Euskal Literature V - 01

  AURRESOLASA
  BADA ZEREGIÑIK.—EZ dut Dante zertan gogorazi. Mendigoizaleak, adibidez, Gorbei'ra igotzean, dala Itxina itsutik, dala
  Zanburu aldapatsutik, berebat Barazar aldeko Atxuri txirristkorretik, poz-esnetan zuzendu oi ditu begiak egindako bide-arloari
  begitu goxoa eman nairik.
  Olan nik, euskal literaturaren bostgarren ale oni amala ezartean, neure biziko poza ta alaitasuna somatu dut biotz-barrenean. Egia esateko, oian trinkoan zear ibilli naiz, iñork urratu
  gabeko zidor-gaindi ez gutxitan: arrigarritasun aundiz oartu
  naizanez, gure kondairak eta 'literaturak itxalezko utsunak ditu
  nainondik so-eginda, ta batez ere, utsune oietatik zerbait besterik ikasi gabe ditugula bizi garean mende onen lenengo berrogei urteak. Ez gara, ba, urruti ere aldiko artatik. Zer gerta ote?
  Onatx, biotatik bat: bear bada ez da orretan iñor saiatu, edo-ta
  ez dugu beren bererik aro orren zilborra saratu nai izan. Biak
  dituzu oker larri, iñondikan ere.
  Oraingoz geure literatura saillari loturik, aitortzea samingarri
  bada ere, iker-lan utsaren zelaian adibidez ba-dugu zeregiñik.
  Oraindik ez du iñork ere alor orretan irizpide zuzenez lanik
  osotu, errazki dakusgunez ikusmira norberekoi batekin burutuak dira gai ortazko idatzirik geienak. Inguru-giroak asko esan
  nai duelako, egiaren ordez gezurra aisa urkultzen zan garaian
  egiñak izaki, ezta arrigarri gal ortan iñor gutxik baizik begi
  zindoz ta garbi jokatu izatea.
  
  7
  
  Ori dala-ta, eusko kondairaz gaiñ, bee-beerengo maillatara
  jatsia dugu literatura ere. Griñak, egia da, begiak lausotzen;
  edestilariak, beraz, begi-garbi ari izan bearra du bere egitekoan.
  Sarri, tamal aundiz, norberak asmaturiko izkilluz burrukatu oi
  da, bat ere susterrík ez duten gaietan; norberak etsaiaren aurka
  asmaturiko gezurrak bota nai dizkiogu irakurleari begietara, au
  itsutu dedin eta geuk egitzat eman nai dioguna baizik ikusi ez
  dezan. Gezurra dirudi, baiña olan dagigu.
  Errez darabilgun tresna da gaur zabalkundea, ta begi-belarriz entzun-ikusi dugunetik errez ebazten: ortan gure ortzak,
  amorraiñarenak amuzkian iduri, laster atzeman eta giltzatu litezke. Gauzak, ortaz, zio barik oker iragarri ta zabaltzea gaitz
  izugarria danik ez esan. Geure gauzetan bear ez dan labanik
  ez egiteko, anitz gaitan ikasi bearra daukagu oraindik. Itsusia da
  noski, gaur onena opa dugula-ta, aurretiko jazo ta gertaerak geure eritzi zilo medarrez apaintzen jardutea; ez, ezta jokabide
  itxurazkoa edestian bizkarka ibiltzea.
  Onakoak dira —tamalez!— gaur-egunean berton, idazle askok erdal eguneroko ta aldizkarietan euskal literaturatzaz agertazi dituzten lanak. Zerk eraginda, baiña? Ez nalz emen nere
  kabuz ari: andik eta emendik, askotxo urreratu zaizkit, nola
  nik, euskal literaturan buru-belarri ari naizen onek, gisa orretako geiegikeriak eta egi-ezak salatu ta artez-azten ez ditudan
  galdezka.
  Beste aldetik, ez dira gutxi iñoren aoz itz dagitenak ere.
  Bi-iruk iñoiz idatzi zuten zerbait, sariketa baterako bear bada,
  presaz ta norberak ikusi-ala, egi-antzeko zerbalt sarri, ta beste
  eunek ere orrixe berori ber-esango dute, orrela dan ala ez
  bat-ere aztertu gabe. Joera exkaxa. Ez dezagun arin jokatu kondairari ez literaturari buruz. Gaur ba-da, baita, azpi-joko agiriagirikoa ere: norberarena ta norbere taldekoena da egia bakarbakarrik; besteena gezurra da, ta, gezurra ez baldin ba'da ere,
  eder ez zaiguna ahantz-lurrez estaliko dugu, argitan ausaz dizdiz egin ez dezan. Makiña bat liburu, artikulu dagoz gaur
  •8
  
