Gwaith Mynyddog. Cyfrol II - 3

"Llong ryfel angorai draw, draw ar y donn,
A rhwyfai y morwyr yn union at hon,
A mi, fel mewn breuddwyd, a gefais fy hun
(Yn lle bod yn gofyn maddeuant fy mun)
Yn nghanol y milwyr, a'r morwyr llawn brad
Yn hwylio i ryfel yn syth o fy ngwlad."
V.
Ryw fore, rhoi'r postman ddau guriad i ddor
Y bwthyn bach hwnnw yn ymyl y mor,
A Mari a glybu, ond teimlai ryw fraw
Yn mynd at ei chalon, a chrynnai ei llaw,
A methai gan ofnau a myned ymlaen,
'Roedd blwyddau er pan gadd hi lythyr o'r blaen.
Hi gafodd y llythyr ar drothwy y ddor,
A gwelai ei fod wedi dod dros y mor;
Llawysgrif pwy ydoedd? O ba wlad y daeth?
Ai William sy'n glaf, neu a oes newydd gwaeth?
Agorodd y sel, a darllennodd--ond och!
'Roedd gwaed y cynhyrfiad yn rhewi ar ei boch;
Y capten a'i gyrrodd i ddweyd fel y bu--
Fod storm wedi codi, fod corwynt a'i ru
Bron wedi achosi llongddrylliad tra erch,
Ac hefyd fod William, canolbwynt ei serch,
Yng nghanol y ddrycin, a'r storm, wedi cwrdd
A damwain, a syrthio i'r mor dros y bwrdd.
Fe dorrodd y newydd ar deimlad y fam
Fel taranfollt erchyll, a'i chalon rodd lam;
Mor hynod ddisymwth bu'r ergyd i hon,
Nes clodd y fath newydd ei dagrau'n ei bron;
Ni wyddai p'le i droi, na pha beth i'w wneud,
Ond teimlai lais distaw'n ei mynwes yn dweyd,--
"Feallai fod gobaith, feallai i'th Dduw
Ofalu am William, a'i fod ef yn fyw."
Hi syrthiodd ar ei gliniau
A chodai fyny ei llef,
Trwy'r storm o orthrymderau,
At un sydd yn y nef;
Ond ofnai fod ei gweddi
Yn gofyn gan yr Ior
Am achub un oedd wedi
Ei gladdu yn y mor.
Daeth eilwaith adlais distaw
O fewn i'w mynwes wyw,
I ddweyd er hyn y gallai
Fod William eto'n fyw;
A'r adlais hwnnw roddodd
Ail nerth i'w gweddi gref,
Nes gyrrodd mewn ochenaid
Ei chalon tua'r nef.
VI.
Ust! ust! dyna gnoc! pwy sy'n curo mor hy?
O diolch--a William yn dyfod i'r ty!
Pwy draetha'u teimladau pan syrthiodd y ddau
Ar yddfau eu gilydd i gyd lawenhau?
Dechreuai William ddweyd yn awr
Ei hanes prudd, pan syrthiodd lawr,
Ac fel 'r achubwyd ef mor hyf
Gan law ddieithr morwr cryf;
"O na chawn ei weled," atebai y fam,
"Y morwr achubodd fy mhlentyn rhag cam,
Cai ddiolch fy nghalon am achub o'r lli.
Yr hwn sy'n anwylach na mywyd i mi."
"Myfi yw y gwr," ebe llais yn y ddor,
"Achubodd y bachgen rhag marw'n y mor,"--
"Fy Nuw!"--ebe Mari, pan welodd y dyn,
A syrthiodd i freichiau ei phriod ei hun.
Dechreuwyd a holi ac adrodd mor hy,
A'r tri yn cydwylo wrth ddweyd sut y fu,
Y tad yn rhoi darlun o droion y daith,
A'r fam yn rhoi darlun o'i phryder tra maith.
'Mhen awr, fe ddaeth cenad i'r bwthyn dinam
At Mari yn dweyd fel bu farw ei mam;
Y clefyd ddadglodd gloion rhydlyd ei serch,
A phwnc ei myfyrdod oedd Mari ei merch,
"Rwy'n maddeu i Mari fy merch," ebe hi,
A deigr edifeirwch yn treiglo yn lli;
A neidiodd o'i gwely, ac allan yr aeth,
A chodi ei dwylaw i'r nefoedd a wnaeth,
Ar drothwy y drws lle cilgwthiodd ei merch,
Am roi ei deheulaw lle rhoddodd ei serch;
Gweddiodd yn daer am faddeuant yr Ior,
Ac yno bu farw ar drothwy y ddor.
Bu'r morwr a Mari am flwyddau hir, hir,
Yn byw mewn dedwyddwch dan awyr serch clir,
A William a dyfodd yn addurn i'w wlad,
Yn eilun ei fam, ac yn bopeth ei dad.
* * * * *
Y sexton ar hynny eisteddodd i lawr,
A'r tan oedd yn llosgi yn isel yn awr;
Aeth pawb tuag adref 'rol cael y fath wledd,
Aeth yntau i'r fynwent i dorri y bedd.
[Y Gof. "Gewynnau ei fraich sydd mor galed a'r dur,
Ei galon, er hynny, sydd dyner a phur."]

