Gwaith Alun - 4

derbyniais i y saeth a lynodd yn fy nghalon.

COLLEGE LIFE

TO THE REV. C. B. CLOUGH, MOLD.
_Jesus College, Oxford,
December 16th, 1824_.
Upon the whole, I find College life far less irksome than I had
anticipated. The change, from the bosom of a family to a cloister, was
certainly not very pleasant. Yet upon that account I have less to regret
than many: my disposition or taste never quarrels with solitude. In one
instance I was rather unfortunate.--Of the three undergraduates I knew
upon my coming to College, one only was a 'reading man.' By means of the
other two, as my acquaintances increased, my room became in a little time
the daily resort of those most miserable and unprofitable of beings,
technically called '_loungers_.' This, of course, retarded my studies;
and I was often compelled to sit up, after the drones had gone away, till
four o'clock in the morning, to prepare my Lectures for the following
day. Hints were thrown away, upon my visitors, in vain. At last I saw
that either politeness or my character must be hazarded: the first was
sacrificed to preserve the last. I made a candid avowal of the low state
of my acquirements, and, that having so much to do, it would be madness
in me to trifle my days; but if they allowed me to fix a particular hour
each day, for receiving their calls, I should be most happy in seeing
them. They good-humouredly assented; and from seven o'clock in the
morning till eight was mentioned. I have my room to myself ever since;
and this has not made them less friendly. I have seen that an extensive
acquaintance is the bane of College life.
Of intimate friends, I have here only one; and he is a bosom friend, one
whose intelligence, urbanity, abilities, and piety are alike conspicuous.
He is a son of La Trobe, the celebrated African traveller. Unfortunately
for me, he intends taking his final examination next Easter term, and
will consequently leave Oxford. When he is gone, I will endeavour to
replace him with another of the same stamp; and if I fail, I will turn an
anchorite.
I have mixed with but very few parties; though, thanks to my
fellow-collegians, I have been occasionally invited. I have adopted this
course, partly from a wish of not incurring a debt, which it would be a
crime in one of my station to discharge; but chiefly from a distaste of
all nocturnal revels. The truth is, I never yet saw a drinking party,
two hours old, that I could lay down even one of Elis y Cowper's songs,
for the purpose of enjoying it.
The devotional exercises, morning and evening, are profitable and
interesting; and I have an opportunity every Sunday of hearing some of
the most eloquent and impressive sermons I have ever heard. Excellent
opportunities are also afforded for reading. I 'sport my oak' and sit
down, nothing disturbs or annoys me; and had it not been for the rumbling
of carts along Ship-lane, and cries of 'muffins,' I should consider
myself in a hermitage. As for temptation, it is all a bugbear. I have
seen none here that would not vanish before a virtuous resolution.

AT LENOR.

