Azkaine gure sorterria - 5

  laketuko duen eta bere burua maitaraziko duen
  apez gisa da; ona, ixila, langilea. Agian hainitz
  urtez, jaun apeza!
  Eta badire zenbeit azpitik goiti heldu direnak:
  biga badire jada helduak kasik, beren lehen
  meza aurten emanen dutenaz geroz... menturaz
  lerro hauk Gure Herrian agertu baino lehen:
  Jeannot Ithurria, Miarritzeko jaun bikario doidoia
  aipatuaren anaia, eta Onaindia, Gipuzkoatik
  hunat etorri jaun apez batzuen iloba. Adixkide
  gazteak, Dominus vobiscum!
  
  Azkaineko apezen lantto hau hemen bururatzean, herritarrek barka dezagutela bakotxaz ez
  menturaz merezi zuten ongi guzia erranik. Barka
  dezagutela orobat ez baditugu doidoia aipatzen
  baizik herriko hainbertze serora saindu. Ixiltasunaren ondotik joan ziren Angeluko, Uztaritzeko,
  Ahurtiko eta bertze komentuetarat eta ixiltasunean nahi dute oraino han bizi. Jainkoak lagunt
  eta gida detzala beti!...
  
  MIRIKU ETA SASI-MIRIKU
  Arimako mirikuak luzeki aipatu ondoan,
  nahuzue aipa detzagun bertzeak? Egia erraiteko,
  behinere ez dugu azkaindar mirikurik ezagutu.
  Sasi-miriku zenbeit ba haatik. Biga bederen aipatu behar ditugu hemen...
  Horietarat gabe ez ote diogu haatik bat zor
  Pinatel Jaun mirikuari? Sortzez ez bazen azkaindarra, ez ote zen azkaindartua azkenekotz? Eta
  hala azkaindartua, nun auzapez hautatua izan
  baitzen eta auzapez izan hainbertze urtez! Baionatik adin batean etorria, Portuan bere egoitza
  eginik, etzen azkaindarrik ezagutzen etzuenik:
  Euskara etzakien, bainan errotik atxikitzen
  zion... eta menturaz etzuen euskaraz ere bere
  burua saltzerat utziko, deusik erran gabe! Gizon
  pollita, miriku ezti eta jakina, bihotz handikoa,
  eta osoki Jainkotiarra. Heriotze guti ikusten da
  jaun harena baino ederragorik. Min tzar batek
  ereman zuen, ezagutza osoan elizako guziak
  harturik. Etzuten Azkainen ehortzi, bainan haren
  oroitzapena han da oraino hainitz bihotzetan...
  
  Sasi-miriku frango ezagutu dugu gure denboran: Jainkotipia, Jainkobeltza, Petillou, Daunatua,
  bertzeak bertze. Handienaren heinekoa zen Baltatzar Azkainen. Etzuen eskolarik. Irakurtzen ba
  ote zakien bederen? Ez dugu uste. Etzuen liburuetarik beraz bere jakitatea. Nun kausi halere
  Baltatzar baino gizon artexagorik hezur ateratu
  baten bere tokian ezartzeko? Donibanen, Miarritzen, Baionan eta nun-nahi ibilki zen mirikuntzan
  eta egundaino nihungo mirikuek etzioten gerlarik bilatu.
  Orduko mirikuak etziren oraiko batzu bezen
  minbera... Hezur hautsien antolatzen ere ba
  omen zakien, bainanbatere ez dugu gordeko
  behin hezur bat hautsi baginu, Baltatzar baino
  nahiagoko ginuela Lafourcade ikusi Baionan edo
  Chavannaz Bordelen! Ez da lan bera hezur ateratuaren lekuan ezartzea eta hautsiaren antolatzea...
  Hezurretan bezen trebe zen Baltatzar arrunteko gaitz batzuen artatzen. Etzuen landaretan
  baizik sinisterik eta sekulan etzuen bertze sendagailurik. Guzien buruan, zer-nahi izen latin eta
  graka ukanagatik, sendagailu gehien-gehienak
  
  ez ote dire landaretarik heldu? Huna gure basamirikuaren landare maitatuenak: urtsu-belarra,
  morroina, aragorria, xixari-belarra, erromania
  eta, gutixago haatik, karraskila. Ez dakitenentzat
  nahuzue bi hitzez erran dezagun zer eta zoin
  diren sei landare balios horiek?
  Urtsu-belarrari aigremoine erraiten diote
  frantsesez, agrimonia eupatoria latinez. Bide
  bazter eta pentze, trumilka nun-nahi kausi ditake. Zintzurreko minetan manatzen zuen Baltatzarrek.
  Eztularen kontra ez omen da morroin tizana
  baino hoberik: baratzen batzuetan nahi baino
  gehiago bada. Morroina bourrache officielle da
  frantsesez, borrago officinalis latinez.
  Xixari-belarra tanaisie vulgaire frantsesez,
  tanacetum vulgare latinez, ez da egungo egunean ere arras bazterrerat utzia, ez Azkainen ez
  nihun. Izenak berak erakusten du xixarien kontrako sendagailua dela.
  Aragorria baino landare hedatuagorik ba ote
  da Euskal-Herrian? Ez da beraz harritzeko Baltatzarrek ezagutzen bazuen. Ez du haatik aras izen
  bera orotan: ahagoa erraiten diote hainitz
  