SYR WATCYN WILLIAMS WYNN.

Ym mhlith yr holl foneddwyr
A geir yng Nghymru lan,
Mae rhai boneddwyr mawrion,
A'r lleill yn od o fan;
Ond gwnewch un bwndel anferth
O fonedd Cymru 'nghyd,
Syr Watcyn, brenin Cymru,
Sy'n fwy na'r lot i gyd.
Lle bynnag tyfa glaswellt,
Lle bynnag t'wynna haul,
Fel tirfeddiannwr hynaws
Ni welwyd un o'i ail;
Mae'n frenin gwlad y bryniau,
A chyda hyn o ran,
Mae'n frenin yng nghalonnau
Ei ddeiliaid ym mhob man.
Ewch at y weddw unig,
Ewch at amddifad tlawd,
Syr Watcyn yw eu noddwr,
Syr Watcyn yw eu brawd;
Trwy ddagrau diolchgarwch
Ar ruddiau llawer un
Argraffwyd yr ymadrodd,--
"Syr Watcyn ydyw'r dyn."
Mae ef yn wir foneddwr,
'Does neb all ameu hyn,
Mae'i glod fel llanw'n llifo
Dros lawer bro a bryn;
Ac nid yn unig hynny,--
Mae'n Gymro pur o waed,
A Chymro glan bob modfedd
O'i goryn hyd ei draed.
Hir oes i'r mwyn bendefig,
Medd calon myrdd pryd hyn,
A byw ddwy oes a hanner
A wnelo Lady Wynn;
Hir oes i'r holl hiliogaeth,
A chyfoeth heb ddim trai,
A bendith nef fo'n aros
Ar deulu hen Wynnstay.

LILI CWM DU.

Rhwng hafnau'r bryn uchel mae'r awel erioed
Yn smalio a chwareu yn ysgafn ei throed;
A mynd gyda'r awel i bob cornel gu
Mae adgof i feddwl am Lili Cwm Du.
Mae lili y dwfr yn ymddyrchu o'r llyn,
Gan gym'ryd goleuni i sychu'i phen gwyn;
Mae hithau fel pe bai yn edrych bob tu
I feddwl a meddwl am Lili Cwm Du.
Mae gwlithos yr hwyrddydd yn dyfod bob nos
A'u diod gwsg dyner i anian fawr dlos;
Yn ol yn siomedig ant gyda'r wawr gu
Am na chawsant gusan gan Lili Cwm Du.
Oferedd i'r gwlithos i ddyfod i lawr
I chwilio am hon ymysg blodau y llawr;
I fyny mae hi, ac ni fedd y nef gu
Un lili brydferthach na Lili Cwm Du.

FFARWEL Y FLWYDDYN.