(MR. E. PARRY, CAERLLEON.)
_Athrofa'r Iesu, Rhydychen,
Chwefror 25ain, 1825_.
Y mae yn ddywenydd mawr genyf ddeall fod eich Cymdeithas yn gwellhau yn
ei hamcanion fel y mae ei gallu yn cynyddu. Hwyrach na lwyddwch i gael
cyd-ymdrechiad y Boneddion a enwasoch;--rhai o herwydd eu hoerfel at yr
achos Cymreig,--a llawer am fod rhannau eraill o'r wlad yn galw am eu
gwasanaeth yn fwy na Chaer, un ai o herwydd cymydogaeth, neu feddiannau.
Er hynny, pe na enillech ddim ond ymegniad gwresog ac unfryd trigolion
eich tref eich hunain, byddai yn werth eich trafferth, a gallwch wneuthur
gwyrthiau.
Y mae yr Iaith Gymraeg yn deilwng o'i choleddu, ac eneidiau Cymru yn
werth eu cadw. Chwi a gewch fy nymuniadau goreu i, os ydynt werth
rhywbeth, a phe byddai gennyf well, chwi a'i caech.
Buoch yn ddedwydd iawn gael Mr. Richards yn Gapelwr,--y mae'r gwr hwnnw
yn addurn i bob Cymdeithas lle byddo. Yr ydwyf agos yn eddigeddu y
pleser a gewch ar eich Cylchwyl, ac er hynny yn ewyllysio i chwi fil mwy.
Rhaid i mi gadw gwyliau Homer ddall yn lle Dewi Sant, ac aros fel mynach
yn fy nghell yn lle troedio'r heolydd i ddangos fy "nghenin," a gadael
i'm henaid lesmeirio wrth gyngan y delyn. Ond rhaid boddloni, ac yr
ydwyf yn foddlon ac yn ddiolchgar.
Yr oeddych yn ymholi pa fodd yr ydwyf yn byw yma.--Credwch fi,--mor syml
a diniwed a Meudwy, a mor ddedwydd a Thywysog. Cof am gartref a hen
gyfeillion sydd weithiau yn cynhyrfu hiraeth ynof am wlad fy
ngenedigaeth, a dyna'r unig ddefnyn chwerw sydd yn fy nghwpan. Y mae
penaethiaid yr Athrofa yn dirion i'r eithaf, a chyd-astudwyr mor
gyfeillgar ag y gallwn ddymuno.
Yr oeddwn wedi bwriadu englynion i chwi a math o awdl i'ch Cymdeithas;
ond hawdd i chwi feddwl nad oes gan un a ymunodd a'r Brifysgol y'mhen
pum' mis wedi cydio gyntaf mewn Ieithiadur nemawr amser i gysoddi dim. Pa
fodd bynnag, dyma ryw bethau yn llun englynion "Ar y ffolineb o wadu
Iaith gynhenid," a ddymunwn gyflwyno i'ch Cymdeithas a chwithau, i aros
gwell.
A wirionwyd ar unwaith--yr adyn
Pan redai i estroniaith,
I wadu'i wlad, gyda lediaith,
Gwawdio hon, a gwadu ei hiaith?
A yw'n gywilydd gan ei galon--iaith serch
Iaith su ei fam radlon?
Ddyddiau hir, mor dda oedd hon
I ynganu angenion?
Ai gwr yw a gar awen--heb arddel
Iaith beirddion disgywen?
Ai un am les hanes hen
Wrthoda chwaer iaith Eden?
Iaith oedd araeth i ddewrion,--wroniaid
Drwy enwog ymdrechion,
Tan eu heirf bloeddient yn hon
"Trowch i'r gad! tr'ewch ergydion!"
Ac onis dewis y dyn--y gyngan
Sydd rhwng cangau'r dyffryn?
A gwin i'w fant? ac ni fyn
Iaith hudoliaeth y delyn?
Onid yw iaith fyw mor fad--yn deilwng
O'n dilyth arddeliad?
Neb ond un gwrthun a'i gwad
Neu a ludd ei choleddiad.
Y mae doethaf gymdeithion--Cymroaidd,
Ac amryw o'r Saeson--
Y'Ngwalia mae angylion
Gyda'u heirf am gadw hon.
A cheir yn pleidio ei choron--euraidd
Iorwerth a'i gyfeillion,
A gwr mawr o gyrrau Mon
Yn Llywydd yn Nghaerlleon.
Mwy addas i was isel--a'i osgedd
Am esgyn yn uchel,
Garu ei iaith, a'r gwr wel
Werth ei hurdd wrth ei harddel.
O'i gwrthod, gwawd ac erthwch,--a'i dilyn
Hyd elor drwy dristwch;
Ni cha lin goruwch ei lwch,
O glod goreu gwladgarwch.
Boed gan Gymro ym mhob broydd--o'i brif-iaith
Bur fost yn lle c'wilydd,
Fel na ddel, tra y del dydd,
Lediaith ar ein haelwydydd.

TELYN CYMRU.

_Allan o Saesoneg Mrs. Hemans, i Gymdeithas Gymreigyddol
Rhuthyn, 1824_.
O delyn oesol! dyro eto gainc,
Fel pan ewynai'r hirlas yn y wledd;
Pan gurai bronnau gan wladgarol ainc,
Pan wlychid byrddau Owain gan y medd:
O Delyn! deffro 'ngrym yr oesoedd hen,
Adleisia'r bryn dy geinciau gyda gwen.
Dy dant ni's tyr--Rhufeinydd erchyll don
Ddaeth dros las ddyfroedd, gyda llawer rhwyf,
Enynai fflam trwy dderi sanctaidd Mon,
A gwnai gromlechau'n garnedd yn ei nwyf,
Rhoi lwch y creiriau gyd a'r gwynt a'r lli',
Delyn, rho gainc, nis gallai d'atal di.
Dy dant ni's torrir. Chwyfiodd baner Sais
Yn ddig ar awel flith Eryri gerth,
Uwch bloedd ei udgyrn, clywid swn dy lais,
Pan guchiai'i gestyll ar y clogwyn serth,
Cynhyrfai'th don y dewrion i fwy bri,
Eu llethri oedd ganddynt, bronnau rhydd, a thi
Oes ddu oedd hon; pan gwympai'r glew dirus,
Pan dyfai chwyn gylch bwrdd lle gwleddodd cant,
Pan lechai'r llwynog yn y drylliawg lys,
Oedd nerth i ti'r pryd hyn--dawn ym mhob tant,
Yn nyddiau hedd dy geinciau grymus gyr,
O Delyn ber! o'th dannau un ni's tyr.