  eskualdetan. Patience da frantsesez, rumez
  patientia latinez. Purgatzeko ematen zuen aragorria Baltatzarrek.
  Bainan ez da landarerik gure sasi-mirikuak
  erromania baino maiteago zuenik. Alabainan
  erromatismentzat manatzen zuen eta ez da
  itsas-hegian eta mendiko ihintzetan ibilki eta bizi
  direnetan erromatisma baino gaitz hedatuagorik. Maino idorrak manatzen zituen erromaniarekin. Romarin da frantsesez, erromania eta rosmarinus officinalis latinez.
  Huna —artean— erromaniaz Gure Herria
  zahar batek zer erraiten daukun: «Landare guti
  da Euskal-Herrian “erremulia” baino maitatuago
  denik. Pollita da, usain ona du, eta dohain hainitz
  badu erromatisma zahar eta holakoen kontra.
  Loreek jauntzietarik zimitzak urruntzen dituzte,
  bertzalde». Eta badakizue Alemanian zeren kontra derabilkaten erromania? Ezkabearen eta
  zorrien kontra...
  Badakigu segurki Baltatzarrek karraskila ere
  ezagutzen zuela, bainan etzuen sobera manatu
  nahi: izitzen zuen karraskilak, behin berak galtxagorri ikusi baitzuen soberaxe bezala harturik.
  
  In medio stat virtus. Zer ote da, bada, karraskila
  (edo karraskaila)? Eskuin eta ezker galdetu izan
  dugu hainitz miriku xaharri eta sendagailu egileri. Batzuen eta berzeen erranetarik iduri luke
  landare mota bat baino gehiago badela izen hori
  emaiten diotenik. Ainhoako aldean frantsesez
  germandrée eta latinez teucrium pyrenaicum
  deitzen den landareari erraiten diote karraskila,
  Giron jaun apez zenaren arabera. Hendaia eta
  Biriatuko aldean karraskila frantsesez yeuse eta
  latinez Squercus coccifera deitzen den landarea
  da. Eta bertze eskualde batzuetan, Sarako adixkide baten paperek diotenaz nerprun prugatif,
  rhamus cathartica. Hau edo hura izan dadien,
  nihork ez dezala nola-nahi har, Michel Labéguerie bezalako jaun miriku argitu bati aipatu gabe:
  pozoina badu karraskilak. Eta menturaz ez leakete orok ihardok Baltatzar batek bezala.
  Erran gabe doa Azkaineko sasi-mirikuak ez
  zakizkala landare horien izen ez frantses ez latinak: zerbeit da euskarazkoen jakitea bera!...
  Harritua gaude Baltatzarrek eztularen kontra
  nola etzuen usuago manatzen idi-mihia, scolo-
  
  pendre frantsesez: menturaz Azkainen orok
  badakitelakotz deus ez dela hoberik...
  Haurrak utzi ditu Baltatzarrek ete heieri bere
  jakitatea. Ez dire haatik aita bezala hedatu orotarat. Bizkitartean batek bederen, Frantxeskak,
  zerbeit egin omen zezaken eta ezta hanbat denbora Biriatuar batek ixtorio hau kondatu daukula: Igande arrats batez, arnoa nausi eta gidari,
  Biriatuko mutil tzar batzuek asto bat ebatsi
  zuten eta Jaun erretoraren portaleari estekatu.
  Mattio, orok ezagutzen dute Mattio, etzen saltsan, bainan saltsa ikusi zuen eta egiterat utzi.
  Horran nun biharamun goizean oihanean zuhaitz
  baten pikatzen hasi orduko gainerat erortzen
  zaion. Mattio gaizoa etzen aise heldu etxerat
  errainetan hartu kaskakoarekin. Buruari eman
  zuen Jainkoaren gaztigua zuela, gazte tzarrak ez
  gibelaturik bezperako jokoan. Bururaino ixiltzekotz etzuen mirikurik deitu behar: etzuen deitu...
  eta norbeit Azkainerat igorri zuen delako Frantxeskaren bila. Ongi egin baitzuen segurki! Hain
  ongi artatu zuen Baltatzarren semeak nun ondoko egun batez, egia zilaturik, Hendaiako mirikuak Mattiori erran baitzion: «Sekulan ez nuen
  
