Gwaith Mynyddog. Cyfrol II - 2

Ac aeth pawb i'w fwth ei hunan,
Fa la la, &c.,
Tynnu diliau tannau'r delyn,
Fa la la, &c.,
Wnaent i'w gilydd heb un gelyn,
Fa la la, &c.
Chwef. 18, '72.

DYCHWELIAD Y MORWR.

Trwy'r tonnau y llong ddaw yn nes i'r lan--
Dacw y foel a dacw y fan;
'Rwy'n gweld y pant a'r gornant gu,
'Rwy'n gweld y coed, 'rwy'n gweld y ty;
Mae adlais anwyliaid yn dod i'r llong,
A swn hen gloch y llan, ding dong.

DYSGWCH DDWEYD "NA."

Fe ddysgir dweyd llawer o eiriau
Na ddylid dim dysgu eu dweyd,
Ac hefyd anghofir rhai geiriau
Y dylid eu dysgu a'u gwneud;
Beth bynnag a ddysgwch wrth ddysgu yr iaith,
Beth bynnag a gofiwch drwy droion y daith,
Faint bynnag o eiriau a ddysgwch yn dda,
Gofalwch bob amser am ddysgu dweyd "Na;"
Dysgwch ddweyd "Na,"
'Does dim sydd mor ddiogel a dysgu dweyd "Na."
Os gwelwch chwi gwmni afradlon
Yn mynd i oferedd yn ffol,
Gan wawdio rhinweddau'u cymdogion,
A gadael pob moesau ar ol;
Mae trwst y rhai yma wrth gadw eu rhoch
Mor wag a diafael ag adsain y gloch,
'Ran hynny, mae pennau y clychau a rhain
Yn wag fel eu gilydd, 'blaw tafod bach main;
Ac os daw y giwaid hon rywdro i geisio tynnu rhai o honoch i ddinistr,
Dysgwch ddweyd "Na," &c.
Os gwelwch chwi eneth brydweddol
Yn gwisgo yn stylish dros ben,
Cyn son am y pwnc priodasol,
Rhowch brawf ar gynhwysiad ei phen,
Os ffeindiwch chwi allan wrth chwilio'r fath yw,
Ei bod hi fel clomen o ran dull o fyw,
A'i llygaid, a'i gwddw, a'i haden, a'i phlu',
Yn loewach o lawer na dim sy'n ei thy,
Ac os bydd rhywun o honoch am roi cynnyg ar Miss,
Dysgwch ddweyd "Na," &c.
Mae gennyf un gair i'r genethod
Wrth ddechreu eu taith drwy y byd,
Mae llanciau ar brydiau i'w canfod
Heb fod yn lan galon i gyd;
Mae'n bosibl cael gwr fydd a'i galon yn graig,
Mae'n bosibl cael gwr fydd yn gas wrth ei wraig,
Heb gym'ryd yn bwyllus, mae'n bosibl i Gwen
Gael gwr heb na chariad, na phoced, na phen,
A'r cyngor sydd gennyf i'r ladies (hynny yw, os na fyddant, dyweder,
oddiar 35 oed),
Dysgwch ddweyd "Na," &c.

GEIRIAU CYDGAN GYSEGREDIG.

Doed holl drigolion daear lawr
I ateb llef y nef yn awr,
Nes byddo tan eu moliant hwy
Yn eirias mwy i'r Iesu mawr.
Dyma'r un oddefodd bwysau
Holl bechodau dynol ryw,
Ac o'i fodd oddefodd loesau
Miniog gledd dialedd Duw;
Ac a ddrylliodd deyrnas angau
Pan y daeth o'i fedd yn fyw.

