Artikulu bilduma - 10

  bazela gordetua, barrandan bere zokotik, ahierkundez betheak, harrigarriko neurriraino gaizkorrak, akhulu zizta baten gutizian.
  Zer erran nien ene idazki hartan heien bihurria minberatzeko, beren yaidura tzarra sumintzeko? Eskualdun berriek badutela bortxaz beren
  mintzaira eta idaztietan, halako gogortasun bat
  eta haren leguntzeko eta eztitzeko yuan behar
  luketela urthe-bakhotx denbora baten iragaiterat herri eskualdun batean, eta berehala ikhusi-
  
  ko luzketela ondorio miresgarriak. Yende horiendako afrunt gaitza, hori!!
  Nihauk erran dut bizpahiru aldiz hemen
  berean, zertako dauden ixilduak eskualdun
  berriak, beren idaztiak agertu gabe. Eta nehor ez
  da bozkariotzen ni bezala norbait abiatzen delarik idaztio batekin. Atsegin goxoenarekin ikhusi
  ditut lehenbiziko aldiz Gibel-aundi eta Xerroxin,
  beren idazti arras pollitexan.
  Bainan ohar amultsu bat ez da herra eta
  oldar gorriarekin ihardoki behar, hitz larriak
  oihukatuz, eta egia ez diren gauzak erranez eta
  hedatuz. Eta gehiago dena, hek beren izenak
  kukutuak izengoitiaren gerizan, eta ene izena
  yakinikan, ni agerian, beren pezoinetik hirristu
  dremendenik gabe harri ukhaldika, eskua gordeturik.
  Yauntto horiek yoko pollit horri esker nahi
  izan dute deneer yakinarazi gizon urguluntzihanpurutsu bat nizala, eta idazti azpiko hitzak
  ezartzen dituztala yendearen harritzeko... ba eta
  ere ene mintzaira yitu edo buhame eleak direla!!
  
  Zer pertolikeriak, itsuskeriak... eta gezurrak
  ez dituen erranarazten ahierkundeak, liphistan
  ari direlarik yende gaitzikorrak! !
  Ene adixkideeri nere esker beroenak, eta
  samurtu gabe ar giten guziak lanean gure eskuararen xutitzeko sailetan, bakhotxa bere heineko
  ahalaren arau, denak bake eta laguntasun hoberenean, gaitzitu gabe eta gibel-asmurik gabe,
  deplauki eta leialki mintzatuz.
  Guazen beraz aitzina, sathorrak utzirik bere
  munutsetan...
  (La Voz de Navarra, 1933/2/28)
  
  LIBURUXKA YORI BAT
  Erraiten ohi da liburu ttipietan haundietan
  baino gehiago ikhasten dela, zeren eta lodiegi
  direlarik nagitasun eta izidura poxi batek nausitzen gitu, ustez eneatuko girela, ahamen haundiskoa delakotz. Bainan, ñimiñoak direlarik,
  errexki iresten ditugu.
  Yateko gutizia haundirik ez duenari berdintsu
  gerthatzen zaio, aphairu haundi bat ikhusten
  duelarik mahain gainean, asmatuz yaki hek
  guziak iretsi behar dituela. Eta gosea ttipitzen
  edo itzaltzen zaio, nun ez duen iguintzen eta
  okhaztatzen begi aitzinean dituen hazkurriak.
  Bizkitartean, zati poxika bat bestearen ondotik
  emanik, handik izpi bat, hemendik bertze miko
  bat, azkenian yaten du uste ahal zuen baino
  gehiago.
  Horra zer gertha ahal ditaken irakurle nagieri Eskualdunen Loretegia-rekin, Pierre Lafitte
  yaun aphezak, Ustaritzeko apezgaitegiko eskuara erakasle aiphatuak idaztia.
  
  Hauxe da liburuño goxua eta mamitsua!
  Eskuetatik ez daiteke utzi, hain da ederra bere
  eskuara, eta gero zathi guziak aitzineko denboretako eskual idazle hoberenetarik hartuak,
  bakotxa Lafitten ohar argituak azpian.
  Hasten zauku Bernat Detxepare-kin, eskual
  idazleen artean lehenik abiatu zena gure mintzaiaren hedatzen liburutan. Bere Linguae Vasconum Primitiae da lehenbiziko liburu eskualduna, 1545-ean argitaratua. Nafarroentzat ohore
  haundia, ezen gutarra baitzen, Benabarrekoa,
  Ehiaralarren sortua. (Ene sor-herritik hurbil,
  auzokoa erran ditake).
  Axular haundiaz ere mintzo da, nola ez?
  behialako eskual idazle hoberena, aiphu haundikoa, eta denek haren Gero miresgarrian ikhusbide eta ikhasbide hutsenak eta garbienak aurkitzen dituztenak eskualtzale yakintsunek. Hau
  ere Nafartarra, Urdazubin sortua, bere aphezgoa
  Iruñen egina, nahiz bizi gehiena Saran iragana
  zuen, hango elizako erretorgoan. Huna Axularren egi hits bat, «Baldin egiten balitz euskaraz
  hanbat liburu nola egin baita latinez, frantzesez
  edo bertze erdaraz eta hitzkuntzaz, hek bezain
  