  sinetsiko holako ikaragarrikeria hoin ongi arta
  zezakela Frantxeska batek! Nik ez nuen hobeki
  eginen!». Jeinua badu —edo bazuen— aitak
  bezala...
  Castilla etzen azkaindarra sortzez. Hogoitabizpalau urte bazituen Azkainerat etorri zelarik
  Espainiatik desertur. Handik aski laster Azkaindar batekin ezkondurik arras azkaindartu zen.
  Euskara bera ikasi zuen, frantsesa bera ere ba
  guti edo aski. Castillaren dohaina arras dohain
  berezi bet zen: piko eta sistakoak otoitz batez
  sendatzen zituen! Edo bederen odola geldiarazten zuen! Nihork ez dezala uste izan trufa dugula hori: hainitzek eta hainitzek finkatu, «tieso»
  finkatu daukutena da! Hala nola Etchezarreta
  bizi den batek! Eri bat segarekin pikaturik, Castilla deitu zuen, eta hau bizpahiruretan zeinatu
  zen! Eta betbetan odola gelditu!!! Castillak hola
  hola sendatu omen zituen Senpere Aspeltzeko
  seme bat, pudaz kolpatua, eta Ganix Zigarroa,
  sudurrean egin saki batetik! Eta Castillak zenbat
  holako ez du egin eskuin eta ezker! Erran dezagun sasi-miriku hau gizon prestu bat zela, aho
  onekoa eta elizako urratseri arras jarraikia...
  
  Espainian saludador deitzen omen dituzten
  holako miriku motak eta, Azkue jaun apezak
  bere liburuetarik batean nunbeit erraiten daukunaz, hango Euskal-Herrian ba omen da frango.
  Saludador izaiteko, familiako zazpigarren seme
  behar da, artean arrebarik gabe. Mihi azpian
  gurutze bat omen dute. Castillaren denbora bertsuan, Urrunan bazen holako bat: Xemartin
  Luberrikoa. Adineko azkaindar gehienek ezagutu
  dute eta ikusi: ez dakigu mihi azpirat behinere
  behatu dioten haatik! Dena dela, Xemartin Luberrikoak ere sendatzen omen zuen...
  Emazte batek ere ukan bide dezake dohaina,
  familiako zazpigarren alaba balinbada... artean
  anaiarik gabe. Ez du hainbertze denbora Ezpeletan emazte saludador bat ezagutu dutela. Hauk,
  mihi gainean dute gurutzea!!!
  Ez dute sineste hori Euskaldunek bakarrik,
  Bretinian ere badute. Aitortuko ote dugu ez
  dugula zurezko jainkoetan baino sinesten, guk,
  saludador horietan? Baltatzarrek, ba, senda
  zezaken bere landare eta belarrekin: Ezpeletako
  neskatxari ez ginion behatzaren punta fidatu
  nahiko. Castillak odola geldi ote zezaken ototiz
  
  batez? Segurki Jainkak nor-nahiri eman dezoke
  mirakuluaren dohaina, bainan ez dezakegu
  erran hari edo huni eman diola: Eliza da juje.
  Castilla kolpatuaren ganat heldu orduko, zenbeit
  denbora joaiten zen... menturaz aski denbora
  odola bera gelditzeko. Castillak etzuen dirurik
  galdetzen, emana hartzen ba haatik. Beraz...
  beraz! Bakotxak ikus.
  Badakizue guk sasi-mirikuak deitzen ditugun
  sendagile hauk nola deitzen zituen gure herritar
  Hiribarrenek?
  «Baziren ere bertze aireko-barberak
  Sorgin kontra zuztenak balios indarrak!
  Gaizo zenbeiti zuten ematen buruan
  Etzuketela onik bere mirikuan...».
  Ez ginuke nahi nihork uste izan dezan deus
  sorginkeriarik bazela Castilla gaizoan. Herriko
  apezak behin izan zitzaizkon odolaren gelditzeko
  zer otoitz egiten zuen galdetzerat: hunat zer
  ihardetsi zioten: «Zer otoitz egiten dutan? Nik ez
  dakit egun guzietako otoitza baizik».
  
  Bixtan da Castilla hamazazpigarren mendean
  agertu balitz Azkainerat, laster eta laster D’Arguibel apeza bezala erreko zutela Santizpiritetan...
  
