Alhegia bereziak - 3
Behin ere arghi hastiak
Lo bazeion igorten,
Zapatainaren kantiak
Zuen iratzarerazten.
Gure dirudunak zuen galthatzen
Zeren merkatian loa etzen salzen,
Edaria eta janharia bezalak.
Kantazalia bere jaureghiala
Du jinerazten
Eta galthatzen:
Errazu, ori,
Jaun Gregori,
Urthean zenbat duzu irabazten?
—Urthean! dio zapatainak,
Nik eztit hola kontatzen
Ez eguna egun gainen ezarten;
Aski dit, ene fedia,
Urthe buriaren atzamaitia:
Egun bakoitxak ditazut emaiten
Bere oghia.
—Erradazu beraz,
Zer duzun egunaz
Irabazten?
—Behin ghehixago,
Ghero gutixago.
Min handia, jauna, min handia
(Hori ezpaliz gure irabazia
Lukezu ederki sorthia)
Min handia bai, urthe egunak
Zeren diren laurdenkatiak.
Phestek ghitizie lehertzen
Batek bester oghen dizie eghiten;
Eta bethi gure aphezak
Saindu berri zenbaitez
Kargatzen tizu goiz mezak.
Dirudunak erri eghitez
Zapatainaren hitz hoiez
Erraiten do: nahi zitut egun
Aberatx eghin. Ehun
Lus hoiek hart zatzu,
Behar orduko beghira zatzu.
Zapatainak uste uken zien
Lurrak ehun urthez eman zien
Diru guzia zuela ikhusten.
Bere etxerat da joaiten.
Ezkaratz pian ditu gordatzen
Dirua eta boztarioak.
Adio kantiak:
Guri phena emailiaren
Irabaztian
Botza galdu ziren;
Etxetik loa zeion joan,
Etxeliar jin zeitzon phenak,
Aiherrak eta loxeriak.
Diru beghiratzen cgunaz
Ari zen, eta gauaz
Herotxik gathuek bazuten eghiten,
Dirua zeioten ebasten.
Ghizon gaixoak azkenian
Iratzartzen etzenaren etxera
Joan behar uken zian
Erraitera:
Emadatzu ene kantuak eta loak,
Eta hart zatzu zure lusak.
48
GHIZON ZAHARRA ETA
HIRUR MUTHIL GAZTIAK
Ghizon zahar bat lantatzen,
Lautan-hogoi urthetan ari zen.
—Onxa orano etxe eghitia;
Baina adin hortan lantatzia
Zer erzokeria handia!
Zioten hirur muthil gaztek,
Haren aizo lehenek.
Jeinkoa! zer lan hortarik
Izanen duzu probetxurik?
Aitassoak beno
Zaharrago
Behar-zunuke izan.
Zeren (behar-dugu erran)
Beraz zure bizia
Gherozko lanez da kargatia?
Etzitela orhoit arren
Leheneko lanez baizik;
Utzatzu (onghi duzu eghinen)
Esparanxa luziak
Eta gogo handiak:
Hoiek dituzu guriak.
—Eztira ere zienak,
Eraiten de ghizon xaharrak,
Gauza berant jinak
Llaburdu bizia;
Zerentako hilzia
Ziren egunez,
Bai eta ere enez,
Bardin beita txostatzen.
Ziren orena eta enia
Ber thokian dirade egoiten.
Zoin gutarik zeru-arghiez
Azkenik da gozaturen?
Ehor mement batez
Segur deia izaten?
Ene haurren semeñoek
Zor ditazkete itzal hoiek:
Eztuzieia ghizon zuhurra
Besteren
Plazeren
Utzi nahi lan ghitera?
Lan honek plazer deit egun eghiten.
Bihar, zenbait aldiz, ni niz gozaturen
Ene lanaz, eta ahal diot arguia
Hanitz aldiz ikhus ziren
Hil-herri zilo gainen.
Zaharrak erran zien eghia:
Hirur muthil hoietarik bata
Itho zen zoelarik Ameriketa;
Bestiak gherlan, aitzindaria
Izan nahiz, galdu zien bizia;
Hirur gharena erori zen
Zahain batetarik
Enpheltatzen ari zelarik.