  orrelaxe idatzitakoak. Urliak maixu-aizez esana, sandiak axe saltzen du maixuki. Kontuz, mutillak! Gari artean zoragarriak
  baitabil! Bestaldetik, girgitxaren xirrita, beti berdiña, etzaigu
  alai ere.
  V'GARREN ALEA.—Boskarren ale au, laugarrenaren lerro
  ia berdiñez ibilki egiña duzu. Garai artan ez nituen merezi zuten
  idazle ta iüazlan asko aitatu. Laugarren zenbakia geiegi ez azi ta
  larritzearren ez nituen sartu, guztiak sartzera ezkero mukuru
  konkorregia osotzen bait zidaten. Zan Bizkaian, zein Gipuzkoan
  eta beste eskualdeetan askotxo ziran euskal barrutian kemen
  aundiz lan egin zutenak; etzan egoki bat bera ere alboraturik
  uztea: zerbait burutu duenak ez du nal, ta errazoiz, bazter
  geratzerik. Izadiak zain eta muin dakarren legea duzu: zerorrek
  nai ez duzunik, ez opa izan iñorentzat.
  
  Errazoiketa orri atxikirik, ez da zuzen ez egoki au bai ta
  ori ez aipatzea, euskal literaturaren kondairarik alik eta osoena
  mamintzea baita nire asmoa. Ondorengoen lanak oretako dute
  gure elertia inguru-giroz ta eder-senez, erdel literaturan esaterako Dámaso Alonso'k eta, egin duten antzera. Nik, ondoren
  datozken oientzat oiñarri bezela, idazten asi nintzanean artu
  nuen elburutik okertu gabe, urtez urte izan ditugun idazle xee
  ta aundien bizitzak eta lanak edesten ekingo dizut.
  Aurreko alean aitor bezela, danerako loratze irikia gertatu
  zan guda aintziñako iru amar-urtebeteetan. XX'garren gizaldiaren lenenetik nolako bizi-naiak irakin zirakian, garai artako
  aldizkariak dituzu batez ere testigu; geroago zeaztuko dugunez,
  25'tik gora ziran euskal arloan, jori ta kamentsu, parte artu
  zutenak. Politika, gizarte-auzi, erti-lan, nekazaritza, baserri-gal,
  olerki-teatru, jolas-kirol, uzkurtz..., labur: gure erria osatzen
  tresna guztiak erabilli nai izan ziran. Gure erriaren izan naia!
  Euskera biztu ta bizkortu bear! Gogora Azkue, K. Etxegarai,
  Kirikiño, Tx. Agirre, Manterola, Ibargutxi, Eguzkitza, Otxolua,
  9
  
  Orixe, Lizardi, Loramendi, Lauaxeta, Intza... idazlerik bikaiñenen sailla, eta sail onen biran eundaka geiago, geure izkera
  gaizkatu nairik auzka gorrian.
  Aintzagarriak ziran, izan ere, orduko lan-irritsa ta batasun
  anaikorra. Alkar xuzpertu bearra! Bilbao'ko «Euzko Gaztedija»
  ezta egungo bear aiña txalotua izango, orretan egin zuen lanagatik. Ba-zituen bere zalañtzak, gaur bezela nunbait. Baiña barnean zekarren, urduri, geroaren aal ezkutua. Ez du opa bizi
  erosorik, ondo ulertzen du-ta taiu orren ondorena; ez, ezta ori
  bere izangoa: erpiñerago jo nai du. Aldi ankerrak izanik ere,
  xuzpertu ta gudara: erri izan nai du, ta iñoiz ere ez gatzai,
  suntsidura. Ez áur-erostarik, luma artu ta burrukara. Ez du,
  bear bada, Jerusalen berririk jasoko; baiña alegiñak erre bai
  nagiak esnatzeko. Bakoitzak al dezaken neurrian erria duintzen eta eraikitzen ariko da: Ikasiz, idatziz, itzaldiz, teatruz,
  mendirik mendi ibilliz..., esku-mende zeuzkan tresna guztikin.
  Ni garai artan eta gaurkoan ankarkulo bizi izana nauzute;
  ordukoa ikusi nuen gazte nintzala, oraingoa ikusi dakust urteen
  goitiberan laban dagidala. Gure elertían begira beti, joan-garai
  ura aztertu nai izan dut pizkat, ainbat paper eta aldizkari ikusmiratuaz batez ere. Konturatu naizenez, ekiñaldi ausarta izan
  zan ura. Azken ale bi auek orren dirdai erdi-illa besterik ez
  duzu. Baiña ez orregatik meritu gabea,
  JARRAIBIDE EZ TXARRA.—Aldikada artako euskaltzaleak, ezin
  dezakegu uka, eredugarri dira guztiontzat. Zarrak eta gazteak, alkar-uztartuak, orduan egin zuten lana ez zaigu jarraibidle makal. Joanak eman bear digu biotza oraiñari gogoz eltzeko; aiek, igazitako urteetako euskaltzale bipillak egin
  zutena, eredutzat artu bear dugu gaurko kenkan aien antzera
  ari gaitezen. Aien egiña ikusia dugu, gaurkoen ekiña alangoa
  gogo.
  Gaurko gaztediak —zaarrai ere ez iñausi ezer—lortu duten
  garaipenik baüotsuena, nun-nai euskal zaletasuna loratan jartzea
  izan da. Au zabal aitortu bearra dago, egiak ezpaitu arpegi
  