AT EI RIENI.

_Athrofa'r Iesu, Rhydychen,
Chwefror, 11fed, 1826_.
ANWYL RIENI,
Yn lle esgus dros fod yn ddistaw cyhyd, rhoddaf i chwi hanes byr o'r modd
yr ydwyf yn byw. Wrth ymdrechu dyfod i fyny gyda y rhai a gawsant bob
mantais ysgolheigaidd ym moreu eu hoes, yr wyf yn gorfod bod yn ddiwyd
iawn wrth fy llyfrau. Nid ydyw treiddio i mewn i ieithoedd ond gorchwyl
sych a diffrwyth, ac i un yn fy sefyllfa i, o ran gwall cyfleusterau
boreuol, y mae yn waith digon caled. Am y tro cyntaf yn fy mywyd, yr wyf
yn cael fod "darllen llawer yn flinder i'r cnawd." Nid ydyw caethiwo fy
hun i fyfyrdod wedi cael un effaith ddrwg ar fy iechyd eto. Aeth cyfaill
i mi, a ddarllenasai lawer llai na mi, adref ddoe wedi ei nychu gan ormod
o waith. Y mae fy nghorff yn gadarn wrth natur, ond yr wyf yn gorfod
cerdded allan rywfaint bob dydd, er mwyn ei gadw mewn trefn.
Bu holiad cyffredin yn ddiweddar ar holl aelodau ein Coleg ni. Aethum
drwyddo yn well nag yr oeddwn i na'm hathrawon yn disgwyl. O hyn i wyl
Mihangel nesaf, rhaid imi fyned drwy ffwrn boethach nag a brofais
eto,--cael fy holi ar gyhoedd o flaen yr holl Brif-ysgol, am fy
ngwybodaeth o'r Lladin a'r Roeg, a Rhesymeg. Rhaid i mi hefyd ddysgu
ysgrifeni Lladin mor rhwydd a Chymraeg. Yr wyf yn fynych yn crynu wrth
feddwl am y frawdle, yn enwedig wrth weled cynnifer a gawsant eu dwyn i
fyny yn yr ysgolion goreu o'u mebyd, yn colli'r dydd. Y mae fy mhwys yn
bennaf ar y Rhagluniaeth oruchel a fu mor dyner tuay ataf hyd yn hyn.
Y'mhellach, yr wyf yn yslyried mai fy nyledswydd ataf fy hun--at fy
nghynalwyr--ac at y plwyfolion a gaf ryw dro, hwyrach, o dan fy
ngofal--ydyw lloffa cymaint ag a allaf o wybodaeth am bob dysg a
chelfyddyd. Gwelodd y caredig Mr. Clough a Mr. Phillips fy awyddfryd am
bob hyfforddiad, a chymerasant fi gyda hwynt i wrando y darlithoedd a
draddodir gan ein prif ddysgedigion ar y celfyddydau breiniol. Y
diweddaf a glywais oedd yr enwog Ddoctor Buckland, areithydd ar natur y
ddaear, ei chreigydd a'i meteloedd. Pan ddeuaf adref gallaf roddi i chwi
rai newyddion am weithiau glo a phlwm. Hawdd i chwi weled fod y gofalon
a'r gorchwylion hyn yn difa fy holl amser, ac nid hyn yw y cwbl. Wrth
aneddu yn Nhrefaldwyn a Rhydychen, ffurfais gydnabyddiaeth a llawer o
foneddigion,--rhai o honynt, o ran dysg a dawn, ym mhlith y gwyr enwocaf
yn y deyrnas. Nid oes boreu braidd yn myned heibio nad wyf yn derbyn
llythyr o ryw gwr neu gilydd i'r wlad. Nid oes gennyf, gyda chwareu teg,
amser i ateb un o honynt; ac os bydd un gohebwr y gallaf hyderu ar ei
gyfeillgarwch i beidio digio wrthyf, yr wyf yn gadael iddo aros nes elo
fy helbul yn yr athrofa heibio. Fy mwriad yn myned dros yr holl bethau
