Garoa - 01

  Domingo Agirre
  
  GAROA
  
  IRAKURLEARI
  Egun on ta berri on, adiskide.
  Garoa naiz, Kresalaren anai gaztea; baño
  menditarra, Gipuzkoako izkeraz jantzia.
  Nere anaiari abegi ona egin zioten euskaldunak.
  Gaurko egunean edozeri jotzen zaizka ta,
  Euskalerrian azi zalako, txalo batzuek jo emen
  zizkaten.
  Baño ni eznator txalo billa. Nere aitak esan
  dit buruauste gogorren erdian sortu naizala,
  zeregin askoren tartean, txolartietan, atalga ta
  pitinga; arantzapeko lore gaixoa diruditala,
  eguzki gutxiko landare maxkarra.
  Bai, nere aitak dionez, Kresala ta ni almen
  gabeko gizonaren egintzak gera, zazpikiak, eta
  gure aitak ondo ezagutzen gaitu.
  Ni jaio baño len zerbait izango nintzala uste
  omen zuan, baña jaio ta gero, zelaira naramala,
  begira begira egon zait eta utsune agiriak idoro
  dizkit azalean, ustegabeko erkintasuna erraimamiñean.
  
  Ala ere, arrera txarrik ezaldirazu egingo. Apalari etzaio iñon gaizki begiratzen.
  Ta gañera, nai degunik eztegu, irakurle, ta
  aldeguna bearko. Gaur eztago aukerarik.
  Erneko aldira euskeraz irakurgai gozo, ugari,
  ta mardulak. Betoz ordu onean, betoz ainbat lasterren.
  Nork daki, ni ain kaxkarra ikustean, liburu
  eder bat zeuk asmatuko ezpadezu?
  Baño bitartean, ara ni naizen bezela. Tira,
  ikusi zazu Joanes artzaia, ireki zaiozu atea, irauli
  zadazu orria.
  
  I.
  JOANES ARTZAIA
  Ura zan gizona, ura!
  Zazpi oin ta erdi bai luze, makal zugatzaren
  irudira zuzen, pagorik lodiena baizen zabal, arte
  gogorra bezela trinko, gorosti ezearen antzera
  zimel.
  Orrela zan Joanes nik ezagutu nuanean.
  Sendoak zeuden oraindik artzai zarraren
  beso zaintsuak, txit azkarrak bere oñak, zindoak
  bere bular-auspoak.
  Irurogeta amabi aldiz ikusi zuan, Aloña mendiko ariztietan, ostro berdea berriz jaiotzen;
  baña etzion eramango emeretzi urteko mutil
  batek ez aizkora jolasean, ez burni astuna jaurtitzen, ez mendietan gora edo ibarretan zear laisterka.
  Kaiko andi bat esne goizean jan, azpantarrez
  izterrak estaldu ta makilla bat eskuan artu ezkero, prest zegoan egun osoan, zein ariñago bezela, beorren atzetik ibiltzeko edo, neke askorik
  
  gabe, ardi galdu gaixoaren billa gau guztia igarotzeko.
  Argiak ziran Joanesen begi gozoak. Oitua
  zegoan Joanes zerura ta lurrera, gabaz ta egunez, arreta andiz begiratzen; ta iñok baño lenago ikusiko zuan, goi aldetik, odei tarteko arranoaren ibillera apaña edo ia gizon danentzat estaldurik zegoan izarraren kiñua, ta lur aldean,
  lokatz bigunetako abere oñatza, bide ondotik
  joan ziran eperren aztarna, sasi mardularen
  ertzeko erbi-oi zapala, arkaitz zuloetako egazti
  arraparien kabia, ta an bebeian agiri zan urlia
  erriko orduari zar ta illun samarra.
  Ernaiak ziran Joanesen belarriak. Oso egiña
  zegoan Joanes mendi-oiarzun guztietara. Milla
  aldiz bai entzun zituan, bakartasunaren erdian
  jarrita zegoala, urrutiko trumoiaren orrua, ekaitz
  aizearen durundia, artzaiaren deadar luzea,
  egurgillearen aizkorakada neurtua; basaurdearen arnasotsa, otsoaren alaraua, azeriaren zaunka, beorren irritzia, mozoloaren oiua, basauntz
  bildurtiaren zalaparta; abere arranen dulunduluna, ardien bee negartia, suge zarraren txistua, belien garraxi latza, sosoatren txortxorra,
  