  aberats eta konplitu izanen zen euskara ere, eta
  baldin hala ezpada euskaldunek, berek dute
  falta, eta ez euskarak».
  Bethidanik eskualdunak bere mintzaira
  gutiesten!
  Alo, eskualtzaleak, lehia zitezte liburutto eder
  horren eroaterat: hor kausituko dituzie erakaspen ederrenak zathi laburretan, eta ez eneatzeko gisan eginak.
  Lafitte yaunari goresmen bizienak igorri
  ondoan, hemen gaude aiduru noiz agertaraziko
  othe duen Euskaldunen Lorategia-ren bigarren
  zathia, lehiakara erosteko, eta haren sail mamitsuetan goxatzeko eta loriatzeko. Yin daila zalhu.
  (La Voz de Navarra, 1933/3/12)
  
  ORAIKO ESKUARA
  Nor nahiri galdegiten balinbadugu (alde bat
  utzirik gure mintzaiaren gora-beheretan yarraikiak direnak) hea noiz uste duen eskuara garbikiago idazti den, lehengoen artean edo oraikoetan, ezbairik gabe ihardetsiko daukute aitzinekoak hobeagoak zirela.
  Eta bizkitartean ausartatzen gira erraiterat
  ez dela hala, nahiz erran hunen sinetsaraztea
  arras neke ditaken gehienentzat.
  Guk erran nahi duguna da, lehengoek hitz
  arrotzak nasaiki ibiltzen zituztela bere idaztietan, eskuarazko hitzak ukhanikan ere bere xede
  eta asmoren argitzeko, alde bat utzirikan
  gureak.
  Eta hain eskualdun garbiak izanik behialako
  idazliak, zertako ibiltzen zituzten hainbeste hitz
  erdarazkoak? Ohar huni ihardesteko luzexko
  beharginezake mintzatu; bainan erran dezagun
  laburzki, latin, frantses eta espainiako mintzaira
  erdareri, arras lothuak eta atxikiak zirela denbo-
  
  ra hetan ustez eta pollitagoak ziren hitz arrotz
  horiek. Orai ere hortaik bada zerbait.
  Axular-ek berak, garbiena izanikan ere denen
  artean, zonbat hitz erdaldun ez ditu bere Gero
  aiphatuan, yakinikan ere berak bazirela gauza
  bereko eskuarazko hitzak.
  Trabaillua, borondate, mantenua, lengoaia,
  intencione, lana, onezia, hazia edo hazkurria,
  mintzaira eta xedea-ren ordez ibili zituen ausarki. Deithoragarri da bainan egia ere lehengo
  idazliak hobendun direla eskuarar eratxikiarazteaz hainbeste eta hainbeste hitz kanpotiar gure
  mintzaira ederra emokatuz ilhunduraz bere garbitasun disdiranta.
  Ni aspaldidanik ohartu nintzan hortaz, eta
  horra nun gauza bera erraiten daukun Lafitte
  yaun aphezak, eskual idazle miresgarriak, bere
  Eskualdunen loretegi liburutto ederrean. Ohar
  hori argitarazteko emaiten dauku liburu hortan
  parrez-par Leizarraga eta Duvoisin-en Evangelioaren zathi bat eskuararat itzulia, bakotxak bere
  moldean; ikhusarazteko, berak dion bezala,
  nolako bidea egin duen eskuarak hamaseigarren
  mendetik hunat.
  
  Bainan horrek erran nahi ahal du behialako
  edo aitzineko idazleak gutietsi behar ditugula?
  Neholere.
  Idazti eder horietan, bereziki Axularren, kausitzen edo aurkitzen ditugu ere anitz hitz galduak edo baztertuak direnak, bai eta ere inguru
  ederrenak eta hutsenak mintzaiaren mami berekoak, trebeki eta legunki erranak, dakienaren
  nausitasun eta aisetasunean.
  Eta harritzeko da nola hamaseigarren mendetik geroz zoin guthi aldatu edo bertzelakatu
  den eskuara. Etxepare edo Axularren mintzaira
  oraiko ber-bera iduri zitzaigu, Garazi aldeko edozoin atso ezpainetatik atheratzen dena, elhausturia ahotik burustian badariolarik... mikoÑo
  soberaxe xurgatu ondoan.
  (La Voz de Navarra, 1933/3/25)
  