Ar noson ddrychinog, a gwyntog, ac oer,
Ysgubai'r ystormydd dros wyneb y lloer;
'Roedd delw y gaeaf ar ddaear a nen,
A thymor y flwyddyn yn dyfod i ben.
"Ffarwel," ebe'r flwyddyn, "fe ddarfu fy ngwen,
Fy meibion, y misoedd, a'm gwnaethant yn hen;
Ces amdo yn barod, o lwydrew yn haen,
A dor tragwyddoldeb sy'n agor o'm blaen.
"Ffarwel," ebe'r flwyddyn, "'rwy'n estyn fy llaw,
A honno yn wleb gan y ddrycin a'r gwlaw;
'Rwy'n mynd i fyd arall i gloddio fy medd,
A'm chwaer sydd yn dyfod wrth droedfainc fy sedd.
"Pan anwyd fi gyntaf, 'roedd gwywder ar daen,
A mynwent prydferthwch o'm hol ac o'm blaen;
Daeth gwanwyn 'rol hynny, a'r blodyn morgun
A gododd ei sedd ar ei feddrod ei hun.
"Fe chwarddai y ddaear, a gwridai yr haul,
A minnau'n ysmalio mewn glesni a dail;
A chanai y gog ei Sol-ffa y fan draw,
A'r fronfraith a ganai'r hen nodiant gerllaw.
"Daeth Mai gyda hynny a hirddydd a haf,
Ar fynwent y gaeaf daeth gerddi mor braf;
Priodais a harddwch gan gredu yn siwr
Fod llawnder Mehefin yn gyfoeth i'm gwr.
"Pryd hynny, agorai'r amaethwr ei geg,
A dywedai,--''Nawr, flwyddyn, mae eisieu hin deg;'
Ond er iddo waeddi, y gwlaw oedd yn dod,
A'r m'linydd yn diolch am ddwr ar ei rod.
"Mi gefais fy meio am wlawio cyhyd,
A gwneuthur cryn niwed i'r gwair ac i'r yd;
Ond cofiwch chwi, ddynion, beth bynnag fu'r drefn,
'Roedd Duw a Rhagluniaeth o hyd wrth fy nghefn.
"O ddiwrnod i ddiwrnod, aeth haf ar ei hynt,--
Gostyngodd yr heulwen, a chododd y gwynt;
Daeth llwydrew fel lleidr, pan giliai yr haul,
Rhodd wenwyn ym mywyd y blodau a'r dail.
"Dechreuais cyn nemawr a wylo yn hallt,--
Dechreuodd y stormydd a thynnu fy ngwallt;
Aeth haf a'i brydferthwch i mi yn ddi goel,
'Rwy' heno yn marw yn dlawd ac yn foel.
"Mi glywais y clychau yn canu mor llon,
Wrth weled babanod yn dod at y fron;
Bum i gyda'r mamau yn siriol eu pryd
Yn gwenu a siglo uwch ben llawer crud.
"Mi glywais y clychau,--daeth mab a daeth merch
At allor yr eglwys i roi cwlwm serch;
Ar ol i mi farw, d'wed gwragedd di ri',--
'Wel hon oedd y flwyddyn ro'dd fodrwy i mi.'
"Mi glywais y clychau yn brudd lawer gwaith,--
Mi welais yr elor yn myned i'w thaith;
Ar filoedd ar filoedd ce's weld yn ddiau
Y beddrod yn agor,--yn derbyn,--a chau!
"Ffarwel iti, ddaear,--ffarwel iti, ddyn,
Ffarwel yr hen bobol,--ffarwel, fab a mun;
Mae'n rhaid i ni 'madael, 'rwy'n marw, fy ffrynd,--
'Rwyt tithau yn dod os y fi sydd yn mynd.
"Ffarwel iti, Gristion, mae'm llyfrau ar gael,
Mae'm cyfrif fan honno i'r gwych ac i'r gwael;
'Rwy' wedi 'sgrifennu yn rhad ac yn rhydd,
MADDEUANT ar gyfer dy enw bob dydd.
"Ffarwel, ddyn annuwiol, mae gennyf ar lawr
Hen fill yn dy erbyn sy'n hynod o fawr;
'Rwy' heno'n rhy wanllyd i ddweyd yr amount,
Cawn oleu byd arall i setlo'r accmmt!"

CORN Y GAD.

(Y miwsig gan D. Emlyn Evans).
Mae corn y gad yn galw'n hyf,
A'n nghalon innau'n ateb hwnnw,
Mae'n galw ar y dewr a'r cryf
I fuddugoliaeth neu i farw,--
Ffarwel, f'anwylyd! Ail-adseinia'r nen
I gorn y gad--ffarwel fy Ngwen.
"Ti wyddost nad yw'n iawn i ferch
I dynnu cledd ar faesydd gwaedlyd,
Er hyn gall anfon gweddi serch
At Dduw i'r nef dros ei hanwylyd;
Cei di fy mendith, Arthur, ar dy ben,
A'r nefoedd deimlo gweddi Gwen."
'Does neb ond y dewr yn haeddu cael bod
Yn deilwng i'w caru, yn deilwng o glod;
Na neb ond gwladgarol a ffyddlon hoff fun
Yn haeddu cael calon y milwr a'r dyn.

GWYL DEWI SANT.

Da gan Gymry gydgyfarfod,
Wyl Dewi Sant,
A iaith y Cymry ar bob tafod,
Wyl Dewi Sant;
Son am Gymru gynt a'i hanes
Gyda gwen a chalon gynnes,
A chalon Cymro ym mhob mynwes,
Wyl Dewi Sant.
Gwened haul ar ben y Wyddfa,
Wyl Dewi Sant,
Chwardded ffrydiau gloewon Gwalia,
Wyl Dewi Sant;
Gwyl hudolaidd, gwyl y delyn,
Gwyl y canu, gwyl y cenin,
Nyddu can a phlethu englyn,
Wyl Dewi Sant.
Cadwn hen ddefodan Cymru,
Wyl Dewi Sant,
Cinio cynnes cyn y canu,
Wyl Dewi Sant;
Llawer Cymro calon gynnes
Wisga genin ar ei fynwes,
A'r lleill ro'nt genin yn eu potes,
Wyl Dewi Sant.
Mae pob Sais yn hanner gwallgo,
Wyl Dewi Sant,
Eisieu o galon bod yn Gymro,
Wyl Dewi Sant;
Dwed y Sais dan wisgo'i faueg,--
"Fi yn leicio'r Welsh bob adeg,
Ag fi ddim dweyd un gair o Sasneg,"
Wyl Dewi Sant.
Y ganwyll frwyn fo'n goleu'n siriol,
Wyl Dewi Sant,
A'r tanllwyth mawn fo'n twymo'r gongol,
Wyl Dewi Sant;
Ac wrth oleu mawn y mynydd,
Pur wladgarwch elo ar gynnydd,
A'n serch fo'n ennyn at ein gilydd,
Wyl Dewi Sant.