hyn ydyw, i ddangos i chwi a'm hanwyl gyfeillion, Mr. Thomas Jones ac
Isaac, yr unig achos na ysgrifenais atoch oll lawer cyn hyn. Os gwelwch
ddim yn yr hyn a ddywedais, yn mynegi yr anrhydedd anisgwyliadwy a ddaeth
i'm rhan, gwybyddwch mai nid er mwyn cynhyrfu ymffrosl ynoch yr adroddais
ef; ond yn hytrach er eich annog i uno gyda mi mewn diolchgarwch i'r Duw
a fu mor dirion wrthyf. Bydd yn dda genych glywed fy mod i ac oddeutu
hanner dwsin o'm cyd-ysgolheigion wedi llwyddo i gael Cymdeithas Genadawl
fechan yn ein hathrofa. Yr ydym hefyd yn ymgyfarfod yn ystafelloedd ein
gilydd, yn olynol, ar nosau Sul, i ddarllen y Bibl a gweddio. Nos Sul
diweddaf yr oeddynt oll yn fy ystafell i: a phan byddo dadwrdd cyfeddach
yn taro ar ein clustiau o ystafelloedd eraill, gallwn ddweyd, "Rhoddaist
fwy llawenydd yn ein calon nag yr amser yr amlhaodd eu byd a'u gwin
hwynt."
Hyfryd iawn oedd genyf glywed am ymwared fy anwyl chwaer. Cofiwch fi ati
yn garedig, at fy mrawd, yr holl blant, ac yn enwedig at y ferch
ddieithr. Buasai dda genyf allu anfon anrheg iddi hi a'i mam, ond mae
hynny yn bresenol o fy nghyrraedd. Gadewch iddo--mae'r galon yn llawn,
os yw'r pwrs yn wag. Byddwch gystal a rhoddi y penhillion canlynol iddi
yn lle _Valentine_:
Henffych, ferch, i fyd o ofid,
Byd y dagrau, byd y groes:
Agoraist lygad ar yr adfyd,
Ti gei flinder os cei oes.
Mae gwlad well tu draw i'r afon,--
Nes cael glan ar oror iach,
Rhag pob drwg, y Duw sy'n Sion,
Fo'n dy noddi, Marged bach.
Mae'm dychymyg fel yn gwrando
P'un a glywaf mo dy sain,--
Gan holi'r awel sy'n mynd beibio,
A yw'th wyneb fel dy nain?
A oes eurwallt ar dy goryn?
A oes rhosyn ar dy rudd?
A pha dybiau sydd yn dirwyn
Drwy'th freuddwydion nos a dydd?
Pe bawn yna, anwyl faban,
Mi'th gofleidiwn gyda serch;
Ceit fy mendith am dy gusan,
Mi'th gyfrifwn fel fy merch:
Ac os try Rhaglumaeth olwyn
Fyth i'm dwyn i dir fy ngwlad,
Ti gei weled y gall rhywun
Garu ei nithoedd megis tad.
Yr wyf yn gyrru --- i Ruth: mae yn rhy fychan, ond y gwir yw hyn,--hyd
wyl Mihangel nesaf byddaf yn llwm iawn o arian; wedi hynny, caf dderbyn
swm ychwanegol yn y flwyddyn. Yna mi ofalaf am dalu eich rhent, eich tir
pytatws, a phesgi'r mochyn. Rhoddwch ddillad da am Ruth . . . Unwaith
eto, yr wyf yn eich tynghedu, na oddefwch eisiau dim. Gyda bendith, nid
oes perygl na allaf ei dalu yn ol ar ei ganfed. Pa beth ydyw gwaith fy
nhad? A ydyw'n esmwyth? Cofiwch fi yn garedig at deulu Broncoed, a
rhoddwch fy serch at fy hen gyfeillion oll . . . Mae amser a phapur wedi
pallu, y gloch yn taro pedwar yn y borau--a'r ganwyll yn llosgi i'r
ganwyllbren--ni chaf ond dywedyd fy mod yn aros,
Eich dyledog fab,
J. BLACKWELL.