  ODOLAREN LOKHARRIAK
  Azken egun horietarik batez bidaia labur bat
  egin nuen bazkalondoan, autobus batian lekia
  harturik, eta kausitu nintuen ene ondoan
  bidaiant lagun, bi eskualdun: bat gipuzkoarra,
  aspaldian Nafarroako ipharraldean bizi dena, eta
  bestea baztandarra. Heien eskuara solasian
  sartu nintzan berehala, eta gizonak bozkariatu
  ziren ikhustean nola señoritoak ere badabiltzala
  eskuararen alde, bathere gutietsi gabe gure mintzo ederra, bainan goresteketan garraitiak berari.
  Nik bi eskualdun kausitzen ditutalarik bere
  mintzoan eleka, berehala lotzen niz heiekin solasian, hori baita ene atsegin goxoena. Eta aldi
  huntan ere hala nahasi nintzan beren solasaldian.
  Horra beraz, hiruak danba, danba, eskuaraz;
  ni bethi bezala ikhusarazten gure elearen edertasuna eta bere hitzketa nasaia. Europako hizkuntzen artean nasaiena bere baitako hitzetan.
  
  Eta ikhustekoa zen nola hiruak elgartaratu
  ginen, bihotzak haizu utzirik, anaitasun hunkigarrian. Bainan, zer du gure minzairak, gure yendaki edo arrazak, gutarrekin aurkitzen girelarik
  berehala gure baita erakusten dugula, gure barneko atheak zabal-zabalak idokitzen, yitea eta
  izaitea agerian ezarririk?
  Odolaren deia! Zer indartasun neurrigabekoa
  duen, zer lokharri azkarrak dituen eskualdungoak, hain tinki atxikarazteko gutarteko estekamenduak!
  Ene bidaia laburreko gaizo lagunak harrituak
  eta loriatuak zauden entzuteaz ene laudorio
  haundiak eskuarari eta gure arrazari; eta berek
  erraiten zauten: Ba, ba; eskuara bezalakorik ez
  da eta eskualdarrak munduko gizon adoredunenetarik, lehenbiziko herrunkakoak.
  Doi bat eskolatuak giren eskualdunek behar
  ginezake asmatu zer ikhusbide eta ondorio ederrak eman dezazkeen yaun edo señorito baten
  mintzatzeak kartsuki eta suharki yende xeheen
  artean, gure mintzai ederrean, zeren eta hek
  ikhustean yaunek gohoratzen eta onhesten
  dutela, asmatzen dute aldiz ez ditakela hain
  
  gutiestekoa nola sobera ardura aditzen duten
  bezala zonbait yendexkilen artean.
  Hitz batez. Eskuararen gohoratzea eta hedatzea hiri aundietarik abiatu behar dituke. Herriak
  eta herrixkak etzuketen gordeko eskuara, ustez
  eta artzainen elea bakarrik denetz, eta guri
  yarraikiko ziren. Ikhus dezatela ohore haundian
  dugula gure hitzkuntzaren mintzatzea, kopeta
  xut urgulluz, ez burua aphaldurik bihotz xumeen
  araberan.
  Hori eginez pitzaraziko dugu odolaren deia,
  den lokharririk azkarrena zernahiren ardiesteko.
  (La Voz da Navarra, 1933/3/28)
  
  LARREKO ADIXKIDEARI
  Atseginekin irakhurtu dut zure atzoko idaztia
  zointan erraiten zinuen nola norbaitek ohartarazi zintuen nik ibiltzen dutala laborari hitza nekazariaren ordez, bekhatu itsusi baten hobendun
  izan banitz bezela.
  Badakizu eskuararat doi-doiak abiatuak direnak (ez othoi uste zure ohartzaleaz mintzo nizala) arras minbera direla eskuararen garbitasunarenganik. Eta horiek ez dutela ene eskuara
  arrunt ulertzen, zeren eta ikasle berriak izanik,
  oraino mendiz haraindiko mintzoa gutiago ulertzen ahal dute, eta hortakotz bethi oharka ari
  dire.
  Baina zer nahuzu, halere ausartatzen niz ene
  luma haizu ibilaraztea, heien barkamenduarekin,
  eskuararen amodioz.
  Gure artean nekazari hitzak deus besterik ez
  du hau beizik erran nahi, erderarat itzulirik. Dificultador...
  Baditeke laborari, guk ibiltzen duguna, latinezkoa denetz, ezen hala iduri du, bainan guk
  
  hitz hori utzizkioz bertze bat ibil ginezake. Lurgintzaria.
  Labore, labe eta orhe-tik egina edo osatua
  dela diozu, eta hala iduri du, doi bat oldoztu
  ondoan. Bainan emazteki harrek erran zielarik
  «gaur laboreak ditugu», ez othe zuen erran bahi
  «gaur lanak ditugu»?
  Eta, nola bertzalde, eratxiki, nola elgartaratu
  labeko lanak lurgintzako lanekin?
  Onhart ditzazu ene agur amultsuenak.
  (La Voz de Navarra, 1933/3/31)
  
