Eskuararen hatsapenak - 3
halaber Mendi pirineoaren gaindegi guztia Hebrorainokoan (sic), zeina Nafarroan sortzen baita, eta Espainiako kanpo fruitutsuak arrasatzen zituelarikan, halako gisaz hezi zituen, non trebutari eragin baitzituen.
§ 18
Oierriagako estrosada heriotzetsu hartaz mintzo
da gisa hunetan: Nam cum agmine longo, vt loci, et
angustiarum situs permittebat, porrectus iret exercitus, Vascones in summi montis vertice positis insidijs
(est enim locus ex opacitate Sylvarum, quarum maxima est ibi copia, insidijs ponendis opportunus) extremam impedimentorum partem, et eos qui novissimo
agmine incedentes, subsidio præcedentes tuebantur,
de super incursantes in subjectam vallem deijciunt:
consertoque cum eis prælio, vsque ad vnum omnes
interficiunt: ac direptis impedimentis, noctis beneficio,
quæ jam instabat, protectisumma cum celeritate in
diversa disperguntur. Adiuvabat in hoc facto Vascones, et levitas armorum, et loci, in quo res gerebatur,
situs. E contra Francos, et armorum gravitas, et loci
iniquitas per omnia Vasconibus reddidit impares. In
quo prælio Egartus Regiæ mensæ præpositus, Anselmus Comes Palatij, et Rutlandus Britannici littoris
præfectus, cum alijs compluribus inferticiuntur. Neque
hoc factum ad præsens vindicari poterat, quia hostis
re perpetrata ita dispersus est, vt ne fama quidem
remaneret vbinam gentium quæri potuisset.
Nola harmadako jende tropela baitzihoan herronkan hedatua, lekhuko paraia hestuak permetitzen
zuen eredura, Eskualdunak estrosada preparaturik
mendi mehaka gainean (zeren hartako lekhu ona eta
behar bezalakoa baita, hango saroi, eta oihan itsuak
direla kausa) oldartzen zitzaitztelarikan gain-aldetik
bagaierien azken parterainokoan, eta aitzineko jende
tropelaren pausuen begiraletzat gibeletik heldu zirenei jazarririk, irioarazi zioten mendia behera haren
hegalean den haran batetara, eta hekin guduztaturik
eta gathazkaturik, guztiak hil zituzten, batere utzigabe. Eta hekien tresneria, eta bagaieriak harturik,
gabaren laguntzarekin batean, zeren arratsa hurran
baitzen, berehalaxe lehiadura handirekin banatu ziren
bata horrat, eta bertzea hunat, bata baterat, eta bertzea bertzerat, guztiak lekhu diferentetarat. Egiteko
hunetan Eskualdunak laguntzen zituen harmen arintasunak, eta gathazkako lekhuaren parajak: eta kontrara Franzesak harmen pisutasunak, eta lekhuaren
paraia gaitzak eragin zituen Eskualdunen azpiko.
Gerla hunetan hil ziren Egarto Erregeren mahainzaina
edo despensaria, Alselmo Palazioko Kondea, Errolan
Bretoiniako kostetako Kapitain jenerala, bertze hainitzekin. Egiteko hunetaz etzen mendekatzeko biderik,
zeren etsaja bere kolpea egin eta, banatu baitzen,
halako moldez, non nihork esbaitzeakien norat galde.
§ 19
Ejinbardo berak, edo Ademarok, edo nor-ere baita
Karlo Magnoren, eta Luis Pioren istorioen iskiribatzaillea edo Autora, hainak estrosada dohakabe hau, hitz
gutiz aditzera emaiten daroku gisa bunetan, mintzo
delarik Karlo Magnoz: Pompelonem revertitur. Cuius
muros ne rebellare posset, ad solum vsque destruxit,
ac regredi flatuens Pyrenæi saltum ingressus est. In
cujus summitate Vascones, insidijs collocatis, extremum agmen adorti, totum exercitum perturbant
magno tumultu. Et licet Franci Vasconibus tam armis,
quam animis, præstare viderentur, tamen & iniquitate
locorum, & genere imparis pugnæ inferiores effecti
sunt. In hoc certamine plerique aulicorum, quos Rex
copijs præfecerat, interfecti sunt, direpta impedimenta, & hostis propter notitiam locorum statim in diversa dilapsus est. Cujus vulneris accepti recordatio,
magnam partem rerum fæliciter in Hispania gestarum
in corde Regis obnubilavit. Dio, itzultzen da Iruiñera,
zeinaren murraillak, erreboltaturik altxa etzekion
amoreak gatik, aurthiki baitzituen lurrerat, eta deliberatu ondoan Franziarat itzultzeko, sarthu zen Pirineoaren athekan zeinaren kopeta kukuilloan Eskualdunak
estrosada preparaturik ekhin baitzitzaizkon gibeleko
tropelari: hilu bulu handi batekin nahas-arazi zuten
harmada guztia, eta Franzesek iduri arren Eskualdunak baino fixoagoak zirela, hala harmaz nola kuraiaz,
guztiarekin ere lekhuaren paraja gaitzaz, eta gerlako
manera diferentaz egin ziren Eskualdunen meneko:
Gudu edo estrosada hunetan Gortheko presunaja
gehienak Erregek harmadako Agintari egin zituenak,
hillak gelditu ziren, eta bagaieriak galduak, eta nola
etsaiak baitzeakien lekhuetako berria, berehala horrat
hunat banatu zen. Kolpe hunen orhoitzapenak Erregeren bihotzean goibelarazi kuen lehen Espainian dohatsuki gerthaturikkako gauzen parte handi bat.
§ 20
Oraintxeon iduritzen kait frogantzarik aski ekharri
dudala, erraiteko Eskualduna noble dela, zeren Balduino legetako autor famatu hark erraiten darokunaren arauera: Perfecta autem nobilitas est generis cum
animi magnitudine decorata. In lib. nobiliores. C. de
commer. et Marc. Egiazko noblezia baitago kurajan,
eta balentasunean, zeina egundainotik edireten baita
eskualdunetan: Nec vitam sine Marte pati: quippe
omnis in armis lucis causa sita est, damnatam vivere
paci. Silio Italiarrak Eskualdunaz mintzo delarikan
erraiten du; Eleakikela Eskualdunak bizitzen, non ezlituen harmak eskuan eta halatan dirudi naturalezaren
Autorak-ere ezarri duela burdina eta altzairu meappean, bere baitharikkako naturalezaren eredura,
hetaz baliatzeko, eta harmatzeko; ezen non egiten da
hanbat burdina, nola Eskual-herrian?
§ 21
Hunarainoan jeneralki minlzatu naiz Eskualdun
guztiez: ordea nola eskoletako erregela baita: Doctrina communis neminem doctum facit: halatan orai
hetarik zenbait bat banazka nahi nituzke izendatu:
lehenbizirik hasten naizelarikan, aitzineko mendetan
Eskual-herritik ilkhi izatu diren presunaja ohoratu, eta
ospe handitako hetarik: badakit ordea erranen darotazula, hainak aspaldi hillak direla, eta mundu hunetako
aldia eginik, ja ahantziak bezala daudezila? egia da
hori, eta hala da, baina ezta axola: aitzitik egun hetaz
hemen mintzo naizenean, erran dezakezu begien
aitzinean tutzula, eta orai-ere bizi direla, Nizeto Xronistak dioenaren arauera. Haud abs re liber viventium
appellabitur historia rerum gestarum descriptio, tubæ
languor, quo iam olim mortui, velut e sepulchris excitati in medium producuntur. Nicet. Chroniates. Aitzinekoen eginbide ohorezkoez zenbait istorio, eta aippamenen egitea deitzen da bizien liburua, istorioak
jujamenduko tronpetak bezala (dio) ja hillak, eta
ahantziak daudezinak, bere hobietarik berriroki pitzarazirik bezala, deitzen tu Gizon jakintsunen izpirituetan jujatuak izaitera. Beraz arrozoin dut, eta arrozoinere handia hetaz mintzatzeko, bataz zor diotegun
errespetua dela kausa, bertzeaz zeren hekien aippamena bera gure ohoratzeko eta alegeratzeko aski
baita, Pliniok dioen bezala: Et enim si defunctorum
imagines domi positæ dolorem nostrum levant, quanto magis et in quibus non modo species, et vultus illorum, sed honor, et etiam gloria refertur. Plin. lib. 2.
epist. 7. Baldinetariak gure aitzineko zirenen pinturen
ikhuste xoillak gure bihotz-mina arintzen, eta konsolatzen badu, zenbat ezgenetzake gehiago konsola, eta
boz, hekien ohorearen, eta loriaren aippatzen entzuteak? hartarakotz bada nondik, edo norenganik hasiko
naiz izendatzen, eta batbederari bere merezimenduen, eta kargen eredurako herronkaren emaiten ?
