Euskeraren berri onak - 1

  Agustin Kardaberaz
  
  EUSKERAREN
  BERRI ONAK
  
  Bertsio informatiko honen egilea: Aitor Arana
  Luzuriaga.
  
  Egileari buruzko informazioa:
  
  EUSKERAREN
  BERRI ONAK
  eta ondo eskribitzeko,
  ondo irakurtzeko, ta ondo
  itzegiteko Erreglak:
  kura jaun,
  ta eskola maisu zelosoai
  Jesus-en Konpañiako Aita Agustin
  Kardaberaz-ek eskeñtzen, ta
  dedikatzen dieztenak.
  1761. Urtean.
  bear dan bezala.
  Iruñean
  Librugille Antonio Castilla-ren etxean.
  
  Irakurleari, berri onak
  Erroman, erriaren errenta andi eta fama ere
  andiagoarekin, ondo itzegiten ikasteko, edo Elokuenziaren eskolak aurreneko iriki zituena,
  Marco Fabio Quintiliano izan zan. Au, autore andi
  askok diotenez, jaiotzaz edo bere jatorriz, gure
  Españako semea omen zan. Eskola oiek, konseju
  aundiaz ta berariaz, Erromak para zituen, gazte
  alperrak galdu ta munduaren desonragarri izango ziranak, ondo azi ta Erromaren onragarri izan
  zitezen. Eskola orietan ogei urtetan maisu onek
  Erretorika jende gazteai itxit ederki erakutsi
  zien: eta ikasle edo dizipulo señalatu asko atera
  zituen: eta, besteen artean, Plinio bigarren edo
  gazteena bat izan zan. Ciceron-en urrengoa
  Quintiliano esan edo kontatu oi da: eta onek, ark
  baño ere obeto gauzaren batzuek begiratu, ta
  len baño molde obean ta argiroago agertu edo
  utzi zituen.
  Ogei urteak ainbeste jenderi erakasten igaro,
  eta, Marcelo Victorio bere adiskide laztanaren
  erreguz, onen semearentzat, amabi libru, mun-
  
  duan txit estimatuak, orañ «letra ederrak» deriztenak, ondo ikasten asitzeko, egin zituen. Orietan, maisu agudo ta suabe paregabe onek, antziñako autore erretoriko, poeta eta beste gizon
  andi lenagoko guzietan ikusi ta ikasi zuena, iñork
  bestek ez bezela, moldaturik eman zigun: eta
  gazte bat aurtasunetik nola ondo azi bear dan, A,
  B, C,-tik asi ta gizon prestu, txit jakintsu edo biribill egiñ arteraño, «letra eder» guzien ikasteko
  bide ta lezioak begien aurrean klaro ifintzen ditu.
  Orañ bada, irakurle kristaba: baldin Quintilianok, Marcelo bere adiskide kutunagatik, ta Geta
  aren semea mundurako ondo azitzeagatik,
  amabi libru, ainbeste erregla ta lezio banaka
  argituaz, atera bazituen, guk gure Jaungoiko
  guzien Aita maiteagatik ta animen salbazioagatik, zer ez degu egin bear? A! Batetik bestera
  asko dijoa! Gure intenzioaren aldean arenak zer
  ikusi etzuen. Ark lurrerako, guk zerurako: ark
  giza arterako, guk Aingeru arterako umeak ondo
  azitzea nai degu: eta guzia, ez guretzat, baizik
  Jainkoaren gloriarako izan dedin. Baña ori, edo al
  deguna egiteko, goragotik edo antziñagotik asi
  ta ur garbia bere jatorrizko iturritik artu bear
  
  degu: ta euskararen berri beste izkeretatik nolabait atera bear degu.
  
  I
  BESTE IZKUNDEEN ALDEAN
  EUSKARA
  Noiz eta nondik edo nola gure euskera onontz
  etorri zan, nork daki? Zerutik, edo Jaungoikoagandik, gizonen asmazio gabe, orien gañeko
  gauza bezala etorri zala, Euskerak berak bere
  era eder ta armonia paregabean ondo seguru
  esaten edo adierazotzen du. Beste izkunde edo
  lengoajeak, nork daki nastu ta batera ta bestera
  nola ibilli diran: Euskera, Jainkoak nai-ta, menditarte oietan beti nasgabe, beti garbi, beti seguru
  beregan gorde izandu da.
  Txantxetan esan oi da, edo Euskaldunak
  esan oi dute, Jaungoikoak Paradisuan Adan gure
  Aitari euskeraz «Adan, non zera?» esan ziola.
  Euskera Jainkoaren gauza bezala, arako ta edozeñ lekutarako diña bazan, Jainkoak ala nai izan
  balu. Baña gauza ziertoa da, Jaungoikoaren izketa, Paradisuan ta gero ere, hebreoz izandu zala.
  Fedeak Eskritura sagraduan esaten digu, munduaren asieran, gizon guzien izkunde ta lengua-
  
