Kaniko eta Belxitina - 1
Jakes Oihenarte
KANIKO ETA BELXITINA
(Jakes OIHENARTE, Larribarre, 1848, 30-IV.
G. Arestiren transkripzioa, Lur 1971.)
Iturria: Kaniko eta Belxitina (ihauterietako pastoral
zuberotarra), Jakes Oihenarte (Gabriel Arestiren
edizioa). Lur, 1971
DRAMATIS PERSONAE
I. Satanak (zamariz)
1.- Jupiter
2.- Buljifer
3.- Satan
II.
Praubiak (uiñez)
4.- Juanes
5.- Gilento
III. Jiantak (zamariz)
6.- Ferragus.
IV.
a.- (karratan)
7.- Postillüna.
8.- Belxitina.
9.- Kaniko.
b.- (bohorrez).
Partidak.
10.- Sabant.
11.- Salhatan.
V.
Jüjeak (zamariz).
12.- Barbera
13.- Kürriera.
14.- Üxera.
15.- Presidenta.
16.- Luzien.
EDIREN - BIDIA
Lehen entrada: 001 - 052
Lehen sataneria: 053 - 125
Trajeriaren lehen phartia: 126 - 274
Trajeriaren ündar phartia: 275 - 505
Trajeriaren sataneria: 506 - 555
Ündar entrada: 556 - 573
LEHEN ENTRADA
Jinkuoak egün hun deiziela,
jaunak eta anderiak;
hunki jin ziriela,
xipiak eta handiak.
Hartü düzie phena
gure ikhustera jitez.
Nik ere hartzen düt libertatia,
mintzatzeko bi hitzez.
MARTXA
Satisfazionetan gira,
zeren, heben ikhustez,
ühüre errezebitzen dügü
jente hanitxen jitez.
Orai gure trajeriaz
nahi nintzate mintzatü,
atentzione ükheitiaz
nahi züntükeiet othoitü.
Jente hunak, badakizie
Pariseko errebolta;
hartarik da güre egünko
süjetaren kausa.
Jente hunak, ikhusten düzie
kasi herri orotan,
errejuisantza bat egiten
haren uhuretan.
Gük badügü orano
segür arrazu haboro,
zeren hasi izan beita gerla heben
Parisen beno gaitzago.
Nuzpait izan da lehen ere
gerla zibila deithia,
bena ordian etxekitzen zian emaztiak
senharraren phartia.
Bena orai, maleruski,
emaztia senharrari.
Jente hunak, ezteia
hori harrigarri?
Aren, orok behar dügü
Jinkuoa erremestiatü
zeren güre errebolüzionia
izan beita zesatü.
Bai eta othoitz egin,
hebetik aitzina
gisa hortako gerlarik
eztadin alarma.
Orai behar dügü aiphatü
gerla hasi diana;
haren izena da, aren
Madama Belxitina.
Harekin, aldiz, Kaniko
gerlari bühürzalia,
zuiñ baratü izan beita
tristeki blesatia.
Trajeria hunen uhuretan
erakharri tügün feitak,
barber, jüsitizier, bolant
eta testimoniuak.
Beste hanitx ekipaje drole
bere bersetekin;
jiant terrible bat ere
izenen da haiekin.
Phezaren hatsarrian,
aren, düzie ikhusiren
bi espiün sataneriak
nola tian trüfatüren.
Harzara jinen da berriz
jiant Ferragus handia;
defendatüren deo Buljiferek
triatian sartzia.
Bena bere maillü handiaz
eginen dü bidia,
eta laster hüstürik
ikhüsirik triatia.
Ikhüsiren düzie orano
Ferragus kolera handian,
Belxitinak Kaniko
zerentako jo dian.
Beste ekipaje batzü
dirade libertitüren;
nik heben erran beno hobeki
düzie kunprenitüren.
Gero ikhüsiren düzie postillüna
zarrato eder bateki;
haren barnian tüzke jaun-andere
hauk algarreki.
Triatiala igaranen dütü
trionfa handitan,
lürreti zunbait berset
emaitiarekilan.
Geroxeago jinen dira
bi jaun gazte bohorretan,
zuiñ hasiren beitira
Kanikorekin tratian.
Bat deitzen dügü Sobant
eta bestia Salhatan,
ikhüsiren dütüzie
bohor haiez trükadan.
Tratiaren egitian zunbait
botilla ardu die edanen,
eta Kanikok emaztiari
beste bat dü galdeginen.
Bena botilla arduoaren
ükheiteko plazan,
paso batez ezarriren deio
pipa axisetan.
Ikhüsiren dütüzie
oro algarreki lothürik,
droleki erretiratzen
eskuiñeko aldetik.
Harzara gero berhala
Ferragus handia,
hek han atzaman nahiz
üdüri errabiatia.
Botilla bat ardurekin
gero jinen da Kaniko;
harekin konplasentzian
aizo batetan sarthüko.
Behin gibelerat eginen dü
emaztia ikhüsirik;
bizkitartian emaztiak
eztero eginen kasürik.
Ikhüsiren düzie Belxitina,
erhatz bat bizkarrian,
latsagiaren xahatzera juoaiten
errabia handian.
Zeren ezpeitakike solamente
senharra nün dian;
kolpatü dianez othe sobera
erranen dü ordian.
Hainbeste phena badüke, ithürria
behar dialakoz xahatü;
düda gabe senharrak egiten,
beitzen kostümatü.
Ützültzian ütziren dü
erhatza bortha batian,
eta xerment biltzen
sarthüren miñabesian.
Erhatza hartüren dü
senharrak, han sartzian;
miserable Kaniko,
bere zorigaitzian!
Erhatza Kanikoreki
hatzaman zianian,
ikhüsiren düzie ederki
zerbütxatzen bizkarrian.
Lehentxago entzünen dütüzie
Sabant eta Salhatan,
berset zunbaiten khantatzen
errepüblikaren gaiñian.
Gero ikhüsiren düzie
Kaniko barberian,
sangre eta operazione
eginen düte ordian.
Enfin, ikhüsiren dütüzie,
bai bata, bai bestia,
zunbatenakuoa zen
haien desesperazionia.
Külpadüra ber bekhatiak
üsü beitü erratzen,
ikhüsiren düzie Kaniko
Xatonen zedülatzen.
Zeren beldür baitate
egon eztadin ixilik,
hobe diala jüstiziaz
kraintan etxekirik.
Jentiak melatüren dira
hark merexi beno hobeki,
bena atentzionerak
eztü eginen ihuri.
Berak ere jüjiak
kundenatüren dütü,
zeren untsa har ditzan
ezpeilizate meritü.
Ikhüsiren tüzie berak ere
jüjiaren aitzinian,
hitz bat ezin erranez,
konfüsione handian.
Ezpaneza illabürt
nunbait finitzeko,
jente hünak, banüke
arrats arte hüntako.
Ikhüsiren düzie bai
ekipaje propirik,
bai eta ürhentzian
jianta ere hilik.
Nik erran beno hobeki
düzie kunprenitüren,
zeren ezpeita posible
ororen erraitia heben.
Zien atentzione hünaz, othoi,
nahi nitzaitzie gomendatü,
eta ene libertate oroz
pharkamentü galthatü.
Nüla gazte berriz orano,
eta ez ikhasirik mintzatzen
hartü libertatia
pharka dezadazien.
ERDIAN
Nahi bada ezkiren kapable
gü untsa errepresentatzeko
othoi, ükhezie hüntarzüna
gure falten gordatzeko.
Adio, jaun-anderiak,
phartitzen niz mementian,
lagünak prestik beitauzte
ene haidürü aspaldian.
Zien permisioniarekin, aren,
banua haien xerkha,
eta üntsa, beharra beitüt
bi kolpüren edatera.
(Satanak jin zamariz. Lürreti mintza Satan.)
Satan
Jaunak, ezteia hau
palazio agradablia?
Eztüta nik othian
egün bonür handia?
Amiratürik nago hebeko
prepario ederrez;
ene bihotzak eztaki
zertan den plazerez.
Orai behar dügü, Jaunak,
gük sarthü plazeretan;
zunbait fortünaren bidia
bada hiri hüntan.
Buljifer
Bai, jauna, agradamentü
ederrik badüzü heben;
sonü-egiliak ere
dantzatü nahi denaren.
Hik zer diok, Jupiter?
Badüka satisfazione?
Hebeko preparü ederrez,
eztüka erraiten deüs ere?
Jupiter
Jaunak, ezta kestionia
hebenko agradamentiaz;
behar dügü mintzatü
horra igaraitiaz.
Satan
Igaran zitaie, Jaunak,
triate hortan gaiña,
ikhüsi nahi beitüt
zien dantzatzeko manera.
Jupiter
Igaraiten lagünt gitzatzü,
Jauna, plazer badüzü;
eskiaren emaiteko
ühüria egigüzü.