  ESKUARAREN IDAZTEAZ
  Lerro hauk abiatu baino lehen yuan dalla
  aitzinetik aithormen bat, deblauki errana, gaitzikorrek ez dezaten uste heien makhur xuxentzaile edo kitzikatzailea nizala bakharrik.
  Aithortzen dut nik ere denen araberan badituala nere hutsak, eta ene herriko baserritarren
  ondoan, mintzaiari doazkon trebetasunetan
  anitz ikhastekotan nizala; bai eta ere heien
  artean yakintsun hoberenarekin baino gehiago
  argitzen dutala ilhuntasun zonbait balinbadut.
  Anitzek uste dute eskuara untsa idazteko
  aski dutela hitztegietako hitz guziak yakinez
  gogoz edo apuñatik. Eta ez da bathere hala.
  Ene ustez hitzen ikhastea bezain beharrezkoa da aditza edo verboa, egindura, eta itzuliak
  eskualdunki ibiltzea, zeren eta hitz batek hitzaldi batean erran nahi duena, beste batean, bera,
  lekhuz kanpo da, funtserik gabekoa.
  Ikhusbide anitz ezar nezazke hemen, bainan
  irakhurleak enhea ez diten herabez ez ditut lerro
  
  hauk luzatu nahi hedadura haundiskoa emanik
  ene oharreri.
  Buru-hausteak izan ditut zonbait aldiz idazti
  batean hitzaldi bat ezin arras ulertuz, bere itzuliaren ilhundura ezin argitaratuz, xuxenki yakiteko zer erran nahi othe zuen, eta ardurenik azti
  batek bezala bere mamia athera beharrez.
  Hortakotz erran dezagun berriz ere, behin
  bethikotz, baitezpadako eta ezin utzizko beharra
  dela urthe guziz iragaitea ahal den ephe luzeena
  herri eskualdun huts batean, baserritarren solaseri garraikirik, eskuara garbi, trebe, eta gurbil
  ikhasi nahi duenak. Liburuen ikhasgaien eta
  errint-erakasleen ondotik hori behar lukete egin
  guziek, urthean behin.
  Zer mirakuluzko ophutzak, zer mozkin
  nasaiak ez lezazkete bil! Uzta ederragorik ez
  dezakete ametstu.
  Nihauri gerthatu zautana erraiten dautzuet
  irakurleak; eta ene ikhusbidea yarraikirik zihaurek froga zinezkete nik erranak.
  Eta lerro hoon ondotik erran behar dut aspaldian gogoan ninduana, Irular gure adixkide idazleaz. Bere eskuara arras lakhet zait; garbia,
  
  ernea eta bakhuna, hain gisa goxokoa eta argia,
  nun mendiez bi aldetako eskualdunek ulertzen
  ahal dutena errexki, dremendenik neketasunik
  gabe.
  Eta harrigarriago dena; eskuara ikhasi omen
  du, ez amaren besoetan, bainan muttiko tarrotua zelarik. Ez daiteke sinhets bere elheketa eta
  idaztieri oharturik, ez dela haren sor mintzoa.
  Barkha nezazu, Irular, zure matelak gorriarazi baditut izpiño bat, bainan egia erran behar da
  oroz gainetik, lausenguak alde bat utzirik.
  Nolako aita, halako semea.
  (La Voz de Navarra, 1933/4/9)
  
  LABORARI ETA LURGINTZARI
  Larreko adixkideak galdegin dako yaun bati
  eskuaraz anitz dakiena, omen, bai eta latin,
  greco, eta hebreoa ere, hea argi dezan laborari
  hitzaren ithurburuak.
  Nik ez garbiki ulerturikan ere xuxenki zer
  erran nahi duen, argi doi bat athera dut lurgintzari hitzari lothu denean.
  («Norbaitek uste du lurgintzari erran» (?) «Ez
  du ordea adiaztuko: lurgina, zer da?» ... dio yaun
  horrek.
  Norbait hori ni bainiz, ihardetsi behar dut nik
  ez dutala ezagutzen lurgina, baina lurgintza bai
  (=labranza) Benabarre eta Laphurdin ezagutua.
  Eta lurgintzatik lurgintzaria deitzea lurreko lanetan ari denari perttolikeria bat othe da?, Haundiagorik ez balitz!...
  (La Voz de Navarra, 1933/4/24)
  