OWEN TUDUR. {39}

(Cantawd).
Mae Owen Glyndwr yn ei fedd,
Ar ol tymhestlog ddiwrnod,
A'r gwaed a erys ar ei gledd
I ddweyd ei hanes hynod;
Y rhosyn gwyllt wrth glywed hyn
Ar fedd y gwron hwnnw
Sydd fel rhyw angel yn ei wyn
Yn gwenu dros y marw.
Dewch, delynorion, cenwch don
Ar ol cael hir orffwyso,
Mae gwr yn byw'n Mhenmynydd Mon
A gyfyd Gymru eto;
Er fod priddellau Cymru wen
Yn feddrod i'w thrigolion,
Hil Cymro glan fydd bia'r pen
Gaiff eto wisgo'r goron.
Dyma delyn anwyl Cymru,
Dyma fysedd eto i'w chanu,
Er fod gormes bron a llethu
Ysbryd pur y gan;
Byw yw'n hiaith a byw yw'r galon
Gura ym mynwesau'n dewrion,
Mae gan Gymru eto feibion
A'u teimladau'n dan;
Pan fo'r cledd yn deffro,
Ac eisiau llaw i'w chwyfio,
Mae hon i'w chael o oes i oes
Wrth ysgwydd hael pob Cymro.
Fflamia'i lygad, chwydda'i galon,
Pan y gwel ormesdeyrn creulon,
Cadw'i wlad rhag brad yr estron
Yw ei bennaf nod;
Mae llwch ein hanwyl dadau,
Sy'n nghadw dan garneddau,
Yn dweyd yng nghlust pob Cymro dewr
Am gadw ei iawnderau;
Ac mae'n bryniau uchel beilchion,
A'n hafonydd gwyllt a gloewon,
Yn rhoi awgrym cryf mai rhyddion
Ydym byth i fod.
Y GENNAD,--
At bendefigion Cymru
Sy'n hannu o uchel fon,
Mae gennyf genadwri
O blas Penmynydd Mon;
Cynygiodd Owen Tudur
Ei galon gyda'i law
I Catherine, y frenhines,
Mae hithau'n dweyd y daw.
Os na ddaw rhyw atalfa,
Priodant yn ddioed,
Mae'r ddau mor hoff o'u gilydd
Ag unrhyw ddau fu 'rioed;
Ai tybed bydd 'run Cymro,
Pan ddaw y dydd i ben,
Heb roi hawddamor iddo
Nes crynno'r Wyddfa wen?
PENDEFIG,--
Fel un sy'n teimlo gwaed Cymreig
Yn berwi yn fy mynwes,
'Rwy'n methu'n glir a chael boddhad
Wrth wrando ar yr hanes;
Mae gwaed brenhinol Brython hyf
Yn curo'n mynwes Owen,
A dylid cadw hwn mor bur
Ag awyr Ynys Brydain.
PENDEFIG ARALL,--
Gadewch rhwng cariad a Rhagluniaeth
A phriodi dynol ryw,
Mae gwaed y Sais a gwaed y Cymro
Bron 'run drwch a bron 'run lliw;
Feallai bydd yr uniad yma,
Pan ry'r olwyn dro i ben,
Yn agor ffordd i gerbyd heddwch
Dramwy drwy yr Ynys Wen.
Gwened blodau gwylltion Cymru
Ar eu modrwy loew dlos,
A boed haul yn gwenu arni,
Gwened lloer a ser y nos;
Gwened Sais a gwened Cymro,
Na foed gwg ar unrhyw ael,
A gwened nef uwch law y cyfan,
Mae gwen o'r nef yn werth ei chael.
PENDEFIGES,--
Heblaw gweniadau'r lleuad wen,
A gwenau'r haul o fynwes nen,
Heblaw gweniadau'r nefoedd fry,
Cant wen rhianedd Cymru gu;
Boed meibion Gwalia ddydd yr wyl
Yn dyrchu banllef lawn o hwyl,
Anadlwn ninnau weddi wan
I glustiau'r nefoedd ar eu rhan;
Pob bryn fo'n dal ei faner wen,
Pob cloch fo'n canu nerth ei phen,
Ni daenwn ninnau flodau fyrdd
A dail byth-wyrddion ar eu ffyrdd.
CYDGAN,--
Mae gwawr yn torri dros sir Fon,
A Chymru'n gwenu arni,
Mae swn llawenydd yn y don,
A diolch yn y weddi;
Mae'r clychau'n effro ym mhob llan
Yn prysur ddweyd y newydd,
A'r awel fach yn gwneud ei rhan
I'w gludo draws y gwledydd.
Y BARDD,--
Methodd Owen Glyndwr rwymo
Teimlad pawb mewn rhwymau hedd,
Megis tonn mewn craig yn taro
Oedd dylanwad min ei gledd;
Ond mae Owen Tudur dirion
Wedi uno'r ynys lon,
Gwnaeth i'r Cymry dewr a'r Saeson
Wenu'n nghylch y fodrwy gron.
CYDGAN,--
Chwyther yr udgorn ar lethrau'r Eryri
Nes bo'r clogwyni'n dafodau i gyd,
Bannau Brycheiniog fo'n llawn o goelcerthi
Er mwyn gwefreiddio y wlad ar ei hyd;
Llonned y delyn bob treflan a phentref,
Heded y cerddi ar ddiwrnod yr wyl,
Ar flaen adenydd alawon y Cymry,
Nes bo pob ardal yn eirias o hwyl.
Fe gwympodd ein gwrolion
Wrth gadw hawl ein coron,
Rhag iddi fynd o Walia Wen
I harddu pen rhyw estron.
Mae llef oddiwrth y meirw
Sy'n dweyd yn ddigon croew,
Yn adlais glir ar lan pob bedd,
Na fedrai'r cledd mo'i chadw.
Deallodd Owen Tudur
Athroniaeth bennaf natur,
Ein coron trwyddo ef a gawn
Heb nemawr iawn o lafur.
CYDGAN,--
Mae modrwy a chariad yn curo y cledd
Heb aberth o fywyd nac eiddo,
Ca'r bwa a'r bicell gyd-huno mewn hedd,
A heddwch ac undeb flodeuo;
Teyrnwialen a choron ein hynys bob pryd
A ddelir gan hil meibion Gwalia,
A chryma teyrnwiail brenhinoedd y byd
Yn ymyl teyrnwialen Britannia.
Ar ddydd y briodas cenhinen y Cymry
Wisgwyd gan Owen i harddu ei fron,
A rhosyn y Saeson osodwyd i harddu
Bron ei anwylyd edrychai mor llon;
A byth wedi hynny mae'r ddau'n un blodeuglwm,
Mae'r rhos a'r genhinen yn harddu'r un fron;
Bu bysedd dwy genedl yn gosod y cwlwm,
A thyfa y ddau yn y fodrwy fach gron.
Os hoffech gael gwybod effeithiau'r briodas,
Holwch briddellau maes Bosworth yn awr,
Yno coronwyd dymuniad y deyrnas,
Ac yno y syrthiodd gormesdeyrn i lawr;
Mae adsain y fanllef fuddugol trwy'r oesau
Yn gwibio o glogwyn i glogwyn trwy'n gwlad,
Bydd clod Harri Tudur a dewrder ein tadau
Ar ol y fath ymdrech mewn bythol fawrhad.
Esgynnwn i'n mynyddau,
A holwn hen garneddau
Sy'n cadw llwch ein tadau
Ar ol blinderus hynt;
Ateba'u llwch o'r beddau
Fod gwaed ar hyd eu llwybrau,
A myrdd o orthrymderau
Yn blino Cymru gynt.
Ond wedi i'r Tuduriaid
Gael dod yn benaduriaid,
Cyduna'r holl Brydeiniaid
I ufuddhau i'w pen;
Mae aeron per y blodau
Yn tyfu'n meusydd brwydrau,
A heddwch lond calonnau
Hen deulu'r Ynys Wen.
Ar orsedd bena'r ddaear,
Dan goron hardda'r byd,
Eistedda Buddug hawddgar
Dan wenau'r nef bob pryd;
Mae gwaed brenhinol Owain
Yn llifo trwy'r llaw sydd
Yn dal teyrnwialen Prydain
Uwchben miliynnau rhydd.
Y fesen a blanwyd ar ddydd y briodas
Dyfodd yn dderwen gadarna'n y byd,
Dau begwn y ddaear yw terfyn y deyrnas,
A chariad yn rhwymo y deiliaid ynghyd;
Gogledd a deau sy'n dangos eu miloedd
O ddeiliaid i orsedd Victoria a dwng,--
"Mae gan ein Brenhines ddigonedd o diroedd
I'r llew mawr Brytanaidd i ysgwyd ei fwng."
Na foed adseiniau'n cymoedd
Yn cael eu deffro mwy
I ateb swn rhyfeloedd
Ar hyd eu llethrau hwy;
Tywysog gwlad y bryniau
A ddalio tra bo byw,
Yn noddwr i rinweddau
Dan nodded llaw ei Dduw.

