Gipuzkoako probintziaren kondaira - 03

Ostertxuria, Escarola, Chicoria, o Endibia. E
Otalora, Othona. E
Otea, Ota, Elarra, Argoma mata espinosa.
Otseria, Anapelo.
Otzerri berarra, Cicuta.
Papiroa, Papyro. E
Peonia, Peonia. E
Perraizta, Perifollo.
Perretxikua, Seta mayor. Ontoa, Ontiba, Guritoa,
Gibelurdiña, Gibeloria.
Perrejilla, Peregil. E
Sugulberarra, Dragoneta.
Perrejil ezea, Apio.
Pillamina, Colochytida.
Piñuska, Pinillo. E
Piperra, Pimienta. E

Pita, Pita. E
Pitusgarria, Sen, Sena
Pitzigorka, Saponaria.
Porrostia, Gamon.
Porrua, Puerro.
Saguberarra, Alsine oreja de raton.
Salbia, Salbia. E
Sandia, Melon de agua.
Sapalarra, Tribulo.
Sarrimentua, Sarmentua, Tximentua, Sarmiento. E
Sasilarra, Abrojo.
Sendikusa, Euphasia.
Sendopokia, Escorzonera.
Sengibrea, Sengibre. E
Sentinodia, Sanguinaria.
Serpillo, Serpola. E
Suagaritsua, Xuagarlo, arbusto espinoso. E
Sugeria, Betonica.
Tabakoberarra, Nicociana.
Tanteznekia, Camesyse.
Tartikua, Tartago.
Tea, Txea, Cha, o Te. E
Tellatuberarra, Uba de gato.
Tipula, Kipula, Cebolla.

Torbiskoa, Torvisco. E
Trajioa, Tragio. E
Tuisarra, Pata de leon.
Tulipaia, Tulipan flor. E
Ubitazia, Espondilio.
Ugarioa, Camedrys de agua.
Ugazkarria, Albohal silvestre.
Umanzelorria, Esteb, Steba.
Untza, Yedra, Hiedra.
Urdinberarra, Glasto.
Urdingorria, Hissopo.
Urraza, Lechuga.
Urriloa, Mandragora.
Ursina, Molo-orrika, Acantho.
Usaigaitzberarra, Zuzon.
Usgozeilla, Vara de jesse.
Uzainberarra, Alisma.
Uztaberarra, Alcara.
Uztapikua, Breba.
Uztargiberarra, Iris.
Yaroa, Barba de Aaon.
Yuka, Yuca. E
Zainberarra, Llantel.
Zainoria, Cenoma, Pastinaca.

Zaliba, Aloc, Acibar.
Zalitzeikia, Zalitzunkia, Sauzgatillo, Agnocasto.
Zalkea, Lolloa, Iraka, Zizana.
Zerba, Betarga, Acelga. E
Zarzaparrilla, Zarzaparrila. E
Zarporria, Tormentilla.
Zizallea, Xixalo, muy de gusto para obejas.
Zizaña, Vallío.
Zokoba, Zocoba. E
Zolda, Ositxeka, Consolida, consuelda.
Zoragarria, Lolloa, Joyo.
Zornurrina, Almicele.
Zorriberarra, Hierva piogera, Albarraz, Uba taminia.
Zulla, Zulla. E

Nor izango da orain esango debanik
Euskarak ez debala berarren izenik?
Naita ere sinistu ezin nezake nik,
Jaioko ere dala alako gizonik.

BOSGARREN KAPITULUA
Gipuzkoako Arrobi baliosoen ugaritasuna, eta berak
ematen dituzten arri bitore ikusgarrien doaiak.
Probinzia onetako mugape guztia da Arrobi eder
naigarri anitzekin guztiz erara eta txit ondo janzia.
Egia garbiro au autortu izan dute argiroki, lanbide
onen gañean izkribatu izan duten gizon jakinti arrotzak ere; esaten dutelarik, ezen, Gipuzkoako Eliza,
Jauregi, Etxe, Plaza, Murru, Gaztelu, Karrika, eta gañerontzeko Ekida ikusgarriai begiratzea aski dala ezagunmendura erorteko, zenbaterañokoa dan bertako
Arrobi ederran ioritasuna. Beragaitik andizkatu izan
dituzte bada ainbeste bider Probinzia onetan arkitzen
diran arrizko Egitade ederrak. Egiazki alaixen dira izatez ere! Eta ditxa andi au zor zaio, Izakiak Gipuzkoari
oparo eman izan ziozkan arrobi bikain begitangoai.
Ez da bada arkituko Erri bat bakarra ere Gipuzkoa
guztian, arrobi ugaritsu oetakoren bat bere menpean
ez debanik, ez eta ere, beretako arri ederrakin egindako Ekida ikusgarriren bat edo geiago, agirian ez dauz-