Buljifer
Dantzalaz geroz
satisfatüren zütügü;
hartakoz, aren, igaraiten
lagüntü behar gütüzü.
Satan
Sonu-egiliak, emazie
plazer düzien airia,
zeren ene mithilak
feitian beitira.
Behar düzie dantzatü;
alo, ene mithilak;
ezpadüzie hütsik egiten,
izanen zidie phakatiak.
(Soinü. Dantza mithilak. Satan jar. Jupiter mintza.)
Jupiter
Gure dantzako maneraz
kuntent zireia, Satan?
Zük ere ari behar düzü
phiko bat gurekilan.
(Satan jeiki eta mintza)
Satan
Set ase, mesius;
arren, gitian dantza;
selui ki mankerak
phakatüren dü phitxerra.
Lehen hütsa egiten dianak
phitxerra phakatüren dü;
gogo hunez kolpü bedera
orai edanen dügü.
(Dantza eta Satan so larga-bistaz eta mintza.)
Satan
Soizie, ene mithilak.
Hantxeko hür handi hüra
larga-bixtaz ikhusten düt:
Ardu bilhakatü da.
Buljifer
Aiei, aiei, Jupiter,
guazan bertan lasterka;
hüriala khanbiatü gabe
betha dezagün barrika.
Jupiter
Satan, zü dantza zite,
gü huna artio;
üzküz gora sarthüren zütügü
barrika hartan gero.
(Mithilak erretira. Sonu. Satan dantza.
Praubiak jin, asto bederatan, triate aitziniala.)
Satan
Zer jente zirie ziek,
zien asto xarretan?
Ala espiü zunbait?
Erradazie bertan.
Gilento
Jauna, ezkütüzü gü
jiten espiünatzera,
bena bai zerbait karitate
badükegünez jakitera.
(Satanek eman eskia eta ütz erortera)
Gilento
Jauna, zü zünbait
izpiritü gaixto ahal zira;
gü ezkitizie jentek ihün
hola trüfatü seküla.
Satan
Igaran zitaie, aren,
hots emazie bertan;
nahi zütiet khako hunez
biak thiratü batetan.
(Biak abia eta ütz erortera.)
Juanes
Jauna, gützaz erri egitera
jin ahal zira espresüki;
bena othoitzen zütüt
ezkitzatzüla interrunpi.
Satan
Hots, aren, ezdeüsak;
oraiko aldian bedere
behar düzie finkatü
haboro erori gabe.
Aigü hunat, Buljifer.
Nün ago barne hortan?
Bi enbasadore batiagü heben
ekipaje eder batetan.
(Buljifer jin)
Buljifer
Jauna, horiek nur dütüzü
hain untsa ekipajatürik.
Badizie horiek gisala
zunbait ahari propirik.
Hots, orai zankho horik,
aren, finka itzatzie;
sala eder huntara
iragan behar düzie.
(Orai iragan praubiak triatiala
eta han eror bi aldetarat.)
Satan
Alo, Buljifer behar tiagü
jaun horik eraiki;
xüti ebilten orano
ez ahal die ikhasi.
Buljifer
Alo, jaunak behar düzie
orai xüti finkatü,
bestela zankho-petan
behar düzie lehertü.
Gilento
Jauna, gü ützi gitzatzie,
othoi, gure gisa;
ala zien erri-garri
huna jin izan gira.
Juanes
Ezpiritü gaixtuoak, zuoazte
hürrün gure ganik;
ützi gitzatzie errepausüz,
egin gabe trüfarik.
(Sonu. Erretira bi aldetarat.
Jianta jin zamariz. Mintza lürreti pasaiüz.)
Ferragus
Ha! Ha! Jentiak, arauz
erhotü ahal zirie.
Hainbeste gure so egitera,
zertara jin zirie?
Badeia khiristirik batere
kanpaña huntan? Errazie!
Ene maillü handiaz
zapha dezadan hebexe.
Kaniko deitzen den batek
osoki nai erho-erazi,
zeren emaztia ützi dian
bere bürüzagi.
Jakin ezazie badüdala
ehün gizunen indarra.
Eztüzieia ikhüsten ene müstra
lau khana gora dela?
Agertzen bada khiristirik
eni deüs ere erraitera,
behar düke beste mündialat
bona-xera egitera.
Khiristi arraza oro
arrabaskiren dütüt;
ezpata eta maillü kolpüz
oro erhoren dütüt.
Igaiten niz mahaiñ hortara
hor arrapausatzera,
zeren eta hau beita
ene jauregi ederra.
(Jaits zamariti. Buljifer jalkhi eta
mintza.)
Buljifer
Egüriok, jiant asto handia;
ehiz jauregi huntan sarthüren,
nün eztian bidajia egün
untsa phakatzen.
Zer müstra propian
hizan huna jiten;
areta, behar dük ikhasi
sarri laster egiten.
Ferragus
Ale, eskelle fripuoa,
nula zaitan mintzatzen?
Maillü hunez zabaltzen ait,
ezpahiz hortik khentzen.
Eztüka ikhüsten, hi ene althian
üñhürri bat hizala,
eta aho-kolpü batez
iretsiren haidala?
Buljifer
Enaik ez iretsiko,
zunbat ere behiz üsatü;
ezpata hau estomaketi
nahi deat lanthatü.
Arropari hori orai
ahal baderat trankatzen;
zankhoz gora bertan
hortxe ait ezarten.
Ferragus
Üñhürri hümia,
Mintzo iz fierki.
Ene mailliak berak erhoren ai,
mobitü gabetarik ni.
Aski dük bera hau
hire erhaiteko.
Abil. Erran ezak etxian
orai lehenik adio.
Buljifer
Eztiat erran nahi adiorik;
enük lotsa hiretako.
Jiten bahiz aitzina
sinketa zaik khostako.
(Ferragus igaiñ triatila)
Ferragus
Ale, apho mithiria,
fier hiza, fier heben.
Maillü huntaz hi eta hire lagünak
oro zütiet zabaltüren.
(Sonu. Batailla. Buljifer eskapa.)
Ferragus
Ha! Miserable üñhürria!
Bortha düka zerratzen?
Maillü huntaz derat
nik bertan hautsiren.
(Erretira. Sonu.
Praubiak jalkhi eta paseia)
Gilento
Egün hun, künpaña ederra,
bai eta ilüstria;
Jinkuoak detsala harzara berriz
alkhar salüta erriz.
Juanes
Jinkuoak benedika zitzela oro,
merexi düzien beno haboro.
Bai gü ere zieki
trata gitzala miserikordiuski.
Gilento
Benedikatü ziradiela oro,
graziaz lagüntürik alkharreki.
Zien hun eta kaballeki,
poseditzen dütüzien ororeki.
Juanes
Egizie, othoi, karitatia;
pratika bethi berthütia;
jente pietatez bethia,
heda ezazü, aren, eskia.
Gilento
Eia, jente galant eta hunak,
emadazie zerbait amoina,
sos, ardit edo tolosan,
hark berak satisfatüren zütie.
Karitatiaren egitia,
hori komeni da, popülia;
eztüzü aski fediaren ükheitia,
behar dizü fedia, esparantxa eta
/karitatia.
Juanes
Eia! Othoi! Jente hunak,
ematzie zien amoinak;
segür da ezi Jinko hünak
emendatüren deitziela hunak.
Gilento
Amoina egitiak eztü
seküla ihur praubetü;
Jondane Phaulek erraiten dü;
ezta behar düdatü.
Juanes
Ez deia heben ihur ere
guri emaile, deüs ere,
ez artho-muxi bat ere?
Eta nula biziren girade?
Gilento
Ezteia jaun aphezik, ez nublerik,
ez damarik, ez andererik;
heben ezta deüz emailerik,
ez aberatsik, ez prauberik.
Juanes
Jente horiek eztie arauz entzüten,
ezpaderek azkarki oihegiten;
oihü egin ezek, aren,
bena lotsa nük eztügüla deüs
/ükhenen.
Gilento (Oihüz.)
Jente hünak eta pherestiak,
idek itzatzie beharriak,
eta entzün itzatzie praubiak,
oihüz beitirade miserabliak.
Juanes
Orai ikhusten dit inütil dela
heben pheredikatzia;
hots, hür-xorta baten edatera
ihün ithürririk balin bada.
Gilento
Bai, bena ene lagün maitia,
nula da posible edatia;
nik ja erran behar badüt egia,
jateko hobe nikek apetitia.
Juanes
Areta, segürtatzen ait nik ere,
edatez mintzatü baniz ere,
jateko apetitia hobe düdala halere,
ezi aspaldian eztiat jan deüsere.
Guazan, guazan barne hortara;
mentüraz nurbait badük,behar bada
heben eztiagü besterik
baizik eta erri eta karkaza.
Gilento
Orai gü baguoatza.
Adio, anderiak eta jaunak.