Y DDRAENEN WEN.

Eisteddais dan y ddraenen wen
Pan chwarddai bywyd Ebrill cu
Mewn mil o ddail o gylch fy mhen,
A myrdd o friall o bob tu;
Eisteddai William gyda'i Wen,
Ac Ebrill yn ei ruddiau gwiw,
Tra canai'r fwyalch uwch ein pen
Ei chalon yn ei chan i Dduw;
Rhoi William friall ar fy mron,
A modrwy aur yn llaw ei Wen;
Mi gofiaf byth yr adeg hon
Wrth eistedd dan y ddraenen wen.

IFAN FY NGHEFNDER.

Dyma godl yn dwbl odli;
'E wnes y prawf o ran spri.
Aeth Ifan fy nghefnder yn ysgafn ei droed,
Ryw noson i hebrwng ei Fari;
A phan wrth y gamfa sy'n troi at Ty'n Coed,
Fe daflodd ei fraich am ei gwarr hi.
Ond cyn iddo prin i gael amser i ddweyd,--
"Pa bryd caf dy weled di eto?"
Na gwybod yn hollol pa beth oedd o 'n wneud,
Aeth awel o wynt gyda'i het o.
A phan oedd o 'n rhedeg a dim am ei ben,
I geisio, a ffaelu dal honno,
Fe welai ar ol dod yn ol at ei wen
Fod y ci wedi dianc a'i ffon o.
Heb hidio rhyw lawer am het nag am ffon,
Siaradai a Mari'n ddi-daro;
Ond cyn iddo ddechreu cynhesu ei fron,
Fe drawodd rhyw stitch yn ei warr o.
"A ddoi di, f'anwylyd," dywedai yn syn,
"I chwilio am fodrwy'n ddioedi?"
Ac er mwyn rhoi sel ar ddywediad fel hyn,
Fe sangodd y brawd ar ei throed hi.
"A wnei di roi ateb, O Mari, fy mun?"
A'i gruddiau ddechreusant a chochi;
Ac Ifan nesaodd at Mari fel dyn,
A rhoddodd ddau gus ar ei boch hi.
Wrth weled rhyw hyfdra fel hyn yn y brawd,
Ni ddarfu'r cusanu ei swyno;
Dywedodd "Nos da" gyda dirmyg a gwawd,
A rhedodd i ffwrdd dan ei drwyn o.
Aeth Ifan i'r gwely yn sobr a syn,
A dwedai fel dyn wedi monni,--
"Gwyn fyd na f'ai serch rhyw hogenod fel hyn
Yn cadw am byth o fy mron i."
Er hynny, tae Mari'n dod heibio ei dy,
Ac Ifan ar ganol breuddwydio;
Mae cariad yn meddu atyniad mor gry',
Ni synwn un blewyn na chwyd hi o.