  txori kantari askoten txiotxo alaia, errekastoen
  poll-polla, zugatz ostroen pir-pir biguna, eltxo
  gogaikarrien zunburruntxoa... itz gutxitan esateko, izakiak berez dituan ta mendi basoetan diran
  abere, pizti ta sortutako gauza guztien amaigabeko soñu txiki ta andi, ixil ta bizi, garratz ta
  gozo, mingarri ta eztitsu, pozkor ta ikaragarrizko
  danak. Berialaxe antzematen zion Joanesek nondik zetorren soñua, ta baita ere esango zukean
  garbiro ta zuzen zer zan ta non zegoan soñu
  bakoitzaren jatorri ezkutua.
  Etzan Joanes jakituri andikoa, baña bai asko
  ikusia, ta asko ikusi duan gizonak beti daki zerbait, eta sarri jakintsu usteko askok baño geiago.
  Bazekian non ta noiz jaiotzen ziran gibelurdiñik gozoenak eta zein tokitan zeuden kamamilla,
  belatxeta, karraskilla ta beste orrelako belar
  mota gizonarentzat osasungarriak.
  Bazekian non idoroko zituan artaldearentzat
  bear ziran janaririk on ta egokienak.
  Bazekian nola sendatu bear ziran beor, bei ta
  ardien zauri ta gaixotasun ezagutuenak.
  
  Bazekizkian baso guztietako laster bideak
  eta bost ordu bide inguruko arkaitz zulo ta aterpe denak.
  Bazekizkian zer leku zeuzkaten goi urdiñean
  izarrik nagusienak eta artizarrak batez ere.
  Eguzkian bertan ikusten zituan, geienbat, egunaren orduak; illargiaren jiran, aizeak zeraman
  bidean ta laño ta odeien egoetan irakurtzen
  zuan urrengo egunerako girona edo giro txarra.
  Bazekian, gañera, ta au zeukan gauzarik
  onentzat, guraso zarrak erakutsi zioten Eleizaren
  legea ta Jesu-Kristok lurrean erabilli zuan bizitza
  samurra, ta lege ta bizitza oiezaz bakartadean
  gogoraturik, ikasi zuan, dana Jaungoikoari zor
  zion gizonak txit apala bear zukeala izan, bere
  nekietan patxada andikoa ta lagun urkoaren naigabietan egiazko onginaiz betea.
  Kristoren legea zan Joanesen argia ta argi
  orretan ikusten zituan, kupidaz, gizonen argaltasun ta ibilpide okerrak.
  Oroitzen naiz nola ezagutu nuan nik Joanes
  artzaia ta nere jakinai bizian zenbat galdera egin
  nizkion.
  
  Bagiñazen bein mendian gora lagun batzuek,
  orain urte asko dala, udako bero galdatan, izerditsu, arnasestuka, oso nekaturik, Aitzgorriko goi
  gallurrera igotzeko asmoetan, ta Urbiako zelai
  ederra igarota laster, aurrez aurre billatu genduan gure artzai zintzoa, kerizpean, zugatz andi
  baten sustraian jarrita, artillezko galtzerdia egiñaz ta an aurrean zebiltzan ardiai begira.
  Aldamenean zeukan zakurrak, sumatu genduzanean, ongi-etorri gaiztoa emateko itxurak
  artu zituan.
  —Ona, Txuri, —deitu zion artzai zarrak—
  geldi emen. Jum!
  —Egun on —oles egin giñon Joanesi— egun
  on, adiskidea.
  —Baita zueri ere, —erantzun zigun, gozoro
  irribarrez.
  —Jarleku ona billatu dezu.
  —Beste asko dauzkat basoan, ta danak ezagutzen naute igaroko urtietan.
  —Urteak dira noski emen zabiltzala?
  —Berrogetamarretik gora onezkero.
  —Ta beti mendian zaude, bakarrik? Nun biziko naiz paketsuago ta obeto?
  
  —Ain ondo bizi alzera?
  — Bai, ta nola ez? Nai detan aña jaten det,
  nai detan aña edan, ta nai detana agindu. Nere
  ustea da —jarraitu zuan parre antzean— nere
  ustea da emengo legea, ta nere aginduaren
  aurrean eztu iñork ezetzik erantzuten. Inguruetako jabe ta jaun bezela bizi naiz.
  —Ezta gaizki, ez; baña esan zaiguzu, galdera
  okerra ezpada gurea. Zer jaten dezu?
  —Taloa ta gaztaia batzuetan, taloa ta esnea
  geienean ta ongarritxoren bat astia izan ezkero,
  gaur bezela.
  —Zer ongarri?
  —Baba beltz ederra, urdai apur batekin.
  —Ta edan?
  —Arkaitz iturriko ur garbi garbia.
  —Baña eztezu emendik iñora ertetzen?
  —Bai, bai; udea da emen igarotzen detana,
  nere baserrian lan andirik ezpadago, Epailletik
  asi ta Azaroraño. Ala ere, morroia badatorkit,
  larunbatetan jaixten naiz Zabaletara, nere emazte, seme, illoba ta bazterrak ikusiaz, barruko jantzi garbiak ipiñi ta tabakorri piskabat artzera; ta
  igandetan igotzen naiz berriz, Aranzazuko elei-
  