  jea bat eta bakarra zala: «Erat autem terra labii
  unius, et sermonum eorumdem.» (Gen. 11.)
  Gure Aita Cornelio A Lapidek, Eleizako Doktore
  ta interprete santuakin kontra atera, ta dio lengoaje edo izkunde ori hebreo zala, ta onek berak
  milla ta zortzi eun ta geiago urte bakarrik mundu
  guzian iraundu ta serbitu zuen, aurrenetik Babelko Torretzarra asi arteraño: orduan lengoajeen
  naspilla izandu zan: ta arrezkero ere nasgabeko
  hebreo garbia usantzen zala, dio gure Corneliok.
  Heber Jaungoikoaren gizon ta Abraan santuaren asabaerena, edo irugarren aitonak, Abraan,
  Isaak, Jakob ta bere ondorengoakin, Jainkoaren
  fede ta Paradisuko lengoaje santua gorde zuten.
  «Heber vir sanctus... a quo orti et dicti sunt
  Hebraei, qui primigeniam Paradisi linguam
  Hebraeam cum vero Dei cultu soli retinuerunt.»
  (Cornel. in c. 10. Gen.) Eta au berau leku askotan
  dio. Babel-ko Torrea asi arteraño lengoaje
  hebreo bakarra ta guziak aditzen zutena zan:
  eta, ango beargilleai gogoa kentzeko, Jainkoak
  izkera berriak eman ziezten: batari griegoa, besteari latiña, ta orrela: guztitan berrogei ta amabosteraño, dio gure Corneliok, ta orrekin guziak
  
  nastu, elkar ezin aditu eta gizonak munduan
  banatu ziran: oiek berrogei ta amabost familia
  ziran. (Corn. In c. 11.)
  Antziñako izkera zarren artean, guzien lenen,
  aurreneko ama ta asiera bezela, hebreoa beti
  kontatzen da, ta onegandik Syriaca, Caldeoa ta
  Arabigoa sortu ta jaio zirala: Latiñetik Italiako,
  Ungriako, Frantziako ta Españakoa, eta besteak
  orrela: «Hebraica matrix et genitrix, et Syriacae,
  Chaldaicae, Arabicae: Latina Italicae Valachicae,
  Gallicae, Hispanicae, etc» (Corn. Hic.) Baña euskerak, gaztelaniak bezala, aidetasun orren
  urkoa, nola dan umeakin amarena, ta latiñaren
  ume nola datekean, edo nondik batak bestearen
  antza duen, probatzea, orren erraz ezta.
  Dana dala, antziñatik, orañ bezala, griego ta
  latiña beti estimatuenak izandu dira: eta, baldin
  latiñak eta griegoak berak itz, boz edo berba
  asko euskaratik artuak badituzte, ondo klaru Aita
  Larramendik erakusten duen bezala, euskera
  aiekin batean edo lenago zan señalea, eta izkunde lenen edo aurrenekoetatik bat euskara zala.
  Nola nai, zierto da, latin ta griegoak, batak bestea apañtzeko, elkarri eskua eman ta lagundu
  
  diotela, ta, lengoaje guzien artean, aurreskua
  beti artu ta eraman dutela. Gizon jakintsuen
  artean beti ibiltzean oien zori ona egon da. Munduaren partetik agirienetan jakin dan geiena,
  griegoz ta latiñez eskribitu izan da: eta, ainbeste
  libru ondo eskribitzeko ta oriek bear bezala irakurtzeko, esan edo itzegiteko, bietan erregla on
  asko eman dira.
  Antziñako filosofo lenenak, erretorikoak ta,
  are geiago dana, Eleiza-gizonik andienak, misurik jakintsuenak, Espiritu Santuaren argiaz gidatuak, beren zeruko libruak lengoaje bietan eskribitu zituzten: ala Ignaziok, Polikarpok, Justinok,
  Klementek, Tertuliano, Origenes, Zipriano, Laktanziok ta beste eskritore santuak. Eleizako lau
  Dotore griego, Atanasio, Basilio, Gregorio
  Nazianzeno ta Krisostomok, nola lau latino,
  Anbrosio, Jeronimo, Agustino ta Gregorio anaiak,
  ta oien ondorengo guziak. Au dudarik gabe ditxa
  andia da.
  Izkunde estimatu oiek biak ere beren oreñak
  edo tatxak bazituzten len; baña gero, asko-jakiñen artean oi dana, egunoro ta obeto polikitu ta
  apañduaz biak joan dira. Orañ dakuskuna da,
  