YR HWN FU FARW AR Y PREN.

Yr Hwn fu farw ar y pren
Dros euog ddyn o'i ryfedd ras,
O! agor byrth y nefoedd wen
I'n dwyn uwchlaw gelynion cas.
Y diolch byth, y clod a'r mawl
Fo i'r anfeidrol Un yn Dri,
Gwna ni yn etifeddion gwawl
Y Ganan nefol gyda Thi.
[Hen Fynwent Llanbrynmair]

CHWEDL Y TORRWR BEDDAU.

Roedd y lleuad yn ieuanc, a'r flwyddyn yn hen,
A natur gan oerfel yn colli ei gwen,
Fe rewai'r dwfr fel gweren oer,
Tra prudd edrychai yr ieuanc loer
Cydrhwng canghennau'r coed;
Yng ngolau'r nos, mewn mynwent laith,
'Roedd torrwr beddau wrth ei waith;
Un hen oedd ef, ac wrth ei ffon,
A'i esgyrn oeddynt cyn syched bron
A'r esgyrn dan ei droed.
Ymgodai'r gwynt,--a'i anadl ef
A fferrai lwynau natur gref,
A'r torrwr beddau yn ddifraw,
Wrth bwyso'n bruddaidd ar ei raw,
Besychai am ryw hyd,
Ryw "beswch mynwent" dwfn a blin;
'Roedd ei groen a'i gob yn rhy deneu i'r him,
Ac yna fe dynnodd ryw botel gron
O'i logell,--ond potel wag oedd hon;
A churai 'i ddaint ynghyd.
Ond llawen oedd pawb yn yr "Eryr Mawr,"
Y dafarn hyna'n y dref yn awr,
Fe chwyrnai'r tegell ar y tan,
A chwyrnai'r gath ar yr aelwyd lan
Tra'n gorwedd ar gefn y ci.
'Roedd mab yr yswain yno mor hyf,
Yr hwn oedd yn llencyn gwridog, cryf,
A gwr Tyddyn Uchaf, ynghyd a'r aer,
A'r gof, a'r teiliwr, a'r crydd, a'r saer,
Cyn dewed a dau o'r rhai tewa'n y wlad
Yn siarad a dau neu dri.
Y torrwr beddau edrychai'n glau,
A gwelai y goleu, a'r drws heb ei gau,
Ac yntau'n hen wr go lon yn ei ddydd
Yn hoffi pibell, ae yfed fel hydd,
'Doedd ryfedd fod arno fo flys;--
"Waeth i mi roi fyny," ebe'r sexton yn syn,--
"Peth caled yw tirio trwy esgyrn fel hyn,
A ch'letach fyth pan deimlwch chwi'ch hun
Yn taro ynghyd ag asgwrn pen dyn!
Felly 'rwy am fynd i'r 'Eryr Mawr,'
Mae'r gwynt yn ddigon a tharo dyn lawr."
Ac i mewn ag ef ar frys.
Fe wenai pawb wrth ei weled e'
Y torrwr beddau yn cymeryd ei le
O dan y fantell simnai fawr,
(A chwarddai y tan dan ruo'n awr),
Oblegid 'roedd pawb yn ei garu ef,
O fab yr yswain i'r tlota'n y dref.
"Wel, dowch a stori," ebe gwr y ty,
"Rhyw chwedl ddifyr am bethau a fu."
'Roedd pawb yn gwybod mai ef oedd tad
Adroddwr chwedlau yr holl wlad.
Fe wyddai am bob yspryd bron
Fu'n tramwy hyd y ddaear hon;
Fe fedrai ddychryn calon wan,
A'i gwneud yn ysgafn yn y fan;
Fe allai gau ac agor clwy',
A medrai ddynwared pawb yn y plwy'.
"Mae'r torrwr beddau mewn syched braidd,
Rhowch iddo gornied o gwrw brag haidd,"
Ebe gwr y ty yn awr;
"Mae stori sych yn ddigon o bla
Os na fydd llymaid o ddiod dda
Yn helpu y stori lawr."

Y CHWEDL.