  zan Meza entzun da gero. Morroia larunbatean
  ezpadator, jai egunean bertan joaten naiz Aranzazura, ta an izaten da ordurako etxekoren bat
  tabakorri ta jantzi garbiarekin.
  —Zortzian bein ikusten dituzu beraz etxekoak?
  —Basetxean lan askorik ezpada bai; baña
  gure Zabaleta orretan eginbear estuak badaude,
  eguzki goiztarra baño goiztxoago jaiki, beti bezela, ardi guztiak jetxi ta zelaira eraman, esne
  ontziak lepoan artu ta an izaten naiz laster, zazpiretako bai. Bertan dago Zabaleta, or Gogordo
  azpian: ordu biko bidea geienez emendik ara.
  —Ta lanera joaten altzera?
  —Zetara ba? Atxurrera edo laietara edo bear
  danera, eguzkia gorde artean beintzat. Eta illunabarrean, aldapari arpegia eman da, goruntz
  ostera, kankarroak lepoan ditutala.
  —Eztezu lotarako gogoa makala ekarriko.
  —Zerbait bai; baña eznaiz beti berealakoan
  lotara joaten. Ardiak batu bear izaten dira eskortaldera lenbizi, ta pozik bat edo beste galdu
  ezpazait Orduan izaten dira istilluak, arren billa
  gaberdiraño edo bear dan artean...
  
  —Ori bizitza daramazu, gizona, dauzkazun
  urteakin!
  —Ona nik, Jaungoikoari eskerrak. Nere
  semeak esaten dirate, zarra naizalata, jetxi nedilla Zabaletara betiko, berak edo morroiak egingo
  dituela emengo eginkizunak, baño eztet nai.
  Danok baño geiago naiz mendiko gauzetan, ta
  ezta arrotasuna egia baizik. Aiek eztaude ni
  añan oituak.
  —Eta ezaldezu ostaturik emen urrean?
  —Zertarako ostatua? Ara or non daukatan
  nere jauregia, atozte zein polita dan ikustera.
  Atozte, emango dizutet esne pixka bat egarria
  kentzeko.
  Joan giñan artzaiaren atzetik eta ikusi genduan Joanesen txabola.
  Jauregi ura jasotzeko, arri batzuek alkarren
  gañean tolestatu ta aien buruan aga bat, lau
  ostro ta lasta pilla batzuek tellatutzat jartzea
  baño beste lanik etzuten egin. Etzan txabola
  zazpi oin zabal, amar ez luze, gorutz etzituan
  zortzi. A! Baño bazuan ate zar bat eta gauza
  anditzat erakutsi zigun artzaiak.
  
  Lurrean, alde batera, txillarra ta garoa zeuden zapaldurik; ura zan Joanesen oia.
  Beste aldean, egur batzuk sutan, ta egurren
  erdian baba-eltzetxoa gargar; ura zan Joanesen
  sukaldea ta asti egunetako janari ona.
  Su ondoan, artiriñaren zorrotxoa, lurrezko
  katillu andia ta zurezko kollarea agiri ziran.
  Etzegoan beste gauzarik: ez mairik, ez jarlekurik, ez beste osterantzeko etxe-tresnarik.
  —Eztezu gauza asko bear bizi izateko —esan
  giñon artzaiari.
  —Beste edozeñek aña bear det, —erantzun
  zigun— baña gutxitan artzen det bear baño geiago.
  —Emen jaten dezu?
  —Emen jatekoa egin; zelaian jan, girona
  bada.
  —Ta emen lo?
  —Ederki.
  —Sartuko zaitzu aizea galanki irriñarte oietatik.
  —Aizea ona da, udaldean batez ere.
  —Ta etzera bildurtzen gabaz, bakarrik?
  
  —Zeren bildur izan bear det Jaungoikoarekin
  ondo banago? Gaiztoak or bealdean bizi dira,
  diotenez; zenbat eta berago, gaiztoagoak; zenbat eta erri andiago, okerragoak eta ugariagoak.
  Eztakit nik nola dan, baña gizon txarrak gutxitan
  oidira mendizale.
  Arren egin giñon Joanesi lagun zaigula Aitzgorri gañeraño, astirik bazuan, ta lagundu zigun.
  —Ura gizona! esan bear det berriz ere. Beti
  aurretik zijoan, izerdi tantorik gabe, geti parre
  antzean, jolasean bezela, ta guk, ogei urteko
  mutillak, izerditan urtutzen ta biriak aotik
  boteaz, ezin giñon jarraitu.
  Atzean ez gelditzeagatik egiñalak egin genduzan, baña alperrik. Azkenerako, Joanesek,
  gure neke ta larria ikusi zuanean, errukituta,
  kendu zizkigun berotasuna baizen besterik ematen etziguten geure jakak eta goian zerbait
  artzeko geramakigun janari-otarratxoa. Lotsatzekoa zan, baña ezkiñan lotsatu: arritu egin
  giñan.
  Aitzgorriko bizkarretik ikusten dana ezta
  beste iñondik gure Euskalerrian ikusten. Mendiak, mendi anaiak lenbizi: Ernio ta Izarraitz, Ara-
  