kanik. Izendatuko ditut bada arrobi oetako berezituenak, non ta nola eta zer gisatakoak diraden.
Artxipi deitzen zaion mendi Errenteriakoan dago
arrobi bat, nabarri ederra ugari ematen debala; zeñetatik ateratako arriakin egiña arkitzen dan Erri bereko
Elizan dagoen Aldare nagusiko Erretabloa. Egitade
ikusgarri au egin izan zeban Don Franzisko Asurmendi Gipuzkoatarrak, izen andiko Don Bentura Rodriguez'en buruz; eta azkenengo apaindura eman izan
zion, edergarri askorekin, Don Alonso-Bergaz Maisu
andi San Fernandokoak.
Oiarzungo mendietan badira arrobiak, Nabarri
ederra, eta Kisu ona iori ematen dutenak. Andrerregia
esaten zaion Elizatxoaren aldamenean dago arri bat
emakume baten idurinekoa anzinaerako letraz betea;
eta jendea oi dago sinistpen osoan, ezik, toki berperean izan zala lurperatua Julio Zesarren emaztea.
Andrerregiak esan nai du Euskaraz, Andre-Erregiña,
eta izen onek adierazten du garbiroki, ezen, Erregiñaren baten autsak estalitako arria dala au. Erri bereko
Eliza nagusiaren Epistola aldeko orman ikusten da arri
bat guztiz miraritsua, zeñetan dauden otallatuak Aballa, eta Lanzak, gure asaba maitagarriak irabazi izan
zituzten batalla andi anitzen oroitpengarri. Beragaitik

dauzka, bada, Oiarzungo Eliza txit anziñakoak ain
maitaro gordeak, Kantauritarren Eskutarma joia oek.
Beste leku batean ezarriko ditut argi eta garbi Eliza
onen asiera, bizitza, eta mirariak noizdik, nondik, eta
nola diran; eta orain jarraitu bear diot Arrobien sailari.
Lezoko mendi guztia da arrobi areatsuz ondo
josia; zeintzuk ematen dituzten ugari, arlanza eder
naierakoak, eta eotarri galant aukerakoak.
Usurbilko mugapean ere ateratzen dituzte eotarri
bitoreak toki askotarako; baita txorrotxketarakoak
ere, iñon ere diran oberenetakoak.
Astigarragako Santiago mendian arkitzen dira
Maskorra idurin duten arriak. Milla sei eun larogei ta
irugarren urtean arkitu izan zan mendi onetan, balio
andiko arriarekin egindako giza-buru bat; eta sinistaturik Santiagorena zala, jarri izan zuten maitaro, beraren izeneko Elizan Aldare nagusiko nitxo batean; non
arkitzen dan geroztik agirian, inguromaiko jendeak
jaiera andia gordetzen diola.
Donostiako mugape guztia da arrobi areartsu aberatsez betea. Begiratzea baizik ez da, denpora labur
baten epean berriztatua dagoen Uri gogoangarri onetako Etxe ederrai; bertako plaza zar ta berri bitoreai
eta batez ere, Batzartoki gaiñ gañekoari; zeintzubetan

agiri diran garbiroki, jakinduria andiko Maisu Gipuzkoatarren bidez, ondo landu eta egoki ifinitako arri eder
galant begitango anitz, guztiak bertako mugapean
atereak. Eta ez dira gitxiagoakoak batere, Uri onetan
lenago egiñak arkitzen diran Murru sendo goitituak,
eta Santa Mariako Eliza nagusi andientsua. Murru oek
egiten asi izan ziran milla bosteun ta amaseigarren
urtean; eta bukatu zituzten milla bosteun berrogei ta
bigarrenean. Santa Mariako Eliza berria da egiten asia
milla zazpireun, berrogei ta irugarren urtean, eta
bukaera eman izan zioten milla zazpi eun irurogei ta
laugarrenean. Eliza onen azala ta barrua arkitzen dira,
gizonak arrian egin litzakean edergarri guztiaz gaindiroki apainduak. Arri areatsu au dalako berez ateratzen
ain erosoa, eta landutzen txit gozoa; zeña luze laburrean, zabal medarrean, eta lodi mean txit erraz ifinten dan neurri guztietara, irteten da merke, eta beragaitik izaten du jaso andia beti toki askotara. Milla zortzi eun, ogeita amabigarren urtean eraman zituzten
Donostiatik Puerto Rikora, bertako karrikak apaintzeko, berrogei milla arlanza, lau aldeetara iru oñeko
neurria betetzen zutenak; bakotxa amasei erreal
pagaturik, ontzira sartu baino lenago. Eta oezaz landara nork daki zenbat arri kakaoa zeatzeko, eta txo-