  10
  
  bat baizik. Naiz-ta oso-osoan ardietsi ez, ortan lerrenak egin
  zituzten orduko aiek ere. Zein bata zein bestea ezin ditzakegu
  uka. Irteira izateko, antz-zentzuna esnatu bear omen da: inguruka dugunak zer-nolako aizez ari dan ikusi, norberak ere
  aren antzeko oiñatzak uzteko. Antzera jokatze ortatik dator
  ondorioz, naiz gizartean naiz erti-lanetan, euki genezaken irteieraren indarrik altsuena.
  Egia da au ere: erriak erriari dei dagiola. Idazle ta ertilariak
  orixegatik nai dute batez ere antzekoen baltzu ta anai artea.
  Artistaren musa bakartadea dala, esan oi dugu askotan. Egia
  al da? Giroak asko dagike, ta ertilariari, bizi baka-tia eder
  ba'zaio ere, lagun-artean gurago, kidekoen eragiña —itzezkoa,
  idatzizkoa- begiko zaio; kritika bera ere bai, gizon jakintsuagandik baldin ba'datorkioke. Besteen lan-gogoak eta egiñikakoak
  bere biziko lillura ta erakarpena dute lanera bultz-eiragiteko.
  Besteengan dakusgun lan- garramoreak, gu ere araxe garamazki. Taldeka jokatu zuten beste orduko gazteak; gaurkoak
  bezelatsu noski, ta onek beti dakarzki frutu urdiñak, onak.
  Moltzo ederrak dabiltza gaur euskerarekin arazotuak, ikasi
  ta ikasi nunbait. Olan segi ezkero, epe laburraren buruan jabetuko dira —ziur asko— gure asaben izkeraz; ez irakurri ta
  idaztera bakarrik, aise mintzatzera ere iritxiko dira. Iraupena
  bear ortarako. Euskera da gure arima, gure odola. Ez atera
  zarata geiegirik. Erreza duzu «Gora Euzkadi!» abots zoliz
  botatzea; euskera da gure aberri mintzoa, gure arnasa: illa
  duzu baiki arnasarik eztun erria. Ikurriña, ederki; gudari ereserkiak, bapo, baiña oiek gabe ere antolatu dezakegu aberria.
  Eta euskera gabe? Ba-dira gaur baietz diotenak. Orrela balitz
  ere, gure erria ez litzateke egundo erri betea izango, euskerarik
  gabe. Iñoiz irakurri dut: «Bere izkera jatorra lantzen ez duen
  erriak, ez du bizitzerik ere merezi». Uste ortan zebillen Arana,
  ta beste milla egiteko ta auzi artean, bere asaba zarren
  mintzaira ikasteari eman zion, eta ikasi egin zuen aski ondo
  etzekian euskera.
  11
  
  EKAITZ-ZIGORPETIK IRTEN NAI.—Gizonaren alai-litsa ez da
  sarri iraupen luzekoa izaten. Euskaltzale kementsuak lanari
  ziarduelarik, ekaitz zakar baten laiño beltzak izurratu ziguten
  zeru urdiña, eta luzaroan izu-izotz-aro bildugarria gain zabaldu ziguna! Ondatze gogorra euskal literatur arentzat; debekatu zan euskeraz itz-egitea, kalean, elizan, etxean... Ainbat
  liburu ederrek sute galantak egin zituzten plazetan, beste asko
  lurpean gorderik, lizunak janda; euskerak etzuen tokirik eguneroko ta aldizkarietan... Ea ziran, egia esan, lur-barru lotu
  ziraneko azi batzuen eme-nal ta alegiñak; balña geien bat
  zigorpe lotsagarrian izotz artean zetzan gure zer guztia; eraso
  biurriak artua gure izkuntza maitea.
  
  Ez zezakean, alere, gisa orretan iraun. Odei-ots ta juzturi
  artean ere buru eraikitzen asi zan euskal idazlea. Eta erria,
  izuaren zarba bizkar gaiñetik dardar-azten. Aberria malte zutenak, «eusikeraren eriotzak Aberriarena ere bateratsu ekarriko»
  lukela-ta, lanean asi ziran berriro. Lotan, edo zigorpean egonak
  giñan luzaroegi. Lotsagarria! Esna adi, alper! Eta egiazko
  edestiak aitortuko du nortzuk izan ziran aurrelari esnatze orreri
  su ematerakoan. Olakoak apika ez du saririk bear, bal ordea
  merezi du esker ona. Gaur, euskal loratze bipilla ikusiz pozarren gaudenok, ez gaitezen lili-ori gain arnas artu nairik egokitu;
  begiak iratzar, goazen aurrera!
  Era ona beti ederto. Neurkera ori, baiña., ez dugu beti zaintzen. Or gure akatsetatik bat. Gaur, geure izkuntzaren goraldiaz
  konturaturik, ez gabiltz arrokeri gabe: alderdi ta talde bakoitzak beretzat opa ditu garaipenik arralenak. Ala ere; ez aal
  dugu guztiok lan egin? Zegatik kentzen diozu zuk zeure anaiari
  berea duena? Zuk bezin zintzo ez al dio lanari ekin? Berdin
  jokatu zuten gudate aren aurreko aiek ere, alkarren leian noski;
  ba-zituzten beren arteko izki-mizki, altu-ezin eta lipiztak, balña
  euskeraren alde jokatzerakoan, eztabaida oiek albora utzi ta
  denak giar-lakain bat eiorik, lanari oratzen zioten. Zan giroaren
  aurka, oian itsuan barna bezela bide egin zuten. Aiek egiña,
  12
  