'RWY'N DISGWYL Y POST.

'Rwy'n disgwyl y post gyda llythyr i mi,
'Rwy'n disgwyl ei guriad bob awr wrth y ddor,
Ond nid oes un adsain na churiad yn dod,
Ond curiad fy nghalon a snad y mor;
Mac'r awel yn dyner, ac weithiau yn gref,
'Rwy'n disgwyl, yn disgwyl am air gyda hi,
Ond ofer yw disgwyl wrth awel y nef,
Ac ofer yw disgwyl wrth donnau y lli;
Gwneud storm yn fy mynwes mae storm yn y nen,
A thynnu fy nagrau mae dafnau y gwlaw,
O eisieu bod rhywun yn cofio ei Wen,
Ac eisieu cael gweled ysgrifen ei law.
Daw'r mellt mewn trugaredd
Drwy swynol gyfaredd,
A newydd i rai dros y gwyrddlas li,
Ond llawn o gynddaredd
Yw'r mellt a'r taranau uwchben ein ty ni;
Mi rois iddo 'nghalon, a rhois iddo'm llaw,
'Rwy'n disgwyl, 'rwy'n disgwyl, a disgwyl nes daw.

CLYWCH Y FLOEDD I'R FEWYDR.

("Cambrian War Song," gan Mr. Brinley Richards).
Clywch y floedd i'r frwydr,
Bloedd dros ryddid Cymru,
Ar y mynydd uchel draw
Llysg tafodau tan;
Clywch gleddyfau'n tincian,
A banerau'n clecian,
Cymry sydd yn dyfod allan,
Dros hen wlad y gan;
Er fod rhengau'r gelyn
Yn ymgau i'n herbyn,
Mynnwn weled Cymru'n rhydd,
Neu farw yn y gad;
Fyny a'r banerau,
Chwifiwn ein cleddyfau,
Codwn floedd nes rhwygo'r nen,
Cymru ddaw yn rhydd.
Swn y gwynt pruddglwyfus
Sua yn y coed,
Hithau'r gornant nwyfus,
Chwery wrth fy nhroed;
Huno y mae popeth
Dan y cwrlid rhew,
Tra ffarwelia geneth
Gyda'i milwr glew.
Clywch y floedd yn codi,--
Bloedd dros ryddid Cymru,
Mynnwn weled Cymru'n rhydd
Neu farw dros ein gwlad;
Rhyddid ddaw i'n gwenau
Gyda gwawr y borau
Gwaedda ysbryd Cymru gynt,--
"Awn ymlaen i'r gad."
Fyny a'r banerau,
Chwifiwn ein cleddyfau,
Codwn floedd nes rhwygo'r nen,
Cymru ddaw yn rhydd;
Clywch y floedd yn codi,
Mynnwn weld hen Gymru'n rhydd.

DYMA BEDWAR GWEITHIWR.

Dyma bedwar gweithiwr dedwydd
Gyda chydymdeimlad llwyr,
Gydgychwynant gyda'r wawrddydd,
Gyd-ddychwelant gyda'r hwyr;
Maent yn meddu gwragedd hawddgar,
Gyda phedwar bwthyn iach,
Ae mae gan bob un o'r pedwar
Bob i bedwar plentyn bach.
Dringa'r pedwar aeliau'r creigydd,
Tyllant gernau'r clogwyn cas,
Ac a'r pedwar dan y mynydd
Ar ol gwythi'r lechen las;
Pedwar diben sydd i'r pedwar,
Tra mae'r pedwar yn cydfyw,
Caru'u gwaith, eu gwragedd hawddgar,
Caru'u gwlad, a charu Duw.
(Caneuon y Chwarelwyr, ar ymor yn agos i'r Werddon, Mawrth 10fed, '77).

HEN AWRLAIS TAL Y TEULU.

Glywch chwi gloch yr awrlais
Sydd yn taro awr 'rol awr?
Mal "un, dau, tri, pedwar, pump, chwech,"
Medd hen awrlais tal y teulu;
Ar y pared yma bu
Yn amser ein hen deidiau,
Fel rhyw fynach yn ei ddn
Yn rhifo en munudau;
Dyma ddwed o bryd i bryd,--
"Byrr yw'ch amser yn y byd,
'Rwy'n dweyd 'r un peth o hyd o hyd,"
Medd hen awrlais tal y teulu.
Darnio amser yw ei waith,
A thra'n darnio oesau maith,
Mal "un, dau, tri, pedwar, pump, chwech,"
Medd hen awrlais tal y teulu;
Canodd gloch uwch ben y orud
Pan anwyd llawer babi;
Canu bu o bryd i bryd
Ar lawer dydd priodi;
"Clywch y gloch fu uwch y crud
Yn canu cnul o bryd i bryd,
I lawer oes fn yn y byd,"
Medd hen awrlais tal y tenlu.
"'Rwy'n dweyd 'run peth o hyd o hyd,"
Medd hen awrlais tal y tenlu.