I.
Ar nos Nadolig oer a llaith,
Ers deugain o flynyddau maith,
Bu farw Harri Huws;--'roedd ef
Yn cael ei garu gan bawb trwy'r dref.
Bu ef i mi yn gyfaill pur.
A chalon gywir fel y dur,
A diwrnod tywyll, prudd ei wedd,
Oedd y dydd rhoed Harri yn ei fedd.
Gadawodd eneth ysgafn droed
O'i ol,--yn un ar bymtheg oed;
'Roedd iechyd ar ei gruddiau cu,
A chwarddai serch o'i llygad du.
Bum i yn dysgu'r eneth hon
I ddweyd A B yn blentyn llon,
Ac wrth ei dysgu, credais i
Y dysgai'r ferch fy ngharu fi;
Ond ffoledd oedd i'r eneth dirion
I feddwl caru hen wr gwirion.
Daeth morwr llon i siarad a hi,
A dygodd fy Elen oddi arnaf fi,
Ond dd'wedais i air erioed wrth hon
O'r hyn a deimlais dan fy mron;
Na gair yn erbyn y morwr chwaith,
Oblegid hwy fuont am flynyddau maith
Yn chwareu a'u gilydd fel y mae plant
Ar ochr y bryn neu lan y nant;
Ond waeth tewi na siarad, ryw noson ddu
Aeth y morwr ymaith ag Elen gu!
Nis gallaf ddirnad byth er hyn
Pa fodd yr aeth bore'i bywyd gwyn
O dan fath gwmwl, na pha fodd
Y daeth amheuaeth ag y todd
Gymeriad oedd mor bur;
'Doedd neb yn meddwl yn y wlad
Y buasai impyn tyner, mad,
Yn dwyn fath ffrwythau sur.
Agorai'r wawr ei hamrant clau,
Ac ymaith a fi ar ol y ddau,
A digwydd wnaethum fynd 'run ffordd,
Tra curai'm calon megis gordd,
Dan bwys briwedig fron;
Mi cefais hwy. Nis gallaf ddweyd
Pa un ai gofid oedd yn gwneud
I'm dagrau redeg dros fy ngrudd,
Ai ynte ryw lawenydd prudd;
Ond rhedeg wnaethant fel y lli'
Pan ddaeth y newydd gynta 'i mi
Fod Mari'n wraig i John.
II.
Pan gwrddodd Mari gyda fi,
Ei dagrau redent fel y lli;
Hi deimlai'n ddedwydd ar un llaw,
Ac o'r tu arall, ofn a braw
A lanwai'i bron. Hi ddwedai'r oll
Oedd yn ei theimlad yn ddigoll;
Agorai'i bron, can's roeddwn i
Yn gyfaill mebyd iddi hi.
Datodai glo ei chalon fawr,
A dwedai'i thywydd imi'n awr,
A'r fath onestrwydd yn ei phryd
Nes teimlwn i'm teimladau i gyd
Yn toddi'n llwyr; a gwenau hon
A wnaent i minnau wenu'n llon,
A gweld ei dagrau'n treiglo'n lli
A sugnent ddagrau 'nghalon i.
Ond pan yn tynnu tua phen
Ei chwedl brudd, fy ngeneth wen
A ddwedai, gyda'i llygad du
Yn saethu teimlad ar bob tu,--
"O fel yr ofnwn wg fy mam,
Yr hon a'm gwyliodd ar bob cam:
A balchder gyda thanllyd serch
A'i gwnaeth yn ffol uwch ben ei merch.
"Priodi a wnaethum heb wybod i mam--
'Roedd hynny, 'rwy'n addef, yn bechod a cham;
Ond beth oedd i'w wneud, a pheth ddaethai i'm rhan,
Pan oedd cariad mor gryf, a minnau mor wan?
Ni allwn gyfaddef i mam er y byd,
Ond wedi priodi, ni aethom ynghyd
I ofyn maddeuant ei mynwes dinam,
Ond serch wedi'i gloi erbyn hyn oedd gan mam.
"Hi allodd gau y drws a'i gloi
Ar ol ei merch, a medrodd droi
Clust fyddar at fy ymbil taer,
A dweyd yng ngolen'r lleuad glaer,--
'Gan iti fynnu'th ffordd bob cam,
A chroesi 'wyllys gref dy fam,
Dos gydag ef, yr hoeden ffol,
A phaid a dychwel byth yn ol.'"
Fe wylai Mari'n hidl fan hon,
Agorodd holl argaeau'i bron,
A d'wedai,--"'Nawr, fy nghyfaill pur,
Cyn darfod adrodd chwedl fy nghur,
A wnewch chwi addaw'r funud hon
I gloi y chwedl yn eich bron
O wydd pob dyn trwy'r byd;
Er imi dynnu arnaf gam,
Ac er im' ddigio mynwes mam,
Fy mam oedd hi o hyd.
"Aeth heibio flwyddyn gron, fy ffrynd,
A holl dafodau'r lle yn mynd
Yn gyflym gyda'm hanes prudd,
A mam rhy falch o ddydd i ddydd
I geisio clirio'i geneth wen,