  SORGINAK
  Batere bilatu gabe, Castilla gaizoak huna nun
  ekarri gaituen... sorginetarat. Bada ez ditake
  Azkainez mintza, sorginez mintzatu gabe. Ez
  dugu haatik nahi hemen sorgin ixtorio guzian
  sartu: ito gintazke.
  Bertzalde, sorginen ixtorioa hemen gaindi
  bururen buru ikasi nahi duenak, aski du Gure
  Herria eskuratzea eta ixtorio hori han irakurtuko
  du, luma ederrenaz, lehenik gure adixkide handi
  Apesteguy zenak kondatua, gero Larzabal gure
  herritarrak. Hau da guk erran behar duguna:
  Azkaindarrek orai galduxea badute sorginetako
  sinestea, hainitz denboraz supazterretan ez dela
  bertzerik aipatu.
  Gure xaharretarik zenbat aldiz ez dugu geronek De Lancre famatu haren izena aditu! Nor
  zen, bada, jauntto hori? Henri IV, Frantziako
  erregearen dretxo-zale eta mandatari bat, Bordaletik Euskal-Herrirat sorginen atxemaiteko eta
  gaztigatzeko igorria. Egiaz, memento hartan jendeak predikari kartsu batzuen behar handiago
  
  zuen holako juje baten baino. Gehiago dena
  Frantzia guzian etzen De Lancre zoroaren hautua baino tzarragorik egiten ahal.
  Beha zer erraiten duen hartaz Pierre Larzabalek, berak hainitz liburu eskuetan ibili ondoan:
  «Tipi tipitik sorgin ixtorioetan hazia, sorginez
  idatzi liburu gehienen jakitateaz hantua, gure
  gizonak Euskaldunek berek baino sineste handiagoa zuen sorginkeria baitan. Sorginak airetan
  ibiltzen zirela, haurrak beren sehaskatik ebasten
  zituztela, debruekin ezkontzen zirela, eta holako
  zorokeria batzu nehork etziozkan burutik aterako. Alabainan bai san Agustinen, bai san Tomas
  Akinokoaren, bai bertze frango idazleen irakaspena zen hori. Ezagutua ere zen orotan Sprenger
  izeneko fraile baten liburua, zointan xeheki irakutsiak baitziren Alemanian sorginek zeramatzaten sail ikaragarriak». Horra 1609-ean Baionan
  barna, Lapurdin sartu zen legetiar gizonttoa.
  «Hogoita hamarbat mila arima zitaken Lapurdin orduan. Harrotu, eta ederki harrotu behar
  zituen gure Bordelesak. Hau Larrun puntatik
  Hendaiaraino jauzi egiten ikusi zutela, hura ez
  dakigu nungo xerriaren eriarazlea zela, eta mila
  
  holako estakururentzat, zenbat eta zenbat jende
  gaixo etzuen hilarazi!!!». Azkenekotz apezeri
  jarraiki zen delakoa, baizik-eta «sorginkeriaren
  erroak apezen baitan zirela eta hauk suntsitu
  gabe deus onik etzezakela egin». Hirur apez
  bederen hilarazi zituen. Bat azkaindarra.
  Utz dezagun berritz ere Pierre Larzabal mintzatzerat: «D’Arguibel, Azkainko erretora zen.
  Jadanik lauetan-hogoi urtetan iragana, zentzua
  pixka bat nahasten hasia zitzaion. Bere buruarekin noiz-nahi solasean zagon eta haren mintza
  eta kurri-manerak bitziak ziren. Sorgintzat ekarria, De Lancrek erretor-etxea mia-arazi zuen eta
  huna zer zuten atxeman: egurrezko gurutzeko
  hautsi bat, gaineko adarraz, gabetua! Bazen
  aski. Gurutzen bat hirur adarrekin? Nun zen laugarrena? Erretor sorginak trufaz moztua zuela,
  dudarik nehork ez zezaken izan, De Lancren arabera...». Hortakotz kondenatu zuten D’Arguibel,
  Pierre Larzabalek dionaz.
  Bertzerik erraiten daukue Joseph Nogaretek:
  «Le curé d’Ascain, nommé Arguibel, vieillard de
  75 ans, tombé en enfance, fut condamné sur
  l’affirmation de deux femmes qui dirent l’avoir
  
  vu au sabbat. Le malheureux avoua tout ce
  qu’on voulut». Dena dela, Santizpiritetako elizan
  bere apez-jauntzi guziak kendurik, zaku tzar bat
  ordain emanik, eliza aintzinean hanxet erre
  zuten!
  Nahuzue pollitaren pollitez begien aintzinean
  ezar dezazuegun Paul Vovard jada aipatuaren
  zati bat? «Au début du XVII siècle, De Lancre fit
  mourir trois pêtres, dont un curé d’Ascain, prétendant que ce malheureux se rendait de nuit au
  Sabbat à cheval sur un bâton, après avoir acquis
  le don diabolique de se déplacer dans les airs en
  se trottant le corps avec de la graisse d’enfant
  égorgés...». Holakorik buruan eman ditakela.
  Egia erran, holako sinestea ez ote da eritasun
  bat? Hain aise hedatu zelakotz gure herrian,
  helde, helde ikaragarri bat zela erran ginezake
  kasik! Gure haur denbora batean Azkainen erien
  puntan konda zitazken Gaxuxa Zipitria, izen
  horrekin eta bere begi gorriekin, sorgintzat ez
  zeraukatenak! Sortzez Senpertarra zen Gaxuxa
  Zipitria. Deusik ez dakigu haren aintzinekoez.
  Erromes gorria, bizia esketik biltzen zuen! Bainan hanbat gaixto gure Gaxuxa etxe batetarat
  