HEN GYMRY OEDD FY NHADAU.

Hen Gymry oedd fy nhadau gynt,
A Chymro glan wyf fi,
A charu'r wyf yr awel wynt
A hed dros Gymru gu;
'Rwy'n caru'r wlad a'm magodd,
Ei rhyddid pur a'i chlod,
Ac yn y wlad bu farw nhad
'Rwyf finnau fyth am fod;
Mi glywais am ryw wledydd
Sydd yn uwch mewn parch a bri,
Ond Cymru,--anwyl Gymru,
Sydd yn ddigon hardd gen i.
A'r sawl sy'n dewis gadael hon,
'Rwy'n dwedyd i ti, ffrynd,
Os cei di'n rhywle wlad sydd well,
Mae croesaw i ti fynd.
Feallai nad yw'n Gwyddfa ni
Mor uchel yn y nen,
A gallai nad oes cymaint trwch
O eira ar ei phen;
Feallai fod mynyddau mwy
I'w cael mewn gwledydd pell,
A gallai fod eu dolydd hwy
Yn frasach ac yn well;
Ond gennym ni mae'r cymoedd,
Gyda'u nentydd gloewon, glan,
Lle cenir tonau heddwch pur
Ar fil o dannau man;
Mae yno ryddid ar bob bryn
Yn chwareu yn y gwynt,
A hen adgofion ym mhob glyn
Am ddewrder Cymry gynt.
Mae llynges Prydain ar y mor
Yn ben llynghesau'r byd,
Gall Prydain gau ac agor dor
Yr eigion ar ei hyd;
Mae llawer Cymro ar ei bwrdd
A chalon fel y llew,
Yn barod ar bob pryd i gwrdd
A'r gelyn mwyaf glew;
Ni gadwn undeb calon,
Gyda modrwy aur y gwir,
Tra fyddo modrwy loew'r mor
Yn amgylchynu'n tir;
Os rhaid, ni godwn gleddyf dur,
Ac unwn yn y gad
Dros ryddid hoff a chrefydd bur,
A gorsedd aur ein gwlad.
Mawrth, 1877.

DYFODIAD YR HAF.

Mi glywais fronfraith yn y llwyn
Yn canu bore heddyw,
A dwedai yn ei hanthem fwyn,--
"Mae'r gaeaf wedi marw."
Tra cana'r fronfraith beraidd glod,
Mae'r haul yn gwenu'n llon uwchben,
A'r briaill man wrth fon y pren
Yn edrych fyny tua'r nen,
I weld yr haf yn dod.

DALEN CYFAILL.

Nis gallaf alw'r ddalen hon
Yn ddalen i athrylith,
Ni hoffwn fritho'i gwyneb llon
A gweigion eiriau rhagrith;
Addurno'u dail ag ysgrif hardd
Adawaf i rai ereill,
Os caf fi alw dalen bardd
Yn ddalen cywir gyfaill.
Paid byth a meddwl, gyfaill mwyn,
Am gyfeillgarwch trylen,
Y gall yr awen byth ei ddwyn
I bennill ar un ddalen;
Na, na, mae cyfeillgarwch byw
Yn uwch, yn is ei syniad,
Mae'n hirach, lletach, dyfnach yw
Na holl ddalennau'r cread.
Ond un peth yn y ddalen hon
Sy'n hynod debyg iddo,
Mae'n berffaith wyn a phur ei bron
Cyn i fy llaw ei britho;
Peth arall yn y ddalen wen
A ddeii gymhariaeth eto,
Mae cyfeillgarwch pur fel llen
Yn hawdd i weled trwyddo.
Gall llaw ddiystyr ddod ryw dro
I rwygo hyn o ddalen,
Pan fyddwn ni ein dau'n y gro
Heb fywyd, gwres, nac awen;
Gall dwylaw malais ddod ryw bryd
I aflonyddu'n heddwch,
Ond gofyn gwaetha dwylaw'r byd
I rwygo'n cyfeillgarwch.

DEWCH I GNEUA.

GEIRIAU RHANGAN (Part Song).
(Y Gerddoriaeth gan Mr. D. Lewis, Llanwrtyd).
O dewch i gneua tua'r coed,
Fa, la, la,
Yn llawen galon, ysgafn droed,
Fa, la, la;
Cawn eistedd dan y gwyrddion ddail,
A chwareu ym mhelydrau'r haul,
A thorri cneuen bob yn ail,
Fa, la, la.
Cawn weld dedwyddwch 'deryn bach,
Fa, la, la,
Yn trwsio pluf ei aden iach,
Fa, la, la;
A'i weld yn esgyn fry i'r nen,
Neu'n canu ar y gainc uwchben,
A ninnau'n canu wrth fon y pren,
Fa, la, la.
Ar ol yspeilio'r llwyni cyll,
Fa, la, la,
Cawn ddychwel adref gyda'r gwyll,
Fa, la, la;
Cawn gydymdwymno a mwynhau
Wrth danllwyth mawn y bwthyn clau,
A chanu can, a thorri cnau,
Fa, la, la.