§ 22
Ordea beldur naiz, bata baino, bertzea lehenago
izendatzeaz, huts egin dezadan, zerenetariak behar-
bada zenbaitek usteko baitute batbederaren merezimenduen eredura herronka hau moldatu dukedala;
ordea hau dateke gauza bat zeinetan nik ezagutzarik
hartu nahi izatu eztukedana, eta halatan, ahalaz
entsejatuko naiz bat-bedera bere adineko edo mendeko herronkaren eredura izendatzera.
D. Antonio Okendo Almirante Jenerala, eta bere
seme D. Migel Okendo Jenerala; eta halaber hunen
seme D. Migel Karlos Okendo Sanmiliango Markesa,
eta haukien bertze aitzineko hainitz.
§ 23
Hemendik, konsideratuko duzu nolakoak izan
ziren lehenagoko Eskualdun ohoratu hek: ordea
hekien ondokoek-ere eztute hekinganikkako ethorkiaz
ukhatu ez hekien ohorea eta loria bathere gibelatu;
zeren egungo egunean-ere kausitzen baitira hanbat
presunaja handi, batzuek Eskualdun fin eta natural
garbiak, eta bertzeak Eskualdunen leinu ohorezkotik
eta arraza garbitik ethorkia dutenak: hala batzuek
nola bertzeak bere merezimenduen bidez baitaude-
ohorez, errespetuz, eta ontasunez gaindi eginak, hala
nola baitira:
Lardizabal ippizpikua.
D. In. de Idikez (sic).
D. Thomas de Idiakez.
D.
Armendariz.
D. Fran. de Enparan.
D. Gabriel de Zuloaga.
Los General
Eskalona.
§ 24
Eta azkenean hauk guztien khoroatzeko, erranen
dut, Eskual herriak izan tuela bere Erregeak: Ad Joannem Cantabriæ Regem aufugavit: Jonius in Elogio
Valentini Ducis. Bernardinus Gomesius. lib. 8. de gestis Regis Jacobi. Ihes egin kuen Joannes Eskual-herriko
Erregerengana; ordea hemendik erran nahi dana da,
Errege hek Eskualdunak zirela ezen istorioen eredura
Eneko, eta Semeno Nafarroako Errege izan ziren, zeinen izenek aski klarki aditzera emaiten baitarokute
Ekualdun izenak direla: Eta oraino bertze alde erranen
dut, Tubal Eskualdunak hemendik aitzinago hedatu
duela bere xedea, noiz-eta-ere igan baita munduko bi
khoroarik, eta Erresumarik handienetara; hartarakotz
frogantzak begien aitzinean tugu; zeren mundu guztiak dakien bezala egundainotik Iruñea deithu, eta deitzen baita Iruñea, zeina, egiazki baita Eskuarazko
izena, eta hala hiri noble hura izatu da Eskual-herriko
hiri buruzagia Zelio Augustoren arauera: Navarræe
fines ingressus ad Pompelonam Cantabrorum regni
caput castra posuit. Celius. Aug. Curio. lib. 1. de hist.
sarracenica, et lib. 2. Sarthu zen Naffarroako eremuetan, eta setiatu zuen Iruñea Eskualdunen hiri buruzagia: eta hala lehen erran dudan bezala, hau da Tubalen lehenbiziko Gorthe hautu, eta ohoratu hura, egundainotik eta bethi eskualdun izatu dena; non hiri hartako familia zahar, eta ohorezkoenak bethi izatu baitira Eskualdun fin garbiak, eta kalitate hunetaz estimu
handi egin izatu dutenak.
§ 25
Bertze-alde Doña Katalina Iruñeko alaba, Naffarroako Erregina zenaz geroztikan, ezta dudarik hura-ere
Eskualduna zela, ezen Eskual-herriko umea zer ahal
dateke baizik Eskualduna? hala nola Parisko umea,
Paristarra? Madrilgoa, Madriltarra? eta hala gisa hunetan frogantza klara da, Tubal Eskualduna munduko bi
khoroarik handienetara igan dela, ezen gauza jakina
da, zeren munduan asko habarrots egin baitu, LUIS
gure Errege handiak Erregina handirenganik ethorkia
baduela, eta handikan deitzen dela: Ludovicus XIIIJ. D.
G. Francorum, et Navarræ Rex. Franziako, eta Naffarroako Errege: zeren Henrri laurgarrena Andre haren
Illobasoa baitzen, eta Henrrirena LUIS gure Errege
handia; manera berean Philippe kinto, LUIS handiaren
Illobasoa, eta Espainiako Errege dena da leinu, eta
ethorki beretikkakoa: halako gisaz non baiterraket,
Noek Japhet bere semeari eman zioen benedizino profeziazko hura, hemen konplitu dela: Dilatet Deus Iaphet, & habitet in tabernaculis Sem, sitque Chanaam
servus ejus. Genes. 9 Jainkoak hedaraz dezala Japhet,
eta demola hainitz eremu, eta Erresuma, bai halaber
egin dezola garazia haren Eliza Sainduan bere egoitzaren egiteko, eta Xanaam biz haren muthil, eta zerbitzari.
Profezia hau konplitu da ossoki, noiz-eta-ere Tubal
Eskualduna bi Errege handi eta Elizako Semel (sic)
fidel, eta leial haukien Majestateari juntatu baitzaje;
hargatik beraz egun arrozoin du Iruñeak handirozki
loriatzeko, zeren den munduko bi Monarkha handienen Ama, bai halaber Espainiako, eta Franziako Erresumen artean Erregiña bezala. Eta hala erran bezate
jendaki eta nazione guztiek, Samaritarrek erran zutena: Non propter tuam loquelam credimus: ipsi enim
audivimus, et scimus. Joan. 4. v. 4. 2.
§ 26
Hunarainokoan ekharri tudan frogantzak, athera
tut, ikhusi duzun bezala Eskualdunak bere balentasunaren bidez ardietsi izatu tuen merezimenduetarik.
Ordea Klaudino gizon handi hark dioenaren eredura,
badirudite oraino eztirela aski: Gaudet enim virtus testes sibi jungere musas. Zeren balentasunak duen
atseginik, eta loriarik handiena baita letrak lekhukotzat berekin juntatzea: halatan bada nahi dut erakutsi,
Eskualduna letretako eginbidetan-ere eztela, harmetan baino merezimendu gutiagokoa: Marianak zernahi
derran arren, mintzo delarikan Eskualdunaz gisa
hunetan: Gens enim agresti rudique ingenio; quæ
plantarum instar translata, tamen terræ bonitate mitigatur, & montanis inaccessa locis, externi imperij
jugum, vel admissit penitus nunquam, vel excussit
quamprimum atque cum antiqua libertate veterem
gentis atque communem Provintiæ sermonem conservatum fuisse fide non caret. lib. 1. cap. 5. Jende salbai,
burugogor, eta har-airagaitzetako hau, zuhaitz eta
belhar landareak bezala birlandaturik, lurraren naturaleza onarekin batean gozatzen eta ematzen da.
§ 27
Egiazki hemen Marianak aurthikitzen dio Eskualdunari, aurthik ahal zezoken harri ukhaldirik borthitzena, edo ahappaldirik gogorrena: zeren Aristotelesek
dioen eredura, Gizonari hitzez egin eta eman ahal
dakioken laidorik handiena baita, izpirituz labur eta
eskas dela deitzea: Vt hominis decus est ingenium, sic
ingenij lumen est eloquentia: zeren gizonaren ohorea
eta noblezia (Zizeronek dioen bezala) baitago adimendu izatean, eta ongi mintzatzen jakitean, bide hunetaz
gizona differentziatzen da abre mutuetarik, eta egiten
Jainkoaren iduritako zeina baita naturalezak ardiets
ahal dezaken abantaillik handiena.
§ 28
Zentzuz eskas direnez erraiten du Platonek, halakoek ezin duketela ohorerik, ez eta ere fortuna egiazkorik: eta hunen arrozoina emaiten du zuhurrak.
Natus stultus est in ignominiam suam. Prov. 17. § 21.
Izpirituz eskas den burugogor erhoa bere buruaren laidogarri sorthu da; zeren hau baita bat-bederak ahal
dukeen baiarik handiena, eta Gizonari erran ahal
dakioken ahapaldirik itsussiena, eta erantzukirik ukigarriena: hargatik dio iskiribu sakratuak-ere: Qui dixerit fratri suo racha, reus erit consilio, qui autem dixerit fatue, reus erit gehenæ ignis. Math. 5. § 22. Norkere koleraz, mendekuz edo herraz erranen baitioke
bere anajari buru arina, merezi du jujamendua, baina
deitzen badu zoroa, hainak mereziko du sekulako sua.
