehenbiziko uriaren ondotik arhatzen da eta
eraintza egiten.
Asko lekhutan, arthoa bildu denean, lurra
hala-hala uzten dute bazka zerbaiten pheskizan.
Hola eginez, nork bere buruari bidegabe handia
deramako. Sos zikhin baten ustean, hainitz
gehiago galtzen du. Lurra onthu behar bidean,
ahultzen da, belhar tzar guziei bizia emanez; belhar horiei hazitzeko astia uzten zayote, eta
ondoko uzta ezin garbitua heldu da. Ez-da hori
ona.

Iraul zazu laster lur hura. Hilen dira belharrak
eta geroko uztak zikhin guti izanen du. Lurra ere
ez-da akhituko. Aireak jo dezakeen bezala ezartzeak gorituko du.
Iraul zazu beraz ahalik barnena, arthoa bildu
bezain sarri. Ongarria eman-eta estal zazu,
negua hala iragan dezan.
Lurra erabiliago, eta gerorat erabil errexago.
Hotzak eta beroak barnera joago, eta onthuago.
Erran den lurrari bertze iraul-aldi axit bat
emozu, eraiteko aroa ethorri denean; gero arhaldi bat. Handik altxatuko duzun uztak ez-duke
zuk galdu duzun bazka txarraren minik.
SEMEAK: Horren gainean banituzke bi erraiteko. Behinik bat, beldur nindaite lurrari udazkenean emanikako ongarria gal dadien primaderakotzat.
AITAK: Ez, ene semea, ez-da holakorik gerthatuko.
Ongarria lurrarekin bat egiten da, lurrak hartzen ditu haren indar guziak; eta nola neguan
belharrik ez baita heldu, indar hetaz orotaz baliatzen da primaderako eraintza. Bertzalde, onga-

rrietan gelditzen dira asko marmutzen haziak,
edo xuxen mintzatzeko, marmutzen arroltzeak.
Ongarria metan uzten bada, arroltzeak ez-dira
galtzen, bai ordean hedatzen bada. Hala eginez
luphekoak eta bertze har hainitz hiltzen dira.
SEMEAK: Hori ez-da gauza gutia; aitzitik hain
handia dagokat, non ez-bainaiz ausartatzen
bigarren erraitekoaz aiphatzera.
AITAK: Erran zazu hura ere: ez-da ongi argitzea bezalakorik.
SEMEAK: Nik erran nahi nuena zen, holetan bi
aldiz iraultzera, heldu direla bi lan.
AITAK: Halaxe da, bainan lan horiek beren sari
ona dakharkete.
Arthoa sorthu-eta, jorratzen duzu. Zertako
har bi lan? hobe delakoan naski. Bi iraul-aldietan
orobat da. Bertzalde, bigarren iraulaldia lan axita
da. Eta jadanik erran dudana; lurra erabiliago,
eta erabil errexago. Handik harat bethi errextuz
dihoa.
Zer erran zinezake, Frantziako hainitz tokitan
bezala, ikhusten bazinitu bi edo hiru idi pare,
hiru, lau zaldi bertzalde, golde bakhar bati lauz-

katuak lurra barna jotzeagatik? lana othe da
hura?
SEMEAK: Harritzen naiz.
AITAK: Ez-da zertaz harri. Lanari ez-da ukho
egiteko; bethi berea baderamaka. Barnenik
iraultzen den lurrak ekhartzen-du ondoriorik
hobeena. Beraz, guk ere barna iraul dezagun;
mokhorrak ongi phorroka; ahal balitz, herrautsa
bezala egin, zeren lurra aphainduago eta ekharkorrago.
Horren gainean ez-gaiten soberarik begira
hemen egiten denari.
Eskal-herriak ez-du behinere biltzen bere
dina bihi. Laborantza hoberik nihon ez-balitz,
gosetea laiteke.