LOLIAN A LILI.

O'r anwyl, y mae fy rhieui
Am imi roi 'mwriad ar Mari,
Tra gwyddant eu dau
Nad allaf fwynhau
Fy hunan heb lolian a Lili.
Be waeth am athroniaeth rhieni?
Anghariad yw ceisio 'nghynghori,
Mae rheswm mor bwl
Yn siarad fel ffwl
Er pan eis i lolian a Lili.
Gofynwyd im' gynnyg ar Gweni,
Sy' a dwyfil o wyn ar lan Dyfi;
Pob parch i Gwen fwyn
A'i defaid a'i hwyn,
Ond gwell gen i lolian a Lili.
Fe drinir fy mod yn pendroni,
A mod i 'n rhoi 'nhraed yn y rhwydi;
Mae 'nhraed ddigon rhydd,--
Fy nghalon i sydd
Mewn rhwyd ar ol lolian a Lili.
Gwyn fyd na fa'i'r rhaeadr yn rhewi
I atal ei gan i'r clogwyni,
Er mwyn im' gael awr
O eistedd i lawr
Yn dawel i lolian a Lili.
Pe bai gennyf ddawn i farddoni,
Anadlwn fy serch wrth fwyn odli;
Cae'r awen fad rydd
Bob nos a phob dydd,
Ddigonedd o lolian a Lili.
[Awel Y Bore. "Rhwng hafnau'r bryn uchel mae'r awel erioed
Yn smalio a chwareu yn ysgafn ei throed."]

Y FFARMWR.

Y ffarmwr yw bywyd y gwledydd,
Rhwng dau gorn yr aradr mae'n byw,
Efe yw tywysog y meusydd,
Ni phlyga i neb ond ei Dduw;
Os ydyw yn chwysu'r cynhaeaf,
Ynghanol ei lafur fe gan,
Ca wledda yn oerni y gaeaf,
A chanu yn ymyl y tan.
Pan rua y gwyntoedd a'r stormydd,
A phan y daw gwanwyn dilyth,
Pan chwery yr wyn ar y dolydd,
A robin yn gwneuthur ei nyth,
A'r ffarmwr i'r maes gyda'r hadau,
A haua ei had yn ei bryd,
Er llenwi ei holl ysguboriau
A bara i borthi y byd.
Pan gasgla ei wenith i'w ydlan,
A'i wartheg i'r beudy gerllaw,
Fe eistedd yn ymyl y pentan,
A chwardda 'r y gwyntoedd a'r gwlaw;
Ni wyr am uchelgais na balchder,
Ond gwna ei ddyledswydd fel dyn,
A cheidw ei feddwl bob amser
Ynghanol ei fusnes ei hun.

O DEWCH TUA'R MOELYDD.

O dewch tua'r moelydd,
Lle mae grug y mynydd
Yn gwenu yn ei ddillad newydd grai,
Mae glesni yr entrych
Yn gwenu mor geinwych,
Wrth syllu lawr ar geinion mwynion Mai;
Dewch i gyd,
Dewch tua bro'r grug a'r brwyn,
Mae'r dolydd yn deilio,
A'r byd yn blodeuo,
A'r adar yn llonni yn y llwyn.
Ar bennau'r mynyddoedd
Mae awel y nefoedd,
Yn siarad wrth y nef yng nghlustiau y llawr,
Mae dylif o iechyd
A ffrwd bur o fywyd,
Yng nghol awelon iach y mynydd mawr,
Dewch i gyd, &c.
Dewch, gwelwch y clogwyn
Fel pe bae'n ymestyn
Gan godi'i law i'n gwahodd ar ei gefn,
Cawn redeg a chwareu
Fel iyrchod y creigiau,
A chanu can drachefn ar ol trachefn;
Dewch i gyd, &c.
Mehefin 22, '69,

Y GOF.