§ 29
Beraz arrozoin dut eta arrozoin ere handia Marianari errefertatzeko eta barkhamendurekin eziagutzera
emaiteko, egiazki enganatu zela.
Ordea halarikan-ere ezin sinhets dezaket, Mariana
hain gizon jakinak Eskualduna Raxa deithu nahi izatu
zuela, eta oraino are gutiago Fatue: lehen erran nezake, Eskualdunen, eta Eskual-herriko berririk jakingabez, eta bertzetarik entzun ahal zituzken ajerupenezko kontairei sobera fede emanik: aitzinatxe iragan
zela. Ezen segur naiz etzela hain aitzina iraganen, baldin Eskual-herriko berri jakin izan halu, eta Eskualdunak ezagutu, eta oraino are gutiago baldin gogora
balitzajo Aristotelesen errana: 0ptima enim temperies
non solum corpori, verum intelligenti homini prodest.
(Erran nahi du) tenperamendu eta sasoala eztela xoilki gorpputzekotzat progotxatzen baina bai oraino
Gizonaren adimendutsu eragitzeko-ere.
§ 30
Baldin dastatu balu bada Marianak Eskual-herria
ikhusikko zuen aski emea eta eztia dela izpiritu habilen, eta adimendu haltoen emaiteko: ezen ezta bero-
egia, hala nola baita eguberdiko partea, ezeta-ere
hain hotza, nola Nortea: hargatik erran zuen Galenokere, Nortearen azpian egoitza dutenak adimenduz
eskas direla: baina northearen, eta Egerdiaren artean
direnak, hagitz direla prudentak, eta izpiritutsuak
zorthe hunetako da Eskual-herria, zeren Nortearen,
eta Egerdiaren artean baitago jarria, eta halatan erran
behar da izpiritu, eta adimendu agudoen emaiteko
dela lekhu ona, eta bebarbezalakoa, eta baldinetariak
baldin baliz oraino nihor hain burugogorrik egia hunetaz dudatzen luenik, hainaren sinhetsgogortasunaren
bentzutzeko, ekharrikko diotzat lekhuko herri hautako
arbola ferde fruitutsu eta hagitz ederrak, ithurri gozo
garbiak, itsassoko, eta ur eztietako arrain ozteak,
hegastina, eta ihizi arinak, eta abre mutu tropelak;
zeinek aski klarki, nik erran dudana egia dela erakusten baitute.
§ 31
Eskual-herriaz mintzatu eta ondoan, zer erranen
dut bada orai, Eskualdunez? baizik bere sort-herriaren
naturaleza, ela trenpu berekoak direla, eta hargatik
direla hain kolore, eta iduri ederretakoak, habilak eta
gorpputz thaillu onetakoak: ezen eztira hain iharrak,
eta meheak, nola egerdi-aldekoak, ezeta-ere hain
haragitsuak, nola northekkoak; hargatik ordea dira
zientzietakotzat ere hain gai onak, ezen badio Hipokratesek: Conducit etiam ad sapientiam, vt minime
carnosi sint, nam ad carnis bonam habitudinem ardoris inflammationem fieri necesse est. Ez haragitsu izaitea on dela jakintsun izaitezo; Eta oraino bertze-alde
gauza huni berari dagokala dio Hipokrates Autor
berak: Si ignis, et aqua in corpore temperamentum
acceperint, fit anima sapientissima, et memoria valentissime prædita, si vero ignis superetur ab aqua fit
tarda: Erran nahi du, adimendu eder baten izateko,
eztela halakorik, nola gorpputz tenperatua, edo trenpu onetakoa, ezen hotza baldin garai bada, adimendua pisu, dorppe, eta gogor izanen baita. Arrozoinamendu hunen eredura ezin erran diteke beraz Eskualduna burugogor eta har-aira gaitzetakoa dela, baina
bai gai ona, eta Eskoletakotzat behar bezalakoa; egia
hau Exenpluz hala erakutsi izatu dute Eskual-herritik
herri arrotzetarat ilkhi diren bakotxetarik hainitzek,
hala nola D. Navarro Baztan Aspilkoeta Semeak; Aita
Elizalde Jesusen Konpainiako Jesuistak eta halaber
Etxelarko semeak: Aita Jeronimo Exenike Urdakubiko
konbentukoak, eta Erratzuko semea.
§ 32
Horra beraz Eskuarak eta Eskualdunek kalitate
ederra franko, non hainitz bertzerik gehiagoren kausitzea, gaitz bailizateke Saindutasunaz kanpoan. Ordea
hortaz bezanbatean ere, nahi nuke iakin othe den
munduan herririk, edo probintziarik hain fermuki on
eduki duenik Saindutasuneko bidea (zeina baita Jesu
Christo gure Jaunaren lege Katholika Saindua) nola
izatu baita Eskual-herria? edo dela egundaino nihork
aditu othe du ukhorik egin dioela fede saindu huni?
edo gibella (sic) eman dioela Xristoren bikarioari?
menturetan Eskual-herrian izan da den herririk xumerenik on eduki eztuenik, eta fede katholikaren amoreagatik odola azken xortarainokoan gogotik, eta
bihotz onez issuri etzakenik? Jainkoari beraz eskerrak
emaiteko diotzagu: zeren begiratu baitgaitu eresia eta
seta gaixto guztietarik, hargatik egundaino ezta aditu,
ez iskiribuetan kausitu: Mahometek, Kalbinok, ez Lutherok, eta ez nihork bertzek-ere kreditik aski izan
dutela Eskual-herrian ostatatzeko: aitzitik bethi behatu diote Eskual-herriari hekien kontrako gaztelu hagitz
gogor, eta borthitzari bezala: Eskualdunekin eztute
nahi izatu hantazinorik, ez egitekorik; zeren ezaguturik hekien fermutasuna, baitzeakiten progotxurik, ez
irabazirik etzuketela, salbatzaillearen erranaren
arauera: Et portæ inferi non prævalebunt adversus
eam. Math. 16. § 18.
Hargatik bada Eskual-herria bethi izatu da xahu,
eta garbi, orai-ere da, eta Jaunaren garaziarekin
batean aitzinarat-ere bai izanen: halako gisaz non Kalbinok, Lutherok, Mahometek eta Moistarrek erran baitezakete, Horaziok erran zuena: Indoctus cantaber
ferre juga nostra. Hergaitz, eta moldegaitz ediren
dutela Eskualduna bere seten uztarriaren azpian hezteko: egiazki eztute kausitu, ez eta-ere kausituko
lurraren gainean jendakirik hekien alderat hain higintza, eta nakhaizdura handia duenik, eta gogotikkago
zainetako odola hekien kontra issur lezakenik, nola
baita Eskualduna; non arrozoinekin erran baititeke
hau dela Noeren profeziazko benedizinoaren effetua,
eta ondorea: Dilatet Deus Iaphet, et habitet in tabernaculis Sem. Gen. 9. v. 27.
§ 33
Oraino bertze alde Jainkoak-ere Deabruaren mandatari, eta Eskolen madarikatu hekin kontra, Eskualherritik hautatu, eta athera tu millaka hanbat presunaja bertutetsu eta lege sainduaren kridari, eta sostengari: Ignazio Loiolakoaren eta Franzisko Xabierko
bi Saindu haukien presunetan: bata Jesusen konpainiaren fundatzaillea eta bertzea Indietako Apostolua,
eta Naffarroako Patroina: Hauk dira bi eskualdun, bi
izar argi, eta bi Aingiru zerutik igorriak Jesu Christoren
lege sainduaren hedarazteko, eta heresien iraungitzeko.
§ 34
Ordea nola ni sarthuko naiz itsas hondargabe
hunetan? eta ezin athera naiteken egitekoan? Saindu
dohatsu haukien laudorioen aippamenean? berak dira
bere buruz asko gora mintzo: berak dira bere baithan
asko klar, eta ozen. Hobedut beraz, utz detzadan,
hutsik eztagidan; Elizako Dotor, eta Saindu handi
hark-ere badirudi gauza bera burutara emanen daro-
tala Nepoziano appezaren tonbaren gaineko iskiribua:
Magnas materias parva ingenia sustinere non possunt, et cum eas tractare nituntur, in medio itinere
oneris depressa magnitudine cadunt, & quo major res
est, quam explicandam suscipiunt, eo magis obruuntur, eo quod verbis rerum magnitudinem æquare non
possunt. Izpiritu xumek, eta flakoek ezin sostenga, eta
soporta detzakete egiteko, eta ekhai handiak, zeren
hei ekhiten zaitztenean, karga garajarekin, edo kargaren pissutasunarekin bidearen erdian erortzen baitira:
eta zenbatenaz handiagoa baitateke explikatzeko, eta
adiarazteko hartzen duten gauza, hanbatenaz kausitzen dira penatuagoak, eta egitekoetan nahasiagoak,
zeren gauzen handitasuna hitzez ezin neurt eta nibela baitezakete.