Agian sarthüren deitzie
astuoak üzkian belhaiñak.
(Sonu. Erretira.JJupiterter, Buljifer
eta Satan jalkhi. Postilluoa juoan karretala.)
Satan
Giradianaz geroz, jaunak,
alkharrekin adixkidiak,
behar dütügü egin
fidelki kundizioniak.
Buljifer
Jauna, gure fidelitatiaz
eztüzü behar mintzatü,
zeren mündü orotan
parerik ezpeitügü.
Jupiter
Jauna, zer galthatzen düzü
gure fidelitatian?
Mintza zite, aren,
zer düzün phentsamentian.
Satan
Badakizie, Jaunak,
ni errege bat nizala,
eta ene zerbütxüko, ziek
üste düt propi ziriela.
Hartakoz behar düzie ziek
enekila engajatü;
gero izanen ziradeie
merexi bezala phakatü.
Buljifer
Nahi bagütüzü, jauna,
untsa errekunpentsatü,
zerbütxari hoberik
mündian eztükezü.
Hik zer diok, Jupiter?
Hun düka bihotza?
Jaun huneki engajatzeko,
eheitekia mintza?
Jupiter
Ezta kestionia, jaunak,
heben akordatzeko.
Gitian erretira hebenti,
errefletzionen egiteko.
TRAJERIAREN LEHEN PHARTIA
(Erretira. Sonu. Jin postillüna, karrera bateki,
asto bat thirazale. Egin paseiü eta postillüna mintza
lürreti.)
Postillüna
Jente hünak, badeia heben
ihür aizinatürik?
Ezi badügü heben
ekipaje propirik.
Jaun-andere batzü dira
enekin bidajatü,
zuiñ beitia ollaltegiko
haga bezaiñ xahü.
Eginik dira deja
tapaje handirik.
Gizun bat badügü heben
kolpüz lapidatürik.
Emaztia hartü ükhen balü
bere eskü-peko,
egün etzükian, heltü bada,
barbera beharko
Orai karrosa hortarik
jalkhi zitaie bertan:
nik iganen zütiet
trionfa handitan.
Orain karruxatik elkhi eta igan
trionfan triatiala, postillünak
bandera etxekiz, paseiü bat egin
eta gero erretira. Sonu. Hirür satanak jalkhi.
Satan
Behadi hünat, Jupiter.
Egin düka errefletzione?
Behar nikek jakin
denborarik galdü gabe.
Jupiter
Bai, jauna, egin tizüt,
eta soberaxe merke.
Oürthian behar nikezü
bi sakolen bethia ürhe.
Satan
Sakolak aski xipi badütük,
horrez akort gütük.
Eta hik, Buljifer,
zunbat beharko dük?
Buljifer
Sira, ni gütiagoz
kuntentatzen nüzü;
bi milla libera, aments.
Behar nükezü.
Behar nikezü haiegati
hamar neskatila phüntzela,
güstü düdan oroz
libertitzeko hariekila.
Jupiter
Aiei, nik ere, jauna, banizün
bizpahiruen beharra.
Etzitazü ohartü, adesa,
horren erraitera.
Satan
Neskatila phüntzelak aurthen
arraroxe dütük;
plaza huntan orotan dena
hantxeko hüra dük.
Buljifer
Jauna, berzale zünbait düzü hura
bizkarraz alde hüntarat.
Gero zük ikhüsten dütüzü
haren bertz iphürdiak.
Jupiter
Ez tüzü ez mündü huntan
halako neskatilarik,
seküla balinda sorthü
emaztiaren üzkü-zilotik.
Satan
Ago hi, Jupiter.
Mintzo iz korteski.
Orizie ene larga-bista
eta so egin hobeki.
(Eman larga-bista eta biek so egin)
Buljifer
Aiei, jauna, hura düzü
mustro ikharagarria.
Begiak berak baditizü
bi xaskiren bethia.
Aho bat ere badizü
labia bezaiñ handiko
eta ezpaiñak propi
zaldari biltzeko.
Jupiter
Hura phüntzela izanik ere
eztüzü estonatzeko;
nik ja eztit nahi;
atxikazü züretako.
Buljifer
Hura kapable düzü
gizunaren joiteko,
eta orano bestalde
osorik iresteko.
Eztakizia egün ere
zertako giren heben?
Ifernialat eramaiteko
emazte gizon joiten.
Satan
Jaunak, ez, aren, xerkha
neskatila phüntzelarik,
zeren eta ezpeita
ohakuetan baizik.
Jupiter
Satan, ezpadüzü guretako
batere phüntzelarik,
ezar itzazü horiek oro
üzkü-ziloti sarthürik.
Buljifer
Eta gero zuaza
zihaur Zarabozalat,
galdeginik baitzira
erhuen palaziulat.
Satan
Ezpalin bazinezte
zien zankhuer fida,
ez ahal zintake
eni hola mintza.
Jupiter
Ezkütüzü zure beldür
haboro ezi ez ülü baten;
laurdenkatüren zütügü
ezpazira untsa mintzatzen.
Satan
Ale, kanailla salduoak,
maradikatü debriak,
orai nahi deitziet
bier idoki erxiak.
(Sonu. Batailla. Mithilak ezkapa.)
Satan
Bazuazte, jaunak, bazuazte,
adiorik erran gabe;
sarri ere, balinda, nünbait
heltüren girade.
(Kaniko sar. Xaribari.)
Kaniko
Hünen beste jente
egün heben badügü,
zien uhuretan nahi dit
billart bat plantatü.
Herri huntan ezpeita
egündano jokhatü,
beste aire batian behar dizügü
egün libertitü.
(Satan jalkhi herritatzera)
Satan
Ai, urde asto pürrua,
fantesiaz bethia,
hire bizkarrian dük egünko
libertitzeko lekhia.
Zer tresnak dütükan
billart baten egiteko
beste lanik badik, bai,
hire emaztiak hiretako.
Kaniko
Ene emaztia eta hi,
biak algarreki,
ezarriko zütiet
hortxe zankhoz goiti.
Satan
Hobe hüke emaztiaren
nausi izatia,
eta hüra nausitü onduan
besten desafiatzia.
Jinen tük, bai, berhala,
hire zorigaitzian,
bi gizon bohor bederetan,
ari nahiz tratian.
Hire emaztia gero
buillta baten bürian;
hire bizkar handi hortan
ariko dük billartian.
Kaniko
Ezpiritü gaixtuoa,
khen akit aitzineti,
ala, aments, akort iz
ene emaztiareki?
(Satan erretira. Sonu. Sabant eta Salha
tan zamariz jin eta paseia triate aitzinian;
Kaniko jalkhi eta mintza.)
Kaniko
Nürat ari zira
künpañarekin, Salhatan?
Nahi zira ari gitian
güre bohorrez trükadan?
Salhatan
Nula ez gira ariko
tratian ere, Kaniko?
Zunbat emanen düzü?
Errazü gañeatiko!
Sabant
Hamabost libera balio tizü
züriak haboro, Kaniko.
Bütilla bat ardu idok ezazü,
tratiaren egiteko.
Salhatan
Ützi nezak ene gisa
egiteko hortan,
ala hi kunprenitzen iz
behorren tratian?
Kaniko
Jaunak, aren, banua
arduoaren xerkha.
Jar zitie arten hüntan.
Hebenxe da mahaiña.
(Sonu. Ekhar arduoa eta hiruak mahai ñia jar.)
Kaniko
Nahi düka egin dezagün
jaun hunen erranetik?
Ezi hamabost libera
eniak hiriak beno haboro balio tik.
Salhatan
Eztüzü ez batere
hunen errana balable;
hamabost libera behar tit
eta ene behorra züre.
Sabant
Behar derozü, Kaniko,
eman hamar libera,
eta tratia hortan finitü.
Dügün edatera.
(Edan)
Kaniko
Jaunak, eginen dügü hortan,
bena behar dügü thermaño;
bost libera eginen dit Bazkoz,
eta beste bost Phentakosteko.
(Jan eta edan.)
Alo, aren, jaunak
akort girenaz gaiñan,
beste botilla bat ardu
phakatzen ahal düt konpañan.
Eta lehenik pipatü,
jaunak, ziekilan;
ardua erakharriren düt
gero mementian.
Salhatan
Ez presa batere;
pipa ezazü, Kaniko.
Ala eztüzü, aments, emaztia
ere zure manüko?
(Orai pipatzen has Kaniko;
argiarekin pipatzen. Gero mintza)
Kaniko
Nun ago, Belxitin?
Barne hortarik aigü hunat,
idok ezagün mementian
ardu butilla bat.
(Belxitin jalkhi eta mintza, südürriala juoanik
Kanikori.)
Belxitina
Ale, ürde gormant,
zorriek jan-beharra!
Hüntarzünaren igorteko ere,
behar düka neskatua?
Oürde auher zarrak!
Eztüzieia jeiki ordü?