CYWYDD Y GWAHAWDD:

A anfonwyd mewn llythyr o wnhoddiad Medi 6ed, 1826, oddiwrth Ifor Ceri,
at Wilym Aled a'i Gywely.
Eto, Aled, atolwg
Gad si'r dre', a mangre mwg;
Gad Saeson, gwawd, a sisial
Arian, a thincian, a thal;
Gad wbwb a gwau diball
Mammon i feibion y fall:
Rho i'th law,--pryd noswyliaw sydd,
Eleni un awr lonydd;
Gwamal i ti ogymaint
Hela myrdd, a holi maint
Ydyw gwerth yr indigo,
A ffwgws, heb ddiffygio,
Gan na cheir gennych hwyrach
Weled byth un Aled bach,
Na geneth, a drin geiniog
O dyrrau llawn dy aur llog.
O fewn llong tyrd tros gefn llwyd
Y _Mersey_, heb ddim arswyd,--
A'th gymar sydd werth gemau
Prysurwch, deuwch eich dau
I Geri, fan hawddgaraf,
Man gwar, lle mae hwya'r haf:
Mor loewlon y mae'r lili
A'r rhos yn eich aros chwi,
A phleth rydd yr adar fflwch,
Hyd awyr, pan y deuwch;
Cewch eich dau wenau uniawn
Ifor a Nest, fore a nawn:
(Yma diolch raid imi
"Amen dywed gyda mi,"
Ddwyn Ifor, gan Dduw nefol,
A'i wiw Nest, i Geri'n ol:)
At un Nest dda west, ddiwall,
Tyred a dy Nest arall;
Braint cyn bedd, cael medd a maeth
Maesaleg un mis helaeth;
Y mae sylwedd Maesaleg,
A'i dor, yn y Geri deg.
Y mae un gwr mwy nag oll,
Awch digoll uwch ei degan:
Ifor bach sydd a'i ferw byth,
Drwy gofio yn dragyfyth;
"Mae'r gwr yn mhryd mebyd mau,
Enynnodd hen awenau
Y glyn, nes oedd bryn a bro,
A gwig las, yn gogleisio;
Ai pell--ai trapell y trig--y gwiwddyn
Fynnai delyn a cherdd fy Nadolig?"
Tyrd Aled, ira d'olwyn,
A thyrd i ddoldir a thwyn;
Ac awyr lem Ceri lan,
Perarogl copa'r Aran;
Gwrandaw sibrwd y ffrwd ffraw--rhwng deilfur,
Y dwr eglur yn trydar wrth dreiglaw;
Rhodio i wrando'r ehedydd,
Dringo'r bryn ar derfyn dydd;
Hufen Nest a chan Ifor,
A dwr mad, drwy rad yr Ior,--
Wnant it' neidio a gwisgo gwen,
Deui'n foch-goch,--doi'n fachgen.
Gan Alun, gwan wehelyth,
O fwrdd i fwrdd, wael fardd fyth,--
Gwely nid oes, nac aelwyd,
Na bir i'w gynnyg, na bwyd,--
Cei law a chalon lawen,
A mwy ni cheisi, Amen.

DISADVANTAGES AND AIMS.

TO R. GARNONS,
_Jesus College, Oxford,
October 2nd, 1826_.
I can hardly hope, in four short years, to surmount the disadvantages of
my youth, and gain academical distinction. To him, who in his 20th year,
learnt his Greek alphabet, a first class at College must be a hopless
aim; while an University prize must be beyond the reach of one who merely
began to speak English about his twentieth year. Aware of these
circumstances, the friends whom I consult have advised me to collect
(should necessary studies allow me leisure) as much as I can of such
information as will be useful to me in the sacred office I shall be
called upon to fill. What I shall lose in attainments, I will endeavour
to make up in Christian conduct. That God, who is the sole Dispenser of
all the blessings that has been showered upon my path, claims my first
duty. My next ambition will be to fulfil my ministry with that zeal and
decorum which characterize the spirit of our venerable Establishment;
while gratitude will prompt me to dedicate my leisure hours to the
literature of my native Principality.
That I may thus live, is my fervent prayer; and all I ask in addition, is
a situation where I may watch over the wants of my poor, but worthy
parents; and make as far as depends on human aid, their evening set in
smiles.
I am, Sir, your most obedient servant,
J. BLACKWELL.

CALVINISM.

_To the Committee of the Welsh Church in Liverpool_.
_Neptune Hotel, Liverpool_,
_July 20th, 1827_.
GENTLEMEN,
I was nurtured among Calvinists. To their Sunday School I am indebted
for almost all the education my youthful years were blessed with. Towards
some of them I was taught in infancy to look up with reverence and
esteem; and the recollection of their Christian virtues proves to me that
whatever tendency Calvinism may have to relax the ties of moral
obligation, the argument cannot be drawn from the lives of many of its
professors. With many Clergymen who take Calvinism for their creed, I
have still the happiness to live in bonds of Christian friendship; but my
respect for the men does not blind me to their opinions. I am no
Calvinist, and ever since I have been capable of forming a judgment upon
theological subjects, I have not been a Calvinist. The sincerity of my
attachment to our national Church cannot, I trust, be doubted. I was
made a member of her by Baptism, and ever since I have attained to years
of discretion, my public devotions have been offered up within her pale.
For many a dark year--long before the idea of my being elevated to the
clerical function had received a shadow of existence, I had resolved to
live and die an humble worshipper at her altar.
J. BLACKWELL.

AT EI FAM, PAN OEDD WEDDW.