rrotxketarako eramaten dituzten ontziak betean itsasoz urrutietara? Errazki esan diteke bada, ezen, urrezko meatzeakin berdintzen direala Gipuzkoako arrobiak.
Hernaniko mugape guztia da, karearri piñakin
ondo janzia. Ez da urte asko oraindik arri ikatza ere
arkitu dutela Erri onetan bertako biztanleak, eta jarraitzen diote gogoz lanbide balioso oni, baliatzen diralako berarekin ondo karobia egosten, eta beste gauza
geiagotan.
Urnietan ere badute kara-arri bikañenekotik naiko
guztia; zeñarekin egindako Etxe eder galant anitz
ikusi izan ditugun Erri onetan, erreki txarra eraman
badute ere milla zortzi eun, ogei ta emezortzigarren
urtean guda gaiztoen bidez.
Andoaingo mugapean badira arrobi asko, Nabarri
ederra ugari ematen dabeenak. Beretatik ateratako
arriakin Azpeitiko seme Don Franzisko Ibero Maisu
andiaren buruz egiña arkitzen da Erri onetako Eliza
nagusi bitore begitangoa. Eliza berriztatu onetan
aurrenengo Meza eman zeban Urnietako Erretore jaun
Don Juan Bauptista Adarragakoak, milla zazpi eun, irurogei ta amaikagarren urteko otsaillaren bian, Ama
Birjiña Kandel egunean, eta itzaldiatu zeban, bertako

seme Apaiz Don Sebastian Arizkun jaunak. Billera
gogoangarri onetara batu izan zan alderrietatik guztiz
jende asko, eta oen artean kontatu izan zituzten (jai
egun andia zalarik) irurogei ta zortzi Apaiz.
Amasa Billabonako mendi Loazu esaten zaion
batean, Erritik iru legua-laureneko bidastian arkitzen
da arrobi bat, Nabarri beltz bikañenetakoa iori ematen
debana; eta beste asko, karekizko arri urdin ederra
ugari ematen dutenak.
Zizurkilko mendian badira arrobiak karegaia ugari
ematen dutenak. Erri onetan aiñ eroso arkitzen da arri
mueta an, ezik, non nai, soroaren aldamentxoan karobizuloa egin eta egosten dute, lurrak ongarritzeko
bear ainbat kare. Kisua ere badute ugari eta guztiz
ona.
Asteasuko mugapean ere badago kisua iori; baita
kare-arria ere txit eroso.
Tolosako mendietan arkitzen dira arrobi asko,
karezko arri eder piña naiko guztia ematen dabeenak;
zeintzubetatik ateratako puska bikañakin egiñak ikusten direan Erri onetan, Ekida bitore anitz, beste gauza
begitango askorekin batean.
Leaburuko mugape guztia da, arbela ta kisua iori
ematen dituzten arrobiz josia. Erri onetako jendearen

irabaz-biderik erosoena da kisuarekiko lanbidea. Ain
gertu, eroso ta ugari daukatelako arri mueta au, eta
izanik berez, ateratzen txit erraza, eta egosten neke
gitxikoa, edozein baserritarrek bere etxe-inguruan
dauka prestaturik, lanbide onetarako leku egoki aukeratua, non bear bezala landurik, eramaten duten
beren abereetan Erri andietara txit modu onean; iru
edo lau errealean ifinten dute beste ainbeste legua
bideko Erribilduetan.
Aldaba mendian arkitzen dira arkantoin batzuk
erpiñ zorrotzak; beste asko, leiarraz beteak; baita arritik askatuak dauden leiar zatitxo txau garbiak ere txit
ugari, Boloniako meatze Semniskoan arkitzen direanen idurin berperekoak, eta bardin bardiñak; zeintzun
gañean itzegiten dan garbiro ta luzeki, Bergarako Euskaldun Lagunkidak mill zazpi eun irurogei ta amaseigarren urtean zabaldutako izkribuetan.
Albizturko mendi Urlis izendatuan dago arrobi bat,
Nabarri beltz bitorea ugari ematen dabena; eta beste
bat ori-gorri eder bikaña ateratzen zaiona arkitzen da,
Azkuendaran deitzen zaion mendi Erri berekoan.
Goiaz Bidanietan badira, karezko arri urdin piña
iori ematen dabeen arrobiak. Damurik arkitzen dira
toki desegokian, berezaz jendea baliatzeko.