A cheisiai gadw i fyny'i phen
Drwy fynd i'r eglwys yn ei du,
Fel pe buasai'i geneth gu
Yn gorwedd yn ei thawel fedd,
Lle gorffwys pawb mewn hun a hedd."
Un noson oer, mewn gaeaf du,
Eisteddwn ar fy aelwyd gu,
Gan wylio'r marwor mawn a choed
Yn syrthio'n lludw wrth fy nhroed,
Yn ddrych o ddynion llon eu gwedd
Yn goleu i ddiffodd yn y bedd.
Fy meddwl grwydrai'n rhydd a ffol.
Pan yn ddisymwth o'm tu ol
'Roedd swn cerddediad!--pan y trois,
Mi glywn fy enw mewn acen gyffrous,
A phwy oedd yno ger fy mron
Ond Mari a'i baban ar ei bron!
Ei llygaid gloewon, gleision, mawr,
A safent yn ei phen yn awr;--
Edrychai i'r tywyllwch prudd
Fel pe buasai'n gweld ynghudd
Ysbrydion ei mwynderau gynt
Yn gwibio o'i chylch ar gyflym hynt!
Dechreuai ddweyd ei chwyn a'i chais
Mewn math o anaearol lais,
A theimlwn fel pe buasai ddelw o faen
Yn sefyll,--yn edrych,--a siarad o'm blaen.
"Mi eis at ddrws fy mam yr ail waith,
Ac eilwaith trodd fi ffwrdd;
Yr unrhyw galed, oeraidd iaith,
Oedd yno yn fy nghwrdd.
"Mi ddaliais hyn fel arwr glew,
Can's 'roedd fy nghalon fel y rhew,
Ond pan y gwgodd f'anwyl fam
Wrth wel'd fy maban baeh dinam,
Aeth cleddyf trwy fy mron yn syth--
Mae'r archoll hwnnw yno byth.
"Ac am fy ngwr--fy anwyl John,
'Roedd ef ar wyllt bellderau'r donn;
Un dydd wrth fynd am dro o'r dref,
Ni gawsom ffrae, a ffwrdd ag ef.
Nis gallswn weithio yn fy myw,
Na phlygu'm glin o flaen fy Nuw;
'Doedd dim ond troi yr adeg hon
A'm baban tyner ar fy mron
At mam;--ond honno, er fy nghur,
Oedd fel y garreg yn y mur.
Fy Nuw a wyr fel snddais i
O dan ei geiriau cerrig hi;
A'r oll o'm serch yr adeg hon
Oedd yn fy maban ar fy mron."
Fe beidiai Mari lefaru yn awr,
A minnau yn edrych yn syn ar y llawr;
Ac fel mewn eiliad--'roedd fy ffrynd
A'i baban serchus wedi mynd!
Deallais wedyn iddi droi
Ei gwyneb tua Llundain bell,
Pan nad oedd mam na neb i roi
I'w mab a hithau gynnes gell.
O! pwy all ddweyd na meddwl chwaith
Ei theimlad ar y brif-ffordd faith,
Heb ddillad cynnes am ei chefn,
A'i chalon FU'n llawn serch drachefn,
Gan chwerw drallod, honno wnaed
Mor oer a'r brif-ffordd dan ei thraed.
'Roedd pob anadliad roddai hon
Yn sugno ochenaid ddofn o'r bron,
A phob cam roddai 'n tynnu gwaed
O'i thyner flin ddolurus draed.
O gam i gam, o awr i awr
Cyrhaeddyd wnaeth i'r ddinas fawr;
Ac ar y palmant caled, oer,
Llewygu wnaeth yng ngolau'r lloer.
Yr oedd hi'n nos, ac nid oedd neb
A sychai chwys ei dwyrudd wleb
Heblaw y gwynt, ac ni wnai ef
Ond chwiban heibio hyd y dref.
Ond pan oreurai'r wawr y ne'
Daeth rhyw Samaritan i'r lle,
A chodai hi fel delw wen,
A rhoddai bwys ei thyner ben
Ar fron tosturi,--a'r baban bach
A gysgai hun ddiniwaid iach,
Ar hyd y nos flinderus faith
Ar fron mor oer a'r garreg laith.
Aeth ef a'r ddau yn ol i'w dy,
A'i wraig drugarog, serchus, gu,
A'u hymgeleddai gyda serch
A chydymdeimlad calon merch,
Gwreichionen olaf bywyd brau
Gyneuai'n ol dan law y ddau.
Deffroai Mari gyda hyn
I gael ei hun mewn gwely gwyn,
A gwen trugaredd uwch ei phen
Yn edrych ar ei dwyrudd wen.
Nid oedd gan wr a gwraig y ty
(Lle dodwyd Mari),--blentyn cu,
A gall mai dyna'r rheswm pam
Y carai'r rheiny gael y fam,
Er mwyn cael gwylio'i baban bach
Yn tyfu'n llencyn gwridog, iach.
Dechreuai'r bychan chwareu'n rhydd,
A rhosyn iechyd ar ei rudd,
A gweithiai'r fam a chalon rwydd