_Athrofa'r Iesu, Rhydychen_,
_Hyd. 19eg 1827_.
FY ANWYL FAM,
Fy nyledswydd ydyw hysbysu i chwi, gyda phob brys, fy mod wedi cyrraedd
pen fy nhaith yn gysurus, a chael pob peth wrth fy modd. Y mae y cyflwr
unig y gadewais chwi ynddo, yn peri i mi hiraethu mwy am danoch y tro hwn
nag un tro o'r blaen. Buasai yn dda gan fy nghalon gael aros yn agos
atoch nes i angeu ein gwahanu. Ond nid felly y mae Rhagluniaeth yn
trefnu: rhaid i ninnau ymostwng. O ddiwrnod i ddiwrnod daw y flwyddyn i
fyny, pan y caf eich gweled, gobeithio, mewn gwell iechyd ac ysbrydoedd
nag y gadewais chwi. Yn y cyfamser erfyniaf arnoch, er dim, i gadw eich
meddwl mor dawel ag y galloch: ar hyn y mae eich cysur chwi a minnau yn
ymddibynu. Ni wna tristhau ac ymofidio ddim ond gwaethygu eich llygaid
dolurus, a chlwyfo meddwl y rhai a'ch carant. Digon gwir cawsom golled
fawr,--collasom y cyfaill ffyddlonaf a thirionaf a welsom erioed; eto "na
thristawn fel rhai heb obaith." Oni adawodd dystiolaeth ar ei ol ei fod
wedi myned i ddedwyddwch--i wlad well na daear, "lle y gorffwys y rhai
lluddedig, ac ni chlywant lais y gorthrymydd." Ac os dilynwn ei lwybrau,
ni a gawn ei gyfarfod eto mewn ardal nad oes na phechod, na phoen, nag
ymadawiad o'i mewn. "Gwir ddymuniad fy nghalon, a'm gweddi ar Dduw sydd
erddoch."

CWYN AR OL CYFAILL.

_Pan hirarosai yn Rhydychen, Mehefin, 1827_.
(Efelychiad o "Bugail Cwmdyli," gan I. G. G.)
Trwy ba bleserau byd
Yr wyt yn crwydro c'yd?
Mae pleser fel y lli',
A'r moethau goreu i mi
Yn wermod hebot ti,
Sior anwylaf.
Trwm wibio llygad llaith
Am danat yw fy ngwaith;
A rhodio godre'r bryn,
A gwyrddion lannau'r llyn,
Lle rhodit ti cyn hyn,
Sior anwylaf.
Mae peraidd flodau d'ardd
Yn gwywo fel dy fardd;
A'th ddefaid hyd y ddol,
A'u gwirion wyn o'u hol
Yn gofyn ddo'i di'n ol,
Sior anwylaf.
Mae'n Nghymru laeth a mel,
Mae'n Nghymru fron ddi-gel,
Mae'n Nghymru un yn brudd
O'th eisiau, nos a dydd,--
A'i gair wrth farw fydd,
Sior anwylaf.

MARWOLAETH YR ESGOB HEBER.