Errezilko mendi Mauria eta Loteburua deitzen
direanetan badira arrobiak Nabarri ederra ugari ematen dabeenak; zeintzubetan lana izan oi duten bertako Argiñak geienean, eta irabazten dituzte alogera
onak txit, lekuko barri ondo ikasiak daudelako.
Zestonako mendi Izarraitz, eta Ertxina deitzen
zaiotenetan badira arrobiak kolore mueta guztietako
Nabarria iori ematen dabeenak; zeintzuk izan oi duten
guztiz jaso andia.
Azpeitiko mendi ospatsu Izarraitzkoan arkitzen
dira arrobi balio andiko asko, eta beretatik ateratzen
dituzte ugari Nabarri lasto kolorekoa, auts-antzerakoa, arretarakoa, eta ozpin iduriñekoa. Arauntza mendian ere badira auts-koloreko Marmol-arri pin ederrak.
Arri bikain oetakoakin egiñak dira Erri onetako Eliza
nagusiaren sarreran arkitzen dan Egitade begitangoa,
eta Loiolako Ekida andi bitore gaiñ gañekoa. Ainbesterañoko aomena ta jasoa artu dute Azpeitiaren mugapeko arriak, ezik, ifini dituzte bi lantegi urarekikoak
Nabarria zerratzeko, eta landutzen dituzte beretan,
lodi ta me, luze ta zabal, nai dan neurri guztirakoak.
Azkoitiko mugapean ere arkitzen dira, kolore askotako Nabarria iori ematen duten arrobi aberatsak; eta
oetatik ateratako arriakin egiña arkitzen da Loiolako

Aldare nagusiko Erretablo eder ikusgarria. Erri onetako mendietan badira beste arrobi mueta anitz ere,
ondasun asko ematen dabeenak.
Zumaiako Indo deitzen zaion mendian arkitzen
dira arrobiak, Nabari ederra, areatsu ona, karezko
piña ugari ematen dutenak.
Debako mugapean ere badira arrobiak karezko
arri urdin pin ederra iori ematen dabeenak.
Motrikuko mendietan arkitzen dira arrobiak karezko arri urdin begitangoa ugari ematen dutenak; zeintzuk idurin duten, ondo landutakoan, Nabarri eder pin
piña. Kisua ere ateratzen da mendi oetan, iñon ere
dan oberena.
Elgoibarko Galdaramuño deitzen zaion mendian
badira arrobiak, karezko arria, eta areatsua iori ematen dutenak.
Eskoriatzako mugapean arkitzen dira arrobiak,
kisua eta arbela naroro ematen dabeenak.
Mondragoiko mendi guztiak dira arrobi baliosoz
beteak; zeintzubetan ateratzen dituzten kolore guztietako Nabarri eder anitz; baita arri areatsua ere ugari.
Guztien gañekoa da Udalako aitza, zeñaren oñetik asi
eta bururañoko guztia arkitzen dan, Nabarri pin ederrez apaindua. Aitz ikusgarri oni kendutako arri bikain

ederrakin egin izan dira Ekida begitango asko, eta oen
artean bat guztiz begiragarria, Erri bereko Batzar-etxe
ospatsua, zeña egin izan zuten milla zazpieun, berrogei ta amargarren urte inguruan.
Aretxabaletako mugapean ere badira arrobiak
Nabarri ederra ematen dutenak.
Oñatiko mendi andietan arrobi asko dira txit,
Nabarri ederra, eta kisu oberenetakoa iori ematen
dabeenak. Euretatik ateratako arriakin egindako egitade bikain anitz ikusten dira Erri onetako mugapean.
Guztien gañekoa da, Eliza nagusiko Dorre berri goititu
bitorea; zeña arkitzen dan eun ta larogei ta amar
oñean jasoa, autsanzerako Nabarri illun garbi txauaz
egiña guztia, aomen andiko Maisu Don Manuel Karreraren buruz. Ekida andi onen asierako lurra iriki izan
zuten milla, zazpi eun, irurogei ta emeretzigarren
urteko apirillaren amabostgarren egunean, eta bukaerako laburua ifini zioten erpiñean milla zazpieun larogei ta irugarren urteko urrillaren ogeita bederatzigarrenean. Lan andi onen balio igo izan zan, ogei ta
amabost millatik berrogei milla dukatetaraño. Aldare
nagusiaren aurreko Apaiztokia dago Elizaren bardiñetik bederatzi oñean goratua; zeñaren anditasun itzaltsuak eta bukaera egokiak edertzen dabeen Elizan txit