Ala nahi düzieia
barrika oro hüstü?
(Ferragus zamariala. Kanikok har botilla
eta abia balenzan. Belxitinak urthuki
mahaiña eta argia; gero loth Kanikori;
joiten dialarik, pipa urthuki.
Kanikok ostiko eman nahi eta ezin atzaman.
Sabant eta Salhatan loth.)
Sabant
Ale, milla debria! Eta horik?
Zer jesto dütüzie?
Gü girela kausa, lehen aldian
hasi othe ziradie?
Salhatan
Ez, debria baliz ere ez,
orai odol hotzian:
Ale, itxüsi zarrak!
Gorde zitaie mementian.
(Oro erretira. Sonu. Ferragus jiganta
zamariz jin, üzkialako aldialat delarik.)
Ferragus
Ha! Ha! Khiristiak,
nürat gorde zirie?
Ni ikhüsi naizienian
laster egin düzie.
Hatzeman bahündüt, Belxitina,
senharrari jokaz,
janen züntiedan biak,
zabaltürik ene mailliaz.
Bena balinba, zunbait
atzemanen zütiet.
Arrakuntratiak oro
zedi-eraziren beitzütiet.
Apetitü hun bat badüt
Khiristien jateko;
eznütüke hamabost
sobera apairüko.
Olandako landetan
bizi nintzan orai artino;
han ere ezdüt orai
bizigarririk haboro.
Iretsi dütüt hanko
zamari eta aberiak,
bai eta artzaiñer ere
bortxaz bere ardiak.
Mahaiñ huntan nahi niz
orai bertan plantatü,
eta maillü handi hunez
khiristiak oro zaphatü.
Ez da mündian sorthü
ni bezaiñ gizün handirik;
khiristiak xahatüren dütüt
ene maillü handiaz nik.
Orai mahaiñ huntan
gaiña igaraiteko,
lagün bat hün nüke
goiti thiratzeko.
(Jaitsi zamariti. Satan jalkhi.)
Satan
Hau naiala ni orai
hire lagüntzera jiten;
khako hün bat ere badiat
hire thiratzeko heben.
Aigü hunat bertan;
ekharrak eskia.
Nik thiratüren ait
khako hunekila.
(Thira eta Ferragus mintza.)
Ferragus
Ja, Satan, ja, emeki,
enezala hola thira.
Khako xar horrez
xilatzen deitak larria.
Satan
Igan adi, aren,
animal handia;
üdüri dük badiala
hamar kintaleren phezia.
Ferragus
Ale, debrü mithiria,
ützi ezadak larria.
Igaten baniz horra
idokiten derat bizia.
So egin ezak hunat,
ene maillü handiari;
hünek aphua bezala
lehertüren behai.
Satan
Igan adi, aren
triate huntan gaiña;
ikhüs dezagün bertan
nula zaphatüren naia.
Ferragus
Nahi düka ikhüsi othian,
ene müstra orriblia,
igaiten baniz horra,
zer lasterra eginen dia?
Satan
Ale, animal handia,
eztiat lasterrik eginen,
bena bai khako hünez
hi therresta eramanen.
(Igan triatera)
Ferragus
Alo, Satan, orai
behar diagü kunbatitü;
küküso bat bezala
nahi ait zaphatü.
(Batailla. Satan ezkapa.)
Ferragus
Ha! Miserable ülia,
ihesi juoan iza?
Hik zer eginen hian,
nik phentsatzen nia.
Bena jiten bahitzait
harzara herritatzera;
lehertüren ait hebexe
karakoill bat bezala.
Ni orai banua
aphür bat errepausatzera.
Sarri ützülien niz
khiristi zunbaiten jatera.
(Sonu. Erretira.
Kaniko jalkhi eta mintza)
Ha! Ezteia malerus
mündian ene zorthia?
Behar düt desesperatü
edo galdü bizia.
Zerentako abiatü niz
berritan ezkuntziari,
emaztia ükheitekoz
nihauren bürüzagi?
Hobe lüke gizunak
bere büria ithotzia,
ezi ez eta emazte
gaixto baten hartzia.
Ikhüsten düzie, jente hunak,
nüla agizü zaitan;
bai, eta orano ere
ni bardin arriskian.
Arduren idokitzera
hura manha nezan,
arrazuiñ bat zena othian,
olhuoak ükhen nitzan?
Bena daigün aldian
ezin badüt garhaitzen,
xahüki errabiatürik
naizie ikhüsten.
Ale, perfida traidoria,
maradikatü debria,
kostümaren üzteko ere
sobera iz trebatia!
Jente hünak, banua;
eniz batere fida,
ükhen eztezadan, aments,
püblikuoan deshuhuria.
(Erretira. Sonu. Belxitinatina jalkhi eta mintza.)
Belxitina
Nürat othe zait
ene senharra Kaniko?
Naski beharko dü harek
orano zünbait phanpako.
Ala sobera kolpatü
othe düt azken aldian?
Aleta, ükhenen tü bai
lehen errekuntrian.
Hanitx emazte ikhüsten tit
senharrak bürüzagi;
brida laxuegi üztiak
egiten dü hori.
Emaztekiak elüke behar
izan sobera astaiña;
jo behar die gizunek
bizkarreti behera
(Satan jalkhi eta mintza)
Satan
Arrazu dün, Belxitina;
behar dün lahardekatü;
gero, hura hil denian,
beste bat xerkhatü.
Ordian irabaziko dün
bentüraz zerbait tratian,
eta gero gureki
erreren ifernian.
Belxitina
Ifernian erreik edo gabe,
eztiat ja sofritüren;
hünen beste nizano,
petik diat etxekiren.
(Belxitina erretira)
Satan
Trüblamentütan nago,
ezpiritia nahasirik,
ene mithilak nün diren
ezpeitakit berririk.
Bügre hürak, aren
nünbait lo dütüt,
ezi bi oren hüntan
ezin edireiten dütüt.
Buljifer, hiri ziuoat:
Aigü hunat fite,
bai eta haiñ üntsa
Jupiter aphua ere.
(Buljifer jin eta mintza)
Buljifer
Jauna, zer othe düzü
hainbeste azantzekin?
Ala uste düzü egonen
girela bethi zurekin?
(Jalkhi Jupiter)
Jupiter
Zer düzie, jaunak,
hainbeste azantz egiteko?
Haur naiziela Jupiter,
eta zer düzie erraiteko?
Satan
Eztiat erraitekorik
zientako batere,
bena nün egon zirien
bertan errazie.
Buljifer
Jauna, eztüzü propi
orai erraiteko züri;
hartakoz pazentzia
har zazü arranküra gati.
Satan
Propi ala ez propi
erradazie fite;
bestela aldiz, kanpuoa
biek har ezadazie
Jupiter
Jauna, atsülütoki
jakin nahi badüzü,
hortxe, etxe gibelian
khaka egiten egon gütüzü.
Lan hori gük
zure zerbütxüko egin dügü,
eta satisfet güntükezü
hala kuntent bazina zü.
(Satan mintza khexatürik)
Satan
Beste manerarik ehiana
arrazu horren esplikatzeko?
Ziauzte, badiat nik xarpa
zier üzkiaren xahatzeko!
Buljifer
Lan hortako, jauna
eztüzü aski ezti hori;
egitekoz, egin itzagüzü
zure mihi lüziareki.
Satan
Errespetiak oro
nürat ützi dütüzie?
Alo, untsa mintzatzen
ikhasi behar düzie.
Defenda zitaie eni,
edo goguoa emazie;
bestela biek biziak
galdü behar dütüzie.
Buljifer
Koraje, to, Jupiter,
loth akio Satani;
larrütü behar diagü,
ene fedia, oraikoti.
(Batailla. Mithilak belharika.)
Satan
Eztü deüs egiten orai
heben belharikatziak.
Alo, eni eraküts etzatzie
xahü tüzienez üzkiak.
(Batailla. Ezkapa mithilak.
Satan dantza; gero erretira.
Belxitina, erhatz bat bizkarrian, jin.)
Belxitina
Ene senharra naski
oraikuan galdü dit;
ithürria ere nihaurek
xahatü beharko dit.
Areta, baliatü zaio,
zeren den eskapatü;
bestela beharko zükian
latsagia xahatü.
Gizunari etzaio behar
deüsere pharkatü;
emaztia malerus da,
gizunak gaiña hartzen badü.
(Erretira ezker. Sonu. Sabant eta
Salha tan jalkhi eta khanta paseiüz)
Biak
Biba la liberte, egalite,
Frantziako errepüblika,
nahi bada ükhen dügü
herrian erreboilta. (Sonu.)
Parisen erauntsi die
aberatsen kuntra;
heben aldiz emaztia
senharrari joka. (Sonu)
Parisen erauntsi die
hanitx diharü gatik;
heben aldiz botilla bat
ardu futüte gatik. (Sonu.)