  guk nola ez? Arrezkero asmakizun eta tresna berriak ditugu
  izkuntzan eusteko, eta galtzeko. Oiek bear bezela erabilliaz,
  aurrera jo bear dugu. Euskera da gure arnasa, euskera gabe ez
  gara euskaldun. Eta euskaldun ez ba'gara, zer gara? Enda ta
  erri bezela, gabea, ezerez uts; nortasun berezi barik, euskaldun
  ez, beste edozer baizik.
  GAUZAK BEREN ARDATZEAN.—Egi utsa: zer bakoitza bere
  erroari datxikiolarik daukazu apain eta lerdenen; andik at motz
  ematen du, ez bait dago bere dendunean. Guk dugun ezaugarririk bikaiñena euskera da; egiz ta egitez au onartzeko lain
  ezpa-gara, bide okerrez gabiltzala esan bear. Gaur txorakeri
  askotxo esan oi da masaillak bat ere lotsa-gorritu gabe. «Abertzaleak izan ezkero...» kantatzen dugu; eta «Euskera dugu abertzaletasun azia erein eta erroak egin ditun gogoaren ezagugarria». Zertan gara orduan? Aizea astintzen ote gabiltz? Aoak
  ez al dio barneko zauri-miñaren adía? Gezur-zulo bear bada?
  Gure erri zarra diru-min izan omen da; gure malak jateko
  lurruntsuz omen ditugu kunkuin; geure eskubideak zaintzeko
  ere beti izan gara errimeak; naiz sal-erosketan naiz industriar/loan, oso antxiñatik izan gara entzute zabaleko; Arana-Goiri'gandik onantza batez ere, abertzale zindo asko omen da Euskalerrian. Ekin aiña arekin izan du euskaldunak anitz arazotan.
  Ori guzti ori, ederto; baiña biotz-muiñez maite bear gendukean
  euskera bertan bera uzten ba'dugu, zer balio dute dauzkagun
  beste doai guztiak?
  Irualtza garaian gaude oraingoz. Ez dugu besterik mingain
  eta lumaren moko. Erri zapaldua ei gara: orrela da. Baiña politika larregi dagigula-ta nago, edo beintzat merkeegia. Politika
  maillan jartzen ditugu gauza guztiak. Ez al dira beste alderdi
  asko ere begiratu bearrak? Ona egunokaz irakurri dudan aitorpen au: «Izan ere —dio Joxe Lizarralde'k—, badirudi Euskal
  Herrian ez dagoala problema bat baizik. Eta horrela ustekabean
  eta borondate onenez, gizona irentzen, txikietatzen eta birrin
  13
  
  tzen ari garela uste dut. Gizakiak alderdi asko ditu izan. Gu,
  ordea, ugaritasun eder hori alde batera utziz, beti punto berean
  gabiltza mailuka. Gizatasunaren zentzua apur bat duenarentzat
  aspergarri ere gertatzen da beti lelo berdiña entzuten egon
  beharra. Areago giza pertsonaren alderdi eta arazo nagusi batzu
  ukitu ere egiten ez direnean. Horixe da, dudarik gabe, gure herriko aldizkarien kasua; kasu grabea eta salatu beharrekoa,
  noski! Iraultza egin beahrrekoa izanen da, balña ez ditzagula
  zentzuna eta umorea gal. Bestela, gureak egin du. Azken fincan,
  zertarako litzateke iraultza orokorra, bienbitartean geure burua
  gal bageneza!» (Zeruko Argia, 1977, martxoa-20, 4 orr.).
  Euskal idazleak, beraz, Euskalerria ta euskalduna, beurok
  dituzten alderdi, doai ta gaixo guztiekin, gaitu ta aintzat ematen
  saiatu bearrean daude.
  