Lle treigla'r Caveri {101} yn donnau tryloewon,
Rhwng glennydd lle chwardd y pomgranad a'r pin
Lle tyfa perlysiau yn llwyni teleidion,
Lle distyll eu cangau y neithdar a'r gwin;
Eisteddai Hindoo ar lawr i alaru,
Ei ddagrau yn llif dros ei riddiau melynddu,
A'i fron braidd rhy lawn i'w dafod lefaru,
Ymdorrai ei alaeth fel hyn dros ei fin:--
"Fy ngwlad! O fy ngwlad, lle gorwedd fy nhadau!
Ai mangre y nos fyddi byth fel yn awr?
Y Seren a dybiais oedd Seren y borau,
Ar nawn ei disgleirdeb a syrthiodd i lawr;
Y dwyrain a wenai, y tymor tywynnodd,
A godrau y cwmwl cadduglyd oreurodd,
Disgwyliais am haul--ond y Seren fachludodd
Cyn i mi weled ond cysgod y wawr.
"Fy ngwlad! O fy ngwlad! yn ofer yr hidlwyd
I'th fynwes fendithion rhagorach nag un,
Yn ofer ag urdd bryd a phryd y'th anrhegwyd,
Cywreindeb i fab, a phrydferthwch i fun;
Yn ofer tywynni mewn gwedd ddigyfartal,
A blodau amryliw yn hulio dy anial,
A nentydd yn siarad ar wely o risial,
A pbob peth yn ddwyfol ond ysbryd y dyn.
"Yn ofer y tardd trwy dy dir heb eu gofyn
Ddillynion per anian yn fil ac yn fyrdd;
Yn ofer y gwisgwyd pob dol a phob dyffryn
A dillad Paradwys yn wyn ac yn wyrdd;
Yn ofer rhoi awen o Nef i dy adar,
A gwythi o berl i fritho dy ddaear;
Yn ofer pob dawn tra mae bonllef a thrydar
Yr angrhed a'i anrhaith yn llenwi dy ffyrdd.
"Dy goelgrefydd greulon wna d'ardd yn anialdir,
Ei sylfaen yw gwaed, a gorthrymder a cham:
Pa oergri fwrlymaidd o'r Ganges {102a} a glywir?
Maban a foddwyd gan grefydd y fam:
Ond gwaddod y gwae iddi hithau ddaw heibio;
O! dacw'r nen gan y goelcerth yn rhuddo,
Ac uchel glogwyni y Malwah {102b} 'n adseinio
Gan ddolef y weddw o ganol y fflam.
"Gobeithiais cyn hyn buasai enw Duw Israel,
A'r aberth anfeidrol ar ael Calfari,
Yn destun pob cerddi o draeth Coromandel,
A chonglau Bengal hyd i eithaf Tickree; {102c}
Ac onid oedd Bramah yn crynu ar ei cherbyd,
Er y pryd y bu Swartz yn cyhoeddi fod bywyd
Yn angau y groes i Baganiaid dwyreinfyd?--
Pan gredodd fy nhad yr hyn ddysgodd i mi. {102d}
"A'th ddoniau yn nwch, ac yn uwch dy sefyllfa,
A'th enaid yn dan o enyniad y Nef,
Cyhoeddaist ti, Heber, yr unrhyw ddiangfa,
Gyda'r un serch ac addfwynder ag ef;
Dyferai fel gwlith ar y rhos dy hyawdledd,
Enillai'r digred at y groes a'r gwirionedd,
Llonyddai'r gydwybod mewn nefol drugaredd;--
Mor chwith na chaf mwyach byth glywed dy lef.
"Doe i felynion a gwynion yn dryfrith,
Cyfrenit elfennau danteithion y nen;
Y plant a feithrinit neshaent am dy fendith,
A gwenent wrth deimlo dy law ar eu pen;
Doe y datgenit fod Nef i'r trallodus--
Heddyw ffraethineb sy' fud ar dy wefus--
Ehedaist o'r ddaear heb wasgfa ofidus,
I weled dy Brynwr heb gwmwl na llen. {103a}
'Fy ngwlad! O fy ngwlad! bu ddrwg i ti'r diwrnod
'Raeth Heber o rwymau marwoldeb yn rhydd;
Y grechwen sy'n codi o demlau'r eulunod,
Ac uffern yn ateb y grechwen y sydd;
Juggernaut {103b} erch barotoa'i olwynion--
Olwynion a liwir gan gochwaed dy feibion--
Duodd y nos--ac i deulu Duw Sion
Diflannodd pob gobaith am weled y dydd."
Yn araf, fy mrawd, paid, paid anobeithio,
Gwnai gam ag addewid gyfoethog yr IOR:
A ddiffydd yr haul am i seren fachludo?
Os pallodd yr aber, a sychodd y mor?
Na, na, fe ddaw bore bydd un Haleluia,
Yn ennyn o'r Gauts hyd gopau Himalaya, {104a}
Bydd baner yr Oen ar bob clogwyn yn India,
O aelgerth Cashgur hyd i garth Travancore.
A hwyrach mai d'wyrion a gasglant dy ddelwau
A fwrir i'r wadd ar bob twmpath a bryn,
Ar feddrod ein Heber i'w rhoi yn lle blodau,--
Ei gyfran o ysbail ddymunodd cyn hyn:
Heber! ei enw ddeffrodd alarnadau,
Gydymaith mewn galar, rho fenthyg dy dannau,