(Y gerddoriaeth gan Proffeswr Parry).
Ynghanol haearn, mwg, a than,
Mae'r gof yn gwneud ei waith,
Ar hyd y dydd, gan gann can
O fawl i'w wlad a'i iaith.
Gewynau ei fraich sydd mor galed a'r dur,
Ei galon, er hynny, sydd dyner a phnr;
Mae cyrn ar ei ddwylaw mor gelyd a'r graiw,
A dwedir fod corn ar dafod ei wraig.
Dechreua holi
Sion Jones Ty'n y Nant,--
"Oes eisieu pedoli?
Pa sut mae y plant?"
Sion Jones yw'r mwyaf gwrol
Am daro i wneuthur pedol,--
"On'd yw hi'n dywydd od o bethma,
Weithiau'n wlaw, ac weithiau'n eira,--
Chwytha'r tan yn gryfach, Mocyn,
Paid a chysgu wrth y fegin,--
Dacw gawod ar y bryniau,
'Does dim coel ar almanaciau,--
Sefwch o ffordd y gwreichion, blant,
Cliriwch le i wr Ty'n Nant."
Dacw Rolant Tyddyn Einion,
Eisieu rhwymo par o olwynion,
A dyma Dafydd o Blas Iolyn
Eisieu peg yn nhrwyn y mochyn;
Gwyn fyd na f'ai peg yn ei drwyn ef ei hun,
I'w rwystro i'w stwffio i fusnes pob dyn.
"Dyma aradr yn dod, a dacw og,
Chwytha'r tan, Mocyn, on'd wyt ti'n hen rog,--
Huw Huws, Blaen y Ddol, a fu yma ers tro,
Eisieu gwneud blaen ar y big-fforch o'i go',
'Does neb yn y byd all wneud blaen arno fo.
"Holo! dacw Sian Ty'n y Canol,
Hi gollodd bedolau ei chlocs ar yr heol,
Gwyn fyd na fa'i thafod yn colli'i phedolau,
Er mwyn iddi gloffi yn lle cario chwedlau;
Chwytha'r tan, Mocyn, ymhell y bo'th galon,--
Sefwch 'nol, Mr. Jones, rhag ofn y gwreichion,
Chwi welwch, Sion Jones, fod digon o waith
Yn dyfod i'r Efel i chwe gof neu saith."
Fel hyn, ynghanol mwg a than,
Mae'r gof yn gwneud ei waith,
Ar hyd y dydd, gan ganu can
O fawl i'w wlad a'i iaith.
Mawrth 30, '76.

CLYWCH Y FLOEDD I'R GAD.

(Geiriau Cymraeg ar ymdeithdon newydd Mr. B. Richards, "Let ihe hills
resound.")
Clywch y floedd i'r gad--i'r gad!
Yn adseinio bryniau'r wlad;
Ymdonna'r ddraig
Ar ben bob craig,
Fry yn y nen;
Tra saif yr ieuanc wawr
I orenro'r Wyddfa fawr,
Fe saif y Cymro dewr
Dros ei Walia wen.
Dewrder pur
A lanwo'r galon ddur;
O dewch yn llu
Dros Gymru fu
A Chymru fydd;
Rhyw hawddfyd llon
Gorona'r ymdrech hon;
A chanu wnawn,
A'n bronnau'n llawn
'Nol cael y dydd.
Clywch y floedd, &c., &c.
Anwyl wlad, fy anwyl wlad,
Nefoedd o fwynhad
Ydyw byw a marw
Yn bur i ti;
Rhydd dy nentydd bach,
A dy awyr iach,
Nerth yn fy mraich
A fy nghalon i:
Trig cerdd a chan
Rhwng dy fryniau glan,
A chaniadau mwyn dy delynau mad;
Ac mae'r awen wir
Yn llenwi'th dir--
Gwynfa y byd yw fy anwyl wlad.
Clywch y floedd, &c., &c.

Y DDWY BRIODFERCH.

(Efelychiad).
Mi welais yn yr eglwys
Ddwy eneth heirdd eu gwedd;
'Roedd un mewn gwisg priodas,
A'r llall yng ngwisg y bedd.
Darllenwyd y gwasanaeth,--
"I'r byw, i fyw," aeth un;
A'r llall yng nglynn marwolaeth
Briododd Angeu'i hun.
Fe aeth y ddwy i'w cartref
Yn ieuanc iawn en gwedd;
Aeth un i'r palas gorwych,
A'r llall i'r tywyll fedd.
Deffroai un y bore
Mewn byd llawn poen a chlwy;
Y llall oedd fil mwy dedwydd,
Cael peidio deffro mwy.

BETH SYDD ANWYL?

Pan yn nyddiau ie'netid cu,
Beth sy'n anwyl?
Cael pleserau, a chariadau,
Hyn sy'n anwyl:
Crwydro drwy y coed a'r dail,
Son am gariad bob yn ail;
Gwneuthur coron flodan hardd
I f' anwylyd yn yr ardd,
Pan yn nyddiau ie'enctid cu,
Hyn sydd anwyl.
Pan y tyfa'r llanc yn ddyn,
Beth sy'n anwyl?
Tyrru elw--gwneuthur enw--
Hyn sy'n anwyl;
Cario'n faich ofidiau gant,
Casglu eyfoeth, magu plant,
Codi cestyll yn y gwynt,
Cestyll breuddwyd dyddiau gynt,
Pan y tyfa'r llanc yn ddyn,
Hyn sydd anwyl.
Ar brydnawnddydd byrr yr oes,
Beth sydd anwyl?
Hyder gwastad, ffydd a chariad,
Hyn sy'n anwyl;
Troi y cefn ar ofal byd,
Gweddi daer, a chartref clyd;
Cael cydwybod heb un briw,
Heddwch bron, a ffydd yn Nuw,
Ar brydnawnddydd byrr yr oes,
Hyn sy'n anwyl.