  jakintsuen ta jakinzaleen izkera edo lengoajeak
  latiña ta griegoa dirala: ta latiñaren estimazioa
  are andiago da, zeren Eleizaren izkera santa
  dan, eta gure Fedeko libru sagradu guziak latiñez daukatzigun.
  Gure euskerak bazter oietan orrelako gizaseme andien patu onik izan eztu. Baña latin ta griegoak asko-jakiñen ditxa ta gloria ori izan badute,
  bere modura marabilla txikiago ezta, baizik
  miragarrizko prodijio andiago, euskera, soll-soll,
  bakarrik edo nik eztakit nola, bizirik ainbeste
  sekuletan egon dan ta dagoen: añ berez ta beregan, añ argi ta garbi, bere erio ta arerio guzien
  damu gorri gaixtoan badere. Alere asko, egieki,
  euskera galdu da. Baña ori ezta euskararen,
  ezpada euskaldunen desonra: bada oiek polikitu,
  apañdu eta edertu bearrean, lotsari gabe berak
  beren nagitasunez itxustu, larrutu ta desegin
  izan dute.
  Baña, gure probetxo on askoren animak salbatzeko, euskarak burua jasotzea Jainkoak nai
  du: gure baserrietan jende prestuak dirauten
  artean, euskarak iraungo du. Esan oi dana: oiei
  lepoa ebaki edo bizia kendu gabe, euskara ezin
  
  utzi edo kendu diteke. Jaungoikoaren borondate
  jakiña da, aren fede ta legeko misterio ezkutatu
  ta dotrina sabaltzeko bear dana, sazerdote jaunen ministerio sagraduetan, euskeraz baizik
  emen egin ta esan bear ez dala. Ta lengo aitzakiarik orañ edolarik ez dute askok: bada Aita
  Manuel Larramendik, neke gogor ta estudio esan
  al baño andiagoarekin, ezin izango ta ezin egingo zana bere Artean egiñik, eziñak ta nekeak
  lazki garaitu zituen, ta ori ta bere iztegi edo
  dizionarioa, maisuak bezala, eman dizkigu.
  
  II
  EUSKERAREN IZKERAK
  EDO DIALEKTOAK
  Itsu-itsuan askok esan oi du, euskera asko
  dirala, edo erri bakoitzean bere euskara dala;
  baña zer dioten ez dakite. Ezta ori egia: euskera
  bat da. Euskara bat onetan, egia da, dialekto edo
  izkera asko dirala. Autore grabeetan askotan irakurten det griegoan bost dialekto ziradela: Atikoa, Aelikoa, Dorikoa, Jonikoa ta Komuna edo
  guziena. Onela bada, Frantzian, Nafarroan, Bizkaian, Araban ta Gipuzkoan, beren izkerak,
  bakoitza bere erara dira: ta ori gauza berria ezta.
  Onen gaiñean ere A. Larramendik, Artean ta
  Iztegian, guzia edo geiena, besteak ez bezala,
  erregla seguruakin erakusten du, baldin euskaldun jakintzalerik bada, eta oiek, Jainkoaren gloriari ta animen onari begiratuaz, orietan dakartzien abisoak ondo ikusteko pena edo neke
  puska bat artzeko gogoa badute: baña lastima
  da: libruak irakurten ta mesede edo onegiña
  ezagutu ta estimatzen baño, ezker gaiztoak
  
  ematen errazago da. Nere animako sentimentu
  edo miña da, etsaiak alde onetatik animetan egiten duen kaltea, ta, neke gutxi bat ez lau egunean artzeagatik, nagitasunez libru onak utzi ta
  asko beren jakineztasun edo ignoranzia itsuan
  betiko geratzea. «Noiz artean, —Dabid santuarekin esan dezaket— noiz artean, gizasemeak,
  orren biotz pisua izango dezute? Zergatik banidade edo utsa asmatzen ta gezurra billatzen
  dezute!» (Psal. 4.)
  Dialekto edo itzera oien gañean soseguz pensatzen duenak gauza miragarri ta ezin ukatuko
  dan bat aurkituko du, eta da, euskaldun bakoitzak izkera zeñ era ta armonia ederrean gordetzen duen, edo dezakean. Nafarroan len ta oraiñ,
  bertako ta are geiago Frantziako libruen sokorruaz, nolerebait errazago beren izkera gorde
  izan da; baña orrelako lagun gabe, alde oietan
  eta Bizkaian beren izkeran zeñ ederki iraun
  duten ikusteak, txit arritzen nau, ta edozeñ
  admira dezake: eta marabilla au ondo ikusi,
  entzun ta aditu gabe, ezin, ala fede, sinistu liteke.
  