Baldin hau badio hain bokkantza eta Saindutasun
handitako Dotor hunek appez baten laudorioez mintzatzerakoan, zer erranen dut bada nik, zeinak hartu
baitut Eskualdunei dagozten materietarik loriosena,
eta miragarriena? zein izpiritu, zein bokkantza, zein
indar liratezke aski hain presunaja sainduez, eta
noblez mintzatzeko? zeinen Saindotasunak xitzen eta
iragaiten baititu gizonen izpirituak: aithortzen dut
egiazki eta garbiki, ni enaizela gai hain eginbide handieri ekhiteko.
§ 34
Ordea halarikan-ere orai parada hunetan ene zentzu appurraren eredura betaz ez mintzatzea iduritzen
zait lizatekela ezagutza gabeko markka, zeren zordun
bainaiz hekien alderat, hekien semeen eskoletan
Musatik ergorainokoan ene gaztetasunean errezibitu
tudan eskola, eta hazkuntza onen kariaz: halatan
beraz dut obligazino, ene antze appurraren eredura
ene eginbidearen parte baten bedere satifatzeko, edo
beren baratzeko arbolaren fruitua, edo berenganik
errezibiturikkako loretarik flokka bat bederen ofrendatzeko, esperantzarekin zernahi eskasia, huts, eta falta
ene aldetik izan dadin, hek guztiak haukien karitate
handiak estaliko tuela.
§ 35
Itzultzen naizelarikan bada lehenbiziko hartu nuen
abiadurara, zeinetan erran bainuen; Bi Saindu dohatsu hauk direla bi Eskualdun, Elizako bi izar argi, eta bi
Aingiru; Diot bada orai-ere gauza bera; zeren hauk
baitira bi izar handi munduaren bazter zabaletara
berthutearen issuriak, eta arraioak naharoki hedatzen
tuztenak, ezen iskiribu Sainduak dio: Fecit duo luminaria magna, vt vnum præesset diei et alterum nocti.
Jainkoak kreatu zituela bi izar handi, bata egunazkotzat, eta bertzea gabazkotz: ordea hautarik bakotxak
egunaz, eta gabaz argitzen, eta distiratzen du: eta
erran diteke beraz Saindu dohatsu hautaz: Fecit duo
luminaria magna: Gure Jainko Jaunak athera tuela
Eskual-herriko bi familia prestu, eta ohorezkoetarik bi
izar argi iguzkiak, eta ilhargiak baino gehiago distiratzen dutenak, hala zeruan, nola lurrean, hala gabaz,
nola egunaz, iguzki ilkhitzetik, iguzki sartzeraino, eta
iguzki sartzetik iguzki ilkhitzerainokoan: halako gisaz
non, Deuteronimoarekin (sic) batean erranen baitut:
Estis hodie sicut stellæ cæli; Deuter. cap. 1. Zuek
karetela egun zeruko izarrak bezala, munduko bazter
urrunetara Xristoren lege Sainduaren distiadura, eta
arraioen issuriak naharoki hedatzen tutzuenak.
§ 36
Eta nola batzuetan iskiribu sainduak Aingiruak deitzen ohi baititu izarrak, arrozoinekin bi Saindu izar
eder hauk ere deit ditezke Aingiruak, Anbrosio Sainduak dioen eredura: Quia non solum Episcopos ad
tuendum gregem Dominus ordinavit, sed etiam Angelos destinavit. lib. 2. cap. 2. Jainkoak eztitu xoilki Ippizpikuak eman Elizaren mantenatzeko, eta sostengatzeko, bainabai Aingiruak-ere; eta hala arrozoin hunen
eredura, hauk dira bi izar eta bi Aingiru Eliza Katholikaren hedaratzailleak, eta sostengariak: Angeli, qui
Regnis, et Nationibus præsidebant. Glos. interlinealis.
Munduko Erresuma, eta jendaki guztien artean Xristoren lege Sainduaren hedarazteko aitzindaritzat zebiltzan Aingiruak: eta oraino bertze alde hautaz erran
diteke Zaxariak dioena: Isti sunt, quos missit Dominus
vt perambulent terram. Zachar. 1. num. 10. Hauk dira
Jaunak igorriak munduaren bazter zabaletan lege
sainduaren kridatzeko, eta finkatzeko, eta hala hauk
bere denboran hanbat ontasun Elizarat garrajatu
dute, eta oraino egungo egunean-ere nork eztaki
gauza bera egiten dutela? bere ondoko seme berthu-
tetsuen bidez? zeinek bihotz gori, eta karitate khartsu
batekin Jainkoaren ohoretan emaiten baitituzte bere
biziak asko orduz ikhusi izan den bezala: eta oraino
egungo egunean-ere ikhusten den eredura; eta hala
nor da munduan gure hertar (sic) Saindu dohatsu haukien alderat aldez, edo moldez, zordun eztenik? haukien seme arthaduriek eta Dabiten dorrearen sostengatzeko bethi zentinelan eta guardian atzarririk daudezinek, egiten tuzten fagore, eta enpleguak direla
kausa? Batzuek haur gaztei hazkuntza, eta eskola
onak emanez: Bertzebatzuek bere exenplu onen, eta
predikuen bidez bekhatoreak gonbertituz eta infidel
salbai barbaroak Elizara tropelaka garrajatuz: halako
gisaz, non erran baitezaket, hauk direla, Ignazio gure
hertar Eskualdun, kapitain hagitz suhar, eta balent
hark Higanot, Luterotar, Heretiko, Idolatra eta bertze
gainerako seta madarikkatuen kontra, Elizan utzi
darozkigun soldadueriak, edo Eskoadronak, Gure Eliza
Ama Saindu Katolikoak lorioski kantatzen darokun
bezala: Quando Lutherus diram tot Hæresum labem
per Germaniam evomit, beatissimum Cantabriæ
decus Ignatius a Loyola suæ societatis instituta, et
milites, præparabit, qui adversus perfidum illum Heresiarcham, et ejus sequaces, et verbo, et scripto, vt
faciunt, et fecerunt semper acriter, et fæliciter decertarent.
Luterok bere heresiaren hazi pozoatua Alemanian
erain, eta hedatu zuenean: Ignazio Loiolakoak, Eskualherriko edergaillu dohatsuak preparatu zituen bere
konpainiako ordenantzak, eta soldaduak, heresiaren
Buruzagi traidore, fedegaixtotako haren eta haren
banderizakoen kontra, hala hitzez, nola iskiribuz bethi,
garrazki, eta dohatsuki ihardukitzeko, zeinek egin, eta
egiten duten bezala. Beraz arrozoinekin erran dút,
Saindu dohatsu hauk direla bi izar argi, eta bi Aingiru:
Qui erudiunt, ad justitiam multos, fulgebunt quasi
stellæ; Daniel. 12. vers. 3. Dio Daniel Profetak, irakasteko eginbidean enplegatzen direnek distiratuko dutela, izarrek bezala: Gauza bera iduritzen zait erran
dezakedala haukien ondoko semeez-ere; ezen non
kausituko dira irakasteko eginbide hunetan hanbat
presunaja, hala gazte, nola zahar, eta adin oneko
enplegatzen direnik, nola baitira Jesusen Konpainian?
halako maneraz non baitirudi Abraham Patriarka
handi haren presunan gure Jainkoak promes eman
zioela Ignazio bertze Patriarka huni: Multiplicabo
semen tuum sicut stellas. Gen. 22. §. 30. Multzutuko,
eta berretuko zituela haren umeak, zeruko izarrak
bezala. Eta nola (aitzintxeon erran dudan bezala)
batzuetan eskritura sainduak Aingiruak deitzen baititu
izarrak, halaber iduritzen zait hautaz-ere erran ditekela: Sed sunt sicut Angeli in Cælis. Hauk direla gure
Elika Katholika Sainduan, Aingiruak zeruan bezala.
Halatan beraz Eskual herriak egun arrozoin du Joandoni Paulorekin erraiteko bozkariozko hitz hek: Gaudium
meum, et Corona mea. Ad Philipens. cap. 4. num. 1.
Saindu dohatsu hauk direla Eskual-herriko bozkarioa,
eta khoroa.
§ 37
Baina zer diot nik? hauk direnez geroztikan: Ez
xoilki Eskual-herriko, baina oraino arrokoinekin, deit
ditezke Espainiako, Franziako, Italiako, Alemaniako,
Amerikako, eta antipodetako zuzi eta argi biziak?