Wrth weld ei gobaith yn ei gwydd
Yn tyfu'n hogyn gwyneb crwn,
A'i serch ymglymai o gylch hwn.
* * * * *
Awn heibio i flynyddau maith,--
Fe dyfai'r llanc,--gwnai'r fam y gwaith,
Ac ni fu'r blwyddau meithion hyn
Heb ambell smotyn hafaidd, gwyn.
Edrycha'i llanc yn hoew a chryf,
A'i natur fywiog, hoenus, hyf,
A godai awydd yn ei fron
I fynd yn forwr nwyfus, llon;
Dychmygai nad oedd unrhyw ddor
Yn agor iddo ond y mor.
Fe deimlai'i fam, a theimlai'n flin,
Ond ni ddaeth gair dros drothwy'i min,
A'r bore ddaeth i'r llanc dinam
I rwygo'i hun oddiwrth ei fam.
III.
Y storm a aeth heibio, a'r dwylaw wnaent gwrdd
I gyfarch eu gilydd yn llon ar y bwrdd;
"Mae'r cyfan yn fyw," ebe'r Capten yn llon,
A diolch a gweddi yn llanw ei fron:
"Na!--arhoswch; pa le y mae William ddinam,
Y llencyn oedd newydd roi ffarwel i'w fam?"
Ond dwedai rhyw un ag ochenaid ddofn, ddofn,
"Nid ydwyf yn sicr, ond y mae arnaf ofn
Fod drwg wedi digwydd, pan ruai y gwynt,
Gan luchio a thaflu y llong ar ei hynt,"
'Roedd William yn mrigyn yr hwylbren, hir, praff,
Yn ceisio ategu yr hwyl gyda rhaff;
Fe ruthrai y gwynt, ac mewn eiliad neu ddwy
'Roedd y llanc wedi myned na welwyd ef mwy.
Y tu ol i'r llestr, draw, draw ar y donn,
Yn ymladd am fywyd, 'roedd llanc a fu'n llon,
A'i obaith a'i nerth ar ddiffygio yn llwyr,
A'r t'w'llwch yn dechreu cau amrant yr hwyr;
Ar hyn, dacw gwch yn nesau ato ef,
A'i hwyliau fel edyn rhyw angel o'r nef;
A phan yr oedd William yn suddo i lawr,
Wele forwr yn estyn ei ddeheu law fawr
I safn y dyfnderau, glafoerllyd, di rol,
Gan godi y bachgen i fywyd yn ol.
Am oriau bu'n hollol ddideimlad fan hon,
Ond rhith weledigaeth oedd fel ger ei fron;
Fe welai ei fam yn sylldremio o'r lan,
A chlywai'i hochenaid yn esgyn yn wan;
A gwelai ofidiau gordrymion a phrudd
Yn tynnu eu herydr ar hyd ei dwy rudd;
A gwelai ei gartref yn ymyl y nant,
A'r pentref, a'r felin, a'r ysgol, a'r plant,
Ac yntau ei hunan yn chwareu'n ddinam--
A deigryn yn treiglo o lygad ei fam.
Gofynnai'n ei freuddwyd,--"Mam, pam yr ydych chwi
Yn wylo eich dagrau cariadus yn lli?"
A hithau yn ateb fel hyn yn y fan,--
"'Rwy'n cofio fy machgen yn faban bach gwan,
Ac wedyn yn tyfu mewn nerth ac mewn oed
I neidio a chwareu o amgylch fy nhroed."
Ar hyn daeth rhyw niwl dros ei feddwl yn chwim,
A'i fam a ddiflannodd fel cysgod yn ddim;
A gwelai len arall yn lledu o'i flaen,
A breuddwyd mewn breuddwyd yn agor o'i flaen.
Ymhellach yn ol, fe welai ei fam
Yn suo a hwian ei baban dinam,
Ar hyn, dyna rywun yn cnocio yn hy,
A morwr cryf, barfog, yn dyfod i'r ty,
A safai cyn dechreu llefaru;
Nid hir y bu yno cyn gweled ei wraig,
A deigryn a safai ar rudd oedd fel craig,
Ymgrymai i roddi ei gusan i hon,
A'r cwbl a ddwedodd a'i ben ar ei bron,--
"Fy Mari, O fy Mari!"
Ond William ddeffroai yn raddol ar hyn,
A bywyd ail wridai ei wyneb gwyn, gwyn,
A gwybu yn fuan mai morwr cryf, llon,
A'i cipiodd mor wyrthiol o afael y donn;
'Roedd hwnnw ac ereill yn dianc o Ffrainc,
Pan oedd yr hen Boni yn llywydd y fainc.
A phan y daeth William i fywyd yn ol,
'Roedd y wawr yn ymgodi a'r haul yn ei chol,
Gan chwalu y t'w'llwch a'r caddug ar daen,
A bryniau hen Gymru 'n ymgodi o'i flaen.
Edrychai'n fyfyriol ymlaen tua'r tir,
A'i freuddwyd yn gwibio trwy'i feddwl mor glir,
A syllai bob 'nail ar y morwr hardd, cryf,