  hurbiltzean, hango haurrak eroriko bat egiten
  bazuen eta minartzen, hanbat gaixto Gaxuxa
  etxe baten ondoan iragan-eta, hango urdea eritzen bazen, haren gain joanen ziren bat eta bertzea... eta bertze gerta zitazken makur guziak!
  Ez, hainitzen burutik etzen aise kenduko Gaxuxa
  etzela zuek eta ni baino sorginago.
  Denboraren buruan oraino arras gogoan
  dugu behin zer gertatu zitzaion Malakat-baitan.
  Hango etxetiartsa eriturik, Gaxuxa ikusterat joan
  zitzaion federik hoberenean. Goiz hartan hobeki
  eginen zuen etxean egon balitz segur: Gaxuxa
  etxean sartzen ikusi zueneko, arrunt burutik joan
  zen Malakat eta, jauzian atea hertsirik, oihuka
  hasi: «Sorgin tzarra, zuk eritu dautazu emaztea:
  zoaz hemendik, eta zoaz gako zilo hortarik edo
  ederrak hartuko ditutzu!». Eta Gaxuxa gizoa ez
  baitzen gako zilotik ateratu, astoarenak eta
  mandoarenak hantxe hartu zituen burutik beheiti! Hauzoak orroetarat etorri ez balire, nork daki
  gizon koskak etzuen apo bat bezala han kalituko! Dena dela, josteta Gaxuxari gosta zitzaion
  hamabortz egun ohe, eta Malakati bertze hainbertze presundegi! Erran gabe doa Azkaindarre-
  
  tan erdiak segurik Malakaten alde zirela, auzia
  Baionan xuritu arte bederen... eta ez ginezake
  eria suan eman gero ere etzirela hala egon zenbeit!!!
  Ez dugu Gaxuxaz geroztik, sorginik ezagutu
  guk Azkainen, hura hala balin bazen. Badakigu
  haatik egungo egunean oraino frango eta frangok ipurtargi bat gauaz nunbeit ikustea aski
  dutela sorgin eta sorginkeriez supazterrean, eta
  hauzoan, berehala mintzatzeko.
  Eta ez du hainitz denbora ixtorio hunek gertatua dela. Etxe batean —ez dugu salatuko zointan— urdea zabal-zabala lurrean dagokiote eta
  asearen aseaz ez du higitu nahi. Sorginek «konjuratu» diotela, jabea badoa hauzorat. Hauzoak
  irria eta trufa maite, erraiten dio holakoetan ez
  dela erremedio bat baizik, «behar dela talo burdina suan gorritu eta harekin hirur kaskako
  urdearu buruan eman!». Sinetsiko ote duzue
  hirurgarren kaskako baten beha egon gabe
  urdea sendatua zela eta xutitua?... Bainan munduan ez da gizonik, jabearen buruan sar-araziko
  duenik etzela han den gutieneko sorginkeriarik!
  Eta badugu ustea egungo egunean herriak badi-
  
  rela, Azkainek baino gehiago sorginetan sinesten dutenak! Ez dire Azkainekoak hitz hauk: sorgin-oiloa, sorgin-baratxuria, sorgin-orratza, eta
  bertze batzu! Segur han eta hemen jakintsun
  aintzinatu batzuek hameka ixtorio pollit balukete biltzeko, eta Gure Herriari igortzeko, Azkaindarrak bereak sobera luzatu gabe!...
  
  LAMINAK
  Neguko arrats luze hotzetan gaztainak
  «pinpi-panpa» paderan erretzen ari zirelarik,
  nork ez du Azkainen laminez mintzatzen aditu?
  Bainan zer ziren laminak? Gu baino xaharragoek erran daukutenaz, mixteriozko gizon eta
  emazte batzu ziren eta lezeetan bizi. Ez omen
  ziren gauaz baizik ateratzen. Beren bokata bera
  gauerditan egiten zuten, lamina guziak iturri
  bererat bildurik, lerr-lerro, ilargi xuritan. Beren
  buruzagiak bazituzten.
  Zer heinetakoak ote ziren? Handiena gaitzeru batean sar omen zitaken! Ez du iduri gaixtoak
  zirela: ohoinak, denik ere, Azkainen bederen.
  Senperekoek haatik ez omen zuten ohointzan
  ibiltze beharrik, Jean Barbier zenaren liburu
  baten arabera: hango laminak aberats puxantak
  ziren. Puxantak! Urpean bazituzten beren gaztelu ederrak: ez ditake jaten zuten ogia baino
  xuriagorik: urrezko orraze batzu bazituzten:
  