  lar ta Gorbea, Arno ta Atxu, Oiz ta Anboto, Mendoegi, Etxalar, Oiluz ta beste asko, egundaño
  ikusi eztiran gisan, lur ta errien gañetik beren
  buruak jasoaz alkarri begira, uri andi bateko
  eleiz-torreak alkarri begiratzen dioten antzera;
  baso andi zugatzez beteak gero: Usturre, Otsabio, San Adrian, Elgea, Zaraia, Sollube, Bizkargi,
  Andia, Belate ta nik eztakit zenbat geiago, denak
  ostro berde berriak zeruruntz jasoaz, Jaungoikoari eskeintzen zitzaizkion lorontzi eder batzuk
  ziruditela; belardiak eta soro landuak urrengo,
  zatika zatika, aldapa ta ibartxoetan zabaldurik
  zeuden zapi lodi mardul batzuen itxuran; euskal
  uri jakiñak oso beian, geure oñetan batzuek,
  Kantauri ertzean beste batzuk, lur-barruan askotxo, denak koxkor ta kaxkar, andienak ere urri ta
  txiki, gizonen kabiak alkarri erantsita zeukazkitela eta kabi oien burualdeak gorri gorri, zeru goi
  urdifiaren anditasun ta apainduriak ikustean txit
  lotsaturik baleude bezela; ibai ta erreka garbiak
  nonai, mendi naroak urietara biraltzen dituen
  opari onak, baso tartean bera murmurrean ta
  ibarretan zear dizdizka, ispillu bizi ibilkorren irudira; bideak, alde askotan, indarraren indarrez
  
  gizonak uri batetik bestera egin dituan bideak,
  or gorde ta emen agertu, an oker ta arutzago
  zuzen, beti estu estu, danean zuri zuri, norbaiti
  arilletik erori zaion ari albañu luze baten taiuan;
  ta azkenez, gizonaren jakituri ta alizatearen erakutsirik andienetakoa, suburdi beltza bere burni
  lerrotik barruan laisterka, txistuka ta zarraparrean, arrotasunaren agerpena bezela ke mataza lodi zikin bat kopeta gañean arro arro daramala.
  Guk ikusi genduan suburdiak bere atzetik
  utzi zuan keia, apurtxo batean goietan egonda
  bereala, zabaldu zan, makaldu zan, urratu zan,
  gutxitu zan, utseratu zan, gizonik andienen izen
  ta entzutea laster asko utsera etortzen dan era
  berean.
  Benetan! Aitzgorri gañetik begiratu ezkero,
  be aldeko gauza guztiak ume jolasak dirudite.
  Mendiak bakarrik dirade andi, mendiak eta
  beren Egille Jaungoiko altsua.
  Ta ala ere an zegoan, Aitzgorri gañeko elizatxoan, Jesus Jaungoikoaren irudi maitagarria,
  kurutzean josirik eta apal, oso apal, gizon arroai
  apaltasuna erakutsi naian.
  
  Baseliz artara eraman genduzan Joanesek,
  antxen erakutsi zigun bere anima ederreko siñismen bero ta itxaropen eztia, antxen irabazi zidan
  osoro nere biotza.
  Etzait geiago aztu, nere bizitza guztian, Joanes artzaia.
  
  II.
  BASERRIA
  Geroago ezagutu nituan, Joanesen oroimen
  gozoak artara eramanda, gizon bikain orren etxe
  ta ondorengoak.
  Gogordopeko zelaitxo baten, garometa andi
  batzuen urrean, soro eder narotuz inguraturik,
  bene benetako patxadan zegoan Zabaleta baserria. Bere alboetan, amari gonetatik eutsika dauden aurtxoak bezela, etxe nagusiari lotuta, bestetxo bi agiri ziran: bata ogi edo artoa erretzeko
  labea, bestea abere janariak gordetzeko lekua;
  ta auekandik ez urruti, zerbait mendi aldera ta
  beregain, neguan ardiak idukitzeko ellorra. Etxe
  nagusiaren arpegi aldetik, sarrerako ate gañean,
  lore ta usai gozodun belarrez egindako bi sorta
  legor ikusi nituan, oitura zarrari jarraituaz. Done
  Joane goizean ipiñiak, esan ziratenez; atearen
  erdi erdian erantsita, argizarizko gurutze txiki
  zapal bat, etxekoen kristautasuna erakutsi
  naian.
  