  Ainbeste milla anima edo gizon ta andrerekin
  igaroko ogei ta ainbeste urteetan Probinzia oietan Mixioetan jardun bear izan det: eta egunoro
  ta geiago admiratu izan nau guzietako ta, ez
  gutxiago, Bizkaiko itzegiteko era ta armoniak.
  Besteak bezeñ ondo, ta gauzaren batzuetan
  bearbada obeto, izkeraren legeak an gordetzen
  dituzte. Guziok Señorioko, Nafarroako ta emengoa ondo bageneki, añ ederki batean, nola bestean ta iruretan, boz, itz edo berbaz usatu ta
  jokatuko genduke.
  Gauza bi alere onen gañean ziertoak dira.
  Bata, Bizkaitarrak berak, askok beñtzat, gure
  dialektoan berenean baño predikatzea naiago
  dutela: eta Bizkaiko predikadore asko gurean
  predikatzera oitu edo egin dirala. Bestea da, an,
  ta emen ere, nik ez dakit nola, baña gizon geienak moldekaiz ta gogorkiago, eta andreak berenez poliki ta emekiago itzegiten dutela. Baña
  orregatik, ya dakus edozeñek, ala gizaseme nola
  emakumeetan, euskera beti bat eta berbera
  dala. Gisa onetan edo bestean itzegitea, ferian
  edo dendan erosten dan gauza ezta: bakoitzak
  bere dialekto edo izkerari jarraitu ondo: oitura,
  
  usu ta kostunbrea ala da, ta aurrera ere ala izango da.
  
  III
  ONDO ITZEGITEKO TA
  ESKRIBITZEKO
  MOLDE EDO ARTEA
  Eskribitzen asi baño lenago munduan itzegiten zan. Baña ondo itzegitea ta ondo eskribitzea,
  guzia bat edo berbera deritzala, dio Quintilianok:
  «Mihi unum, atque idem videtur bene dicere, ac
  bene scribere.» (L. 12 C. 10.) Onetarako lenengo
  artea edo erreglak eman zituena, elokuenziaren
  Aita, edo ederki itzegiteko moldea atera zuena,
  Isocrates izan omen zan. (Quint. L. 2 c. 15.)
  Gramatika edo molde au da: «Ars emendate
  loquendi et scribendi.» Esan nai du: solezismo,
  barbarismo, uts edo falta, gezur ta oker gabe,
  zuzen ta beren lekuan ondo itzak esatea edo
  eskribitzea: eta onetan Isocrates txit argi,
  zorrotz ta dilijentea izan omen zan: Latinez itzegitea, ta arte edo gramatikaz edo onen erreglaz
  batean itzegitea, ezta guzia bat, dio Quintilianok:
  «Aliud esse latine, aliud grammatice loqui.» (Lib.
  
  1. cap. 6.) Ori bera orañ: erdaraz edo euskeraz
  itzegitea, eta arte edo gramatikako erreglakin
  ondo itzegitea, ezta guzia bat: eta bat eta berbera da arrazoia.
  Ondo ta bear bezala eskribitzen ta itzegiten
  ikasi dutenak, Isocrates baten ta gero Ciceron ta
  Quintilianoren alegin bizi ta berezkirozko aien
  dilijenziai asko zor die: ori erreglakin erakusteko,
  A, B, C, edo alfabetoko letra guziak banaka ikusi,
  begiratu ta esaminatu zituzten. Berealakoan edo
  beñgoan guzia idoro etzuten, ta utsak betetzea
  ta sobrak kentzea asko kosta zitzaien: griego ta
  latiña ondo jantzi ta apañtzeko, edergarri asko
  billatu ta beren alegin guztia egin zuten.
  Gero, edo onontzago, orañ milla ta laureun
  urte bezala, Eleizako Eguzki argi eder San Agustin bat onetarako bere lezio ta erreglak gramatikako libru bat eskribitu, ta gazteai A, B, C-tik asi
  ta erakusten jarri zan. Maisuen maisu andi San
  Agustin bat onezaz dediñatu etzan, ta onra anditzat artu zuen neke au, Jainkoaren gloriarako ta
  animen onerako. Zergatik bada, euskaldunak
  orrezaz dediñatu bear dute? Onetan, neke gogorraz, Aita Larramendi batek jardun zuen, ta,
  