  DEUNA EDO DONEA
  Euskel-batzarkide izenarekin azpian, atzo
  agertu idaztian galdegiten dauku eskualtzale
  batek hea zoin ditaken eskual garbiago, donea
  ala deuna, santo hitzaren ordezkoa.
  Nik ez ditut liphistarik pitzarazi nahi, ez eta
  ere burukoi agertu baten edo bertzearen aldez,
  bainan bakharrik nahi nuke argitasun doi bat
  emaiteko xedean, agerrarazi zonbeit berri izen
  horri buruz, bederen Nafarroan eta Benabarren
  ibiliak, lehen eta oraiko egunetan.
  Erran dezagun aitzinetik XVI-garren mendean
  Iruñeko paper zaharrek erakhusten daukutena.
  Denbora hortan oraiko San Saturnino eliza deitzen zuten «Iglesia de Jaun done Satordi». San
  Gregorio-ko dorreari «la torre de Don Gergori».
  Ohartzekoa da Benabarren, Laphurdin eta
  Xuberon nola deitzen duten Santiago eguna.
  Yandenaki, (Yaundone Yaki = santo seor Yako).
  Ene sortherrian (Luzaide) galdegiten balinbaduzue noiz diren herriko bestak ihardetsiko dauzutue (sic): «Yandenakitan» (Santiagotan).
  
  Ikhusten dugun bezala mendiez beste aldekoek,
  (eta bai ere Iruñekoek lehengo denboretan),
  bethi yaun ezartzen zuten done aitzinetik.
  Huna bertze eskuarazko saindu batzuen izenak oraiko egunetan deitzen dituztenerekin.
  Yandone Petri, San Pedro. Yandone Mikelan,
  San Miguel. Yandenani (yaun done Joani), San
  Juan.
  Barkha nezazu Euskel-batzarkide yauna, nik
  ez dautzut emaiten ahal argitasun gehiagokorik,
  zeren eta ez bainiz bathere maisu bat zuk hain
  amultsuki eta bihotz onekin uste duzun bezala.
  Bainan halere barne zolatik agerrarazten
  daizkitzut esker saminenak zure onheziak ene
  eskual sail xumeetan ikhasarazi dauzkitzun gai
  goresgarriak.
  (La Voz de Navarra, 1933/6/10)
  
  ESKUARAREN IKHASTEAZ
  Ez dezazuela asma, irakurleak, nik erranak
  baduela den gutieneko hanpurus erakasnahia,
  zeren eta eskualdunen azken lerroan edo
  herrunkan nizalakotz. Bainan halere bakhotxa
  haizu baita bere gogoetak agerrarazteko, ausartatzen niz erraiterat zoin diteken ene ustez bide
  errexena eta hoberena eskuara untsa ikhasteko.
  Erran nahi dut. Académico eta yakintsunena, ala
  menditar eskualdun hutsen solasena.
  Nik ikhasten hasi behar banuke dremendenik
  durduzarik gabe hauta nezake eskualdun menditarren solasaldiak, academicoaren ordez. Bainan
  aithormen hunek behar du argitasun bat. Academikoak edo yakintsunak eskuara sortzetik ikhasia balinbadu: ohakoan, amaren bularretan,
  errainten ohi den bezala, ordian ezbairik gabe
  hori ditake bide hoberena, zeren eta mintzaiaren
  yabetasunari elgartzen zaiolakotz yakintasuna.
  Yakintsuna eskualdun berria balinbada
  nihondik (yakin dezala nahi duena), ez da mintzatuko menditarraren trebetasunarekin; eta
  
  egindura, itzulikak eta aditza harek baino erneago eta garbiago ibiliko ditu, nahi ala ez.
  Nahiz anitzek kausituko duten poxi bat arradoa edo ausarta ene sineste hau, ni xede hortarik ez niz kantitzen ez eta kordokatzen, gogoan
  atxikitzen dutalakotz erakaspen haundiko ohar
  hau.
  Eskual idazle yakhintsun guziek eskuarari
  lothu direnean, bere liburu eta hitztegi ederren
  moldatzeko, zoin ithurrietan edan dute beren
  yakitatea, nun bildu dituzte gaiak, nori eskatu
  diote argitasunak, nun alhatu beren adimendua
  eta gogoa? Hitz batez, Norat yuan dira eskuararen ikhasterat? Menditarren ganat, eta heien
  artean zaharrenetarat, aitaxo eta atsoen ganat.
  Horra eskualtzaleen yakitasunaren egiazko
  ithurburuak.
  Luciano Bonaparte berak ez balitz egon
  hamalau urthe eskualdun herrietan bethi solasian menditarrekin, egin ahal luzkea egin dituen
  lan ederrak? Ez, eiki.
  Yakina da, liburuetarik eta erakasleetarik baitezpadako beharrra dutela eskuara ez dakitenek
  eta eskualdunekin mintzatzen ahal ez direnak.
  