Zaharrak nigarrez izkiribatu zuen,
Haien kurutze gainean,
Nik hemen dudana erran.
49
ERZO BAT ETA ZUHUR BAT
Erzo batek harrikalduka
Lasterkatzen zuen zuhur bat.
Honek itzulirik ghibelerat
Erran zeion: adixkidia,
Gauza eder duk eghiten;
Harzak lus hau; ghehiagoren
Irabazteko aski behiz akitzen.
Phena guziek irabazia
Umen die merexitia.
Igaraiten den ghizon hori so eghik;
Phakatzeko dirua badik.
Igor itzok hire dohainak,
Segur ditukek phakatiak.
Irabaziaz killikaturik,
Beste jaunari gure erhoa
Ber ghizan eghitera badoa.
Diruz etzen aldi hontan
Hura phakatia izan.
Muthil batek bertan jinik,
Gure ghizona atzamanik,
Onghi du azkamatzen,
Baita ere zaflatzen.
Erreghen ondoan holako erzoak
Badira, zure kostuz erri
Eghinerazle nausiari.
Hen ixilerazteko mathelak
Diretzia hauxiren?
Aski azkar menturaz
Etzinate izanen;
Igor itzatzu beraz
Mendeka ahal daitienari.
50
BI ADIXKIDIAK
Bi adixkide Monomotapan
Bizi ziren;
Bataren gauza orotan
Bestia ere nausi zen.
Herri hartako adixkidiak
Balio, umen tu, gurekoak.
Gau batez bakoitxa lo zelarik,
Ilhum piaz probetxatzia gatik,
Adixkide bata ohetik jauzirik,
Lasterrez lagunaren etxera
Badoa, muthilen jaikiraztera.
Loak etxe hartako atheak
Berekatu zituen.
Oheko adixkidia espantaturik,
Bere bolsa harturik,
Bertan da armatzen
Eta laguna ganat jinik
Derio erraiten:
Etzira hanbat ibilten
Lo dutenian gendek eghiten;
Eta uste dizit ghizon zirela,
Hobeki igaraiteko loko denbora.
Jokian galdu zinukia
Zure diru guzia?
Ori ene bolsa.
Aharra zenbait izan baduzu,
Onxa;
Hotx, ezpatarekin nuzu.
Ezta, derio adixkidiak
Gauza hoietarik bata ez bestia;
Hortako ori ene eskerrak.
Bena lo ninzalarik
Iduritu zitzaizt pixka bat tristia.
Eghia zela uste ukenik
Lasterrez honat jin nuzu;
Madarikatu amex batek
Ekarri nizu.
Adixkide hetarik zoinek
Hobeki zuen maithatzen?
Irakurzalia, zer zaik iduritzen?
Gauzak balio dik jakitia.
Eghiazko adixkidia
Ala gauza eztia!
Zure beharren ikhertzera
Badoa zure bihotz erdira;
Etzitu zu uzten
Beharraren erraitera.
Amexak, ez deusak dizu loxerazten,
Adixkidia han denian zerbaiten.
A MONSIEUR
L’ABBÉ DASSANCE,
VICAIRE-GÉNÉRAL DE MONTPELLIER
Et Chanoine honoraire de Paris
Monsieur L’Abbé,
L’amour que vous professez pour les lettres,
et notamment pour tout ce qui est écrit en langue basque, m’engage à vous dédier la traduction, en idiome euskarien, d’un choix de fables
de l’un des plus beaux génies de la France.
Le naturel, la simplicité, les graces et l’originalité animent les tableaux de La Fontaine. Si je
ne les ai pas défigurés en les copiant, j’espère
qu’ils pourront vous plaire.
Votre suffrage, Monsieur l’Abbé, me garantira l’approbation de nos compatriotes, et celle
des philologues curieux de scruter les secrets
d’un idiome digne, par son antiquité et par sa
conservation mystérieuse, de l’attention des
savants.
Je suis avec respect,
Monsieur l’Abbé,
Votre très humble et très
obéissant serviteur.
J.-B. ARCHU.
USKAL HERRIARI
Igorten dautzut, herri maitia,
Ghezurtto batzu, hau da eghia,
Zure haurren txostatzeko,
Menturaz hen skolatzeko.
Txostatzia,
Skolatzia
Hanitz alditan
Ber thokietan
Egoten dia.