  laguntzen zituztenak gain-gainetik sariztatzen
  zituzten. Eta ez dakigu zer oraino! Ez, etziren
  holakoak Azkainen!
  Nundik heldu ote zaiote izen hori lamineri?
  Guk ez dakigu: goazen beraz jakintsunetarat. Ez
  dugu ezagutzen Euskal Herriari doazkonetan
  Azkue jaun apez zena baino handiagorik. Huna,
  bada, zer erraiten duen Euskal Herriaren Jakintza
  delako liburuan: «Lamiaren izena Greziarrena
  omen da. Beren Mitolojian Frigiako erregina dela
  diote, galanta eta ederra. Zeus-ek (Erromarren
  Jupiterrek) bere emazte egin zuelarik, lengo
  emazte Herak gorrotoz eta kurrukaz beren
  seme-alaba guziak hil zituen». Erran gabe doa
  nihor ez dela ifernurat joanen hori sinetsi ez duelakotz...
  Lapurdin badire erran-zahar batzu, norbeitek
  lehen-bai-lehen bildu eta argitaratzen ez baditu,
  laster ahantziko eta galduko direnak. Huna haatik zenbeit Haranederreko nausi xahar zenari
  adituak:
  
  «Arrain-saltzaile Bidarteko,
  Dena sorgin Getariako,
  Xokolet-edale Donibaneko,
  Moko-zikin Ziburuko,
  Ohore-nahi Urrunako,
  Arrano-jale Biriatuko,
  Ikatz-egile Sarako,
  Belaun-buru handi Senpereko
  Zoko-moko Azkaineko».
  Harritzeko izanen zen Azkaineko zoko-mokoetan ez baginu lamina ixtoriorik kausitu. Bat
  eman dezagun hemen, pollita delakotz. Uhaldeko harrubian ba omen ziren laminak, lehen. Gau
  guziez ximiniari behera Uhaldeko sukalderat sartzen ziren, «firri-farra», eta han esne-untzi
  guziak husten. Etzezaketen buru Uhaldeko nausi
  gaixoek. Etxekandereak behin bere baitan eginik
  josteta horrek aski iraun zuela, hamar orenetako
  oro oherat igorri zituen eta bera sukaldean gelditu. Berea gogoan, zartain bat eman zuen suan
  olioz betea. Gauerdi zen lehen lamina ximiniari
  behera jautsi zelarik. Jo eskuin, jo ezker abiatu
  zen lamina, leihotik mahainerat, mahainetik
  
  pegartegirat, bainan nihun deusik ezin atxemanez, etxekandreari hurbildu zitzaion:
  —«Zer erretzen duzu zartain hortan, atsotto?
  —Neronek nere burua, lamintto!
  —Zer?
  —Neronek nere burua! Hurbil zaite gehixago,
  ikusteko!».
  Eta hainbertzenarekin, laminari ohartzeko
  astirik utzi gabe, zartaina bere olioarekin besainka igorri zion bi begien erdirat! Laminaren karrasiak! Etxe guzia iratzar-arazi zuten. Erran gabe
  doa lekuak «atxatxo» hustu zituela laminak eta,
  bi jauziz, han zela harrubian, bere lagunen
  erdian!...
  —«Nork ezarri zaitu planta hortan laguntto?
  Nor da hoin tzarra?
  —Neronek nere burua!».
  Eta etzioten lagunek bertzerik ateratu dohakabeari, marruma ikaragarri batzu baizik. Egia
  asmatu zuten halere eta biharamun arratsean
  mendekatzea deliberatu. Etzioten denborarik
  utzi Uhaldeko etxekandreak: heriko erretora
  eguerdi gabe etxerat deitua zuen eta inguruetako zilo guziak benedika-araziak; Aitare eta
  
  Semearen eta Izpiritu Sainduaren izenean!
  Otoitz horiek hil ote zituzten edo urrundu laminak? Azkaindar xaharrenek ez dakite. Menturaz
  Arraioko lamina ziloetarat joan ziren eta han
  kokatu. Uhaldean ez omen da beti geroztik bat
  bakara agertu.
  Uhaldeko laminak hortan utzirik, beldurra
  baitudu Oxobi, Piarres eta So-egile batzuek lerro
  hauk irakurtuko dituztela... eta aski punttakoak
  direla Euskarari buruz... goraxago egin huts
  batez barkamendu nahi diotegu, orai berean,
  galdetu: lamina «ximinia» behera jautsi zela
  erran dugu: zer hitz itsusia! Gisa bereko ixtorio
  batean Jean Barbier zena «su-pizkiaz» mintzo
  da. Hori hitz pollit eta maitagarria! «Su-pizkia»
  cheminée! Bainan idazle handi zenak nundik
  ateratu ote du hitz hori? Berak asmatu ote du?
  Nahi badu, ba: erran dezogun orok ongi-etorri.
  Hitz bat bazterrerat utzi behar ote da, berria
  delakotz? Oro, berri izan dire noizpeit!!!
  