Parisen erauntsi die
KANIKO ETA BELXITINA
(Jakes OIHENARTE, Larribarre, 1848, 30-IV.
G. Arestiren transkripzioa, Lur 1971.)
Iturria: Kaniko eta Belxitina (ihauterietako pastoral
zuberotarra), Jakes Oihenarte (Gabriel Arestiren
edizioa). Lur, 1971
DRAMATIS PERSONAE
I. Satanak (zamariz)
1.- Jupiter
2.- Buljifer
3.- Satan
II.
Praubiak (uiñez)
4.- Juanes
5.- Gilento
III. Jiantak (zamariz)
6.- Ferragus.
IV.
a.- (karratan)
7.- Postillüna.
8.- Belxitina.
9.- Kaniko.
b.- (bohorrez).
Partidak.
10.- Sabant.
11.- Salhatan.
V.
Jüjeak (zamariz).
12.- Barbera
13.- Kürriera.
14.- Üxera.
15.- Presidenta.
16.- Luzien.
EDIREN - BIDIA
Lehen entrada: 001 - 052
Lehen sataneria: 053 - 125
Trajeriaren lehen phartia: 126 - 274
Trajeriaren ündar phartia: 275 - 505
Trajeriaren sataneria: 506 - 555
Ündar entrada: 556 - 573
LEHEN ENTRADA
Jinkuoak egün hun deiziela,
jaunak eta anderiak;
hunki jin ziriela,
xipiak eta handiak.
Hartü düzie phena
gure ikhustera jitez.
Nik ere hartzen düt libertatia,
mintzatzeko bi hitzez.
MARTXA
Satisfazionetan gira,
zeren, heben ikhustez,
ühüre errezebitzen dügü
jente hanitxen jitez.
Orai gure trajeriaz
nahi nintzate mintzatü,
atentzione ükheitiaz
nahi züntükeiet othoitü.
Jente hunak, badakizie
Pariseko errebolta;
hartarik da güre egünko
süjetaren kausa.
Jente hunak, ikhusten düzie
kasi herri orotan,
errejuisantza bat egiten
haren uhuretan.
Gük badügü orano
segür arrazu haboro,
zeren hasi izan beita gerla heben
Parisen beno gaitzago.
Nuzpait izan da lehen ere
gerla zibila deithia,
bena ordian etxekitzen zian emaztiak
senharraren phartia.
Bena orai, maleruski,
emaztia senharrari.
Jente hunak, ezteia
hori harrigarri?
Aren, orok behar dügü
Jinkuoa erremestiatü
zeren güre errebolüzionia
izan beita zesatü.
Bai eta othoitz egin,
hebetik aitzina
gisa hortako gerlarik
eztadin alarma.
Orai behar dügü aiphatü
gerla hasi diana;
haren izena da, aren
Madama Belxitina.
Harekin, aldiz, Kaniko
gerlari bühürzalia,
zuiñ baratü izan beita
tristeki blesatia.
Trajeria hunen uhuretan
erakharri tügün feitak,
barber, jüsitizier, bolant
eta testimoniuak.
Beste hanitx ekipaje drole
bere bersetekin;
jiant terrible bat ere
izenen da haiekin.
Phezaren hatsarrian,
aren, düzie ikhusiren
bi espiün sataneriak
nola tian trüfatüren.
Harzara jinen da berriz
jiant Ferragus handia;
defendatüren deo Buljiferek
triatian sartzia.
Bena bere maillü handiaz
eginen dü bidia,
eta laster hüstürik
ikhüsirik triatia.
Ikhüsiren düzie orano
Ferragus kolera handian,
Belxitinak Kaniko
zerentako jo dian.
Beste ekipaje batzü
dirade libertitüren;
nik heben erran beno hobeki
düzie kunprenitüren.
Gero ikhüsiren düzie postillüna
zarrato eder bateki;
haren barnian tüzke jaun-andere
hauk algarreki.
Triatiala igaranen dütü
trionfa handitan,
lürreti zunbait berset
emaitiarekilan.
Geroxeago jinen dira
bi jaun gazte bohorretan,
zuiñ hasiren beitira
Kanikorekin tratian.
Bat deitzen dügü Sobant
eta bestia Salhatan,
ikhüsiren dütüzie
bohor haiez trükadan.
Tratiaren egitian zunbait
botilla ardu die edanen,
eta Kanikok emaztiari
beste bat dü galdeginen.
Bena botilla arduoaren
ükheiteko plazan,
paso batez ezarriren deio
pipa axisetan.
Ikhüsiren dütüzie
oro algarreki lothürik,
droleki erretiratzen
eskuiñeko aldetik.
Harzara gero berhala
Ferragus handia,
hek han atzaman nahiz
üdüri errabiatia.
Botilla bat ardurekin
gero jinen da Kaniko;
harekin konplasentzian
aizo batetan sarthüko.
Behin gibelerat eginen dü
emaztia ikhüsirik;
bizkitartian emaztiak
eztero eginen kasürik.
Ikhüsiren düzie Belxitina,
erhatz bat bizkarrian,
latsagiaren xahatzera juoaiten
errabia handian.
Zeren ezpeitakike solamente
senharra nün dian;
kolpatü dianez othe sobera
erranen dü ordian.
Hainbeste phena badüke, ithürria
behar dialakoz xahatü;
düda gabe senharrak egiten,
beitzen kostümatü.
Ützültzian ütziren dü
erhatza bortha batian,
eta xerment biltzen
sarthüren miñabesian.
Erhatza hartüren dü
senharrak, han sartzian;
miserable Kaniko,
bere zorigaitzian!
Erhatza Kanikoreki
hatzaman zianian,
ikhüsiren düzie ederki
zerbütxatzen bizkarrian.
Lehentxago entzünen dütüzie
Sabant eta Salhatan,
berset zunbaiten khantatzen
errepüblikaren gaiñian.
Gero ikhüsiren düzie
Kaniko barberian,
sangre eta operazione
eginen düte ordian.
Enfin, ikhüsiren dütüzie,
bai bata, bai bestia,
zunbatenakuoa zen
haien desesperazionia.
Külpadüra ber bekhatiak
üsü beitü erratzen,
ikhüsiren düzie Kaniko
Xatonen zedülatzen.
Zeren beldür baitate
egon eztadin ixilik,
hobe diala jüstiziaz
kraintan etxekirik.
Jentiak melatüren dira
hark merexi beno hobeki,
bena atentzionerak
eztü eginen ihuri.
Berak ere jüjiak
kundenatüren dütü,
zeren untsa har ditzan
ezpeilizate meritü.
Ikhüsiren tüzie berak ere
jüjiaren aitzinian,
hitz bat ezin erranez,
konfüsione handian.
Ezpaneza illabürt
nunbait finitzeko,
jente hünak, banüke
arrats arte hüntako.
Ikhüsiren düzie bai
ekipaje propirik,
bai eta ürhentzian
jianta ere hilik.
Nik erran beno hobeki
düzie kunprenitüren,
zeren ezpeita posible
ororen erraitia heben.
Zien atentzione hünaz, othoi,
nahi nitzaitzie gomendatü,
eta ene libertate oroz
pharkamentü galthatü.
Nüla gazte berriz orano,
eta ez ikhasirik mintzatzen
hartü libertatia
pharka dezadazien.
ERDIAN
Nahi bada ezkiren kapable
gü untsa errepresentatzeko
othoi, ükhezie hüntarzüna
gure falten gordatzeko.
Adio, jaun-anderiak,
phartitzen niz mementian,
lagünak prestik beitauzte
ene haidürü aspaldian.
Zien permisioniarekin, aren,
banua haien xerkha,
eta üntsa, beharra beitüt
bi kolpüren edatera.
(Satanak jin zamariz. Lürreti mintza Satan.)
Satan
Jaunak, ezteia hau
palazio agradablia?
Eztüta nik othian
egün bonür handia?
Amiratürik nago hebeko
prepario ederrez;
ene bihotzak eztaki
zertan den plazerez.
Orai behar dügü, Jaunak,
gük sarthü plazeretan;
zunbait fortünaren bidia
bada hiri hüntan.
Buljifer
Bai, jauna, agradamentü
ederrik badüzü heben;
sonü-egiliak ere
dantzatü nahi denaren.
Hik zer diok, Jupiter?
Badüka satisfazione?
Hebeko preparü ederrez,
eztüka erraiten deüs ere?
Jupiter
Jaunak, ezta kestionia
hebenko agradamentiaz;
behar dügü mintzatü
horra igaraitiaz.
Satan
Igaran zitaie, Jaunak,
triate hortan gaiña,
ikhüsi nahi beitüt
zien dantzatzeko manera.
Jupiter
Igaraiten lagünt gitzatzü,
Jauna, plazer badüzü;
eskiaren emaiteko
ühüria egigüzü.