asko; bai ta lagundu ere irozgarri sendo irmetzat.
Bederatzi oñetan gora igotzeko dauzka amabost malla
arrizko, bakotxa amabostna oñ luzekoak, eta guztiak
puska osokoak. Ekida ikusgarri eder au arkitzen da
Nabarri beltz pin ondo landuakin egiña guztia.
Legazpiko Erriaren mugapeko mendi Aitzgorrikoan
arkitzen dira arrobiak, Nabarri ederra, eta karezko arri
urdin piña ugari ematen dabeenak. Brinkola deitzen
zaion baserri etxetik, Urolako ibaia jaiotzen dan tokira
bitartean dago arrobi areatsu bat guztiz aberatsa, eta
txit aomen andikoa; zeñaren erraietatik ateratako
arriakin egiñak ikusten direan Erri onetako Eliza nagusia, eta beraren atari-aurreko leorpe begitangoa. Arrobi onetako arriakin milla zortzieun, ogei ta seigarren
urte, eta urrenekoan egiña arkitzen da Zumarragako
Elizaren aurreko estalpe bitorea. Lakirolako mendiaren aldatsean dagoen izen bereko baserri-etxearen
alboan arkitzen da arrobi bat, eotarri eder galant anitz
ateratzen zaiozkana. Aizeleku esaten zaion mendian
ere badago beste arrobi bat, arri areatsu bikañenetakoa ugari ematen dabena.
Billarealko mendi goititu Irimo izendatuan badira
arrobiak Marmol-arri piña, eta areatsu ona iori ematen
dabeenak.

Zeraingo mendi Hoa deitzen zaion artan ere badira arrobiak areatsu arri ederra ondo ematen dutenak.
Idiazabalko mugapean badira arrobiak, karezko
arri piña, eta areatsu ona naiko guztia ematen dabeenak.
Ataungo mendietan arkitzen dira arrobiak, karezko arria, eta areatsua iori ematen dutenak, baita arroka oberenetakoa, eta zorrotz-arri ederrak ere ugari.
Zaldibiako mendietan badira arrobi mueta anitz.
Ernaitzaga esaten zaion baserri-etxearen ondoan
dago bat arri areatsuarekikoa, bañan garbitzen neke
andikoa, aspaldiko urteetan lurrikara andiak gañera
erori izan zaiozkalako. Gaintzola deitzen dan tokian
arkitzen da arrobi bat, pizarri piña guztiz ugari ematen
dabena ateratzeko neke bage. Albitzeta mendian
beste bat, karezko arri ederra iori kentzen zaiona.
Zuazolarekin Zubietako Errota inguru guztia da arri
urdiñetarako lasai bigun gozandetsuz josia; zeña
atera ta landu egiten dan kare arria baino errazago
askoz ere, biak kolorez alkar idurin arren. Arbela eta
arroka ere badira mendi oetan. Gauza arrigarria da,
Erri onen mendiak arriz josiak diralarik, plaza inguruan
ain gitxi arkitzea.

Amezketako mugape guztia da kare-aitzez betea,
non ateratzen duten arri mueta onetatik, neke andi
bage, edozein lanbidetarako bear duten guztia.
Abalzisketako mendian ere badira arrobiak karezko arri urdin piña ugari ematen dutenak.
Isasondoko mugape guztia da, Arbel, ta Tupaarriz
osotoro janzia; non ateratzen dituzten aixa aski, arlanza eder zabal galantak, eta landu bear andirik ez dutenak.
Legorretan ere badira arrobiak, karezko arria, eta,
Lapitza ematen dabeenak.
Aipatu bage lagatzen ditudan Probinziako Erri
banaka oetan ere ez da arriaren bagetasunik, beren
bizimoduari dagozkion arrizko lanbideak egiteko.
Gizon arrotzak ere gure ondragarri
Autortu izan dute argi eta garbi,
Gipuzkoan dalako arria ugari,
Etxe ederrak non nai dirala agiri.