VI.
Xitxuriez eta
golderik hobeenez
SEMEAK: Barda erran darotazu egia bat handia; Eskal-herrietan baino laborantza hoberik
nihon ez-balitz, gosearen beldur izateko laitekeela. Damu handia hartu dut solas hortaz, eta
bizkitartean nola ukha? bethi bihi eskasez gaudezinean?
AITAK: Lanak eta arthek sendatuko dute gure
gaitza. Jo dezogun bihotzez lanari.
Huna beraz nola behar zaren abiatu.
Hasteko, landari ematen diozu arhaldi bat
atheratzekotzat ongi zikhinak oro.
Gero hedatzen duzu lurraren gainean hiratze
idor, lasto edo othe aphur bat, eta su ematen
diozu.
Hortarik heldu dira bi on.
Behinik behin, hazi gaixtoak erretzen dira
asko marmutzekin eta iraulpena errexten, belhar
tzarrak goan direlakotz.

Bigarrenekorik, hautsa da onkhailu hobeenetarik bat, zeren lurra ernatzen baitu, hala nola
arno xorta batek gizon nekhatua.
SEMEAK: Irauldeko goldeak ez-dira guziak
bata bertzea iduriak. Zein da golde motarik
hobeena?
AITAK: Eskal-herrian ikhusten direnetan,
hobeena da abareta deitzen dena, zeren barna
iraultzen baitu.
Badira Frantzian bertze asko golde mota-ere.
Hunat agertu direnetan abareta da pare gabea
zelhayetako.
Hemen, gehien tokietan ikhusten ditut goldepikoi batzu lurra axaletik deramatenak. Bai, lana
errexago da, bainan ogi, arthoak ere errexkiago
eramaten dira, gutiago delakotz.
Ene semea, utz zazu tresna txar hori, eta bertze zenbaitek bezala, har zazu abareta; orduan
segurago dukezu zure lanaren saria.
SEMEAK: Abareta ordean ezin erabil daiteke
patarretan.
AITAK: Abaretak baditu neurri bat baino
gehiago, eta nahi den heinera erakhar daiteke.

Abareta ezin erabil daitekeen tokiak, xutegiak dira lantzekotzat.
Toki xutetan badira errekak, erreketan maiz
ura bada. Ur hartarik ez-da xorta bat ere galtzera utzi behar; bazterrera aldaratu nahi da, sorhoak patarretan egitekotzat. Maldetako belharrak
du indarrik gehiena. Bertze aldi batez mintzatuko natzaitzu sorhoen egiteaz.
Gainerakoan, patarrera urik ezin erakhar
badezakezu, eta abareta ere ezin ibil, orduan
bakharrik onhesten dut golde zaharra, luzerna
egitekotzat.
Ez-egin halakoetan ez ogirik, ez arthorik.
Halako lurrak nekhe alfer emateko dira; uri handienek larrutzen dituzte; eta lan asko erabilirikere, han bethi haste da. Balio duen tokian behar
da bermatu.
Patar gaixtoetan, arbolak du ematen hobekienik; hastapenean ongi arthatuz, oihana nausiarazten bada.
SEMEAK: Gaur behin erran izan darotazu
xitxuriak egin behar direla. Aditzea badut bizkitartean ez-direla bethi on xitxuriak.

AITAK: Badira bi xitxuri mota. Bata nik erran
dudana, zeinetan lur axalean erretzen baita zizkirra, hiratze poxi batekin.
Xitxuri mota hori ezin jasan dezakeen lurra,
arras da larrutua eta luzez alfer utzi beharra.
Guti eta guti da halakorik. Axaleko xitxuria on da
bertze guzietakotzat.
Zothaleko xitxuria ez-da orobat. Hori egiten
da ondoa barna duten lur gizen, zikhin ekhartzaile-handi direnetan.
Guk egiten dugu larreak lantzen ditugunean.
Bainan larre mehe idorretan egiten dutenek,
uste baino balentria ttipiagoa egiten dute. Lau
urthe gabetanik, urrikituko zayote. Hekien lurrak
ez-du ordukotz deusere ekharri nahiko.
Axaleko xitxuria on da.
Zothalekoaren gainean, ongi begiratzea
zuhurtzia da, zeren baituke lehen bi urtheetan
ondorio ona eta gero txarrenetarik, ez-bada
luhumenda onik egiten.