  berak dion bezala, ez bakarrik gure probinzia
  guztiz noblearen, ezpada Jainkoaren gloriagatik
  ta animen salbazioagatik, ta ori Elizako euskaldun maisu, konfesore ta predikadoreetan obeto
  seguratu ta errezago egiteko. Au bere marabillazko gramatikan egin zuen: obra on andia au,
  zerzaz pagatuko diogu?
  Bizkaian, baita emen gure artean ere, sazerdote jaun asko ikusi ditut eskoletan obra on ori
  zelo ta arreta andiaz egiten: obra obeagorik
  errientzat ezin, ala fede, umeak ondo azitzea
  baño, egin dezakee. Argatik, maisu ta guraso
  umeai erakutsi bear dienak, ori ondo egiteko
  erreglak bearrago dituzte. Seme ta alabak txikitatik eskolan erdaraz ta euskaraz, edo guztitara,
  oitu bear dira, ta arrazoi gabeko lotsa beltz gaiztoa pisatu ta kentzera. Bestela, zer lotsa gaizto
  itsusiagorik, euskaldun galtzadun edo gizon egin
  bat, lau errengloi euskeraz ezin irakurririk, ez
  atzera ta ez aurrera, lotu-ta ikustea baño? Ta ori
  guzia, zergatik? Añ asia ta erraz lau egunean
  libru bat irakurtzen ez ekin edo jarduteagatik.
  Lau eguneko ejerzizio piska batekin seguru,
  erdaraz bezala edo aisago, euskeraz irakurtzera
  
  egingo zera: egin ta irakurri, ta nekerik ta lotsarik eztago.
  Emen guraso ta maisuak falta andi bat erremediatu bear dute, ta gure euskerari orañdaño
  baño mesede geiago egiñ: jendeen artean beste
  lenguajerik euskera baño ditxa gabeagorik ezta
  ikusi, ta, gure jatorrizko edo jaiotzako izkera ez
  balitz bezala, ta euskaraz itzegitea pekaturik
  aundiena balitz bezala, giza artetik kendu ta lurpean ondatu nai dute, ta eskoletan sortija edo
  siñaleakin, azote ta kastiguakin, eragotzi nai
  dute: Zer erakeria itsuagorik au baño? Euskaldun prestuak, ez arren orrelako ofensarik zuen
  lenengo ta beti bear dezuten euskerari egin.
  Zuen juizioa non da? Euskalerrietan nola gauza
  onik izango da?
  Araban nebillen batean, ango adiskide ta
  Erregeren guardietako kapitan baliente batek
  beñ esan zidan: «Aita: nola Euskalerrietan
  umeen aziera ona ta bear dan dotrinarik izango
  da, baldin euskera ondatzeko alegiñ guziak egiten badira, ta gure mutiltxo edo aurrai bildur ta
  azoteakin euskeraz itzegitea eragozten bazaie?
  Oiek berak gero edo eleizagizon edo etxajaunak
  
  izan bear dute. Eta, guraso edo kurak diranean,
  nola, egin premia dan bezala, beren etxe edo
  ergoienetan (erri txikiai onela Araban deitzen
  diete) dotrina erakatsi ta konfesatuko dute? Nola
  beren familietako artu-emanak ta beste bear
  diran gauzak ondo aditu ta zuzenduko dituzte?
  Ikusten deguna da: gazteak latin gramatika ikasten dutenean, naiz Gaztelaniaz, naiz Frantzesez,
  naiz Euskeraz itzegiten dute, ta ori eragozten ez
  diete. Gramatikako maisu famatu bat gure egunean izan zan, latin gauzak ere euskaraz erakusten zituena: ta franzes euskaldunai gramatikako
  erreglak euskaraz adirazi ta erakusten diezkate.
  Ala, ez eskolan ta ez gramatikan, euskara beñere utzi bear ezta.»
  Soldadu jaun onek arrazoi andia zeukan. Al
  datekean disparaterik bidegabeena da, euskera
  gazteai debekatu ta, madarikatua balego bezala,
  kastigatu ta eragoztea. Eskolan bertan erakatsi
  ordu onean, ta erdaraz jardun dezatela; baña
  gero libre, naiz eukseraz naiz gaztelaniaz: orrekin bietara egingo dira. Bestela Gaztelara gazteak badijuaz; an burla ta lotsa andien kostuan
  badere, erdaraz ikasten dute: ta nola euskera
  
  kendu zieten, ta jarduten ez duten, beren erri
  edo etxeetara biurtzean, alde guzietara barregarriak oi dira: ta egiaz esan oi da: gaztelania ez
  ikasi ta euskera bai aztu. Gero emen lotsa andiaz
  dakuskuna: ez itz egiteko ta ez elkar aditzeko
  erdarazko ta euskarazko naspilla moldakaiz eta
  nazkagarri bat entzun oi da.
  Bedeika nik dakidan maestra estimagarri
  errespeto andiko bat, bere grazia onarekin ta
  kastigu gabe ume inozente sei urtekoai ere, euskeraz, erdaraz ta latinez berdin, txit trebetasun
  andiaz ta ederki lotsarik gabe irakurten erakasten diena. Ojala ori bera maisu guziak egiten
  balute: mutil mutu lotu motel gutxiago errietan
  izango litzake. Baña utsegitean, oiei sosgeuz ta
  grazia onean, nola ondo irakurri edo esan bear
  duten, adirazi bear zaie, eta ez bildur ta ikarakin.
  Oitu bear dira, ez emengo izkeran bakarrik,
  ezpada edozeñ dialektotan, eta Frantzia edo
  Nafarroako edo Bizkaiko libruetan ondo ta trebe
  irakurtera. Onetarako diran erreglak ondo gordetzen badira, edozeñ euskera txitez beraa, suabe
  eta gozoa ertengo da: eta deadar, izu ta golpe
  gabe, ezpada onez, egun gutxian ondo esanzan,
  
  ederki ta nai bezala, irakurtera gure txikiak eta
  andiak egingo dira. Au gauza ziertoa da.
  