SEIGARREN KAPITULUA
Gipuzkoako Meatzeak non ta nola eta zer gisatakoak
diraden.
Guztiz ezagunak eta txit aomen andikoak beti izan
dira Gipuzkoako Menastak, berenez diralako beste
toki askotakoak baino piñagoak, aro obeagokoak, eta
balio geiagokoak. Probinzia onetako Menastaz itzegitean esaten ditu Batxiller Zaldibiak bere izkribu gogoangarriaren bigarren kapituluan, itz gozo indartsu oek.
«Estrabon, Diodoro, Sikulo, Solino, Ponponio,
Osorio, eta beste askok, jarri izan zituztenean
Españako menastak beste guztiai gañeraturik,
etzan bestegatik, ezpada, lurbira onek ematen
deban ugaritasunagaitik. Galdetzen det nik
nork arkituko du Españan toki bat, beruna, burnia, kobrea, burnarria, alzairua, urrea ta zillarra
ain ugari guztitik dariola diarduanik; Egiztatzen
ere deban bezala Pliniok, izakiarekiko kondairan
3garren libru ta kapituluan, menasta, beruna,
burnia, kobrea, eta Plinio beraren libru 4garren-

goan, 20garren kapituluaren bukaeran? Ez da
bada sinistgarri billa ibilli bearrik ere, ikusten
dalako argiroki, bi Probinzia oek bakarri (Gipuzkoa, ta Bizkaia) ematen dutela burnia España
guztirako laiña, ez ezik, beste Dierra askorentzako ere, zeñarekin egiten diran gudarako eta
lur-lanerako arma ta erremientak; eta ez da
mirestekoa Pirineoko mendiak ain gertu daudenean, zeintzuk izen au artu izan zuten, oñazkar
ta tximistak botatzen dituzten su lodietatik; zergaitik Greziako itzkeran Pirok esan nai deban
Sua,

Isidorok

dionez

itzen

jaiozako

libru

13garrengoan 8garren kapituluan, asitzen dira
oek goratzen, Ondarribiaren gertuan eta Diodorok libru 3garrengoan zabalkiro diarduanez,
sualdi luzarokoak mendiai irazekerik, denpora
askoan jariotu zuten errekak urre ta zillar naste;
eta menasta au bertako jaiotarrai, Greziako
merkatariak erosirik gauza balio gitxikoen
truke, Greziara eramanaz batu zituzten ondasun andiak».

Gipuzkoako ondasunen gañean itzegitean esaten
du aipatu dedan Batxiller Zaldibia berak 3garren kapituluan onela.
«Gauza bat euki diteke jakintzat garbiro, ezen,
Erromatarran etorrera Españara izan zan baino
lenago, jendadi askok zebala joera toki artara,
menasta'en ugaritasunaren bidez; beragaitik oi
zetozen gizon samalda andiak, bertako ondasunen ots andia enzunik; orobat gertatu izan zan
Zeltiberian; zeñagaitik Juanes Kamerziok adierakietan Luzio Florori, beraren aberastasunaz
itz egitean, esaten ditu berba oek. "Nondik igarri ditekean, ezik, Zeltiberiren dierria izan zala
urre ta zillar bitorez sarriztatua eta ioritsua,
kanpoa arras solla izan arren"».
Aurkille geiago ere izendatu nitzake, premina
balitz, Gipuzkoako menasta aberatsai gaiñ gañeko
andizkatzeak egin izan diezatenak, berbaz eta izkribuz; bañan ez degu anziñako gizon jakintien sinistgarri bearrik, begien aurrean garbiro dakuskun gauza
agirikoaren azaldurea egiteko.

Probinzia onetako mendietan unetik unera or
emen arkitzen dira menasta balio andikoak ateratzen
gure asaba maitagarriak egindako zulo luze zabal txit
izugarriak; zeinzuk beren ezagungarri egiazkoakin
adierazten duten garbiroki, zertarako egiñak diraden,
eta zer ematen zuten. Egiazko ezagungarri oek begien
aurrean ez bagenduzka ere, gure Ama zintzo Gipuzkoak bere gordeleku zuzenean badauzka argibide sinistgarrizkoak, nola beraren mugapean atera oi zuten
beruna, burnia, kobrea, burnarria eta zillarra ugari.
Menasta balioso oek zein tokitan, eta zer nolakoak
dauden, adierazoko dizutet garbiro.
Irun-aranzungo mendietan atera oi zuten beruna,
burnia, kobrea, burnarria eta zillarra. Egia garbiro
onen argibide zuzenak arkitzen dira Erri onetan zintzoro gordeak; eta ikusten ere ditugu, neke ta diru
askoren gostuz egindako meatze zulo andiak.
Oiarzungo mugapean badira meatzeak beruna,
eztañua, kobrea, burnarria, ta zillarra ugari atera izan
zaiotenak, batez ere Aiamendian; non topatzen diran
txit zulo asko ta andiak, lanbide onetarako egiñak.
Beragaitik gizon andizki aberats anitz alkarturik, ekin
izan zaiozka berriro mendi oni txit portizki, beren itz