  Toki aien barruan zer zegoan jakin bearrik bai
  alda? Basetxetakoak badakite, baño ez itxastarrak: ezta, bada, ain gaizki etorriko auentzat
  emen zerbait jartzea. Labaldean etzan gauza
  andirik: abar batzuk, ia erdi erretako pala zatar
  bi, ta labeoia garbitzeko ipizkia. Janari etxean,
  lastoa ta belar-ondoa ugari, sapaian; atxur,
  eskobare, sarda, txardango, golde, periki, besabe, gurdi, gurtesi, orrazi, kabilla ta uztarriak lurgañean. Etxe nagusian, sartuta bereala, sukaldea, lasai samarra, euskal baserri guztikoen irudira, etxebizitzarako ta lur-langintzarako bear
  ziran tresnaz betea. Bertan zeuden, su-aurrean,
  zumitzezko jarleku apalak eta keak eta urteak
  leundu zuten txisillu galanta, ta zapaldetan,
  sulla, morko ta beste urontzi batzuek, lurrezko
  txali zabalak, erretillu andi sakonak, zurezko
  kollara belztuak, eta ogi, tremes edo artoa idukitzeko otarratxoa; antxen arkitzen ziran, ormetatik bera esekita, eltze, tupin, padel, talo-burni,
  burruntzi, burruntzali, tanbolin ta kresalluak;
  antxen, bazter baten, beste atxur, lai, ortzbiko,
  sega ta itariak su egur, azpantar, abarka ta soka
  zarren laguntasunean; ta antxen egon oiziran
  
  askotan, ke zulo azpian, lurruntsu, labatzetik
  bera zinzilika, zeziñaren itxuran, baserri artakoen azkiñiko busti ta basaz loituak.
  Ta zer geiago? Onezkero dena ipiñi bearko
  degula uste det, guretzat eman diguen etxeko
  bazterrak ikusten gabiltzala esan badeiteke ere.
  Sukalde ondoko gelatxo batean zeuzkaten, oremai, legami, artirin, galbai ta arrazkoa, ta gela
  ortatik atea bitarte, ukulluan, esne-bei, biantx ta
  txekor gorri lodiak, belar gozoa mauska mauska
  jaten, txerritxo bi beren esi barruan etzanda ta
  ollo batzuek zitzetan azterka.
  Auek danak bealdean zeuden. Goian berriz,
  gizategia, bost edo sei lo-gela, estutxoak, argi
  gutxikoak, baña garbiak oso, ur bedeinkatu
  ontziz ta Ama Maria ta beste done batzuen irudiz
  naikoa poliki apainduak;eta gorago, etxearen
  gallur ondoan, ganbara andi bat, mandio bezela,
  gari, arto, baburrun ta sagar umatuk gordetzeko.
  Etxe orretan jaio zan gure artzaia, etxe orretan sortu ziran bere gurasoak eta gurasoen gurasoak, etxe orretara ekarri zuan, bear izan zan
  egunean, Garibaiko Ana Josepa, emakume
  
  maratz, pixkor ta begiratua, besterik iñor Garibain bazan.
  Sei seme alaba eman zizkon Joanesi Ana
  Josepak, baña etxadi au guk ezagutu genduanean, iru bakarrik zeuden bizirik, semeak irurak.
  Lenbizikoa, Jose Ramon, nekazaritzari jarraitzeko
  etxera ezkondua, Manueltxoren aita, Araozko
  neskatxa on batekin senartua zegoan. Bigarrena, Inazio Mari, aizkolari trebea, ezkongaia oraindik, ikazkintzan ibilli oi zan luzaro Aralargo mendietan. Gaztienak, Juan Andres arri zulatzalle
  ospetsuak, Oñati ondoko arrobi baten zeukan
  irabazbidea, etxean lan andirik etzegoan eretietan.
  Irurak ziran morrosko eder sendoak Oñati
  aldeko baserrietan etzegoan Zabaletako semeak
  bezelako mutillik. Zazpi arroa bazan bakoitza;
  andi, lodikote, bulartsuak zeuden; ingurukoen
  artean ta batez ere beurikoen ondoan, Erkules
  batzuk ziruditen; baña etzan iñor beren aita izan
  zan beste.
  —Bigunegi azi zaituztet —jardun oi zien
  arrek— edo etzerate aitaren semeak. Nik egun
  berean egin izan det beti emendik Bitorirako
  