§ 38
Ordea hemendik eztezazula pentsa, mintzo naizela Eskualdun bezala passionez, ez eta-ere lausenguz:
zeren gauza hala denak lausengurik, ez itxurapenezko
bernizadurarik ezbaitu onhesten: aitzitik egiteko
hunen gainean batbederak baluke materiarik aski,
hainitz liburu handiren iskiribatzeko, lekhuko dira
Europa guztia, Asia, Afrika, eta Amerika. Halatan
§ 18
Oierriagako estrosada heriotzetsu hartaz mintzo
da gisa hunetan: Nam cum agmine longo, vt loci, et
angustiarum situs permittebat, porrectus iret exercitus, Vascones in summi montis vertice positis insidijs
(est enim locus ex opacitate Sylvarum, quarum maxima est ibi copia, insidijs ponendis opportunus) extremam impedimentorum partem, et eos qui novissimo
agmine incedentes, subsidio præcedentes tuebantur,
de super incursantes in subjectam vallem deijciunt:
consertoque cum eis prælio, vsque ad vnum omnes
interficiunt: ac direptis impedimentis, noctis beneficio,
quæ jam instabat, protectisumma cum celeritate in
diversa disperguntur. Adiuvabat in hoc facto Vascones, et levitas armorum, et loci, in quo res gerebatur,
situs. E contra Francos, et armorum gravitas, et loci
iniquitas per omnia Vasconibus reddidit impares. In
quo prælio Egartus Regiæ mensæ præpositus, Anselmus Comes Palatij, et Rutlandus Britannici littoris
præfectus, cum alijs compluribus inferticiuntur. Neque
hoc factum ad præsens vindicari poterat, quia hostis
re perpetrata ita dispersus est, vt ne fama quidem
remaneret vbinam gentium quæri potuisset.
Nola harmadako jende tropela baitzihoan herronkan hedatua, lekhuko paraia hestuak permetitzen
zuen eredura, Eskualdunak estrosada preparaturik
mendi mehaka gainean (zeren hartako lekhu ona eta
behar bezalakoa baita, hango saroi, eta oihan itsuak
direla kausa) oldartzen zitzaitztelarikan gain-aldetik
bagaierien azken parterainokoan, eta aitzineko jende
tropelaren pausuen begiraletzat gibeletik heldu zirenei jazarririk, irioarazi zioten mendia behera haren
hegalean den haran batetara, eta hekin guduztaturik
eta gathazkaturik, guztiak hil zituzten, batere utzigabe. Eta hekien tresneria, eta bagaieriak harturik,
gabaren laguntzarekin batean, zeren arratsa hurran
baitzen, berehalaxe lehiadura handirekin banatu ziren
bata horrat, eta bertzea hunat, bata baterat, eta bertzea bertzerat, guztiak lekhu diferentetarat. Egiteko
hunetan Eskualdunak laguntzen zituen harmen arintasunak, eta gathazkako lekhuaren parajak: eta kontrara Franzesak harmen pisutasunak, eta lekhuaren
paraia gaitzak eragin zituen Eskualdunen azpiko.
Gerla hunetan hil ziren Egarto Erregeren mahainzaina
edo despensaria, Alselmo Palazioko Kondea, Errolan
Bretoiniako kostetako Kapitain jenerala, bertze hainitzekin. Egiteko hunetaz etzen mendekatzeko biderik,
zeren etsaja bere kolpea egin eta, banatu baitzen,
halako moldez, non nihork esbaitzeakien norat galde.
§ 19
Ejinbardo berak, edo Ademarok, edo nor-ere baita
Karlo Magnoren, eta Luis Pioren istorioen iskiribatzaillea edo Autora, hainak estrosada dohakabe hau, hitz
gutiz aditzera emaiten daroku gisa bunetan, mintzo
delarik Karlo Magnoz: Pompelonem revertitur. Cuius
muros ne rebellare posset, ad solum vsque destruxit,
ac regredi flatuens Pyrenæi saltum ingressus est. In
cujus summitate Vascones, insidijs collocatis, extremum agmen adorti, totum exercitum perturbant
magno tumultu. Et licet Franci Vasconibus tam armis,
quam animis, præstare viderentur, tamen & iniquitate
locorum, & genere imparis pugnæ inferiores effecti
sunt. In hoc certamine plerique aulicorum, quos Rex
copijs præfecerat, interfecti sunt, direpta impedimenta, & hostis propter notitiam locorum statim in diversa dilapsus est. Cujus vulneris accepti recordatio,
magnam partem rerum fæliciter in Hispania gestarum
in corde Regis obnubilavit. Dio, itzultzen da Iruiñera,
zeinaren murraillak, erreboltaturik altxa etzekion
amoreak gatik, aurthiki baitzituen lurrerat, eta deliberatu ondoan Franziarat itzultzeko, sarthu zen Pirineoaren athekan zeinaren kopeta kukuilloan Eskualdunak
estrosada preparaturik ekhin baitzitzaizkon gibeleko
tropelari: hilu bulu handi batekin nahas-arazi zuten
harmada guztia, eta Franzesek iduri arren Eskualdunak baino fixoagoak zirela, hala harmaz nola kuraiaz,
guztiarekin ere lekhuaren paraja gaitzaz, eta gerlako
manera diferentaz egin ziren Eskualdunen meneko:
Gudu edo estrosada hunetan Gortheko presunaja
gehienak Erregek harmadako Agintari egin zituenak,
hillak gelditu ziren, eta bagaieriak galduak, eta nola
etsaiak baitzeakien lekhuetako berria, berehala horrat
hunat banatu zen. Kolpe hunen orhoitzapenak Erregeren bihotzean goibelarazi kuen lehen Espainian dohatsuki gerthaturikkako gauzen parte handi bat.
§ 20
Oraintxeon iduritzen kait frogantzarik aski ekharri
dudala, erraiteko Eskualduna noble dela, zeren Balduino legetako autor famatu hark erraiten darokunaren arauera: Perfecta autem nobilitas est generis cum
animi magnitudine decorata. In lib. nobiliores. C. de
commer. et Marc. Egiazko noblezia baitago kurajan,
eta balentasunean, zeina egundainotik edireten baita
eskualdunetan: Nec vitam sine Marte pati: quippe
omnis in armis lucis causa sita est, damnatam vivere
paci. Silio Italiarrak Eskualdunaz mintzo delarikan
erraiten du; Eleakikela Eskualdunak bizitzen, non ezlituen harmak eskuan eta halatan dirudi naturalezaren
Autorak-ere ezarri duela burdina eta altzairu meappean, bere baitharikkako naturalezaren eredura,
hetaz baliatzeko, eta harmatzeko; ezen non egiten da
hanbat burdina, nola Eskual-herrian?
§ 21
Hunarainoan jeneralki minlzatu naiz Eskualdun
guztiez: ordea nola eskoletako erregela baita: Doctrina communis neminem doctum facit: halatan orai
hetarik zenbait bat banazka nahi nituzke izendatu:
lehenbizirik hasten naizelarikan, aitzineko mendetan
Eskual-herritik ilkhi izatu diren presunaja ohoratu, eta
ospe handitako hetarik: badakit ordea erranen darotazula, hainak aspaldi hillak direla, eta mundu hunetako
aldia eginik, ja ahantziak bezala daudezila? egia da
hori, eta hala da, baina ezta axola: aitzitik egun hetaz
hemen mintzo naizenean, erran dezakezu begien
aitzinean tutzula, eta orai-ere bizi direla, Nizeto Xronistak dioenaren arauera. Haud abs re liber viventium
appellabitur historia rerum gestarum descriptio, tubæ
languor, quo iam olim mortui, velut e sepulchris excitati in medium producuntur. Nicet. Chroniates. Aitzinekoen eginbide ohorezkoez zenbait istorio, eta aippamenen egitea deitzen da bizien liburua, istorioak
jujamenduko tronpetak bezala (dio) ja hillak, eta
ahantziak daudezinak, bere hobietarik berriroki pitzarazirik bezala, deitzen tu Gizon jakintsunen izpirituetan jujatuak izaitera. Beraz arrozoin dut, eta arrozoinere handia hetaz mintzatzeko, bataz zor diotegun
errespetua dela kausa, bertzeaz zeren hekien aippamena bera gure ohoratzeko eta alegeratzeko aski
baita, Pliniok dioen bezala: Et enim si defunctorum
imagines domi positæ dolorem nostrum levant, quanto magis et in quibus non modo species, et vultus illorum, sed honor, et etiam gloria refertur. Plin. lib. 2.
epist. 7. Baldinetariak gure aitzineko zirenen pinturen
ikhuste xoillak gure bihotz-mina arintzen, eta konsolatzen badu, zenbat ezgenetzake gehiago konsola, eta
boz, hekien ohorearen, eta loriaren aippatzen entzuteak? hartarakotz bada nondik, edo norenganik hasiko
naiz izendatzen, eta batbederari bere merezimenduen, eta kargen eredurako herronkaren emaiten ?