onorezkoaren azpian argi bide irme indartsua eginik;
zeñaren asiera edo burezardea dan modu onetan.
«Escritura de la Sociedad para la Esplotacion
de las minas de Oyarzun y otras.
«En la Ciudad de San Sebastian á treinta de
Julio de mil ochocientos veinte y nueve, ante mi
el Escribano público de su Magestad numeral de
ella y testigos infraescritos el Señor Conde de
Villafuertes y Don Manuel Joaquin de Iguerabide
vecinos de la villa de Tolosa, y Don José Lorenzo de Lavaca que lo es de esta Ciudad, por si y
en representacion de los Señores Marques de
Pontejos vecino de Madrid, Jonh Coekevill, Nicolas Maximiliano, Lessoinne, y Felipe Adolfo Lessoinne del Comercio de Lieja en Holanda, por
quienes los tres primeros prestan voz y caucion
de que aprobarán, este instrumento y cuanto
en su virtud se practicare, digeron que tienen
resuelto formalizar una compañia para el completo laborio de dos lunas de plata y otros metales, situadas en territorio del Valle de Oyarzun,
de otra que se halla en la villa de Irun, ambas
de esta Provincia, y de otras en que acaso pon-

drán la mira en lo sucesivo, teniendo por ahora
denunciadas las tres primeras en la Diputacion
de la Provincia Delegada por la Direccion General de Minas de Madrid, y á este fin han invitado tambien por medio de un prospecto que han
circulado, á los que quieran subscribirse, y
adherirse á esta compañia manifestando sus
bases, y reduciéndolo á efecto en este instrumento la establecen en los términos siguientes.
Nota; el nombramiento de Director de esta
Compañia se ha hecho en Don Pedro José de
Anitua residente actualmente en Bilbao. Esta
escritura se otorgó por testimonio de Don José
Ellas de Legarda Escribano público y del número de la Ciudad de San Sebastian».
Indar andiko lagunkida itzaltsu au ekin zitzaion
gogoz lanbide balioso oni, berari zegozkion prestamen
guztiak erara ifinirik, bañan, Españako Talde-agintearen gañean ustez ustekabe gertatutako naspilla ta
goibetze andien bidez, denporarik oberenean izandu
zan laga bearra guztiari beingoan.
Errenteriako mendietan badira meatzeak burni
gaia ugari ematen dabeenak, oen artean izendatue-

nak dira Arbitarte, Urteta, Oberan, Suerrin, eta Garostegikoa, zeintzuk dauden Gabiolarekin Yanzi bitartean.
Urnietako mendian arkitzen da zulo bat guztiz
miraritsua, zeña dagoen aitz bizi bizian modu onetan.
Aitzaren oñetik erpiñara bitarteko lau zatietatik iru
igarotzean, dauka inzirritu bat kare-arri pin piñean,
zeñetatik gizona jatxi ditekean eroso lasaitasun guztiarekin. Ataka onetatik ondorañoko luzetasuna dauka
zuzenean, ogeita lau oñean; eta zabaltasuna, ifarraldetik eguerdi-alderontz dauka berreun ta berrogei oñ;
sortaldetik sartaldera irurogei. Beraren barrunpeko
uts-uneak egiñeratzen du gela andi baten idurineko
artzulo bat; goi guztia ta alboak dauzka, kare aitzari
ixurten zaiozkan ur iragazietatik sortutako leiar distiatu ikusgarriariakin ederki apainduak, zeñea dan
lurruspe guztiko gaia.
Zizurkilko mendian arkitzen da meatze zulo bat
guztiz bide luzean ondoa daukana. Zulo andi onetan
lan asko egin oi zalako entzuera badegu, zer menasta
mueta ateratzen zuten garbiro ez badakigu ere.
Asteasuko mendietan arkitzen da kobrea; non,
azaleko ibill-arriai ere arkitu izan diozkaten menasta
onen apurrak iori.