Buljifer
Dantzalaz geroz
satisfatüren zütügü;
hartakoz, aren, igaraiten
lagüntü behar gütüzü.
Satan
Sonu-egiliak, emazie
plazer düzien airia,
zeren ene mithilak
feitian beitira.
Behar düzie dantzatü;
alo, ene mithilak;
ezpadüzie hütsik egiten,
izanen zidie phakatiak.
(Soinü. Dantza mithilak. Satan jar. Jupiter mintza.)
Jupiter
Gure dantzako maneraz
kuntent zireia, Satan?
Zük ere ari behar düzü
phiko bat gurekilan.
(Satan jeiki eta mintza)
Satan
Set ase, mesius;
arren, gitian dantza;
selui ki mankerak
phakatüren dü phitxerra.
Lehen hütsa egiten dianak
phitxerra phakatüren dü;
gogo hunez kolpü bedera
orai edanen dügü.
(Dantza eta Satan so larga-bistaz eta mintza.)
Satan
Soizie, ene mithilak.
Hantxeko hür handi hüra
larga-bixtaz ikhusten düt:
Ardu bilhakatü da.
Buljifer
Aiei, aiei, Jupiter,
guazan bertan lasterka;
hüriala khanbiatü gabe
betha dezagün barrika.
Jupiter
Satan, zü dantza zite,
gü huna artio;
üzküz gora sarthüren zütügü
barrika hartan gero.
(Mithilak erretira. Sonu. Satan dantza.
Praubiak jin, asto bederatan, triate aitziniala.)
Satan
Zer jente zirie ziek,
zien asto xarretan?
Ala espiü zunbait?
Erradazie bertan.
Gilento
Jauna, ezkütüzü gü
jiten espiünatzera,
bena bai zerbait karitate
badükegünez jakitera.
(Satanek eman eskia eta ütz erortera)
Gilento
Jauna, zü zünbait
izpiritü gaixto ahal zira;
gü ezkitizie jentek ihün
hola trüfatü seküla.
Satan
Igaran zitaie, aren,
hots emazie bertan;
nahi zütiet khako hunez
biak thiratü batetan.
(Biak abia eta ütz erortera.)
Juanes
Jauna, gützaz erri egitera
jin ahal zira espresüki;
bena othoitzen zütüt
ezkitzatzüla interrunpi.
Satan
Hots, aren, ezdeüsak;
oraiko aldian bedere
behar düzie finkatü
haboro erori gabe.
Aigü hunat, Buljifer.
Nün ago barne hortan?
Bi enbasadore batiagü heben
ekipaje eder batetan.
(Buljifer jin)
Buljifer
Jauna, horiek nur dütüzü
hain untsa ekipajatürik.
Badizie horiek gisala
zunbait ahari propirik.
Hots, orai zankho horik,
aren, finka itzatzie;
sala eder huntara
iragan behar düzie.
(Orai iragan praubiak triatiala
eta han eror bi aldetarat.)
Satan
Alo, Buljifer behar tiagü
jaun horik eraiki;
xüti ebilten orano
ez ahal die ikhasi.
Buljifer
Alo, jaunak behar düzie
orai xüti finkatü,
bestela zankho-petan
behar düzie lehertü.
Gilento
Jauna, gü ützi gitzatzie,
othoi, gure gisa;
ala zien erri-garri
huna jin izan gira.
Juanes
Ezpiritü gaixtuoak, zuoazte
hürrün gure ganik;
ützi gitzatzie errepausüz,
egin gabe trüfarik.
(Sonu. Erretira bi aldetarat.
Jianta jin zamariz. Mintza lürreti pasaiüz.)
Ferragus
Ha! Ha! Jentiak, arauz
erhotü ahal zirie.
Hainbeste gure so egitera,
zertara jin zirie?
Badeia khiristirik batere
kanpaña huntan? Errazie!
Ene maillü handiaz
zapha dezadan hebexe.
Kaniko deitzen den batek
osoki nai erho-erazi,
zeren emaztia ützi dian
bere bürüzagi.
Jakin ezazie badüdala
ehün gizunen indarra.
Eztüzieia ikhüsten ene müstra
lau khana gora dela?
Agertzen bada khiristirik
eni deüs ere erraitera,
behar düke beste mündialat
bona-xera egitera.
Khiristi arraza oro
arrabaskiren dütüt;
ezpata eta maillü kolpüz
oro erhoren dütüt.
Igaiten niz mahaiñ hortara
hor arrapausatzera,
zeren eta hau beita
ene jauregi ederra.
(Jaits zamariti. Buljifer jalkhi eta
mintza.)
Buljifer
Egüriok, jiant asto handia;
ehiz jauregi huntan sarthüren,
nün eztian bidajia egün
untsa phakatzen.
Zer müstra propian
hizan huna jiten;
areta, behar dük ikhasi
sarri laster egiten.
Ferragus
Ale, eskelle fripuoa,
nula zaitan mintzatzen?
Maillü hunez zabaltzen ait,
ezpahiz hortik khentzen.
Eztüka ikhüsten, hi ene althian
üñhürri bat hizala,
eta aho-kolpü batez
iretsiren haidala?
Buljifer
Enaik ez iretsiko,
zunbat ere behiz üsatü;
ezpata hau estomaketi
nahi deat lanthatü.
Arropari hori orai
ahal baderat trankatzen;
zankhoz gora bertan
hortxe ait ezarten.
Ferragus
Üñhürri hümia,
Mintzo iz fierki.
Ene mailliak berak erhoren ai,
mobitü gabetarik ni.
Aski dük bera hau
hire erhaiteko.
Abil. Erran ezak etxian
orai lehenik adio.
Buljifer
Eztiat erran nahi adiorik;
enük lotsa hiretako.
Jiten bahiz aitzina
sinketa zaik khostako.
(Ferragus igaiñ triatila)
Ferragus
Ale, apho mithiria,
fier hiza, fier heben.
Maillü huntaz hi eta hire lagünak
oro zütiet zabaltüren.
(Sonu. Batailla. Buljifer eskapa.)
Ferragus
Ha! Miserable üñhürria!
Bortha düka zerratzen?
Maillü huntaz derat
nik bertan hautsiren.
(Erretira. Sonu.
Praubiak jalkhi eta paseia)
Gilento
Egün hun, künpaña ederra,
bai eta ilüstria;
Jinkuoak detsala harzara berriz
alkhar salüta erriz.
Juanes
Jinkuoak benedika zitzela oro,
merexi düzien beno haboro.
Bai gü ere zieki
trata gitzala miserikordiuski.
Gilento
Benedikatü ziradiela oro,
graziaz lagüntürik alkharreki.
Zien hun eta kaballeki,
poseditzen dütüzien ororeki.
Juanes
Egizie, othoi, karitatia;
pratika bethi berthütia;
jente pietatez bethia,
heda ezazü, aren, eskia.
Gilento
Eia, jente galant eta hunak,
emadazie zerbait amoina,
sos, ardit edo tolosan,
hark berak satisfatüren zütie.
Karitatiaren egitia,
hori komeni da, popülia;
eztüzü aski fediaren ükheitia,
behar dizü fedia, esparantxa eta
/karitatia.
Juanes
Eia! Othoi! Jente hunak,
ematzie zien amoinak;
segür da ezi Jinko hünak
emendatüren deitziela hunak.
Gilento
Amoina egitiak eztü
seküla ihur praubetü;
Jondane Phaulek erraiten dü;
ezta behar düdatü.
Juanes
Ez deia heben ihur ere
guri emaile, deüs ere,
ez artho-muxi bat ere?
Eta nula biziren girade?
Gilento
Ezteia jaun aphezik, ez nublerik,
ez damarik, ez andererik;
heben ezta deüz emailerik,
ez aberatsik, ez prauberik.
Juanes
Jente horiek eztie arauz entzüten,
ezpaderek azkarki oihegiten;
oihü egin ezek, aren,
bena lotsa nük eztügüla deüs
/ükhenen.
Gilento (Oihüz.)
Jente hünak eta pherestiak,
idek itzatzie beharriak,
eta entzün itzatzie praubiak,
oihüz beitirade miserabliak.
Juanes
Orai ikhusten dit inütil dela
heben pheredikatzia;
hots, hür-xorta baten edatera
ihün ithürririk balin bada.
Gilento
Bai, bena ene lagün maitia,
nula da posible edatia;
nik ja erran behar badüt egia,
jateko hobe nikek apetitia.
Juanes
Areta, segürtatzen ait nik ere,
edatez mintzatü baniz ere,
jateko apetitia hobe düdala halere,
ezi aspaldian eztiat jan deüsere.
Guazan, guazan barne hortara;
mentüraz nurbait badük,behar bada
heben eztiagü besterik
baizik eta erri eta karkaza.
Gilento
Orai gü baguoatza.
Adio, anderiak eta jaunak.
Agian sarthüren deitzie
astuoak üzkian belhaiñak.