  joan-etorria, oñez, ta zuek berriz zalpurdia bear
  dezute Bergara edo Zumarragaraño joateko.
  Zuen sasoian aterako nuan nik ipurditik Anbotoko arkaitza bera ere, ta zuek, indartsuak zeratela, laguna bear dezute zugatz zirzil bat gurdira
  jasotzeko. Badakigu esate oiek geiegizkoak zirala, baña, egiaz, bazetorkion nubaitetik benebenetako galera Joanesen jatorri sendoari, bada
  berdiñeztasun andi ta agiria zegoan artzai orren
  ta bere semien bitartean. Zabaleta baserria
  Gogordopean bezela, Joanesen azpian egon bear
  izan zuten semeak, indar-auzietan, arrek irurogetamar urte zituan arte. Ta gero ere, oraindik
  ere... Jum! Naiago zukean Iñazio Marik bere indarrak aitarekin baño beste edozeñekin neurtu. Ta
  ez aitari itzal andia ziolako bakarrik; itzala zion
  ta azpiratuko ote zuan bildurra zeukan. Iru
  anaiak ziran kristau onak eta... bai, eleizkoiak;
  baño ez gurasoak añan. Beraldera zijoazen,
  mallaka, mallaka, Jaunaren maitetasunean ta
  animako gauzai zor zaien arretan. Jose Ramon
  zan kristaurik bero ta zintzoena, gurasoen urrengo. Au, bai, au jaiero izaten zan Meza nagusia
  ikusten, askotan bezperak entzuten, naikoa sarri
  
  bere utsegiteak aitortzen. Azoketara geiegi joatea kendu ezkero, etzeukan akatsik Jose Ramonek. Iñazio Mari, noizean bein animako beroaldi
  on batzuek izanda ere, askozaz epelagoa zebillen geienetan. Apostu zalea zan mutilla, ta jai
  egunean iñon dema edo aposturik bazan, toki
  artara joateagatik, erraz utziko zituan Meza
  nagusi, bezpera ta beste eleiz-jai guztiak. Mezalabur bat goizean entzun ta kito. Gañera, bere
  buruari geiegi zeritzon, arro samarra zan, ta jakiña, arrokeriak biotza betetzen duanean, toki
  gutxi izan oi da biotzean gure Jaungoikoarentzat.
  Juan Andres... etzan mutil okerra, ori ez, etzuan
  ezergatik bere jaiko eleizkizuna utziko, baña ala
  ere beste anai biak baño otzagotzat zeukaten
  etxeko guztiak Diru amesetan zebillen beti, dirua
  nola irabaziko, urrea nondik lortuko. Diru apur
  bat egiteagatik gau ta egun jardungo zukean
  lanean edo buruausten. Juan Andresek asmatutako dema, ziur ziur zan etxera dirua ekartzekoa.
  Ezagutzen zituan aitak, bazekizkian beren
  animetako argaltasun guztiak, eta etzuan uzten
  beta on bat bakarra bear zana semeai esan ta
  erakutsi gabe. Batez ere jai andien aurrean,
  
  menditik etorrita laister abarkak aldatzen zegoala, edo apal ostean, edo ondoen zeritzonean,
  asten zan galdezka:
  —Azpiak atera aldituzue?
  —Bai, jauna.
  —Abere jana ekarri?
  —Baita ere.
  —Ia ba, konpesatzera joan bearko diagu biar
  goizean. Jose Ramon, eramanzak eurekin
  Manueltxo, bide ona ikasi dezan gizagaixorrek.
  Ire, Iñazio, ezingo aiz egon arbi loreak jaio arte.
  Joari or Aranzazuko Mendibe A, Prailleagana:
  arekin konponduko aiz i... Ta utzizak bein jokorako griña gaiztoa Jokoa ezta errenta, motell. Juan
  Andresek eta nik Oñatiko eleiz nagusian daukagu gure Aita. Biok joango gera, seme, alkarrekin,
  anima aberastzera, bada animako aberastasuna
  obea dek lurrekoa baño, ta iraunkorragoa, gorde
  nai badegu. Pedro Antonek igo dezala mendira,
  ta emakumeak urrengo baten egingo dute beren
  eginkizuna.
  Iru anaiak ziran izugarri langilleak, eta bear
  ere bazuten. Gauzak nondik eta nolatan begiratzen zaieten iruditzen zaizkigu andi edo txiki, ta
  
  Zabaletako lurrak Arteagatik edo Aloñatik begiratu ezkero uts irudikoak izanarren, txit astunak
  ziran bear bezela maneatzeko. Txara, gaztañadi
  ta belardiak neurtu gabe, amar golde lur bazeuzkaten lantzeko; ta karobia zala, laia zala, atxurketa zala, zimaurrak eramatea zala, arto ipintze
  edo kentzea, gari ebakitze edo jotzea, menditik
  orbel, garo edo gaztañak ekartzea, zeregin andia
  sortzen zitzaien era batzuetan. Ta berak, etxekoak, egiten zuten dana, batere auzolanik gabe.
  Karobia izan ezik. Orduan bai, premiazkoa
  zan orduan norbaiten laguntasuna. Edonork
  daki: lurzulo biribil arriz jantzia izaten da karobia,
  arri labea Burua estali gabe idukitzen du, ta
  aurretik, be aldean, otea ta egurra sartzeko zulotxo bat, ate bezela. Orretarako egun argi aukeratuetan, zamatzen dute barru guztia kare arriz,
  ekartzen dute otea ta egurra gurdika ta gurdika,
  sartzen diote ate zulotik, su ematen diote, ta an
  egoten dira baserritarrak gau ta egun karobi
  aurrean, su-garretan, ke miñetan, gorri gorri,
  izerditsu, lukainkari bezela koipea dariotela, beti
  ere otea sartu ta sartu, sua makaldu eztedin ta
  beren lan guztia galdu eztakioten. Arretaz egin
  