§ 22
Ordea beldur naiz, bata baino, bertzea lehenago
izendatzeaz, huts egin dezadan, zerenetariak behar-
bada zenbaitek usteko baitute batbederaren merezimenduen eredura herronka hau moldatu dukedala;
ordea hau dateke gauza bat zeinetan nik ezagutzarik
hartu nahi izatu eztukedana, eta halatan, ahalaz
entsejatuko naiz bat-bedera bere adineko edo mendeko herronkaren eredura izendatzera.
D. Antonio Okendo Almirante Jenerala, eta bere
seme D. Migel Okendo Jenerala; eta halaber hunen
seme D. Migel Karlos Okendo Sanmiliango Markesa,
eta haukien bertze aitzineko hainitz.
§ 23
Hemendik, konsideratuko duzu nolakoak izan
ziren lehenagoko Eskualdun ohoratu hek: ordea
hekien ondokoek-ere eztute hekinganikkako ethorkiaz
ukhatu ez hekien ohorea eta loria bathere gibelatu;
zeren egungo egunean-ere kausitzen baitira hanbat
presunaja handi, batzuek Eskualdun fin eta natural
garbiak, eta bertzeak Eskualdunen leinu ohorezkotik
eta arraza garbitik ethorkia dutenak: hala batzuek
nola bertzeak bere merezimenduen bidez baitaude-
ohorez, errespetuz, eta ontasunez gaindi eginak, hala
nola baitira:
Lardizabal ippizpikua.
D. In. de Idikez (sic).
D. Thomas de Idiakez.
D.
Armendariz.
D. Fran. de Enparan.
D. Gabriel de Zuloaga.
Los General
Eskalona.
§ 24
Eta azkenean hauk guztien khoroatzeko, erranen
dut, Eskual herriak izan tuela bere Erregeak: Ad Joannem Cantabriæ Regem aufugavit: Jonius in Elogio
Valentini Ducis. Bernardinus Gomesius. lib. 8. de gestis Regis Jacobi. Ihes egin kuen Joannes Eskual-herriko
Erregerengana; ordea hemendik erran nahi dana da,
Errege hek Eskualdunak zirela ezen istorioen eredura
Eneko, eta Semeno Nafarroako Errege izan ziren, zeinen izenek aski klarki aditzera emaiten baitarokute
Ekualdun izenak direla: Eta oraino bertze alde erranen
dut, Tubal Eskualdunak hemendik aitzinago hedatu
duela bere xedea, noiz-eta-ere igan baita munduko bi
khoroarik, eta Erresumarik handienetara; hartarakotz
frogantzak begien aitzinean tugu; zeren mundu guztiak dakien bezala egundainotik Iruñea deithu, eta deitzen baita Iruñea, zeina, egiazki baita Eskuarazko
izena, eta hala hiri noble hura izatu da Eskual-herriko
hiri buruzagia Zelio Augustoren arauera: Navarræe
fines ingressus ad Pompelonam Cantabrorum regni
caput castra posuit. Celius. Aug. Curio. lib. 1. de hist.
sarracenica, et lib. 2. Sarthu zen Naffarroako eremuetan, eta setiatu zuen Iruñea Eskualdunen hiri buruzagia: eta hala lehen erran dudan bezala, hau da Tubalen lehenbiziko Gorthe hautu, eta ohoratu hura, egundainotik eta bethi eskualdun izatu dena; non hiri hartako familia zahar, eta ohorezkoenak bethi izatu baitira Eskualdun fin garbiak, eta kalitate hunetaz estimu
handi egin izatu dutenak.
§ 25
Bertze-alde Doña Katalina Iruñeko alaba, Naffarroako Erregina zenaz geroztikan, ezta dudarik hura-ere
Eskualduna zela, ezen Eskual-herriko umea zer ahal
dateke baizik Eskualduna? hala nola Parisko umea,
Paristarra? Madrilgoa, Madriltarra? eta hala gisa hunetan frogantza klara da, Tubal Eskualduna munduko bi
khoroarik handienetara igan dela, ezen gauza jakina
da, zeren munduan asko habarrots egin baitu, LUIS
gure Errege handiak Erregina handirenganik ethorkia
baduela, eta handikan deitzen dela: Ludovicus XIIIJ. D.
G. Francorum, et Navarræ Rex. Franziako, eta Naffarroako Errege: zeren Henrri laurgarrena Andre haren
Illobasoa baitzen, eta Henrrirena LUIS gure Errege
handia; manera berean Philippe kinto, LUIS handiaren
Illobasoa, eta Espainiako Errege dena da leinu, eta
ethorki beretikkakoa: halako gisaz non baiterraket,
Noek Japhet bere semeari eman zioen benedizino profeziazko hura, hemen konplitu dela: Dilatet Deus Iaphet, & habitet in tabernaculis Sem, sitque Chanaam
servus ejus. Genes. 9 Jainkoak hedaraz dezala Japhet,
eta demola hainitz eremu, eta Erresuma, bai halaber
egin dezola garazia haren Eliza Sainduan bere egoitzaren egiteko, eta Xanaam biz haren muthil, eta zerbitzari.
Profezia hau konplitu da ossoki, noiz-eta-ere Tubal
Eskualduna bi Errege handi eta Elizako Semel (sic)
fidel, eta leial haukien Majestateari juntatu baitzaje;
hargatik beraz egun arrozoin du Iruñeak handirozki
loriatzeko, zeren den munduko bi Monarkha handienen Ama, bai halaber Espainiako, eta Franziako Erresumen artean Erregiña bezala. Eta hala erran bezate
jendaki eta nazione guztiek, Samaritarrek erran zutena: Non propter tuam loquelam credimus: ipsi enim
audivimus, et scimus. Joan. 4. v. 4. 2.
§ 26
Hunarainokoan ekharri tudan frogantzak, athera
tut, ikhusi duzun bezala Eskualdunak bere balentasunaren bidez ardietsi izatu tuen merezimenduetarik.
Ordea Klaudino gizon handi hark dioenaren eredura,
badirudite oraino eztirela aski: Gaudet enim virtus testes sibi jungere musas. Zeren balentasunak duen
atseginik, eta loriarik handiena baita letrak lekhukotzat berekin juntatzea: halatan bada nahi dut erakutsi,
Eskualduna letretako eginbidetan-ere eztela, harmetan baino merezimendu gutiagokoa: Marianak zernahi
derran arren, mintzo delarikan Eskualdunaz gisa
hunetan: Gens enim agresti rudique ingenio; quæ
plantarum instar translata, tamen terræ bonitate mitigatur, & montanis inaccessa locis, externi imperij
jugum, vel admissit penitus nunquam, vel excussit
quamprimum atque cum antiqua libertate veterem
gentis atque communem Provintiæ sermonem conservatum fuisse fide non caret. lib. 1. cap. 5. Jende salbai,
burugogor, eta har-airagaitzetako hau, zuhaitz eta
belhar landareak bezala birlandaturik, lurraren naturaleza onarekin batean gozatzen eta ematzen da.
§ 27
Egiazki hemen Marianak aurthikitzen dio Eskualdunari, aurthik ahal zezoken harri ukhaldirik borthitzena, edo ahappaldirik gogorrena: zeren Aristotelesek
dioen eredura, Gizonari hitzez egin eta eman ahal
dakioken laidorik handiena baita, izpirituz labur eta
eskas dela deitzea: Vt hominis decus est ingenium, sic
ingenij lumen est eloquentia: zeren gizonaren ohorea
eta noblezia (Zizeronek dioen bezala) baitago adimendu izatean, eta ongi mintzatzen jakitean, bide hunetaz
gizona differentziatzen da abre mutuetarik, eta egiten
Jainkoaren iduritako zeina baita naturalezak ardiets
ahal dezaken abantaillik handiena.
§ 28
Zentzuz eskas direnez erraiten du Platonek, halakoek ezin duketela ohorerik, ez eta ere fortuna egiazkorik: eta hunen arrozoina emaiten du zuhurrak.
Natus stultus est in ignominiam suam. Prov. 17. § 21.
Izpirituz eskas den burugogor erhoa bere buruaren laidogarri sorthu da; zeren hau baita bat-bederak ahal
dukeen baiarik handiena, eta Gizonari erran ahal
dakioken ahapaldirik itsussiena, eta erantzukirik ukigarriena: hargatik dio iskiribu sakratuak-ere: Qui dixerit fratri suo racha, reus erit consilio, qui autem dixerit fatue, reus erit gehenæ ignis. Math. 5. § 22. Norkere koleraz, mendekuz edo herraz erranen baitioke
bere anajari buru arina, merezi du jujamendua, baina
deitzen badu zoroa, hainak mereziko du sekulako sua.
§ 29
Beraz arrozoin dut eta arrozoin ere handia Marianari errefertatzeko eta barkhamendurekin eziagutzera
emaiteko, egiazki enganatu zela.