Lo bazeion igorten,
Zapatainaren kantiak
Zuen iratzarerazten.
Gure dirudunak zuen galthatzen
Zeren merkatian loa etzen salzen,
Edaria eta janharia bezalak.
Kantazalia bere jaureghiala
Du jinerazten
Eta galthatzen:
Errazu, ori,
Jaun Gregori,
Urthean zenbat duzu irabazten?
—Urthean! dio zapatainak,
Nik eztit hola kontatzen
Ez eguna egun gainen ezarten;
Aski dit, ene fedia,
Urthe buriaren atzamaitia:
Egun bakoitxak ditazut emaiten
Bere oghia.
—Erradazu beraz,
Zer duzun egunaz
Irabazten?
—Behin ghehixago,
Ghero gutixago.
Min handia, jauna, min handia
(Hori ezpaliz gure irabazia
Lukezu ederki sorthia)
Min handia bai, urthe egunak
Zeren diren laurdenkatiak.
Phestek ghitizie lehertzen
Batek bester oghen dizie eghiten;
Eta bethi gure aphezak
Saindu berri zenbaitez
Kargatzen tizu goiz mezak.
Dirudunak erri eghitez
Zapatainaren hitz hoiez
Erraiten do: nahi zitut egun
Aberatx eghin. Ehun
Lus hoiek hart zatzu,
Behar orduko beghira zatzu.
Zapatainak uste uken zien
Lurrak ehun urthez eman zien
Diru guzia zuela ikhusten.
Bere etxerat da joaiten.
Ezkaratz pian ditu gordatzen
Dirua eta boztarioak.
Adio kantiak:
Guri phena emailiaren
Irabaztian
Botza galdu ziren;
Etxetik loa zeion joan,
Etxeliar jin zeitzon phenak,
Aiherrak eta loxeriak.
Diru beghiratzen cgunaz
Ari zen, eta gauaz
Herotxik gathuek bazuten eghiten,
Dirua zeioten ebasten.
Ghizon gaixoak azkenian
Iratzartzen etzenaren etxera
Joan behar uken zian
Erraitera:
Emadatzu ene kantuak eta loak,
Eta hart zatzu zure lusak.
48
GHIZON ZAHARRA ETA
HIRUR MUTHIL GAZTIAK
Ghizon zahar bat lantatzen,
Lautan-hogoi urthetan ari zen.
—Onxa orano etxe eghitia;
Baina adin hortan lantatzia
Zer erzokeria handia!
Zioten hirur muthil gaztek,
Haren aizo lehenek.
Jeinkoa! zer lan hortarik
Izanen duzu probetxurik?
Aitassoak beno
Zaharrago
Behar-zunuke izan.
Zeren (behar-dugu erran)
Beraz zure bizia
Gherozko lanez da kargatia?
Etzitela orhoit arren
Leheneko lanez baizik;
Utzatzu (onghi duzu eghinen)
Esparanxa luziak
Eta gogo handiak:
Hoiek dituzu guriak.
—Eztira ere zienak,
Eraiten de ghizon xaharrak,
Gauza berant jinak
Llaburdu bizia;
Zerentako hilzia
Ziren egunez,
Bai eta ere enez,
Bardin beita txostatzen.
Ziren orena eta enia
Ber thokian dirade egoiten.
Zoin gutarik zeru-arghiez
Azkenik da gozaturen?
Ehor mement batez
Segur deia izaten?
Ene haurren semeñoek
Zor ditazkete itzal hoiek:
Eztuzieia ghizon zuhurra
Besteren
Plazeren
Utzi nahi lan ghitera?
Lan honek plazer deit egun eghiten.
Bihar, zenbait aldiz, ni niz gozaturen
Ene lanaz, eta ahal diot arguia
Hanitz aldiz ikhus ziren
Hil-herri zilo gainen.
Zaharrak erran zien eghia:
Hirur muthil hoietarik bata
Itho zen zoelarik Ameriketa;
Bestiak gherlan, aitzindaria
Izan nahiz, galdu zien bizia;
Hirur gharena erori zen
Zahain batetarik
Enpheltatzen ari zelarik.
Zaharrak nigarrez izkiribatu zuen,
Haien kurutze gainean,
Nik hemen dudana erran.