Yr hwn a achubodd ei fywyd mor hyf;
A chofiai ei freuddwyd, ei gartref, a'r dyn
Yn curo y drws, ac yn agor ei hun,
Ac nis gall anghofio y dyn yn ei fyw,
Wrth weled y morwr yn gweithio y llyw.
"Paham yr edrychwch i'm gwyneb o hyd?"
Gofynnai y morwr, tra gwrol ei bryd;
"Myfyrio yr oeddwn ar freuddwyd tra ffol,"
Medd William, gan syllu i'r glannau yn ol,
"Lle gwelais fy hunan yn blentyn di-nam,
Yn chwareu o amgylch i liniau ei fam;--
Lle clywais i rywun yn curo yn hy',
A morwr o rywle yn dyfod i'r ty,
A synnu yr oeddwn, mor debyg i chwi
Oedd hwnnw a welais yn dod i'n ty ni."
"Dywedwch i mi," ebe'r morwr yn awr,
Gan syllu drwy bellder goleuni y wawr,
"A oes gan eich mam lygad glas yn ei phen
Sy'n ganmil disgleiriach na glesni y nen?
Oes ganddi hi ruddiau, dywedwch yn rhwydd,
A wrident yr eira pe bae yn eu gwydd?
Oes ganddi hi wallt fel y nos ar ei phen
Yn disgyn fel cwmwl ar hyd ei grudd wen?
Ond gall, o ran hynny, fod main gennych chwi
Yn ateb i'r darlun a dynnir gen i,
A mi heb ei gweled mewn llan nac mewn llys,
Ond,--welsoch chwi fodrwy ryw dro ar ei bys,
A math o lun calon mewn perlau yn hon,
A gwallt yn ei chanol yn ddolen fach gron?"
"Mae gan fy mam lygaid fel glesni y nen,
A gwallt sydd fel hanner y nos ar ei phen,
Mae harddwch yn byw ar ei gwefus a'i gen,
Ac ysbryd serchawgrwydd yn dawnsio'n ei gwen;
Ac hefyd, wrth feddwl, mae adgof gen i
Am fodrwy 'run fath a'r un hon ddwedsoch chwi,
A math o lun calon mewn perlau yn hon,
A gwallt yn ei chanol yn ddolen fach gron!"
"Ai breuddwyd yw hyn?" ebe'r morwr yn rhydd,
A'i deimlad a'i galon yn neidio i'w rudd,
"Ai'm mab a achubais o afael y donn?
Ai delw fy Mari yw'r llygad byw, llon,
A welaf o'm blaen? 'Rwyf yn diolch i'r Nef,
Mae Mari yn fyw, a fy machgen yw ef!"
IV.
"Roedd annedd fy Mari a minnau a'r ddor
A'i gwyneb i waered at lan y mor,
Ac ni fu dedwyddach dau yn y byd
Na Mari a minnau tra buom yn nghyd.
Ryw noson anhapus--mi cofiaf hi byth--
Daeth ysbryd anghydfod dros drothwy ein nyth,
A Mari a minnau a gawsom air croes,--
Y cyntaf a gawsom erioed yn ein hoes.
"Eis allan yn sydyn, a chauais y ddor,
A chrwydro y bum ar hyd erchwyn y mor,
Yn gwylio y tonnau yn chwareu'n y fan
Ym mynwes eu gilydd hyd ymyl y lan;
Dan chwerthin a neidio o amgylch fy nhroed,
Yn orlawn o fywyd fel plant deuddeg oed.
Meddyliais mor ffol y bum i gyda'r fun
A garwn yn fwy na fy enaid fy hun;
Ac eistedd a wnaethum mewn myfyr tra syn,
A chenais gan fechan yn debyg i hyn,--
"'Mari anwyl, wnei di faddeu
Fy ymadrodd creulon, ffol,
Gaf fi yfed gwin dy wenau
Pan y deuaf yna'n ol?
Pam y rhaid i gariad cywir
Fod yn llanw ac yn drai?
Arnaf fi, fy Mari anwyl,
Arnaf fi yr oedd y bai.
"'Mynnaf brynnu gown o sidan
Goreu fedd yr hollfyd crwn,
I'w roi i Mari a'm llaw fy hunan,
I wneud fyny'r cweryl hwn;
Gwn y medr Mari faddeu
Holl ffaeleddau cariad gwir,
A thrawsffurfio gyda'i gwenau
Gwmwl du yn awyr glir.'
"Pan oeddwn yn dychwel a'r gown i fy mun,
Gan deimlo yn ddig wrth fy ffoledd fy hun,
A theimlo y mynnwn i wneuthur fy rhan
I garu y cweryl o'r ty yn y fan;
Ar hynny! mi deimlwn ryw law nerthol, fawr,
O'm hol yn fy nhynnu yn llegach i'r llawr,
A phedwar o forwyr a'm rhwyment mewn brad,
Ac ymaith y'm cipiwyd i lawr at y bad!
Un cilgwth!--un floedd a drywanai fy mron,
A dyna ni'n nofio ar wyneb y donn.