  Bestenaz, nola abia, nola begiak idok, nola
  ikhasten has? Itsuak kudeatzaile eta akulatzaile
  gaberik ez du urratserik eginen.
  Bainan erran dezagun ere. Denek, ohakotik
  dakigunek ala geroago ikhasi dutenek, bethi irakurtu behar ginuke, ahalaz, sortzez eskualdun
  direnen idaztiak.
  Mendiko ithurri zurrustatik goxoago zaikigu
  edatea ezenez etxean bildua dugun untziko uretik. Ez dea hala?
  (La Voz de Navarra, 1933/6/21)
  
  ESKUAL IDAZTEAK
  Ohartu niz VOZ DE NAVARRA-k leku bat berexi diela bere orrietan eskual idaztiendako, EUZKADI-k eta EL DIA-k egiten duten bezala. Arras
  untsa da hori, zeren eta gure mintzaira irakurtu
  nahi duenak egun guziz, badaki nun hatzeman
  edo aurkitu bere gutiziaren ardiestea.
  Eta neri iduritzen zait ez dela sobera hedadura haundia eman behar anitz idazti egunian ezarririk. Aski da oraiko heinean emaiten dituenak,
  bertzenaz orri bat oso-osoa ikhusirik irakurleak
  utz lezake geroxeagoko, eta azkenian, ahantzirik, bathere irakurtu gabe geldi litake. Ez giten
  athera oraiko neurritik, hastapenean bederen.
  Etzauzea berdin iduri, idazle lagunak?
  Mahain baten gainean yakiak sobera nasaiki
  ikhustean gosea aphaltzen omen da, hek denak
  iretsi behar ditugula asmatzean. Beraz, irakurleari bazka edo hazkurria eman behar zako poxika, ahamenka, ez dadin haste-hastetik ase.
  Emeki, emeki yan dezala gohaindirik gabe.
  
  Nafarroako ipharraldean baditezke seurki
  anitz eskualdun garbi ederki idazten ahal dutenak, bainan herabeak ea uzkurtasunak lotsaizun
  ditu zonbaitek izitzen dira beren izena, alegiazkoa izanikan ere, moldetako letran ikhustea.
  Ba eta anitzek uste dute beren idaztien agerrarazteko behar dituztela aphainduraz eta edergailuz bethetu, ustez eta hola ederragokoak
  izain diren. Eta ez da bathere hola, yaunak.
  Idazti behar da giren herriko bakhotxaren
  mintzaia gisa berean, laoki, aphaindura bortxatuetarik ihes eginik. Hori da eskuara ederrena,
  ba eta lakhetagoa, goxoagoa eta hobeki ulertzen
  dena.
  Berehala ezagutzen dira lehenbiziko lerroetarik landa, idazti herrebesak, nahas-mahas handik eta hemendik harrapatu hitzak, metatuak
  alderdi guzitakoak, eta hain beste buru-hauste
  emaiten dauzkigunak ezin garbiki ulertuz zer
  debru xuxenki erran nahi othe duen.
  Alde bat utzi behar dira nahasmendu horiek,
  zeren eta idaztiak edertu nahiz itsuten dituzte;
  eta gerthatzen zaiote nexkato lakrikuneer bezala: beren ezpainak gorriturik eta begi ondoak
  
  ilhundurik, ustez eta pollitagoak direnez, beren
  egiazko edertasuna kukutzen, higatzen eta
  andeatzen dute.
  Mintza giten beraz garbi eta lañoki gure aitametataik ikhasi ginuen mintzai ber-berean.
  (La Voz de Navarra, 1933/11/8)
  
  BENABARREKO ESKUARA
  Bakotxari, yakina da, iduritzen zaiko bere
  herrialdeko eskuara dela ederrena eta garbiena,
  goxoago zitzaiolakotz.
  Eta, zertako ez erran? ni ere ahulkeria hortan
  eroria niz, bainan ez itsuki, ene ustez, zeren eta
  gauzak argi eta berme ditugulakotz gure ustekeriaren finkatzeko, hein batian bederen.
  Mendiz bertze aldeko eskualdunen arthean
  bethidanik izan ditu errekesta eta goresmen
  haundienak Benabarreko eskuarak.
  Eta ez da bathere harritzeko.
  Dakizuen bezala, irakurleak, Benabarre
  hango eskualherriaren erdian da kokatua, eta
  eremu haundienekoa ere.
  Beraz, ez da kotsatua Biarno-ko eta itsas
  aldeko arrotzkerietatik, Xubero eta Laphurdi
  bezala.
  Bere zedarriak edo mugak, Gipuzkoari gerthatzen zakon araberan Espainiako aldean, inguratuak eta gerizatuak ditu eskualdunez.
  