49
ERZO BAT ETA ZUHUR BAT
Erzo batek harrikalduka
Lasterkatzen zuen zuhur bat.
Honek itzulirik ghibelerat
Erran zeion: adixkidia,
Gauza eder duk eghiten;
Harzak lus hau; ghehiagoren
Irabazteko aski behiz akitzen.
Phena guziek irabazia
Umen die merexitia.
Igaraiten den ghizon hori so eghik;
Phakatzeko dirua badik.
Igor itzok hire dohainak,
Segur ditukek phakatiak.
Irabaziaz killikaturik,
Beste jaunari gure erhoa
Ber ghizan eghitera badoa.
Diruz etzen aldi hontan
Hura phakatia izan.
Muthil batek bertan jinik,
Gure ghizona atzamanik,
Onghi du azkamatzen,
Baita ere zaflatzen.
Erreghen ondoan holako erzoak
Badira, zure kostuz erri
Eghinerazle nausiari.
Hen ixilerazteko mathelak
Diretzia hauxiren?
Aski azkar menturaz
Etzinate izanen;
Igor itzatzu beraz
Mendeka ahal daitienari.
50
BI ADIXKIDIAK
Bi adixkide Monomotapan
Bizi ziren;
Bataren gauza orotan
Bestia ere nausi zen.
Herri hartako adixkidiak
Balio, umen tu, gurekoak.
Gau batez bakoitxa lo zelarik,
Ilhum piaz probetxatzia gatik,
Adixkide bata ohetik jauzirik,
Lasterrez lagunaren etxera
Badoa, muthilen jaikiraztera.
Loak etxe hartako atheak
Berekatu zituen.
Oheko adixkidia espantaturik,
Bere bolsa harturik,
Bertan da armatzen
Eta laguna ganat jinik
Derio erraiten:
Etzira hanbat ibilten
Lo dutenian gendek eghiten;
Eta uste dizit ghizon zirela,
Hobeki igaraiteko loko denbora.
Jokian galdu zinukia
Zure diru guzia?
Ori ene bolsa.
Aharra zenbait izan baduzu,
Onxa;
Hotx, ezpatarekin nuzu.
Ezta, derio adixkidiak
Gauza hoietarik bata ez bestia;
Hortako ori ene eskerrak.
Bena lo ninzalarik
Iduritu zitzaizt pixka bat tristia.
Eghia zela uste ukenik
Lasterrez honat jin nuzu;
Madarikatu amex batek
Ekarri nizu.
Adixkide hetarik zoinek
Hobeki zuen maithatzen?
Irakurzalia, zer zaik iduritzen?
Gauzak balio dik jakitia.
Eghiazko adixkidia
Ala gauza eztia!
Zure beharren ikhertzera
Badoa zure bihotz erdira;
Etzitu zu uzten
Beharraren erraitera.
Amexak, ez deusak dizu loxerazten,
Adixkidia han denian zerbaiten.
A MONSIEUR
L’ABBÉ DASSANCE,
VICAIRE-GÉNÉRAL DE MONTPELLIER
Et Chanoine honoraire de Paris
Monsieur L’Abbé,
L’amour que vous professez pour les lettres,
et notamment pour tout ce qui est écrit en langue basque, m’engage à vous dédier la traduction, en idiome euskarien, d’un choix de fables
de l’un des plus beaux génies de la France.
Le naturel, la simplicité, les graces et l’originalité animent les tableaux de La Fontaine. Si je
ne les ai pas défigurés en les copiant, j’espère
qu’ils pourront vous plaire.
Votre suffrage, Monsieur l’Abbé, me garantira l’approbation de nos compatriotes, et celle
des philologues curieux de scruter les secrets
d’un idiome digne, par son antiquité et par sa
conservation mystérieuse, de l’attention des
savants.
Je suis avec respect,
Monsieur l’Abbé,
Votre très humble et très
obéissant serviteur.
J.-B. ARCHU.
USKAL HERRIARI
Igorten dautzut, herri maitia,
Ghezurtto batzu, hau da eghia,
Zure haurren txostatzeko,
Menturaz hen skolatzeko.
Txostatzia,
Skolatzia
Hanitz alditan
Ber thokietan
Egoten dia.