  14
  
  BIZKAIA
  1915-1940
  «Esnatu bearra dugu, egunetik egunera esnatu ere; lo egon gara, ta ez
  dugu lorik bear. Gauden ernai ta zur,
  begiak —barru ta kanpo— garbai ia
  zoli, iraizarri bear ditugu; ez ditzagun
  lo-mokor euki.
  Aunitz doai ditugu euskaldunok oindio ixillik dauzkagunak. Bein eta berriz, estálkia jaso ta argi joritan ipiñi
  bear ditugu oiek ere, gaurko naste ta
  aize-bolada itsu onetan noski.
  Millaka urteak diralako kultura balen jabe gara, ta ezin dezakegu iñolaz
  ere gizaldiak ekarri diguten jakintza
  ori bazter utzi; geure geureak dira
  ainbat auzi ta korapillo geuk geure indarren arnasaz bakarrik askatzekoak.
  Izkuntza dugu doai oietatik aurrenengoa, beste zer guztien gaiñetik
  zaindu ta jagon bear duguna; eta ondoren, orrek berari lotua lez daraman
  uzkurtza —aintziñatiko gure Urtzi
  gurtzea—, erlijioa noski.
  Kondairazko une onetan bizi gara
  orain, etorkizun danari, geroari begira
  ain zuzen; gero ori, ernai bizirik, geuk
  denok —Morbera ta erri bezela— mamita, indar-azi ta urgatzi bear dugu».
  O'tar Jagoba
  
  LABURPEN
  Sarri esan oi dugu gaur, euskal elertían buruz, mendeetan zear
  aurretikoak utzi digutena urri samarra dala, naiz-ta geuk uste baiño
  alor zabalago euki. Tankera ortan mintzátzeak ez digu mesede aundirik egingo, geure zabarkeriaren seme baita sarri askotan: ongi aztertu gabe ditugu oindio sail dexenteak. Norbaitek azal samarreko
  azterketa ondoren maisuki bota diguna, ori berori ber-esan oi dugu
  gaia bera sakonago aitzurtzen saiatu gabe.
  BILDU PUSKETAK ERE.—Aitzol'en garaiari ekiñik noski, esku artean
  darabilgun literatur kondaira au, laugarren aleari zegokiona alegia,
  geiegi ez mandotzearren, albora Utzi genitun ainbat idazle, idazlari
  eta aldizkari aipatu gabe. Oiek ere aztertu nai izan düitut era
  eurekiri osatu V'garren ale au. Kristo'ren itzak ber-arturik, «Colligite
  fragmenta» —jaso pusketak— esan oi dugu. Orrela da. Merezi dute.
  Giza-adia, antsi ta apetak dira, euskaldunarenak, eta merezi dute
  arduraz, larraiñean uzta bezela, batu ta gordetzea. Pagadi lerdenean,
  Aralar'en adibidez, tantai tartean ederki datoz arabegi txikiagoak ere.
  Bizkaitarretara mugaturik, ez dira auek zinbriki kazkarrak ere:
  F. Belaustegigoitia, Imanol Enbeita, B. Gaubeka, Gotzon Urrutia,
  Bedita Larrakoetxea, Pi Aba, Mañariko, J. A. Oar-Arteta, Bizente
  Ametzaga, E. Gorostiaga, Andima Ibiñagabeitia, F. Atutxa, Aita
  Julen Yurre, Manu Ziarsolo, Balendin Enbeita, Bizente Batiz, J. Andoni Goiria, eta auen biran beste txikiago batzuk jarraigoko bezela.
  AGERKARIAK.—Gizartearen aurrerakuntzak oiu-patarraka eskatzen
  duena, gogo lantzea, kultura da dudarik gabe. Gaur iñoiz baiño aukera
  geiago dugu ortarako. Baiña, egia esan, aurreratu bai gero? Lena
  ta oraiña berdiñean ipinten sartu gabe, ezta alderatzen asteko ere
  gudate aurreko lan-arrenkura ta gaurkoa; orduko urte batzutan, mendi
  beela doan, ujolak bezela eragozpenak aurkitu arren, etziran aiek
  zekarren bidea utzi ta beste bat artu nairik ibiltzen.
  17
  