  bear dana da kare erretzea, lan gogorra da, baño
  baserritar geienak billatzen dute bigungarri on
  bat, an nonbaiten gordeta idukitzen duten ardao
  zatoan. Zatoa eskuetan duela ikusiko dituzue,
  aoa zabalik, zerura begira sarritxo, euririk egingo ote duan edo ez nonbait, bada euria kaltegarri andia da karobirako. Askotan iruditu zait neri
  nekeak eta suak baño zatokoak bero geiago
  ematen ez ote dioten. Karea ondo erretzen bada
  eztai andiak egiten dituzte, ta eztaietan jan
  galanki, edan galankiago, ta gero mosk... Orra,
  orraba esan ixillik euki bear nuana.
  Zabaletakoak etziran ainbeste ardotara emanak, eta berentzat baño
  geiago izan oizuen ardoa auzoetako laguntzallientzat.
  Karobikoa baizen lan gaiztoa da gari ebakitzekoa, baño orduan ere etzuten ardo edate
  andirik egiten Zabaletan. Lana bai zintzo. Jaikitzen ziran goizean goiz, iruterdietarako bai, lo
  aspertu bat egin gabe; joaten ziran, gosari txiki
  bat eginda, soroetara, intza zegoan bitartean,
  eguzkiak erten baño lenago, belar gaiztoak kentze, azkenengo artajorratze edo beste orrelako
  
  lanen batzuk aurreratzeko asmoan; zazpiterdietatik zortziretara jaten zuten gosari obea —baratzuri zukua ta pertzakada bat arto-esne —; ta
  ordurartekoa ezer ezpazuten itxuretan, guztiak
  errenkadan jarri, zumea bezela oker egin, beren
  buruak ia anketan ipiñi, ta asten ziran biziro ta
  jarraitzen zuten gogotsu, rist eta rast, bata bestearen leian, alkarri destañaka, jeupadaka, irrintzika, zeñek geiago iraun, zeñek sail geiago
  ebaki, nork gariko geiago lotu, nor nekezago
  aspertu, burugañetik eskukada garia azkar jiratuaz, eguzkitan itaiari argi eragiñaz, kopetako
  izerdi galanta besoarekin kenduaz, eten gabeko
  arlo luze neketsuan eguardiko amabi orduak
  Oñatiko eleizan jo arteraño. Aian saingorri,
  belaunbelar, barrabasbelar ta orlakoak. Ta bitartean, gosetzen zanari etzitzaion debekatzen ogiamesa, ta egarritzen zanak an izaten zuan urtxangilla arekaren baten, belarrez estalduta,
  bertako ur epelari maitero maitero zangada on
  bat eman nai bazion.
  Eguardiko amabi amabietan gelditzen ziran
  lenbiziko atsedena egiten. Jartzen ziran lurrean
  zabal zabal, aurretiaz begiz jotako kerizpe
  
  batean, ipintzen zioten zamau zuri garbiaren
  gañean janaria, ta iru edo lau Aita gure esan
  ondorean, ia mutillak, ura izaten zan jan-ontzitik
  aora ta aotik jan-ontzirako joan-etorri gogotsua,
  ura irentsi bearra, ura besoak luzatzea, ura ostera bakoitzean altzuen aña ateratzea! Etzan
  bidean ezer asko galduko, ez; oso ederki ikasia
  zeukaten kutxara zabalaren azpiko aldetik arto
  zati andia jartzea. Zer jaten zuten? Ori ere bada
  ba jakinaia. Ogi zukua lenbizi, baburrun gorria
  edo baba beltza urrengo, urdai azpikoa gero, ta
  sagar erreak edo gaztai zati bat azkenean,
  sagardoaren laguntasunarekin Etziran oraindik
  Zabaletara eldu gaurko baserrietan izaten diran
  arrautzopil, aragizerra, tripaki gozo ta beste
  orrelako. Ana Joseparen iritziz, geiegizkeriak.
  Gauza oiek eta geiago auzoko edo erbestekoak
  ziranean; etxekoentzat naikoa zan artoa ta
  babea, ugari eman ezkero.
  Ta egiaz Zabaletako mutillak etzuten geiagoren bearrik, betetze on bat eginda bereala, bata
  or ta emen bestea, lo kuliska bat egiteko asmoetan, zugatz azpian etzaten ziranean. Laster
  asko entzuten zuan aitak, pipa erretzen zegoala,
  