Cymysgwn ein cerddi, cymysgwn ein dagrau,
Os dinodd y gerdd bydd y llygad yn llyn.
Yn anterth dy lwydd, Heber, syrthiaist i'r beddrod,
Cyn i dy goryn ddwyn un blewyn brith;
Yn nghanol dy lesni y gwywaist i'r gwaelod,
A'th ddeilen yn ir gan y wawrddydd a'r gwlith:
Mewn munyd newidiaist y meitr am goron,
A'r fantell esgobawl am wisg wen yn Sion,
Ac acen galarnad am hymn anfarwolion,
A thithau gymysgaist dy hymn yn eu plith.
Llwyni Academus, {104b} cynorsaf dy lwyddiant,
Lle gwridaist wrth glod y dysgedig a'r gwar;
Y cangau a eiliaist a droed yn adgofiant
O alar ac alaeth i'r lluoedd a'th gar:
Llygaid ein ieuenctid, a ddysgwyd i'th hoffi,
Wrth weled dy ardeb yn britho ffenestri
A lanwant, gan gofio fod ffrydiau Caveri
Yn golchi dy fynwent wrth draeth Tanquebar.
Llaith oedd dy fin gan wlithoedd Castalia,
O Helicon yfaist ym more dy oes;
Ond hoffaist wlith Hermon a ffrydiau Siloa,
A swyn pob testynau daearol a ffoes:
Athrylith, Athroniaeth, a dysg yr Awenau,
A blethent eu llawryf o gylch dy arleisiau;
Tithau'n ddi-fost a dderbyniaist eu cedau,
I'w hongian yn offrwm ar drostan y Groes.
Pan oedd byd yn agor ei byrth i dy dderbyn,
Gan addaw pob mwyniant os unit ag ef,--
Cofleidiaist y Groes, a chyfrifaist yn elyn
Bob meddwl a geisiai fynd rhyngot a'r nef:
Yn Hodnet {105} yn hir saif dy enw ar galonnau
Y diriaid ddychwelwyd yn saint trwy'th bregethau--
Amddifad gadd borth yn dy briod a thithau--
Y weddw a noddaist--y wan wneist yn gref.
Gadewaist a'th garant--yn ysbryd Cenadwr
Y nofiaist tros donnau trochionog y mor,
I ddatgan fod Iesu yn berffaith Waredwr
I Vahmond Delhi, ac i Frahmin Mysore;
Daeth bywyd ac adnerth i Eglwys y Dwyrain--
Offrymwyd ar allor Duw Israel a Phrydain--
Yn nagrau a galar Hindoo gallwn ddarllain
Na sengaist ti India heb gwmni dy IOR.
O Gor Trichinopoly, cadw di'n ddiogel
Weddillion y Sant i fwynhau melus hun,
Pan ferwo y weilgi ar lan Coromandel,
Gofynnir adfeilion ei babell bob un;--
Ond tawed ein pruddgerdd am bennill melusach,
A ganodd ein Heber ar dannau siriolach,
Yn arwyl y Bardd a pha odlau cymhwysach
Dilynir ei elor na'i odlau ei hun?
"Diangaist i'r bedd--ni alarwn am danad,
Er mai trigfa galar a niwl ydyw'r bedd;
Agorwyd ei ddorau o'r blaen gan dy Geidwad,
A'i gariad gwna'r ddunos yn ddiwrnod o hedd.
Diangaist i'r bedd--ac ni welwn di mwyach
Yn dringo rhiw bywyd trwy ludded a phoen:
Ond breichiau rhad ras a'th gofleidiant ti bellach,
Daeth gobaith i'r euog pan drengodd yr Oen.
"Diangaist i'r bedd--ac wrth adael marwoldeb
Rhwng hyder ac ofn, os unwaith petrusaist,
Dy lygaid agorwyd yn nydd tragwyddoldeb,
Ac angel a ganodd yr Anthem a glywaist.
Diangaist i'r bedd--byddai'n bechod galaru,
At Dduw y diangaist--y Duw a dy roes:
Efe a'th gymerodd--Efe wna'th adferu
Digolyn yw angau trwy angau y groes."
* * * * *
Cyfieithiad yw'r ddau bennill olaf o emyn Heber ei hun,--
"Thou art gone to the grave, but we will not deplore thee,
Though sadness and sorrow encompass the tomb."

SEREN BETHLEHEM.

(Cyfieithiad o Saesoneg H. K. White.)
Pan bo ser anhraethol nifer
Yn britho tywyll lenni'r nen,
At _un_ yn unig drwy'r eangder
Y tal i'r euog godi ei ben;
Clywch! Hosanna'n felus ddwndwr
Red i Dduw o em i em,
Ond _un_ sy'n datgan y Gwaredwr,
Honno yw Seren Bethlehem.
Unwaith hwyliais ar y cefnfor
A'r 'storm yn gerth, a'r nos yn ddu,
Minnau heb na llyw, nac angor,
Na gwawr, na gobaith o un tu,
Nerth a dyfais wedi gorffen,
Dim ond soddi yn fy nhrem,
Ar fy ing y cododd seren,
Seren nefol Bethlehem.
Bu'n llusern a thywysydd imi,
Lladdodd ofn y dyfrllyd fedd,
Ac o erchyll safn y weilgi