  Or duzu erreskada bikaiña, egunerokoz eta aldizkariz osotua. Gaur
  ez dugun zerbait zeukaten aiek, lan orretan ari ziranak noski: etzuten
  aiek kritika ezkorrik egiten, baikorra baizik. Laiño itsu goibelean
  maiz urrats eginda ere, etsipen-lezan etziran iñoiz jausten; otso antzera ere etzioten alkarri oratzen batak besteari su eman eta talde-lan
  bikaiña burutu baizik. Interesgarria zaigu orduko agerkarien jokabidea,
  oindiño gutxi besterik aztertu gabea.
  EUSKERA GORATU NAIA.—Abertzaleak bairik bat Bilbao'ko aldundi ta
  Udaletxeaz jabetuz zijoazten apurka apurka. Gure gizaldiaren bigarren
  amarnakoan sortu zan, Kosme Elgezabal aurrelari zala, Euskaltzaindi
  bat eratu nai bizia. Udaletxeak, berriz, 1918'an geienak abertzale zirala,
  lau euskal Ikastegi j artzeko erabakia artzen du, bi Erri bera'n eta beste
  bi Indautxu'n.
  Egunerokoak, gero ta euskera geiago zekarren beren orri-aldetan:
  Kirikiño'k «Euzkadi»-n zuzentzen zuen «Euzkel-Atala» oso entzute
  zabalekoa zan. «Euskal Laguntza» alkarteak ainbat liburuxka atera
  zituen. «Euzko-Gastedija»-k ipuin-sariketak eratzen ditu 1914'an, Kirikiño, Zeferino Xemein, Jose Errazti, ta Altuna'tar Joseba maiko
  dirala. 1915'an, antzerki sariketa, «Euzkeltzale-Bazkuna»-k eratuta,
  Bilbao'n bertan; amar idazlan aurkeztu ziran: Aizkibel'dar Bingen'en
  «Jai Alai», Zeferin Xemein eta Karmel Errazti'ren «Olerkari biyak»
  sarituak; baita Jose Gartzia Goldaraz'en «Maitasun eta Gorroto» ere.
  Maikoak: M. Arriandiaga, Jose Eizagirre ta Kirikiño.
  1916'an omenaldi ederra egin zitzaion Euskerari, Bilbao'ko Kampos
  Eliseos teatruan. Donostia'ko «Euskal-Esnalea»-k eratu zuen jorraillaren bian, A. Kanpion, K. Etxegarai, G. Muxika, A. Barriola, B.
  Garitaonandia, J. B. Larrera ta I. Gainzarain buru zirala. Itzaldi
  ta musika, egun zoragarria; Kanpion, Azkue, G. Muxika ta Larreta
  izlari, K. Etxegarai'k eta Txomin Agirre'ek ere beren lanak irakurriz.
  
  18
  
  1.—JOSE MARIA GARATE GALLASTEGI (1860-...)
  Igarri barik zorakortzen gaitue gure erriak, baita bazterrik
  ezkutu ta urriñenean. daudenak ere. Orrelaxe dugu Berritu,
  Bizkai'ko ibar panpoxa, Milloi'tik so-egin ezkero batez ere.
  Markiña'tik Ondarru'rako bitxabalak gurutzatzen diu erdi^erditík ezker-eskuma txairo zabaltzen dan erri azitxoa; basetxeak
  ditu or-emen zoragarri etzanik, eta Artibai dator marmarati
  Plazakola'tik beera... Ortxe ibai ertzean, Milloi azpian jaio zan
  Garate, euskal idazlea, Munisolo basetxean, 1860-9-22'an.
  Oraindik gazte zala Bilbao'ra aldatu zan, eta ementxe egin
  zitzaigun idazle baserri tik zekarren jitari kemen berria txertaturik. Ainbat idatzi zigun «Euzkadi»-n prosaz ta bertsoz.
  Abertzale zintzoa baitzan, aren neurtitzak ere erri-goralpen eta
  maitasunez beteak genitun.
  Ba-zituen beste maitasun batzuk ere. Berritu'n zegoelarik,
  urtero lez joan oi zan Markiña'ra, Karmen'go Amaren egunez.
  «Miren Karmenguari Agur» deritzan olerkian, onela dabes:
  «Karmen'go Ama, Miren Garbia,
  sortua orban bagarik,
  iiian amasei-garren egunan
  gatoz Zeugana apalik;
  askatasuna Euzkadi'rentzat
  Zeugandik jaritxi nairik,
  bene-benetan itxaropena
  Zeugan daakagu jarririk».
  19
  
  Amar ahapaldi dauzka poema gartsu onek, eta egun eder
  orretan Markiña'ra doazten zaar eta gazte guztiai Karmen'go
  Amari eskatu dezaiotela diotse esker ugaria, Euskalerria dagoen
  uztarripetik guztion adorez atera dezagun. Gerra ostean, erria
  zotinka, ardiak artzain gabe, egoera itun negargarria. Olerkariaren biotz Jainko-zalea bertso jorietan bizkortzen da, galburu
  eldua iduri. Bilbao'n il zan.
  
  2.—JUAN BAUTISTA ARROSPIDE
  ETA OMAGOXEASKOA (1869-1952)
  Busturi'n jaio zan Arrospide 1869-10-7'an. Muxika'ko
  osagille izana urte askotan. Gernika'n il zan 1952-5-15'an, 82
  urte zeuzkala. «Bizkaita¡r zindo ta euzkotar agurgarrija zan,
  —diosku Abandotarrak—; osagille lez, erritar gustijak maite
  eben, ez bakarrik osagille ona zalako, euskeldunen aizkide zalako baño». Euskaldun jator eta jakintsu lez, euskeraz mintzatu:
  oi zan. «Izlari berrksuba zan eta izkuntzokijetan itz-egiten ebanian, entzule gustijak piztuten ebazan, guztiz txalotua izanik».
  Jel-azi erein garaia zan, gizaldi onen bigarren urte-amarkotik aurrera. Aldi aretan Bizkaia'n euskal izlari ta oleskari trebeak ziran ernetako batzarretan batez ere, Arrozpide, Gorgoni
  Errenteria, Ibiñagabeitia'tar Gal eta Enbeita'tar Kepa. Ura
  bai Jel-azia zabaldu bearra! Busturitarrak biztu-azten zituen beste irurak, Kepa'k bere olerkietan sarri dioskunez.
  Arrospide izlari ez-ezik, olerkari sutsu ere ba-zan; laguntasun aundia eskeiñi zion beti Muxika'ko Urretxindorrari,
  bai bertsogintzan eta bai gexorik aurkitzen zanetan: 1929'an,
  Enbeita naikoa gexorik egon zan bere eztarriko gaitzepela zalata. «Euzkadi»-k, «Euzkerea»-k arpide bana iriki zuten Arrozpide'ren eskariz, eta txindi ugaria etorri zan Enbeita'ren eztarri bikaiña osatzeko. Orrela segi zuen berriz kanta ta kanta.
  20
  