Ordea halarikan-ere ezin sinhets dezaket, Mariana
hain gizon jakinak Eskualduna Raxa deithu nahi izatu
zuela, eta oraino are gutiago Fatue: lehen erran nezake, Eskualdunen, eta Eskual-herriko berririk jakingabez, eta bertzetarik entzun ahal zituzken ajerupenezko kontairei sobera fede emanik: aitzinatxe iragan
zela. Ezen segur naiz etzela hain aitzina iraganen, baldin Eskual-herriko berri jakin izan halu, eta Eskualdunak ezagutu, eta oraino are gutiago baldin gogora
balitzajo Aristotelesen errana: 0ptima enim temperies
non solum corpori, verum intelligenti homini prodest.
(Erran nahi du) tenperamendu eta sasoala eztela xoilki gorpputzekotzat progotxatzen baina bai oraino
Gizonaren adimendutsu eragitzeko-ere.
§ 30
Baldin dastatu balu bada Marianak Eskual-herria
ikhusikko zuen aski emea eta eztia dela izpiritu habilen, eta adimendu haltoen emaiteko: ezen ezta bero-
egia, hala nola baita eguberdiko partea, ezeta-ere
hain hotza, nola Nortea: hargatik erran zuen Galenokere, Nortearen azpian egoitza dutenak adimenduz
eskas direla: baina northearen, eta Egerdiaren artean
direnak, hagitz direla prudentak, eta izpiritutsuak
zorthe hunetako da Eskual-herria, zeren Nortearen,
eta Egerdiaren artean baitago jarria, eta halatan erran
behar da izpiritu, eta adimendu agudoen emaiteko
dela lekhu ona, eta bebarbezalakoa, eta baldinetariak
baldin baliz oraino nihor hain burugogorrik egia hunetaz dudatzen luenik, hainaren sinhetsgogortasunaren
bentzutzeko, ekharrikko diotzat lekhuko herri hautako
arbola ferde fruitutsu eta hagitz ederrak, ithurri gozo
garbiak, itsassoko, eta ur eztietako arrain ozteak,
hegastina, eta ihizi arinak, eta abre mutu tropelak;
zeinek aski klarki, nik erran dudana egia dela erakusten baitute.
§ 31
Eskual-herriaz mintzatu eta ondoan, zer erranen
dut bada orai, Eskualdunez? baizik bere sort-herriaren
naturaleza, ela trenpu berekoak direla, eta hargatik
direla hain kolore, eta iduri ederretakoak, habilak eta
gorpputz thaillu onetakoak: ezen eztira hain iharrak,
eta meheak, nola egerdi-aldekoak, ezeta-ere hain
haragitsuak, nola northekkoak; hargatik ordea dira
zientzietakotzat ere hain gai onak, ezen badio Hipokratesek: Conducit etiam ad sapientiam, vt minime
carnosi sint, nam ad carnis bonam habitudinem ardoris inflammationem fieri necesse est. Ez haragitsu izaitea on dela jakintsun izaitezo; Eta oraino bertze-alde
gauza huni berari dagokala dio Hipokrates Autor
berak: Si ignis, et aqua in corpore temperamentum
acceperint, fit anima sapientissima, et memoria valentissime prædita, si vero ignis superetur ab aqua fit
tarda: Erran nahi du, adimendu eder baten izateko,
eztela halakorik, nola gorpputz tenperatua, edo trenpu onetakoa, ezen hotza baldin garai bada, adimendua pisu, dorppe, eta gogor izanen baita. Arrozoinamendu hunen eredura ezin erran diteke beraz Eskualduna burugogor eta har-aira gaitzetakoa dela, baina
bai gai ona, eta Eskoletakotzat behar bezalakoa; egia
hau Exenpluz hala erakutsi izatu dute Eskual-herritik
herri arrotzetarat ilkhi diren bakotxetarik hainitzek,
hala nola D. Navarro Baztan Aspilkoeta Semeak; Aita
Elizalde Jesusen Konpainiako Jesuistak eta halaber
Etxelarko semeak: Aita Jeronimo Exenike Urdakubiko
konbentukoak, eta Erratzuko semea.
§ 32
Horra beraz Eskuarak eta Eskualdunek kalitate
ederra franko, non hainitz bertzerik gehiagoren kausitzea, gaitz bailizateke Saindutasunaz kanpoan. Ordea
hortaz bezanbatean ere, nahi nuke iakin othe den
munduan herririk, edo probintziarik hain fermuki on
eduki duenik Saindutasuneko bidea (zeina baita Jesu
Christo gure Jaunaren lege Katholika Saindua) nola
izatu baita Eskual-herria? edo dela egundaino nihork
aditu othe du ukhorik egin dioela fede saindu huni?
edo gibella (sic) eman dioela Xristoren bikarioari?
menturetan Eskual-herrian izan da den herririk xumerenik on eduki eztuenik, eta fede katholikaren amoreagatik odola azken xortarainokoan gogotik, eta
bihotz onez issuri etzakenik? Jainkoari beraz eskerrak
emaiteko diotzagu: zeren begiratu baitgaitu eresia eta
seta gaixto guztietarik, hargatik egundaino ezta aditu,
ez iskiribuetan kausitu: Mahometek, Kalbinok, ez Lutherok, eta ez nihork bertzek-ere kreditik aski izan
dutela Eskual-herrian ostatatzeko: aitzitik bethi behatu diote Eskual-herriari hekien kontrako gaztelu hagitz
gogor, eta borthitzari bezala: Eskualdunekin eztute
nahi izatu hantazinorik, ez egitekorik; zeren ezaguturik hekien fermutasuna, baitzeakiten progotxurik, ez
irabazirik etzuketela, salbatzaillearen erranaren
arauera: Et portæ inferi non prævalebunt adversus
eam. Math. 16. § 18.
Hargatik bada Eskual-herria bethi izatu da xahu,
eta garbi, orai-ere da, eta Jaunaren garaziarekin
batean aitzinarat-ere bai izanen: halako gisaz non Kalbinok, Lutherok, Mahometek eta Moistarrek erran baitezakete, Horaziok erran zuena: Indoctus cantaber
ferre juga nostra. Hergaitz, eta moldegaitz ediren
dutela Eskualduna bere seten uztarriaren azpian hezteko: egiazki eztute kausitu, ez eta-ere kausituko
lurraren gainean jendakirik hekien alderat hain higintza, eta nakhaizdura handia duenik, eta gogotikkago
zainetako odola hekien kontra issur lezakenik, nola
baita Eskualduna; non arrozoinekin erran baititeke
hau dela Noeren profeziazko benedizinoaren effetua,
eta ondorea: Dilatet Deus Iaphet, et habitet in tabernaculis Sem. Gen. 9. v. 27.
§ 33
Oraino bertze alde Jainkoak-ere Deabruaren mandatari, eta Eskolen madarikatu hekin kontra, Eskualherritik hautatu, eta athera tu millaka hanbat presunaja bertutetsu eta lege sainduaren kridari, eta sostengari: Ignazio Loiolakoaren eta Franzisko Xabierko
bi Saindu haukien presunetan: bata Jesusen konpainiaren fundatzaillea eta bertzea Indietako Apostolua,
eta Naffarroako Patroina: Hauk dira bi eskualdun, bi
izar argi, eta bi Aingiru zerutik igorriak Jesu Christoren
lege sainduaren hedarazteko, eta heresien iraungitzeko.
§ 34
Ordea nola ni sarthuko naiz itsas hondargabe
hunetan? eta ezin athera naiteken egitekoan? Saindu
dohatsu haukien laudorioen aippamenean? berak dira
bere buruz asko gora mintzo: berak dira bere baithan
asko klar, eta ozen. Hobedut beraz, utz detzadan,
hutsik eztagidan; Elizako Dotor, eta Saindu handi
hark-ere badirudi gauza bera burutara emanen daro-
tala Nepoziano appezaren tonbaren gaineko iskiribua:
Magnas materias parva ingenia sustinere non possunt, et cum eas tractare nituntur, in medio itinere
oneris depressa magnitudine cadunt, & quo major res
est, quam explicandam suscipiunt, eo magis obruuntur, eo quod verbis rerum magnitudinem æquare non
possunt. Izpiritu xumek, eta flakoek ezin sostenga, eta
soporta detzakete egiteko, eta ekhai handiak, zeren
hei ekhiten zaitztenean, karga garajarekin, edo kargaren pissutasunarekin bidearen erdian erortzen baitira:
eta zenbatenaz handiagoa baitateke explikatzeko, eta
adiarazteko hartzen duten gauza, hanbatenaz kausitzen dira penatuagoak, eta egitekoetan nahasiagoak,
zeren gauzen handitasuna hitzez ezin neurt eta nibela baitezakete.