VII.
Ogi bihi motez
AITAK: Ogi bihi bat eraiten bazindu baratze-

lur gizen batean, ekhar dezake berrogoi-etahamar, hiru-hogoi buruetaraino, eta bihiak ehunka.
SEMEAK: Ederra laite hori!.
AITAK: Segurki: bainan baratze batean eraiten den ogi bihi bat ez-da landa osoan egiten
den ogiaren pare. Bizkitartean nik erran dudana
egia da eta behin baino gehiagotan frogatua.
Zertako baratze hartako ogiak ekhartzen du
horrenbertze buru eta landakoak horren guti?
Hori bi gauzetarik dathor:
Lehenbizikorik, baratze-lurra da maiz erabilia, maiz ongarritua eta jorratua, hitz batez erraiteko, ongi arthatua.
Bigarrenekorik, bihi bat bakhartasunean
ezartzen duzunean, poxelurik ez-du inguruan,
haizeak eta iguzkiak hunkitzen dute ongi.
Ene semea, horiek adiarazten darokute bi
gauza:

Lehenbizikorik, landa-lurrak onthu behar
ditugula baratze-lurrak bezala. Laborariak ezin
sinhets dezake zenbat ekhartzen duen lur maiz
ongarrituak eta maiz erabiliak.
Bigarrenekorik, haziak ez-du usuegi egin
behar. Sasian, buru guti eta txarrak eginen ditu.
SEMEAK: Ardurenik zenbat buru ekhartzen
ditu landako ogi bihiak?
AITAK: Bana-bertze, ekharri behar ditu lau
buru seyetaraino; buru bakhotxak dituelarik
hogoi eta hamar, berrogoi bihi.
Bada asko bihi mota. Frantzian badira zortzi
bizargabeak eta hamasei bizardun. Bainan egungo egunean, ez-da bizarrari hanbat begiratzen,
zeren askotan ogi bizargabeek bizarra hartzen
baitute tokiz aldatzetan.
Orai, moten berezteko, aiphatzen dira bihi
samurra eta bihi gogorra.
Bihi samurrak du lastoaren barnea hutsa eta
bera guriagoa da. Hori Eskal-herrian biltzen dena
da.
Bihi gogorrak lasto barnea bethea du; bera
gogorragoa da eta xehatzeko gaitzagoa. Bihi
mota hori Afrikatik ekharria izatu da.

Bihi samurrak baino irin gehiago badagoka;
irinak ur gehiago hartzen du eta orhe gehiago
ematen. Horrengatik, Frantziako asko tokitan
hedatzen hari da.
Gainerakoan, nahiz samurrak, nahiz gogorrak, lan bera galdegiten dute.
SEMEAK: Iduri luke holetan mota gogorra dela
hobeenik.
AITAK: Gauza ageria da bihi gogorra goriagoa
laitekeela nekhazalearentzat. Bainan nekhazaleak ogi guti jaten du; dirutzen du gehiena. Beraz
jakiteko da heyan gogorrak izanen duen guriaren sal-menta.
Ez-da oraino hunaraino hedatu; ez-dut neronek frogatu nolakoa den, eta bertzeen erranaren
gainean ez-dut sobera aintzinatu nahi.
On laiteke Eskal-herriko burjes zonbaitek
hunat erakhar baleza.
Guk ere hazta ginezake lur guti batean.
Laborantzan ez-da zeren ibili berrikuntzaketa
itsura. Ikhusiz haritzeko da. Argia denean, nihork
ez-beza erran ilhuna dela. Ohartzen garenean
norbaitek guk baino hobeki egiten duela, ezdezagun erran: Ez-da hori gure aztura. Hori

entzuten da maiz lanaren ihes dabiltzanen ahotik. Estakuru txarra!
Ni gauza frogatuen gainean aintzinatzen
naiz. Egin dezagun bethi ongi atheratzen direnek
bezala; bertzenaz erhoak gaitezke.