  eltxoen zunburrunarekin batean, semien lozurrunga lodia, ta baita laster deitu ere lengo
  lanbideari jarraitzera. Lasterregi, semien ustez.
  Kentzen zuten orduan aiek, astiro astiro,
  buruko estalkia, nagiak botatzen zituzten,
  zorroztzen zituzten dranga dranga aingura
  gañean, itaien aoak, jaikitzen ziran noizbait gizonok, eta berriren berriz asten ziran beren lanean;
  ez asi bakarrik, asi ta ekin, ekin ta jarraitu, aurrera ta aurrera beti, ez goizean baizen alai ta adoretsu; baña bai ederki oraindik, iñoren aurrean
  ez lotsatzeko era oneane ta beste edozein basetxeko mutillek baño geiagoan. Iñork etzukean,
  ezergatik, nekatu zala esango; baña arratsalde
  erdirako bat edo bati, izerdia kentzen zebillela,
  ertetzen zion onelako esakera batek: bero zeok
  gaur, arraietan! edo: sail luzea dek au, egun
  batean dana egiteko.
  —Aspertu altzerate? —esaten zien aitak,
  parre antzean —Zaudete pixka bat, nai badezute, nik jarraituko det.
  Danak jarraitzen zuten. Nola ez?
  Ta siñistu aldezakegu? Orrelako lan gogorrean egun guztia igarota gero, apal ostean, illu-
  
  nabarrean, Joanes zarrak, pipea piztuaz, esneontziak lepoan zituala, artzen zuan mendirako
  aldapa latza, bere seme gazteak, oso auldurik,
  abereai jana emanda laster, lotarako gertatzen
  ziran bitartean.
  Ezta orrenbestez amaitzen gariak ematen
  duan eginkizuna. Metatu bear dira garikoak;
  eguzkitan legortu bear dira oraindik; arrian jo
  bear da gogotik galburua, sudur, belarri, ao ta
  kolkoa arotzez beteaz; mallatu bear dira iregurrez galondarrak alea galbai edo arrazkoan garbitu bear da, ta nik eztakit beste zenbat lan ematen dituan gariak mandiora sartu orduko.
  Berebizikoa ibiltzen zan zeregin andiko egun
  oietan Zabaletako Ana Josepa. Ta barkatu, irakurlea, beragatik lenago ezer esan eztizutalako.
  Ez beragatik, ez etxe artako beste enparauakgatik. Zabaletakoak ziran, aitatu ditugun gizon oiezaz gañera, Katalin, Jose Ramonen emaztea,
  etxekoandre on gazte leiala, ta bere semetxo
  Manuel, bederatzi urteko mutil sostor polita.
  Orren urrengo izan zituen aurtxoak txarranpiñak
  eraman zizkaten zerura.
  
  Ta guazen orain Ana Josepagana. Bere bizikoa, nion, ibiltzen zala lan andi egunetan. Goizeko irurak baño len asten zan deadarka, otoizka
  ta aginduka, gauza bat bestearen gañean esaten
  ta egiten zuala, aora edo burura zetorkion bezela. Jakiña zan asierea:
  —Gurutze santuaren señaleagatik, gure
  etsaietatik... —Inxio, jaiki ari, eguna dek eta—
  libra gaitzatzu gure Jauna ta Jaungoikoa. —Katalin, piztu zan sua, txierientzat zerbait gerta dezagun. Ta ez aztu akulluko txarkarta ekartzea. —
  Aita gurea, zeruetan zaudena, santifikatua izan
  bedi zure izena... —Jose Ramon, abereai botaiek
  zerbait, gero eztek astirik izango ta... betor
  gugana zure erreinoa... Auspoan billa alabill? Ara
  non daukan, emakumea... Irurogetasei urte
  bazeuzkan ta etzuten soroetara eramaten, baña
  bazuan zeri ekin etxe barruan. Berak egiten
  zituan oiak, berak txukundu etxea, berak beiak
  jetxi, berak gosaria gertatu. Ana Joseparen
  ustez, arrek bezelako baratzuri-zuku gozorik egiteko emakumerik etzan oraindik sortu. Ezta sortuko ere. Ta orea berak bezela nork egin? Taloak
  zeñek erre? Esnetarako artoa, me me, zeñek
  
  ebaki? Ezin zuan arrek, zion, onelako edo alakoren etxean ezertxore jan: estopaua tipulaz
  betea, urdai azpikoa erreigia, arrautzopilla koipe