Anoetako Irumendin arkitzen da meatze zulo andi
bat, ondoa baino ere are ondorangoan, ur asko beti
daukala; zeñaren erraietatik atera oi zuten denpora
batean likurta ugari.
Elduaiengo mugapean ateratzen dan menastarekin ornidutzen dira iru ola burnigintzan ari direanak,
zeintzuk diraden Ollokiegi, Plazaola, eta Ameraun.
Berastegiko Erriak badu burni-meatze ugaria txit,
Biskotx deitzen zaion toki eroso batean.
Aralarko mendi andi guztia da meatze baliosoz
ondo janzia; zeintzubetan diraden beruna, eztañua,
burnarria, burnia, zillarra, urrea, eta batez ere kobrea
guztiz ugaria. Mendi onetan, Arritzaga izendatzen dan
tokian, ezagutu izan ditut neuk bi ola, kobrea launtzen
ari direala. Lantegi balioso onetatik egunoroko ogia ta
alogera ateratzen zituztela ezagutu izan nituen,
gutxienaz, irureun gizon bederik era batera, beren
meza emallearekin. Bi olaen inguruan zeukaten egiñeraturik Alde-erri txiki bat, bere Elizarekin; bañan tellarik batere bage, zeñaren ordez pipolakin estaliak
zeuzkaten Eliza ta etxeak. Sarritan joan izandu nintzan lantegi au ikustera, beste eginkizun bage, bai ta
sartu ere bi aldiz, menasta ateratzen zuten zuloan
azkenengo kaboraino, iru legua laureneko bidastian,

aitz gogor biziaren azpian. Zulo gogoangarri onetan
ikusi izan nituen gauza miraritsu guztiak zearo azaltzen denpora geiegi igaro ez dezadan, lagatzen diet
beren oñean. Meatze aberats au agertua izandu zan,
milla zazpieun ogei ta amalaugarren urtean, eta jardun zeban gelditu bage, milla ta zortzi eun urte ingururaino, eta geroztik arkitzen da, illa balitz bezala; ez,
kobrea gitxitu zitzaiolako, ezpada, bestelako joan-etorrien bidez. Lantegi oni laga zitzaion egunetan bertan
lanean ari ziran gizonai entzun izan diotet, topatzen
zutela menasta atzerapen bage, bañan meatzaren
jabeak alkarren artean ondo etzetozelako, lantegi
artan etzegoela buruzpide eta eraen onik ezertarako.
Azkenerako jarri zirala langilleak, nork kontu artu izan
bagez, bearra egiteko ustean meatze zulora sartu eta
lanen pitinik egin gabe aste osoak jokuan igarotzen
zituztela. Orra zeren bidez lagatua arkitzen dan, ainbeste ondasun ematen ikusi izan degun Aralarko meatze aomen andiko aberatsa. Entzun izan diet gizon
jakintiai, ez dala Españako Erresuma guztian topatzen
Aralarko kobreari alderatzekorik. Beragaitik izaten
zeban onek ain jaso andia España barrura, ikusi izan
ditugun bezala askotan Dunba andiarekiko mando
erreskada luze Gaztelakoak, Arritzagan atera eta lan-

dutako kobre txapa ederrakin dijotzela. Aipatu dedan
meatze aberats onezaz landara ere arkitzen dira Aralarko mendian, zulo andi izugarri anitz noizbaiten ere
gizon ernaiak, lurraren azpiko aitz portizak epakirik
ondasun baliosoak beretatik ateratzeko egiñak. Gizon
argi gauza izkutukoen barri jakin naieko zenbait, jatxi
izan dira inoiz lurruspe oetara, eun ta geiago oñeko
bidean, beren biziak gordetzeko gogora aldakizkioten
prestamen guztiak arturik, zeintzubei entzun izan diotedan, ezik, guztiz arrigarriak dirala zulo ezkutapetsu
oetan arkitzen diran gauza ikusgarri miraritsuak.
Zaldibiako Erriaren mugapean, Aitzarte esaten
zaion tokian arkitzen da kare-aitz erro bat, zeñari milla
zazpieun, larogei ta zazpigarren urtean, kendu izan
zioten urre garbi pin piña. Denpora artan Erri onetan
bikario zegoen Don Josef Ignazio de Etxabe jaunak,
ikusi izan ziozkalako aitzari, urre izar pikorta apur
banakaren batzuk, erakarri zeban Aralarko meatzean
kobre ateratzen ari zan Maisu-nagusia, amasei langillerekin; zeintzuk jardun izan zuten aitzari menasta
billatzen bi illabete igaroan, eta kendu zioten urre
txau piñak pisatu izan zeban iru onza ta erdi eta bi
otxaba. Urre zatitxo au erabilli izan neban eskuetan,
bein baino geiagotan; zeña bere jabe Etxabe bikario-

ak maitaro gordea oi zerabillen erakutsiaz eta esanaz,
non aterea zan, eta nola kosta izan zitzaion berrogei