  Baionako astekari Eskualduna-k bere aurthengo Almanakan eraiki du zoingehiagoka bat
  koblakarien arthean, eta lehenbiziko sei sarituak
  Benabartarrak izan dira.
  Lehen saria irabazi du E. Erramouspe aphezgaiak, Bankarra «Arranoa» bere lan ederrarekin.
  Ez da harrigarri Banka-ko seme batian. Bazakien zerbait horgo eskuaraz, «Oxobi» idazle aiphatuak orai hogoi urthe phertsu batian Paris-tar
  eskualtzale bati erraiten zakolaik eskuara nahi
  bazien untsa ikhasi egon zeila artzain lau bortz
  urthe Bankan.
  Ba, Luzaide-tik ere gauza bera erran daiteke,
  gure auzokoak baitira Bankarrak. Bi herrien eremuak zedarri berak berexten ditu.
  Bigarren saria Baigorriar batentzat. Hirugarren saritua Ezterenzubi-koa. Laugarrena, berriz,
  Erramouspe Bankarrarentzat. Bostgarrena, Irulegi-koa; eta seigarrena Eiharalarrekoa. Detxepare
  lehenbiziko liburu eskualdun egilearen herrikoa,
  1545-an agertua.
  Ageri da berriz ere Garaztarrek beren eskualdungoaren omena ez dutela arinki eta funtsegabez ardietsia.
  
  Bozkario eta atsegin haundiarekin ikhusi
  ditut ene herriaren auzoko horien sariztatzea.
  Gora ziek, Benabartarrak!!
  Baigorri, Banka, Irulegi, Eiharalarre, Ezterenzubi!, zer xoko miresgarritan zizten kokatuak,
  zer mendi ederrak zien bazterretan,zer ordoki
  pollitak!
  Zaudezte bethi eskualdun, arrotz galgarri
  ohidurak ez daiztela sekula sar; ihes egin zizte
  kanpotiar kotsutik.
  Eiharalarre, Banka eta Ezterenzubiko erreka
  xoko hohietarat ez dira hedatuko ez arrotz ohidurak. Mendiak gerizatzen zituzte: lekhu lilluragarrri horietan zirezte gordeak zoriontasun
  goxoenean.
  Zuen bakhetasuna eta aiseria ezagutzeko eta
  gehiago maitatzeko behar zinukete doi bat ikhusi bertze herrialdetako biziaren nekhetasunak,
  pairamenak, oinhazeak eta hertsurak.
  Oraiko gizon adimendu argikoenek erraiten
  daukute, ikhusiak ikhusi, mundu huntan ardiets
  ditaken zoriontasunik egiazkoena lurrian bakarrik kausi ditekeela. Erran nahi dute: lurgintzan
  edo laborarigoan.
  
  Zaudezte beraz, hor, etxaldeari lothuak eta
  yarraikiak, eskualdungoa izpirik galdu gabe
  mundu higuingarria alde bat utzirik.
  Donabartarrak, Garaztarrak ez gal, othoi,
  gure eskuara maitea.
  (La Voz de Navarra, 1934/1/30)
  
  ESKUARA GARBIAZ
  (Benabarreko eskuaraz)
  «Kai-alde» Mutriko’tar idazle baten oharrak
  irakhurtu ditut EL DIA’ko Euskal gaietan «erriizkerari buruz», idazburuarekin agertuak.
  Erraiten duzu, «Kai-alde» yauna, herrietako
  mintzaira erdaraz nahastekatua dela, hitz arrotzez bethea, eta eskuara hori ez daitekela onetsi, garbitu behar dela.
  Hala balitz Eskual-herri guzian, zurekin nindaiteke, bainan barkhatuko nuzu ausartatzen
  baniz zonbait oharmen egiterat, egia bere tokian
  egon dadin.
  Benabarren eta Laphurdin hitz arrotz guthi
  ibiltzen dute, aintzez Espainia aldeko Eskualherrian baiño gutiago.
  Nik idazten dutan eskuara herritarrena da,
  huts-hutsa. Ez dakit bertzerik. Ene herritarrek
  ulhertzen dituzte hitzez-hitz nik idazten ditutan
  lanak, heien elhe ber-bera delakotz. Eta halere
  noizian behin bakharrik ibiltzen ditut hitz arrotzak.
  