  Argia zan busturitarra: lenengo ikasketak Gernika'n egiñik, osalaritzakoak Madrid'en, Paris'en eta Berlin'en burutu zituen.
  Bere berezitasuna; birikiak eta biotza. Arana-Goiri'ri beronek
  lagundu zion Sukarrieta'n bere azken orduan.
  OLERKARI.—Egiazko euskalduna bezela, benetako abertzale
  ere ba-genduan. Abertzaleak itz-labur adierazi oi ditu bere
  aberriakiko ¡biozkada ldun-eztlak, oleriri-senak berojtuta bizi
  ba'da batez ere. Olerkari zan Arrospide, ta orrelaxe erakutsi
  zigun sarritan bere lan bikaiñez.
  Gazte eldua zala, 1902'an, asi zan olerki lanak argitara ematen. Aien artean ona «Euzkotarrak euskotarrakin» deritzana,
  Aingeru Zabala'ri eztegu egunean opatu ziona (La Patria, 19023-23'an). Beste au ere ezaguna da: Axular eguna. 1925'an,
  Euskaltzaleen Biltzarra'k Sara'n ospatu zuen bere urteroko
  eguna, iraillaren 14'an, «Gero» liburuaren ñapar idazle azkarraren omenez ain zuzen. Saint-Pierre kalonjea izan zan elizizlari, ta ango erri-etxeko aretoan, Biltzarraren urteko goraberak aztertu, ikusi ostean, Axular'i eskeiñi zitzaion merezi zu^n
  omen errikoi berezia, J. Etxepare'k, G. Lakonbe'k, J. M. Barandiaran'ek eta bazkuneko idazlari Jean Elizaide'k itz-egiñik.
  Aurretik iragarrita zegoen olerki-sariketan Arrospide'k irabazi
  zuen Mayi Elissague Donibanekuak eskeiñiriko makilla.
  Antzerki bat ere ba-du lenengo sariz sariztatua: Meza osteko
  jaya. Antzerki au batzoki askotan antzeztua ta txalotua izan
  zan, bere garaian.
  (Ikus Euzko*Gogoa, 1952, 3-4, 49 orr.; S. Onaindia, MEOE, 649
  orr.; J. San Martin, Escritores euskéricos, 39 orr.; Auñamendi, Literatura, II, 309 orr.; Jon Bilbao, Eusko-Bibliografia, I, 323 orr.).
  
  21
  
  3.—JOSE RAMOS AZKUNAGA ARREGI (1873-...)
  Otxandio'n sortua, 1873-4-5'an. Egun berean bateatu zuen
  Santa Marina elizan, ordun bertako apaiz-lagun zan Bernabé
  Ozerin Puxana'k. Jose Ramos izena ipiñi zioten, Deunoro Azkunaga ta Fruktuosa Kastañares, biak Legutiano'koak, aitaamabitxi izanik.
  Bertan ezkondu ere egin zan, 24 urte zeuzkala, ogeitabost
  urte zituen Tomasa Biteri Barrueta bertako alabearekin 189712-11 'an. Bere aitak bezela, bumi-arotz edo errementaritzatik
  atera oi zuen zer-jana. Geroago aipatuko dugun Karlos Azkunaga Arregi-ren anai. Ta bere gurasoen ogibideari gar aundirik ez ziolako edo, bere anaiak lez alde egin zuen Qtxandio'tik, emengo eleizako ildakoen liburuetan ezta ba bere eriotzarik aurkitzen.
  Araba ta Bizkai mugako erri ospetsu ontan ba-zan garai
  aretan euskaltzaletasunik; Arrese-Beitia, Iturzaeta, Artzubiaga
  ta abar idazle fiñak ziran, eta suak sua ematen: Azkunaga ere
  idazle biurtu zan. Azkue'ren «Euskalzale» aldizkarian «J. P.
  A.»-rekin izenpeturik datozen lanak —1897: «Itandua zelan,
  erantzuna alan», «Akiliñoren biurrerea», «Burtzalña ta laguna»;
  1898: «Iaindo», «Izkirimiriak», «Amalau eta Ialndo», «Arri
  zukua», «Kanpai edo txiliñak», «Arrana», «Txilin itzala», «Egia
  ta guzurra», «Anton, semea ta astoa», «Maritxu»; 1899: «Izkirimiriak», «Peru ta Txomin», «Fraisku ta Anton», «Otzandiok Vascofilori», «Txomin Bakarrik», «Kurutze Donea», «Batzoki baten eriotza bizigarria», «Itxas gertaera negargarria»,
  «Euskalerriko neskatillai» ta «Miragarrizko iazoera bat»— bereak ditu ziur askorik.
  Banaketan «Otzandio» ere erabilli zigun bere lanak izenperatzekoan.
  Orduko beste aldizkaritan ez dakit idatzi zuenik, baiña
  «Euskalzale»-n ipuin, izkirimiri ta Otzandio aldeko jazoerak
  22
  