  IV
  ONDO ESKRIBITZEKO
  ERREGLAK
  (Aita Cardaberaz-ek emen diona konprenituko bada, arek bere liburuak erderazko ortografiaz idatzi zituala gogoan artu bear da.)
  
  Ondo irakurteko, lengo ondo eskribitu bear
  da: ta nola ondo eskribitzeak, asko laguntzen
  duen, ala gaizki eskribitzeak, ondo irakurtea
  asko eragozten du. Ta ondo eskribitzea, zer da?
  Orthographia griegoz, ta latiñez, «Recta scriptura, vel scientia recta scribendi»: zuzen edo bear
  bezela eskribitzeko jakindea, dio Quintilianok.
  (Lib. 1 cap. 7.) Juiziozko maisu, Jainkoaren zelua
  duenak, erraz dakus, euskeraren gramatikak zeñ
  arrazoi andiaz nai ta eskatzen duen, eskolamutillak baño eskola-maisuak ori obeto jakin
  bear dutela, bear diran letrakin ondo eskribitzeko erreglak berak obeto ikasi ta aurrai arretaz
  edo kontuz erakusteko.
  
  Usadio txarrai berneak ebaki, esan oi da: ta
  alferrikako letra asko utzi ta, itzez esaten edo
  aoz pronunziatzen dana garbiro eskribituaz,
  obeto ta errazago azertatuko da: onetara oitu ta
  egin, ta gogotik ekin, ta laster lau egunean orretara egingo zera. Bata ta bestea oiturak dakar:
  oiturak dakar erraztura. Askok, ez bear dan ta
  itzegiten dan gisa, ezpada burugabe ta nola nai
  eskribitzen dute, ta argatik nekez ta gaizki irakurten da. Gauza zierto ta egia bera da, juizioa
  duenarentzat, euskeraz eskribitzea ta irakurtea
  erdaraz ta latiñez baño askoz errezago dala.
  Euskerak beste lengoajeak baño erregla gutxiago, gutxiago eta askoz errezagoak ditu. Egia au,
  nai badezu, laster argiro ikusiko dezu.
  Latin ta griegoak ere, Ciceron ta Quintilianok
  diotenez, lenago tatxa asko zituzten: gero, oarkari jakintsu oien bien erreglakin gauza askotan
  polikituaz, beren era eder edo primorean geratu
  ziran. Baña nola? Ezin kontatu alako erregla ta
  abisoakin. Bedeika gure euskera! bego deritza:
  zer du zer ikusi? Onetan pribilejiatua da: erregla
  gutxi, baña seguruagoakin kontentu da.
  
  A, B, C-ko letretatik maisu orien ta San Agustin baten gisa, guk ere euskeran asi bear degu.
  Munduan lendabiziko letrak asmatu edo idoro
  zituztenak, Cadmo ta Evandro izandu omen
  ziran. Latiñean amasei letra jakiñak ziran: gero
  besteak billatu, ta orañ bear dituenak baditu:
  euskeran orobat ikusten da. Besteren batek, nik
  baño osasun ta leku geiagorekin euskerazko
  gauzak obeto moldatu artean, erraz ta ondo
  eskribitzeko urrengo erregla oiek zuk gorde itzazu:
  1 Erregla: A, e, i, o, u: bost letra oiei bokalak
  derizte. Boakalak esan nai du, aoz bera esateko,
  beste letren bearrik ez duena, eta bera bakarrik
  berez esaten dana. Bost letra oriez euskera txit
  asko baliatzen da.
  2-en erregla: A, B, C, edo alfabetoko beste
  letrai konsonanteak derizte: esan nai du, ez
  berez edo bakarrik, baizikan bokalakin batean
  aoz esaten diranak.
  3. Konsonanteen artean batzuek semibokalak, besteak mutuak dira. Mutuak, edo aoz esateko ots gutxi egiten dutenak, zortzi oiek dira: B,
  c, d, g, k, p, q, t. Semibokalak, edo aoz esateko
  