  Baiona’ko «Eskualduna» astekariaren mintzaira ere herritarrena da, eta hitz bat ere ez du
  ibiltzen heiek ezagutzen ez dutenetik.
  Ene sortherrian, Frantzia aldeko Eskualherrian bezala ibiltzen dituzte zonbait hitz frantses, bainan guti, eta nik baztertzen ditut, eta
  heien ordez ezartzen eskualdunak, «bainan
  berek ezagutzen dituztenak».
  Zuk emaiten dituzun ikhusbideak eskuara
  erdaldunduaz, gauza hitsak edo tristiak dira.
  Eskualdunak bethidanik lerratu dira hitz
  erdalduneri, bereek eskuarazkoak yakhinikan
  ere, eta gero ahazten dituzte, eta azkenian galtzen dira. Zonbat holako gerthatu den!
  Axularrek berak idazten du «mantenua», eta
  lerro batzu beherago «hazkurria». Zertako ibiltzen du lehenbizikoa erderaz, eta bigarrena
  eskuaraz, gauza beraren erraiteko?
  Eta erran dezagun azkenian, nehonek edo
  iñork ez duela egin lan haundiagorik nola Duvoisin-ek, bere «Testamendu zaharra eta berria»n,
  bi liburu haunditan idatzia, eskuararen garbitzeko. Axular, Leizarraga, Haraneder eta beste idazle haundien eskuarak dituen hitz erdaldun gehie-
  
  nak eskualdundu ditu, eta ez nolanahika, ez
  berak asmaturik hitz berriak, bainan menditar
  eskualdun zaharren arthean bilhaturik, erdi galduak zirenak argirat emanik.
  Hots: ithurri garbietan edanik.
  Eta hango eskualdunek ulertzen dugu Duvoisin’en eskuara errexa.
  Erran nahi dut, beraz, herritarrek liburuetako
  mintzaira berdintsua ibiltzen dutela, Frantzia’n
  edo Espainian bezala.
  (El Día, 1935/10/18)
  
  ESKUARAREN
  ABERASTASUNA
  Anitz yendek uste dute hitzkuntza bat aberatsa dela hitz anitz dituelarik. Hortan bakharrik
  daukate frangok aberatstasunaren izaria edo
  neurria. Eta hori ez da osoki eta arrunt egia.
  Yakhina, hitzez xuhur eta murritz balinbada
  hitzkuntza ez daiteke adimenduan ditugun
  oldozmen eta gogoetak garbiki eta xeheki adiaraz.
  Diote mintzairetan sartuak diren yakhintsuek
  hitzkuntzaren erroan eta aditzan dela bere
  egiazko aberatstasuna. Eta badakigu ze goresmen eta laudorioak egin dituzten yakhintsun
  horiek, phundu hortaz, denen arthian eskuara
  lehenbiziko lerroan eta hazkan ezarririk. Hitzkuntzak aberasten eta emendatzen dira gizonak
  yakhitatian aitzinatzen eta argitzen diren araberan.
  Gehiago daki gizonak eta gehiago behar ditu
  hitz berriak sarthu bere elhean. Ikertzetan ikhas-
  
  ten dituen argientzat behar ditu asmatu ezagutza berrieri dohazkon hitz egokiak.
  Horra zertako erresuma gibelatuetan, yakhitatearen hurratsetan uzkur eta hurri ibili direnak,
  bere hitzkuntzak ere hein berean doatzin.
  Eskualherrian izan ditugu behialako denboretan, ta oraikotan ere baditugu, nun-nahi bezanbat gizon argituak eta yakhintsunak, bainan
  denak zorigaitzez mintzaira arrotzetan eskolatu
  dira, beren hitzkuntza guthietsirik.
  Bainan aithor dezagun ere ez direla gizon
  argitu horiek hobendun bakharrak eskuaratik
  ihes egin balinbadute.
  Eskualdun guzien hobena izan da, zeren eta
  Eskual-herrian bethidanik ez dugu den gutieneko
  axolarik izan gure mintzaiaren altxatzeaz eta
  goresteaz. Aitzitik, zangopilatu dugu guhaurek.
  Ez dugu sekhulan griñarik izan Eskual herrian
  eraikitzeko haur-eskolak, ikhastetxeak, eskola
  nausiak: hots, gure mintzaira besteen lerroan
  ezartzeko yakhitate mota guzietan erdararen
  herrunkerat helarazteko.
  Bainan mail hortarat altxatzeko ezinbertzeko
  beharra litake gure mintzairan sarraraztea
  
  greko-tik eta latin-etik behar diren hitz berriak
  bertze hitzkuntza guzietan egin duten bezala.
  Eta hitz horiek, ene ustez, ez ditake tarrapatan eta tupustan eskuararat bihurtu, «uzkurtza»
  eta «urrutizkiña», erreligioa eta telefonaren
  ordez bezala. Ez: aski da, oraikotz, hitz arrotzak
  « eskualduntzea» erran nahi dut, eskualdun eite
  poxi bat emaitea.
  Bertzenaz izigarriko nahaskeria litake «quimica» edo holako zerbait ikhasteko... Ikhasliak
  enhea litazke, etsituak bethikotz, beren buria
  erle kofoin bat bilhakaturik...
  Hasi niz mintzatzen eskuararen aberatstasunaz, eta yarraik giten.