VIII.
Ogi eta hazi hobeenez
SEMEAK: Eskal-herriko ogietan zein da hobee-

na?
AITAK: Frantsesek deitzen dute blé de tête,
erran nahi baita buruko bihia.
Guziak burutik heldu dira segurki; izen hori
ordean ematen diote ogi ederrenari, zeina arrontean gerthatzen baita ogi-buru gorenetan.
Ogi hautena da gogor, bildua, phisu, ongi
bethea, hanpatua edo torroil; leguna da eta kolorez hori arin; eskuetarik errexki lerratzen da;
ponparazten bada taularen edo harriaren gainean, harrabots arina egiten du; hortzen artean
ere gogor da eta kraskako bat eginez hausten
da; erdiko arrailadura, edo erreka, meharra du
eta ez barna.
Buruko bihitik, erran nahi da, ogi hautenetik,
egiten dira eraintzak.
Haziaren biltzeko, hautatzen dira, landan
aurkhintza ederrenean, ogi espalak. Buruko
bihia berezteko, mahain bat ezartzen da ezkara-

tzean, alde bateko zangoei bi harri azpian emanez. Orduan mahaina buru batetik gorago dago.
Ogi espala joka erabiltzen da buru hartan kanpoko aldera; bihirik ederrenak eta pisuenak alde
hartara erortzen dira. Eta berriz, mahaina hunkituz bihi txar zenbait atheratzen bada, hekiek
bertze aldera lerratzen dira.
Horra nola biltzen den ogi hazia. Nola-nahi
eginik ere, artha berezi bathekin garbitu behar
da hazia, khendurik zikhin guziak ongi, eta orozgainetik ilhindi khutsurik gabe.
Erran darotzut ogi hautena zein den; orai aiphatuko ditut bertzeak. Horiek dira ondoko bihia
eta bihi arrataila.
Nola ogi hautena hazitako baizik ez-baita
berezten, ondoko bihia da tratuko ogia. Ogi hau
xuhailxago da ezenetz buruko bihia; axala latzago du; eskutik nekhezago lerratzen da; harrabots gutiago du erortzean; hortzen artean errexkiago hausten da eta kraska gutirekin.
Bihi arrataila, edo errefusa, da ogirik txarrena.
Nabarkara da, ximur, mehats eta erreka barnenarekin.

Buruko bihia da phisuenik; harek du irina
xurienik eta gorienik.
Ondoko bihiak, phisu gutiago du, irina-ere ezhain xuria, orhea xuhurrago.
Bihi arratailak deus-guti du balio.
Buruko bihitik baizen ez-da hazirik altxatu
behar.
SEMEAK: Eta zer diozu hazi aldatzeaz?
AITAK: Batzuek diote hazia maiz eta maiz
aldatu nahi dela.
Bertzeek diote deusik ez-duela egiten.
Nik dagokat ogi ederra duenak, ez-duela
hazia aldatu behar; bertzenaz bai.
Lur onean uzta txarra altxatu duenak, hazia
laster alda beza.
Lur mota bakhotxak lakhetago du hazi mota
bat bertzeak baino. Beraz noiz-eta-ere haziaren
aldatzeaz behartuko baitzare, hauta zazu bethi
ogi ederrean, bainan zure lur mota bera bezalakoan sorthutik.
Lur harritsua baduzu, hauta zazu lur harritsuko ogitik; buztintsua baduzu, buztintsukotik.
Ez-bazare lehen urthean ongi heldu, alda
berriz ere.

Ongi athera bazare, egon hartan.
Ilhindia baduzu, laster alda.
Nola ez-baita ogi arras ilhindi gaberik, erranen darotzut bihar nola xuxenduko duzun hazia.