Y GLOWR A'R CHWARELWR.

(Geiriau deuawd i leisiau gwrywaidd).
Y DDAU.
Pan fyddo'r rhew yn gwydro'r llyn,
A gwywo'r meillion mad,
A'r disglair od fel arian gwyn
Ar hyd bob glyn a gwlad;
Pan fyddo'r gwynt yn chwythu'n gry'
A'r storm yn tramwy'r fro,
Mae'n dda cael glo i dwymno'r ty,
A llechi ar y to.
Y GLOWR.
Myfi yw'r glowr du ei liw,
Sy'n mynd i lawr, i lawr,
I agor cistiau gwerthfawr Duw,
Sy'n nghroth y ddaear fawr;
O! cofiwch weithiau am fy mhoen
Tra'n twymno gylch y tan;
Os aflan yw fy ngwisg a nghroen,
Mae gennyf galon lan.
Y DDAU.
Cydweithiwn megis Cymry glan
I godi Gwalia wen,
I'r byd i gyd ni roddwn dan
A chysgod uwch ei ben.
Y CHWARELWR.
Chwarelwr siriol ydwyf fi
Yn byw ar ddant y graig,
I dynnu dail o'i chalon hi
I gadw ty a gwraig;
Os rhuo clod mae'r fflamau tan
I'r glowr am y glo,
Dadganu clod chwarelwr glan
Mae'r cenllysg ar y to.
Y DDAU.
Cydweithiwn megis Cymry glan
I godi Gwalia wen;
I'r byd i gyd ni roddwn dan
A chysgod uwch ei ben.

BAD-GAN.

Rhwyfwn, rhwyfwn yn ein badau,
Canwn gyda bron ddiglwyf,
Tynnwn, tynnwn drwy y tonnau,--
Cadwn amser gyda'r rhwyf;
Dacw faner gwawr y borau
Yn ymdorri ar y bryn,
Ac yn taflu rhes o'r bryniau
Ar eu pennau i lawr i'r llyn.
Rhwyfwn, rhwyfwn, &c., &c.
Dyfnach, dyfnach, a y tonnau,
A'r cysgodion yn fwy clir,
Gloewach, gloewach a'r wybrenau
Fel yr awn oddiwrth y tir;
Ar y lan mae'r lili swynol
Yn ymbincio yn ei gwyn,
Ac mae'r cymyl gloewon siriol
Fel rhyw elyrch gwynion nefol
Yn ymdrochi yn y llyn.
Rhwyfwn, rhwyfwn, &c., &c.

Y FRENHINES A'R GLOWR.

(Er cof am waredigaeth y Ty Newydd. Cyfansoddwyd i Mr. D. Emlyn Evans).
Y FRENHINES.
Brysiwch, fellt, ar hyd y gwifrau,
Saethwch dros y bryn a'r ddol,
Treiddiwch lawr i'r erch ddyfnderau,
Dewch a'r newydd i ni'n ol,
A oes gobaith i'r gwroniaid
Gipio yspail angau du,
A rhoi goleu i'r trueiniaid
O glaer lusern gobaith cu.
Y GLOWR.
Ofnadwy fu'r pryder,--y dychryn oedd fawr,
Ar drothwy bytholfyd yn disgwyl yr awr,
Ond pan ddaeth curiadau'n cydweithwyr i'n clyw,
Deallem fod tan cydymdeimlad yn fyw;
A bron ein brenhines o'i gorsedd wen, fawr,
Yn toddi o serch dros y glowyr yn awr.
Y FRENHINES.
Gwisga'r eurdlos ar dy ddwyfron,
Gyda llawryf werdd y gwron
Cana'r ddaear oll dy fawl.
Y GLOWR.
Cymer dithau, Buddug dirion,
Ddiolchgarwch glowr ffyddlon,
I wladgarwch pura'i galon
Y mae gennyt gyflawn hawl.
Daeth teimlad dyngarol fel tan nef ei hun
I rwymo brenhines a glowr yn un,
Mae gorsedd a thlodi'n diflannu draw, draw,
I rinwedd a chariad gael cydysgwyd llaw.

DYCHYMYG HEDA.

Dychymyg heda uwch y bedd
Lle claddwyd priod anwyl,
Ac yno mynn gael gwneud ei sedd
I ddisgwyl, ac i ddisgwyl;
A gwaeddi'i henw a fynn ef
Gan ddisgwyl iddi ateb,
Ond ni adseinia dynol lef
Yn awyr tragwyddoldeb.
Lle gwraig sy'n wag trwy'r oll o'r ty,
A gwraig heb ail yn unman;
Lle mam sy'n wag--"y man lle bu"
Adseinia'r gwagle'n mhobman;
Ac uwch ei llun y serch a ddaw
I sylweddoli'r cyfryw;
Ond adlais rheswm dd'wed o draw,