  PURRUXKA BATZU
  Baionako katiximak huna zer dion sineskeriaz: «Sineskeria edo superztizionea da sinestea
  holako jendeak edo holako gauzak baduela botere bat, Jainkoak ez Elizak eman ez diona». Zorigaitzez, hameka eta hameka azkaindar bada
  oraino aise bekatu hortan eror litakenik. Hauxe
  bera ez ote da sineskeria? Behi bati kalitxak
  heldu zaizkonean, aski da gorozti aldaxka bat
  herriz kanpotik ekartzea, bidean ur errekarik iragan gabe, eta aldaska hura heian ezartzea.
  Goroztia eihartu gabe kalitxak eroriko zaizko
  behiari... Eta badire hori sinesten duten azkaindarrak!!!
  Azkainen aditua:
  «Lertsunak lerro-lerro airean doazi
  Beroaren lekurat hotzaren ihesi...».
  Azkainen zenbeit emaztek ttotta aski maite
  omen zuten denbora batez eta ixtoio bat konda-
  
  tzen aditu izan dugu supazterrean. Senpereko
  adorazione batez, hogoi apez lekuko, Azkaineko
  erretorak pario hau egin zuen Senperekoarekin:
  argitik iluna arte Azkaineko hirur emaztek hamabortz pinta aguardient edaten zituztela. Arratsean, etxerat itzuli zelarik, Katalin Beltza deitu
  zuen berehala, eta Senperen zer pario egin zuen
  erran.
  —«Parioa ez dautzugu gal-araziko, jauna.
  —Nor hartuko dun lagun? Gazuza Moko?
  —Ba, jauna: ohore eginen dautzu...
  Hirugarren Manana Motza?
  —Fa, jauna! Bizpahirur pinta hustu orduko,
  elea nausitua du!!!
  Kontrabando ixtorio hainitz balitake Azkainen, bildu nahi lituzkenarentzat. Huna bat. Duela
  ehunbat edo gehixago urte, Mazondo delako
  espainol batek osoki harrituak zauzkan mendirat
  menturatzen ziren guziak: kontrabandixta bezen
  ohoina zen eta arras axola guti zuen nor-nahiren
  biziaz. Jada bazituen bizpahirur gizon hilak Frantzian, eta bertze hainbertze naski Espainian.
  
  Dena dela, horra nun goiz batez Piarres Elizalde
  mugazainak handik edo hemendik zilatzen duen
  Mazondo ondoko gauean zerbeit kontrabanda
  baliosekin irgaitekoa dela Martinaurrenbordan
  gaindi. Gaztea zen Elizalde eta bihotz gaitzeko
  gizona. Aitzindarieri galdetzen diote Martinaurrenbordako inguruetarat igor dezaten zerbitzuz.
  Baietz, hala nahi duenaz geroz, bainan... gertatuko dena haren gain! Horra nola zen Elizalde
  gau hartan Mazondoren bidean gertatu. Ganix
  Handia zuen laguntzat. Birikak bere lekuan
  zituean mugazaina hau ere eta norbeiti kuskako
  baten emaiteko batere lotsa etzena. Bada,
  gauerdi alderat otarditik urrats batzu aditzen
  dituzten bi mugazainek, eta zango punten gainean abiatzen dire harrabotseri buruz. Ilargi
  bafada batean horra nun ikusten bi gizon kargatuak. Hauk ere ikusi dituzte haatik mugazainak.
  Bat haizea bezala ihesari eman zen; bigarrena
  etzen hain lotsakor —Mazondo zen— eta bidea
  segitu zuen, deus ez balitz bezala, mugazainen
  ondoraino.
  