  bokalen gisa diranak beste zortzi oiek: F, l, m, n,
  r, s, x, z. Oiek aoz esaten dira, efe, ele, eme, ene,
  erre, ese, ekis, zeta.
  4. San Agustin-en lenengo lezioa da itz edo
  dizioen asiera, edo nola asi bear diran ta zer
  letrakin. Euskera, latiña bezala, letra geienaz
  baliatzen da, ezpada K, R, eta X-az.
  5. R edo r-az asitzen dan itz, boz edo berbarik euskerak berak ez du, eta au euskeraren
  erregalia andia da, bada R edo r errea bere
  garraztasunagatik zakur-letra esan oi da. Euskerazko Dizionario edo itzen bokabularioa egingo
  balitz, letra R, r, oso ta bizi utzi bearko litzake. R,
  r, erreari aoz esaten asitzeko, E edo A aurretik
  beti erantsi bear zaio: ala arrazoia, errosarioa,
  erreka, ta orrela asitzen dira beti.
  6. K. Letra onen edo griegoaren kaparen bearrik batere euskerak ezertako ez du: orren
  lekuan c edo q baditu: K letra onekin euskeraz
  ezta zer eskribitu.
  7. X, x. Ekis au euskeraz berez iñoiz bear
  eztu: ta ori ez usatzea aurrentzat obe da: g edo
  gea orren lekuan badegu: ta esaten dan bezala
  eskribitu bear da: egenploa, egerzizioa, egerzi-
  
  tua ta besteak: egsaminadorea, egsaminatu,
  naiz esaminatu s batekin ondo esaten ta eskribitzen da.
  8. H, h. Atxea letra dan edo ez, autoreen
  artean eztabaida andiak dira. Naiz letra naiz
  aspirazioa dala, edo beemenziaz soñu gogorra
  ematen duena, emen gure euskeran ta Bizkaian,
  atxe ori alferrikako edo serbitzen ez duen gauza
  da. H ori izketan batzuek Ge, besteak Jota egiten
  dute. Guk orrelako aspirazio begemente edo
  behementerik usatzen ez degu. Abrahan esateko, Abrajan diote. Ken ortik: gure euskera suabe
  eztizkoarentzat soñu ori ezta.
  9. Cha, che, chi, cho, chu, euskerak txit askotan du: ta ementxe, ta onetantxe bai atxea ondo
  datorrela. Achaz, Achim, Ezechiaz, Joachim, ta
  Eskritura sagraduko Hebreoen orrelako izenak,
  ch orren, c edo q bakarraz eskribitzeko euskeraz,
  aurrentzat obe da: Acaz, Aquin ta Joaquin: ta
  libru berrietan Joaquin dator.
  10. Q, q. Onen berririk antziñakoak etzuten,
  ta qu zer zan etziekiten: ta gero ere nekez artu
  zan. Quintilianok (L. 12. C. 10) zion, qu esatean,
  beste letra edo silabak latzak eta gogorrak biur-
  
  tzen zirala. Latinak u erantsi zion, eta bere erregla du: «U sequitur post q semper, semperque
  liquescit.» Biz ordu onean, edo gorde beza; baña
  alako u edo letrarik ezpalitz bezala, beti jan, utzi,
  urtu, edo desegin bear da eskribitzen dan u ori.
  Latinari euskerak jarraitzen dio onetan: ca, que,
  qui, co, cu, esaten dan bezala eskribitzen du.
  11. J, j. Jota euskerarena ezta, baizik erdaratik artu edo etorria. Euskalerrietan len ia, ie, io,
  iu esaten zan: ta orañ ere Bizkaian askotan esaten da: ian, iauna, monîa, ta ez jan, jauna,
  monja; au erantsia da.
  12. U, u, bokala deritzana, euskerak usatzen
  du; baiña V, v, latiñez konsonante deritzana
  berez gutxi bear du. Euskerazko itzetan, orren
  lekuan, B, b, esateko ta eskribitzeko errazago ta
  obeago du. A. Larramendik ondo dio, euskerazko
  itzak beren jatorrizko sustraietan ez v, ezpada B,
  b, dutela: bat, bi, baliente, beemente, bera,
  beraa, suabea, gobernatu, ta besteak. Ori bera
  izengañetan edo apellidoetan, Etxabe, Etxeberria, Mendizabal, Zubimendi, Zabala ta Cardabera, bere Dizionarioan dakar, eta orrela besteak;
  