  gatzalez poliki zekien txipriztatzen. Euskera arin, sudur beltz
  maltzurrezkoa darabil geien bat, euskal jendeari atsegingarri
  zaiona nunbait.
  (Ikus gaur Otxandio'n arimazai, dagoen Jose Astorkia'ren oarkizunak).
  
  4.—PRIMITIBO MALAXETXEBARRIA (1875-1948)
  Axangiztarra. Aita kaputxinoa. Latin eta abar Montehano'n
  ikasi ondoren, Basurto'n artu zuen buruñurdunen jantzia,
  1891'an. Jarraian Ondarrabi'n Jakintza ta Teolojia Leon'en
  ikaslaz, Leon'en bertan apaiztu zan. Bizitzarik geienean Bilbao'n bizi izan zan egotez; baiña guda-istilluak asi ziranean,
  Portugal'era jo ta Oporto'n jarri zuen bere egoitza; andik iru
  bat urtera Barzelona'ra aldatu ta emen urte batzutan gazte
  sarberrien zuzendari izan zan. Berton il zan 1948-11-27'an,
  73 urteko zala.
  Oso ezaguna zan Bizkai'n. Arima-zaintzeaz kanpo, ba-zuen
  egingo berezia: elizetako armcnium zaar guztiak berak konpontzen zituen.
  Idazle bezela, berriz, Bizkai'ko «Jaungoiko-zale» agerkarian idatzi zigun, bere izenez eta baita batzutan «Mazelagan'dar
  Aya» izen-ordez ere.
  
  5.—FEDERIKO BELAUSTEGIGOITIA LANDALUZE
  (1876-1947)
  Laudio (Araba)'n jaio zan 1876-9-3'an; aita, Federiko,
  Laudio'koa zan, eta ama, Maria Dolores, Orduña'koa. Egun
  berean bateatu zuen Pedro Benito Ordeñana'k. Lenengo urteetan Laudio'n eta Bilbao'n bizi izan zan, eta ez ekian euskerarik.
  23
  
  Ikastaroak, batxillerra, Orduña'ko jesuitetan lenengo urteak eta
  Chamartin'en azkenengoa, egin zizkigun. Gero, Filosofi Letrak Eskorialen ikasi zituen; legetza, ostera, Zaragoza'n,
  osotu zuen, «Licenciado en Derecho» titulua ere, 1900-6-26'an,
  bertako Ikastetxe nagusian aterarik.
  Durango'ra ezkondu zan 1907'an, Maria Ortueta Sagastagoia, Axpe'ko alabearekin: onen ama Balentin Berriotxoa'k batteatua izan zan; ezkondu, Rufino del Campo, Orduña Antigua'
  ko kapellau senitarteko zanak ezkondu zituen. Eta arrezkero
  guztian, beingoan eta betiko biotzez durangartu zalako, berton
  bizi izan zan 1937'rarte. Urte onetan Lapurdi'ra jo zuen, eta
  emen Angelu'tik, euskal-lan bikaiña burutu zigun; azkenez,
  Marsella ta Casablanca'tik ibilli ondoren, Bizkal'ko itxas-ertz
  uri Arenata'ra jo zuen 1941' an, eta ementxe il zan 1947-723'an, 71 urteko zala. EUSKALTZALE.—Ezkondu aurretik, aren alabak dioskunez,
  txarto ta nekez egin omen zuen euskeraz, baiña al zuen guztian
  eta lagun zitun guztiekin euskeraz ekiten omen zion, 30 urte
  zitunerik batez ere. Orrela, ekiñez, zearo menperatu zuen.
  Noiz asi ete zan euskeraz idazten? Erderaz ikasle zala
  ere idatzi zuen aldizkingietan. Euskeraz ez dakigu noiztik jarduna dugun; baiña 1918'tik aurrera agertzen dira bere euskal
  lanak, «Umetxoentzat», Donostiako «Euskal Esnalea»-n. Garai
  ontarako ederki menderatuta zeukan bere izkuntza. «B'tar P.»,
  «Landa», «Belaustegi'tar Perderika» ta olakoak erabilli zizkigun lanak izenperatzean. Euskaltzain urgazle izan zan, lenenr
  gotik, Donostia'n, Gipuzkoa'ko Aldundiaren jauregian, 191910-26'garreneko batzarrean izendatua. Kezka bat zekarren