  —«Geldi hor, Mazondo!
  —Hik geldiarazirik beti ez, Piarres!».
  Ez ote? Eta Elizaldek jauzi egiten dio gainerat. Hango borroka partida! Bainan horra nun
  kanibetkaldi batez Mazondok alde bertze iragaiten dion eskuineko eskua mugazainari. Lagunaren orro saminek burutik joanarazten dute Ganix
  Handia eta bere xixparen gibelaz kaskoa arrailtzen dio Mazondori. Berritz gibelat itzulia hogoibat urratsetarik beha zagon bigarren kontrabandixta: Jainkoa lekuko, zirurikan tiro bat igorri zion
  Ganix Handiari, huts egin eta ihesari eman,
  Ganix Handia jarraik zakioken eta tiroa pagaraz.
  Ez: Piarres Elizalde alditxartzen ari zela oharturik, bizkarrean hartu zuen eta, artatzeko, bi jauziz Martinaurrenbordarat ereman. Piarres artatua, bigak, berriz otardirat zirelarik Mazondo
  bila, oro sutan ziren: etzuten Mazondorik atxeman, jada errea zen. Herri guziak ez omen zuen
  atsegin ttikia ukan!
  Azkaindar xahar-xaharretan nor edo nor
  baditake oraino Luis Handia ezagutu duenik.
  
  Haren indarreko gizonik ez omen da gehiago
  ikusten. Nihork nihun etzion uli handirik bilatzen.
  Ez da harritzeko. Behin lau peon ari omen ziren
  harri alimalebati tiraka alde guzietarik eta ezin
  higi. Luis hurbildu zitzaioten, ederki trufatu... eta
  berak harria galtzarrean bere tokirat ereman, bi
  liberako ogi bat bezen aise!
  Handiagokoa Landesetan egin omen zuen
  behin. Adixkide baten etxerat joana zen pestalier. Hain xuxen pesta guzia omen zen «eliza aintzinean zen kanoi zahar bat zoinek doidoia higi».
  Errotak haxetaraino sartuak zituelakotz, nihork
  etzuen kanoia higitu astelehenean. Astearte goizean ere ez. Eta horra nun eguerdi alderat fama
  hedatzen den arratsaldean Euskaldun batek higituko duela eta hamar metretarat eremanen! Ba
  ote? Arratsaldean mila Kaskoin baziren kanoiaren aldean, beren kapelu handiak buruan... eta
  jada trufa ezpainean! Luis Handia agertu zen,
  oro bazter-arazi, kanoia terrepente bere ziloetarik ateratu eta han-harat ereman ondoan...
  uzkaili.
  
  Arratsean, ostatuan, zer-nahi ohore egin zioten, mozkor-arazi ere ba —omen— nihork halere
  gerlarik bilatu gabe. Quo pentsi!
  
  DURRUTY ETA HARANEDER
  Itsasotik ginenian
  Sartu gure familian,
  Azkaingo herri noblian
  Zer zen gertatu nuen aditu
  Bi notablien artian:
  Nola ziren justizian
  Sartu hitz baten gainian
  Donibaneko hirian...
  Donibanen zer gertatu,
  Gauza nola zen pasatu,
  Behar dugu deklaratu.
  Bazkal-denbora bere gogora
  Durrutik ez du pasatu.
  Konpainiaz da trufatu,
  Xitxi, saltsa eta fruitu,
  Guziak iretsi ditu...
  
  Huna nola zen afera,
  Jin zirenian kafera,
  Etorri zen Theodora,
  Sei lagunena, neurri ona
  Eman zuen mahainera:
  Durruty saltatu bera,
  Lehenik agorrientera
  Ongi beterik kikera.
  Lauek zutenekotz hartu
  Agorrienta zen finitu,
  Bi xorta gabe gelditu.
  Hori ikusiz Durruty irriz
  Zitzaioten abiatu.
  Haranederri gaitzitu:
  «Ergel xirtxila zer duzu?»
  Hitz hortaz du ajornatu...
  Ez den bada nardagari
  Norat joan den jaun hori!
  Ez fida musde Lacori.
  Noges sarjanta, gizon galanta,
  Hartu du kontseilari.
  Ai, zer sujeta gidari!
  Saltsa tzarren xuxentzari
  Hori da beti ibili...
  
  Errozu musde Nogesi
  Gizon bihotzgabe horri
  Nere partez goraintzi.
  Gizon mendratzen jende tronpatzen
  Ari izan dela aski:
  Zor pagatzen dadin hasi,
  Bertzeak bere gisa utzi,
  Edo doala ihesi!
  Jujaz naiz estonatu
  Lekuko xoil bat aditu
  Halere du kondenatu
  Unus testis, nullus testis,
  Zizeronek erran du;
  Legia gida har zazu,
  Bi lekuko behar tutzu
  Bertzela deus ez zira zu!
  Aspaldikoak dire pertsu hauk: ehun urtetarat
  doazke; bainan zer gatz-biperrak dituzten
  orano... Noges batzu ezagutu dituztenentzat.
  
  ITZAL ETA ARGI ZONBEIT
  Pazkagi hoberenetan iraka sor ditake: ez da
  beraz harritu behar Azkainen ere ukan bada Jean
  Baigorri bat... Mila zortzi ehun eta hiruetan