Baldin hau badio hain bokkantza eta Saindutasun
handitako Dotor hunek appez baten laudorioez mintzatzerakoan, zer erranen dut bada nik, zeinak hartu
baitut Eskualdunei dagozten materietarik loriosena,
eta miragarriena? zein izpiritu, zein bokkantza, zein
indar liratezke aski hain presunaja sainduez, eta
noblez mintzatzeko? zeinen Saindotasunak xitzen eta
iragaiten baititu gizonen izpirituak: aithortzen dut
egiazki eta garbiki, ni enaizela gai hain eginbide handieri ekhiteko.
§ 34
Ordea halarikan-ere orai parada hunetan ene zentzu appurraren eredura betaz ez mintzatzea iduritzen
zait lizatekela ezagutza gabeko markka, zeren zordun
bainaiz hekien alderat, hekien semeen eskoletan
Musatik ergorainokoan ene gaztetasunean errezibitu
tudan eskola, eta hazkuntza onen kariaz: halatan
beraz dut obligazino, ene antze appurraren eredura
ene eginbidearen parte baten bedere satifatzeko, edo
beren baratzeko arbolaren fruitua, edo berenganik
errezibiturikkako loretarik flokka bat bederen ofrendatzeko, esperantzarekin zernahi eskasia, huts, eta falta
ene aldetik izan dadin, hek guztiak haukien karitate
handiak estaliko tuela.
§ 35
Itzultzen naizelarikan bada lehenbiziko hartu nuen
abiadurara, zeinetan erran bainuen; Bi Saindu dohatsu hauk direla bi Eskualdun, Elizako bi izar argi, eta bi
Aingiru; Diot bada orai-ere gauza bera; zeren hauk
baitira bi izar handi munduaren bazter zabaletara
berthutearen issuriak, eta arraioak naharoki hedatzen
tuztenak, ezen iskiribu Sainduak dio: Fecit duo luminaria magna, vt vnum præesset diei et alterum nocti.
Jainkoak kreatu zituela bi izar handi, bata egunazkotzat, eta bertzea gabazkotz: ordea hautarik bakotxak
egunaz, eta gabaz argitzen, eta distiratzen du: eta
erran diteke beraz Saindu dohatsu hautaz: Fecit duo
luminaria magna: Gure Jainko Jaunak athera tuela
Eskual-herriko bi familia prestu, eta ohorezkoetarik bi
izar argi iguzkiak, eta ilhargiak baino gehiago distiratzen dutenak, hala zeruan, nola lurrean, hala gabaz,
nola egunaz, iguzki ilkhitzetik, iguzki sartzeraino, eta
iguzki sartzetik iguzki ilkhitzerainokoan: halako gisaz
non, Deuteronimoarekin (sic) batean erranen baitut:
Estis hodie sicut stellæ cæli; Deuter. cap. 1. Zuek
karetela egun zeruko izarrak bezala, munduko bazter
urrunetara Xristoren lege Sainduaren distiadura, eta
arraioen issuriak naharoki hedatzen tutzuenak.
§ 36
Eta nola batzuetan iskiribu sainduak Aingiruak deitzen ohi baititu izarrak, arrozoinekin bi Saindu izar
eder hauk ere deit ditezke Aingiruak, Anbrosio Sainduak dioen eredura: Quia non solum Episcopos ad
tuendum gregem Dominus ordinavit, sed etiam Angelos destinavit. lib. 2. cap. 2. Jainkoak eztitu xoilki Ippizpikuak eman Elizaren mantenatzeko, eta sostengatzeko, bainabai Aingiruak-ere; eta hala arrozoin hunen
eredura, hauk dira bi izar eta bi Aingiru Eliza Katholikaren hedaratzailleak, eta sostengariak: Angeli, qui
Regnis, et Nationibus præsidebant. Glos. interlinealis.
Munduko Erresuma, eta jendaki guztien artean Xristoren lege Sainduaren hedarazteko aitzindaritzat zebiltzan Aingiruak: eta oraino bertze alde hautaz erran
diteke Zaxariak dioena: Isti sunt, quos missit Dominus
vt perambulent terram. Zachar. 1. num. 10. Hauk dira
Jaunak igorriak munduaren bazter zabaletan lege
sainduaren kridatzeko, eta finkatzeko, eta hala hauk
bere denboran hanbat ontasun Elizarat garrajatu
dute, eta oraino egungo egunean-ere nork eztaki
gauza bera egiten dutela? bere ondoko seme berthu-
tetsuen bidez? zeinek bihotz gori, eta karitate khartsu
batekin Jainkoaren ohoretan emaiten baitituzte bere
biziak asko orduz ikhusi izan den bezala: eta oraino
egungo egunean-ere ikhusten den eredura; eta hala
nor da munduan gure hertar (sic) Saindu dohatsu haukien alderat aldez, edo moldez, zordun eztenik? haukien seme arthaduriek eta Dabiten dorrearen sostengatzeko bethi zentinelan eta guardian atzarririk daudezinek, egiten tuzten fagore, eta enpleguak direla
kausa? Batzuek haur gaztei hazkuntza, eta eskola
onak emanez: Bertzebatzuek bere exenplu onen, eta
predikuen bidez bekhatoreak gonbertituz eta infidel
salbai barbaroak Elizara tropelaka garrajatuz: halako
gisaz, non erran baitezaket, hauk direla, Ignazio gure
hertar Eskualdun, kapitain hagitz suhar, eta balent
hark Higanot, Luterotar, Heretiko, Idolatra eta bertze
gainerako seta madarikkatuen kontra, Elizan utzi
darozkigun soldadueriak, edo Eskoadronak, Gure Eliza
Ama Saindu Katolikoak lorioski kantatzen darokun
bezala: Quando Lutherus diram tot Hæresum labem
per Germaniam evomit, beatissimum Cantabriæ
decus Ignatius a Loyola suæ societatis instituta, et
milites, præparabit, qui adversus perfidum illum Heresiarcham, et ejus sequaces, et verbo, et scripto, vt
faciunt, et fecerunt semper acriter, et fæliciter decertarent.
Luterok bere heresiaren hazi pozoatua Alemanian
erain, eta hedatu zuenean: Ignazio Loiolakoak, Eskualherriko edergaillu dohatsuak preparatu zituen bere
konpainiako ordenantzak, eta soldaduak, heresiaren
Buruzagi traidore, fedegaixtotako haren eta haren
banderizakoen kontra, hala hitzez, nola iskiribuz bethi,
garrazki, eta dohatsuki ihardukitzeko, zeinek egin, eta
egiten duten bezala. Beraz arrozoinekin erran dút,
Saindu dohatsu hauk direla bi izar argi, eta bi Aingiru:
Qui erudiunt, ad justitiam multos, fulgebunt quasi
stellæ; Daniel. 12. vers. 3. Dio Daniel Profetak, irakasteko eginbidean enplegatzen direnek distiratuko dutela, izarrek bezala: Gauza bera iduritzen zait erran
dezakedala haukien ondoko semeez-ere; ezen non
kausituko dira irakasteko eginbide hunetan hanbat
presunaja, hala gazte, nola zahar, eta adin oneko
enplegatzen direnik, nola baitira Jesusen Konpainian?
halako maneraz non baitirudi Abraham Patriarka
handi haren presunan gure Jainkoak promes eman
zioela Ignazio bertze Patriarka huni: Multiplicabo
semen tuum sicut stellas. Gen. 22. §. 30. Multzutuko,
eta berretuko zituela haren umeak, zeruko izarrak
bezala. Eta nola (aitzintxeon erran dudan bezala)
batzuetan eskritura sainduak Aingiruak deitzen baititu
izarrak, halaber iduritzen zait hautaz-ere erran ditekela: Sed sunt sicut Angeli in Cælis. Hauk direla gure
Elika Katholika Sainduan, Aingiruak zeruan bezala.
Halatan beraz Eskual herriak egun arrozoin du Joandoni Paulorekin erraiteko bozkariozko hitz hek: Gaudium
meum, et Corona mea. Ad Philipens. cap. 4. num. 1.
Saindu dohatsu hauk direla Eskual-herriko bozkarioa,
eta khoroa.
§ 37
Baina zer diot nik? hauk direnez geroztikan: Ez
xoilki Eskual-herriko, baina oraino arrokoinekin, deit
ditezke Espainiako, Franziako, Italiako, Alemaniako,
Amerikako, eta antipodetako zuzi eta argi biziak?
§ 38
Ordea hemendik eztezazula pentsa, mintzo naizela Eskualdun bezala passionez, ez eta-ere lausenguz:
zeren gauza hala denak lausengurik, ez itxurapenezko
bernizadurarik ezbaitu onhesten: aitzitik egiteko
hunen gainean batbederak baluke materiarik aski,
hainitz liburu handiren iskiribatzeko, lekhuko dira
Europa guztia, Asia, Afrika, eta Amerika. Halatan