IX.
Ogi hazi xuxentzeko moldeez
AITAK:

Ogi haziaren xuxentzeko hiru molde

badira:
Menaslora urdinarekin,
Gisuarekin,
Khederrakin.
SEMEAK: Nik ez-dakit zer den menaslora urdina.
AITAK: Frantsesek deitzen dute sulfate de
cuivre. Galdegiten baduzu izen hortan potikariei
edo hirietako drogistei, ongi entzunen zaituzte.
Bederatzi laurden edo pinta uretan urtharazten dira hiru untza menaslora urdin. Hartara
ematen da bi erregu bihi, higitzen da ongi phala
batekin urak ogia heza dezantzat guzia. Agertzen den harrapoa khentzen da. Oren erdi baten
buruan, bihia atheratzen da eta idorrarazten
gero eraitekotzat.
Batzuek diote menaslora urak ondorio
hobeak dituela bertze errekituek baino. Nekhe
da hori xuxen jakitea, ez-baita errex ezagutzen.

Hori ikhasi nahi duenak, erain dezake zathi bat
hazi menasloratuarekin eta egun berean bertze
bat hazi bertze moldez antolatuarekin. Eta oraino landa zathi batean gertha daiteke bertzetan
baino ilhindi khutsu gehiago: frogantza luzeak
behar dira horren gainean khautuki mintzatzeko.
Bizkitartean gehienek gisua ibiltzen dute
hazietan. Ez-dakit heya hori hola egiten duten,
noiz-nahi gisua eskuanago dutelakotz.
Huna nolatan gisuztatzen den hazia.
Erregu bat ogi gisuztatu nahi bada, ezartzen
da bertz batean berotzen hamar laurden ur.
Noiz-ere hain beroa izanen baita ur hura, non
eskuak nekhez ihardukiko baitio, sutik khentzen
da eta hartan mariarazten lakha bat gisu bizi.
Ordukotz hazia ezartzen da bokheter baten
barnean. Gain-behera ematen zayo bertzaren
barnekoa. Gisu urak altxatu behar du bi edo hiru
erhi trebes ogi haziak baino gorago.
Nahasten duzu phalarekin eta gero bokhetera estalirik uzten duzu hala-hala barnetegi bero
batean, eta ez haizea dabilan tokian, hogoi-etalau orenez.

Ephe hortan, bi edo hiru aldiz ogia nahasten
da phalarekin; gero azpiko tapa khentzen zayo
bokheterari, eta jausten den ura ixurtzen zayo
haziari gain-behera.
Hogoi-eta-lau orenen buruan, ura khentzen
da alde bat, eta ogia hedatzen da larrainean.
Idortuxe-ta, egun berean erain daiteke. Hainitzen sinhestea da hobe dela utziz zenbait egunez gozatzen.
Hala egiten bada, ogia ez-da hedatu behar.
Metan ezartzen da eta noizean behin murrua
harrotzen, bero ez-dadientzat.
Hazi hori ez-da ilhinditzen, laster ernatzen da
lurrean eta marmutzek ezin jan dezakete.
Hazi guzia atheratzen ere da, eta holetan
gutiago aski daite ezenetz gisuztatu-gabea eraiten balitz.
Laborari batzuek nahiago dute khederra
gisua baino, eta huna nola xuxentzen duten.
Gaitzeru bat khederri ematen diote hogoi
laurden ur irekitu; makhila batekin higitzen dute
ongi, eta gero gainera ezartzen dute hogoi-bat
laurden ur hotz. Hogoi eta lau orenik barnean
hiru edo lau aldiz nahasten dute oraino.

Gero ogia bokheter batean ezarri-eta, gainbehera botatzen zayo kheder-ura ongi nahasirik,
ura hazia baino hiru edo lau pus gorago gelditzen delarik.
Ogiarekin phalaz ongi nahasten da orduan,
eta hala-hala uzten bertze hogoi eta lau orenez.
Hekien buruan, bokheterari tapa khentzen
zayo, eta ogia idortuxe denean on da berehala
eraiteko.
Solas hau ez-dut akhabatuko erran gabe landetan ikhusten denean ilhindi bat, arthatsuki
behar dela bildu eta urrun botatu landatik eta