  guzia be arekin: eta aurrentzat irakurten ta
  eskribitzen ikasteko, erregla au askoz obea da.
  13. N, n: ene fuerteari berez duen indarra
  kentzeko, euskerak du ña, ñe, ñi, ño, ñu; erdaraz
  Año, daño, dueño, Señor duen ta dion bezala.
  Askok aurretik i bat usatzen du; baña i ori utzi, ta
  orobat edo berbera da; baña, baño, beñ, gañean.
  Aiño, daiño, dueiño, Seiñor eskribitzen ezta:
  baiña, baiño, beiñ, zertako? Obe da baña, baño,
  etc.
  14. S, s, fuerteari bere indarra kentzeko,
  erregla ori bera gorde bear da: euskerak ña, ñe,
  ñi, duen bezala, aoz esateko ta eskribitzeko du
  sa, se, si, so, su: eta onela x edo ekisaren bearrik ez du. Auge, orige, onelage, orrelage, Eleja,
  gajoa ta beste onelakoak, indarra kendu ta errezago dira: ause, orise, asea, Elesa, gasoa. Bizkaian onelako asko da, emen ere bai. Oñatin
  azeria, edo aizaria, aseria, edo asaria diote, eta
  orrela eskribitu bear da. T, t, fuertearekin ori
  bera egin diteke. Nafarroan ta emen ere t suabeago egiteko tt bi orobat eskribitzen dituzte:
  Atta, gutti, egitteko, dittut, dittugu, etc., ta, te, ti,
  
  anbat da. Tata, aur bati esateko, ta, ta, edo tta
  tta suabeago esaten edo egiten da.
  15. Ele edo ll biñaka indarra kenduaz dizio
  edo itzen erdia askotan ditugu; itzen asieran: llilluratu, llillura, edo begiak illuntzea, lloba ta llobaidea, besterik ez dakit ote dan. Euskeraren
  gauzaren batzuen gañean, A. Larramendi bera
  ere, erakusten dituen gauza ta erreglaren
  batzuez kontentu ez oi da: ala beñ baño geiagotan berak esan dit: eta, Aita Manuel batek au
  dionean, besteok, zer esango degu? Ala Probinzian nola Nafarroan, eta are geiago Bizkaian,
  itzegiteko edo aoz esatean, itz asko laburtzen
  dira, baita letra asko trukatu ere: b, d, f, p, t,
  bata bestearen lekuan: ala bekatua, pekatua;
  farrez, barrez; ifiñi, ipiñi, ibeñi; ofizio, opizio;
  alferrik, alperrik; ezda, ezta; ezdet, eztet, eztezu,
  eztu; ta orrela beste asko, baña jakiñak ta errazak. Uso ta kostunbreak guzia erakusten du.
  
  V
  ONDO ITZEGITEKO
  BESTE ERREGLAK
  Edozeñ lengoajetan itzegiteko, aoz esan edo
  pronunziatu, guztia bat da: eta aoz esaten dan
  bezala eskribitzea, eta eskribitzen dan bezala
  guztia irakurtea, erregalia aundia da. Au beste
  izkundeak ez dute; baña euskerak bai.
  Letra biñakakoen gañean erregla segurua: ll
  bi eta rr bi, bere dizio edo itzen erdian euskerak
  txit askotan ditu: ta geienean berez, oriek biak
  bakarrik bai, ta beste biñakako letrarik batere
  eztu. Latiñak puntuan beñ bb bi, cc bi, ff, gg,
  mm, nn, pp etec, biñaka ditu: Abbas, accuso,
  addo, etc. Orobat gaztelaniak: Acción, lección,
  etc. Euskerak, naiz birekin naiz batekin: Leccio
  edo lecio, erdaratik irakurteagatik, esaten ta
  eskribitzen du. Latinak orretan bere erreglak
  baditu. Euskera ariñago ta aisago dabill, ta esan
  dan abisoa bai, baña besteen nekerik ta bearrik
  eztu.
  
  Itz edo dizioren batzuetan, nola diran —esannai, eginnai, jannai, joannai—, nn bi, batean dirala dirudi; baña orrela eskribitu arren, edo lasterka batean aoz esan arren, biñaka itz batean ez
  dira, ezpada bitan: esan nai, egin nai, eta orrela
  besteak.
  Beste erregla jakiña: b ta p, aren aurretik m
  eskribitu bear dezu, ta ez n: ala ambat, zembat,
  amparoa, ampolla, ta orrela besteak esan ta
  eskribitzatzu.
  Askorentzat nekea dirudi; baña juizioa duenak nekerik batere eztu, esaten dan bezela
  eskribitzean: tza, tze, tzi, tzo, tzu; tsa, tse, tsi,
  tso, tsu. Euskalduna bazera, alerik oartu gabe, ta
  alakorik ezpalitz bezala, neke gabe, zuk itzegitean, or eskribitu dan bezala, beti esaten degu.
  Aita Larramendik arrazoiaz ta ederki diona: tza
  edo tsa orretan, t eta z, edo t eta s ori, urrengo
  bokalarenak dira, ta, zuk aoz biziro esanaz, edo
  t eta z, edo t eta s, golpe batean bezala, pronunziazio edo esaera grazioso edo soñu onekoa egiten da.
  Ta, egiak balio badu, beste lenguajeen
  aldean, ori ta orrelako beste itzak eskribitzea
  
  edo esatea, zer neke da? Otza, biotza, otsa,