(Sonu. Erretira.JJupiterter, Buljifer
eta Satan jalkhi. Postilluoa juoan karretala.)
Satan
Giradianaz geroz, jaunak,
alkharrekin adixkidiak,
behar dütügü egin
fidelki kundizioniak.
Buljifer
Jauna, gure fidelitatiaz
eztüzü behar mintzatü,
zeren mündü orotan
parerik ezpeitügü.
Jupiter
Jauna, zer galthatzen düzü
gure fidelitatian?
Mintza zite, aren,
zer düzün phentsamentian.
Satan
Badakizie, Jaunak,
ni errege bat nizala,
eta ene zerbütxüko, ziek
üste düt propi ziriela.
Hartakoz behar düzie ziek
enekila engajatü;
gero izanen ziradeie
merexi bezala phakatü.
Buljifer
Nahi bagütüzü, jauna,
untsa errekunpentsatü,
zerbütxari hoberik
mündian eztükezü.
Hik zer diok, Jupiter?
Hun düka bihotza?
Jaun huneki engajatzeko,
eheitekia mintza?
Jupiter
Ezta kestionia, jaunak,
heben akordatzeko.
Gitian erretira hebenti,
errefletzionen egiteko.
TRAJERIAREN LEHEN PHARTIA
(Erretira. Sonu. Jin postillüna, karrera bateki,
asto bat thirazale. Egin paseiü eta postillüna mintza
lürreti.)
Postillüna
Jente hünak, badeia heben
ihür aizinatürik?
Ezi badügü heben
ekipaje propirik.
Jaun-andere batzü dira
enekin bidajatü,
zuiñ beitia ollaltegiko
haga bezaiñ xahü.
Eginik dira deja
tapaje handirik.
Gizun bat badügü heben
kolpüz lapidatürik.
Emaztia hartü ükhen balü
bere eskü-peko,
egün etzükian, heltü bada,
barbera beharko
Orai karrosa hortarik
jalkhi zitaie bertan:
nik iganen zütiet
trionfa handitan.
Orain karruxatik elkhi eta igan
trionfan triatiala, postillünak
bandera etxekiz, paseiü bat egin
eta gero erretira. Sonu. Hirür satanak jalkhi.
Satan
Behadi hünat, Jupiter.
Egin düka errefletzione?
Behar nikek jakin
denborarik galdü gabe.
Jupiter
Bai, jauna, egin tizüt,
eta soberaxe merke.
Oürthian behar nikezü
bi sakolen bethia ürhe.
Satan
Sakolak aski xipi badütük,
horrez akort gütük.
Eta hik, Buljifer,
zunbat beharko dük?
Buljifer
Sira, ni gütiagoz
kuntentatzen nüzü;
bi milla libera, aments.
Behar nükezü.
Behar nikezü haiegati
hamar neskatila phüntzela,
güstü düdan oroz
libertitzeko hariekila.
Jupiter
Aiei, nik ere, jauna, banizün
bizpahiruen beharra.
Etzitazü ohartü, adesa,
horren erraitera.
Satan
Neskatila phüntzelak aurthen
arraroxe dütük;
plaza huntan orotan dena
hantxeko hüra dük.
Buljifer
Jauna, berzale zünbait düzü hura
bizkarraz alde hüntarat.
Gero zük ikhüsten dütüzü
haren bertz iphürdiak.
Jupiter
Ez tüzü ez mündü huntan
halako neskatilarik,
seküla balinda sorthü
emaztiaren üzkü-zilotik.
Satan
Ago hi, Jupiter.
Mintzo iz korteski.
Orizie ene larga-bista
eta so egin hobeki.
(Eman larga-bista eta biek so egin)
Buljifer
Aiei, jauna, hura düzü
mustro ikharagarria.
Begiak berak baditizü
bi xaskiren bethia.
Aho bat ere badizü
labia bezaiñ handiko
eta ezpaiñak propi
zaldari biltzeko.
Jupiter
Hura phüntzela izanik ere
eztüzü estonatzeko;
nik ja eztit nahi;
atxikazü züretako.
Buljifer
Hura kapable düzü
gizunaren joiteko,
eta orano bestalde
osorik iresteko.
Eztakizia egün ere
zertako giren heben?
Ifernialat eramaiteko
emazte gizon joiten.
Satan
Jaunak, ez, aren, xerkha
neskatila phüntzelarik,
zeren eta ezpeita
ohakuetan baizik.
Jupiter
Satan, ezpadüzü guretako
batere phüntzelarik,
ezar itzazü horiek oro
üzkü-ziloti sarthürik.
Buljifer
Eta gero zuaza
zihaur Zarabozalat,
galdeginik baitzira
erhuen palaziulat.
Satan
Ezpalin bazinezte
zien zankhuer fida,
ez ahal zintake
eni hola mintza.
Jupiter
Ezkütüzü zure beldür
haboro ezi ez ülü baten;
laurdenkatüren zütügü
ezpazira untsa mintzatzen.
Satan
Ale, kanailla salduoak,
maradikatü debriak,
orai nahi deitziet
bier idoki erxiak.
(Sonu. Batailla. Mithilak ezkapa.)
Satan
Bazuazte, jaunak, bazuazte,
adiorik erran gabe;
sarri ere, balinda, nünbait
heltüren girade.
(Kaniko sar. Xaribari.)
Kaniko
Hünen beste jente
egün heben badügü,
zien uhuretan nahi dit
billart bat plantatü.
Herri huntan ezpeita
egündano jokhatü,
beste aire batian behar dizügü
egün libertitü.
(Satan jalkhi herritatzera)
Satan
Ai, urde asto pürrua,
fantesiaz bethia,
hire bizkarrian dük egünko
libertitzeko lekhia.
Zer tresnak dütükan
billart baten egiteko
beste lanik badik, bai,
hire emaztiak hiretako.
Kaniko
Ene emaztia eta hi,
biak algarreki,
ezarriko zütiet
hortxe zankhoz goiti.
Satan
Hobe hüke emaztiaren
nausi izatia,
eta hüra nausitü onduan
besten desafiatzia.
Jinen tük, bai, berhala,
hire zorigaitzian,
bi gizon bohor bederetan,
ari nahiz tratian.
Hire emaztia gero
buillta baten bürian;
hire bizkar handi hortan
ariko dük billartian.
Kaniko
Ezpiritü gaixtuoa,
khen akit aitzineti,
ala, aments, akort iz
ene emaztiareki?
(Satan erretira. Sonu. Sabant eta Salha
tan zamariz jin eta paseia triate aitzinian;
Kaniko jalkhi eta mintza.)
Kaniko
Nürat ari zira
künpañarekin, Salhatan?
Nahi zira ari gitian
güre bohorrez trükadan?
Salhatan
Nula ez gira ariko
tratian ere, Kaniko?
Zunbat emanen düzü?
Errazü gañeatiko!
Sabant
Hamabost libera balio tizü
züriak haboro, Kaniko.
Bütilla bat ardu idok ezazü,
tratiaren egiteko.
Salhatan
Ützi nezak ene gisa
egiteko hortan,
ala hi kunprenitzen iz
behorren tratian?
Kaniko
Jaunak, aren, banua
arduoaren xerkha.
Jar zitie arten hüntan.
Hebenxe da mahaiña.
(Sonu. Ekhar arduoa eta hiruak mahai ñia jar.)
Kaniko
Nahi düka egin dezagün
jaun hunen erranetik?
Ezi hamabost libera
eniak hiriak beno haboro balio tik.
Salhatan
Eztüzü ez batere
hunen errana balable;
hamabost libera behar tit
eta ene behorra züre.
Sabant
Behar derozü, Kaniko,
eman hamar libera,
eta tratia hortan finitü.
Dügün edatera.
(Edan)
Kaniko
Jaunak, eginen dügü hortan,
bena behar dügü thermaño;
bost libera eginen dit Bazkoz,
eta beste bost Phentakosteko.
(Jan eta edan.)
Alo, aren, jaunak
akort girenaz gaiñan,
beste botilla bat ardu
phakatzen ahal düt konpañan.
Eta lehenik pipatü,
jaunak, ziekilan;
ardua erakharriren düt
gero mementian.
Salhatan
Ez presa batere;
pipa ezazü, Kaniko.
Ala eztüzü, aments, emaztia
ere zure manüko?
(Orai pipatzen has Kaniko;
argiarekin pipatzen. Gero mintza)
Kaniko
Nun ago, Belxitin?
Barne hortarik aigü hunat,
idok ezagün mementian
ardu butilla bat.
(Belxitin jalkhi eta mintza, südürriala juoanik
Kanikori.)
Belxitina
Ale, ürde gormant,
zorriek jan-beharra!
Hüntarzünaren igorteko ere,
behar düka neskatua?
Oürde auher zarrak!
Eztüzieia jeiki ordü?
Ala nahi düzieia
barrika oro hüstü?
(Ferragus zamariala. Kanikok har botilla
eta abia balenzan. Belxitinak urthuki
mahaiña eta argia; gero loth Kanikori;
joiten dialarik, pipa urthuki.
Kanikok ostiko eman nahi eta ezin atzaman.
Sabant eta Salhatan loth.)
Sabant
Ale, milla debria! Eta horik?
Zer jesto dütüzie?
Gü girela kausa, lehen aldian
hasi othe ziradie?
Salhatan
Ez, debria baliz ere ez,
orai odol hotzian:
Ale, itxüsi zarrak!
Gorde zitaie mementian.
(Oro erretira. Sonu. Ferragus jiganta
zamariz jin, üzkialako aldialat delarik.)
Ferragus
Ha! Ha! Khiristiak,
nürat gorde zirie?
Ni ikhüsi naizienian
laster egin düzie.
Hatzeman bahündüt, Belxitina,
senharrari jokaz,
janen züntiedan biak,
zabaltürik ene mailliaz.
Bena balinba, zunbait
atzemanen zütiet.
Arrakuntratiak oro
zedi-eraziren beitzütiet.
Apetitü hun bat badüt
Khiristien jateko;
eznütüke hamabost
sobera apairüko.
Olandako landetan
bizi nintzan orai artino;
han ere ezdüt orai
bizigarririk haboro.
Iretsi dütüt hanko
zamari eta aberiak,
bai eta artzaiñer ere
bortxaz bere ardiak.
Mahaiñ huntan nahi niz
orai bertan plantatü,
eta maillü handi hunez
khiristiak oro zaphatü.
Ez da mündian sorthü
ni bezaiñ gizün handirik;
khiristiak xahatüren dütüt
ene maillü handiaz nik.
Orai mahaiñ huntan
gaiña igaraiteko,
lagün bat hün nüke
goiti thiratzeko.
(Jaitsi zamariti. Satan jalkhi.)
Satan
Hau naiala ni orai
hire lagüntzera jiten;
khako hün bat ere badiat
hire thiratzeko heben.
Aigü hunat bertan;
ekharrak eskia.
Nik thiratüren ait
khako hunekila.
(Thira eta Ferragus mintza.)
Ferragus
Ja, Satan, ja, emeki,
enezala hola thira.
Khako xar horrez
xilatzen deitak larria.
Satan
Igan adi, aren,
animal handia;
üdüri dük badiala
hamar kintaleren phezia.
Ferragus
Ale, debrü mithiria,
ützi ezadak larria.
Igaten baniz horra
idokiten derat bizia.
So egin ezak hunat,
ene maillü handiari;
hünek aphua bezala
lehertüren behai.
Satan
Igan adi, aren
triate huntan gaiña;
ikhüs dezagün bertan
nula zaphatüren naia.
Ferragus
Nahi düka ikhüsi othian,
ene müstra orriblia,
igaiten baniz horra,
zer lasterra eginen dia?
Satan
Ale, animal handia,
eztiat lasterrik eginen,
bena bai khako hünez
hi therresta eramanen.
(Igan triatera)
Ferragus
Alo, Satan, orai
behar diagü kunbatitü;
küküso bat bezala
nahi ait zaphatü.
(Batailla. Satan ezkapa.)
Ferragus
Ha! Miserable ülia,
ihesi juoan iza?
Hik zer eginen hian,
nik phentsatzen nia.
Bena jiten bahitzait
harzara herritatzera;
lehertüren ait hebexe
karakoill bat bezala.
Ni orai banua
aphür bat errepausatzera.
Sarri ützülien niz
khiristi zunbaiten jatera.
(Sonu. Erretira.
Kaniko jalkhi eta mintza)
Ha! Ezteia malerus
mündian ene zorthia?
Behar düt desesperatü
edo galdü bizia.
Zerentako abiatü niz
berritan ezkuntziari,
emaztia ükheitekoz
nihauren bürüzagi?
Hobe lüke gizunak
bere büria ithotzia,
ezi ez eta emazte
gaixto baten hartzia.
Ikhüsten düzie, jente hunak,
nüla agizü zaitan;
bai, eta orano ere
ni bardin arriskian.
Arduren idokitzera
hura manha nezan,
arrazuiñ bat zena othian,
olhuoak ükhen nitzan?
Bena daigün aldian
ezin badüt garhaitzen,
xahüki errabiatürik
naizie ikhüsten.
Ale, perfida traidoria,
maradikatü debria,
kostümaren üzteko ere
sobera iz trebatia!
Jente hünak, banua;
eniz batere fida,
ükhen eztezadan, aments,
püblikuoan deshuhuria.
(Erretira. Sonu. Belxitinatina jalkhi eta mintza.)
Belxitina
Nürat othe zait
ene senharra Kaniko?
Naski beharko dü harek
orano zünbait phanpako.
Ala sobera kolpatü
othe düt azken aldian?
Aleta, ükhenen tü bai
lehen errekuntrian.
Hanitx emazte ikhüsten tit
senharrak bürüzagi;
brida laxuegi üztiak
egiten dü hori.
Emaztekiak elüke behar
izan sobera astaiña;
jo behar die gizunek
bizkarreti behera
(Satan jalkhi eta mintza)
Satan
Arrazu dün, Belxitina;
behar dün lahardekatü;
gero, hura hil denian,
beste bat xerkhatü.
Ordian irabaziko dün
bentüraz zerbait tratian,
eta gero gureki
erreren ifernian.
Belxitina
Ifernian erreik edo gabe,
eztiat ja sofritüren;
hünen beste nizano,
petik diat etxekiren.
(Belxitina erretira)
Satan
Trüblamentütan nago,
ezpiritia nahasirik,
ene mithilak nün diren
ezpeitakit berririk.
Bügre hürak, aren
nünbait lo dütüt,
ezi bi oren hüntan
ezin edireiten dütüt.
Buljifer, hiri ziuoat:
Aigü hunat fite,
bai eta haiñ üntsa
Jupiter aphua ere.
(Buljifer jin eta mintza)
Buljifer
Jauna, zer othe düzü
hainbeste azantzekin?
Ala uste düzü egonen
girela bethi zurekin?
(Jalkhi Jupiter)
Jupiter
Zer düzie, jaunak,
hainbeste azantz egiteko?
Haur naiziela Jupiter,
eta zer düzie erraiteko?
Satan
Eztiat erraitekorik
zientako batere,
bena nün egon zirien
bertan errazie.
Buljifer
Jauna, eztüzü propi
orai erraiteko züri;
hartakoz pazentzia
har zazü arranküra gati.
Satan
Propi ala ez propi
erradazie fite;
bestela aldiz, kanpuoa
biek har ezadazie
Jupiter
Jauna, atsülütoki
jakin nahi badüzü,
hortxe, etxe gibelian
khaka egiten egon gütüzü.
Lan hori gük
zure zerbütxüko egin dügü,
eta satisfet güntükezü
hala kuntent bazina zü.
(Satan mintza khexatürik)
Satan
Beste manerarik ehiana
arrazu horren esplikatzeko?
Ziauzte, badiat nik xarpa
zier üzkiaren xahatzeko!
Buljifer
Lan hortako, jauna
eztüzü aski ezti hori;
egitekoz, egin itzagüzü
zure mihi lüziareki.
Satan
Errespetiak oro
nürat ützi dütüzie?
Alo, untsa mintzatzen
ikhasi behar düzie.
Defenda zitaie eni,
edo goguoa emazie;
bestela biek biziak
galdü behar dütüzie.
Buljifer
Koraje, to, Jupiter,
loth akio Satani;
larrütü behar diagü,
ene fedia, oraikoti.
(Batailla. Mithilak belharika.)
Satan
Eztü deüs egiten orai
heben belharikatziak.
Alo, eni eraküts etzatzie
xahü tüzienez üzkiak.
(Batailla. Ezkapa mithilak.
Satan dantza; gero erretira.
Belxitina, erhatz bat bizkarrian, jin.)
Belxitina
Ene senharra naski
oraikuan galdü dit;
ithürria ere nihaurek
xahatü beharko dit.
Areta, baliatü zaio,
zeren den eskapatü;
bestela beharko zükian
latsagia xahatü.
Gizunari etzaio behar
deüsere pharkatü;
emaztia malerus da,
gizunak gaiña hartzen badü.
(Erretira ezker. Sonu. Sabant eta
Salha tan jalkhi eta khanta paseiüz)
Biak
Biba la liberte, egalite,
Frantziako errepüblika,
nahi bada ükhen dügü
herrian erreboilta. (Sonu.)
Parisen erauntsi die
aberatsen kuntra;
heben aldiz emaztia
senharrari joka. (Sonu)
Parisen erauntsi die
hanitx diharü gatik;
heben aldiz botilla bat
ardu futüte gatik. (Sonu.)
Parisen erauntsi die