Cerddi'r Mynydd Du - 2

I wlad na ddof yn ol;
'Rol teithio llawer cam
Dros lawer bryn a dôl.
Rwyf wedi blino'n lân,
Fy nerth sydd yn gwanhau,
Mae afon o fy mlaen,
A niwl o'm cylch yn cau.
Tuhwnt i'r Mynydd Du,
Rwy'n gweld rhyw hyfryd wlad,
A thuag atti hi
Rwy'n mynd, fy mam a nhad.
Rwyf wedi colli 'm ffordd,
Fy ffryndiau sydd ar goll,
A minnau yn y nos
Yn chwilio am danynt oll.
Ond nid oes un a ddaw
I'm cwrdd yr ochr hyn,
Ond mae yr ochr draw
Yn llawn o engyl gwyn.
Ac fel yn dweud i gyd,
Na chaf fi unrhyw gam,
Rwy'n mynd i'r bythol fyd,
Ffarwel, fy nhad a mam.
Mae afon o fy mlaen,
Rwy'n clywed swn y don;
Rwy'n gweld y rhai sy'n byw
Tuhwnt i ffrydiau hon.
Mae melus hun yn dod,
'Rol dydd o ludded maith,
A minnau 'n teimlo fod
Gorphwysfa ar ben y daith.
I groesi 'rochr draw,
Nid oes ond megis cam,
Rwy'n mynd i'r byd a ddaw,
Ffarwel, ffarwel fy mam.
WATCYN WYN.


Gwilym Shon.
Mae Gwilym Shôn yn awr yn hen,
Mae'r eira ar ei ben,
Yn araf ddisgyn dros ei en
Nes gwneyd ei farf yn wen;
Ar fin y nant mae'i fwthyn tlawd
Yng nghwmwd godreu'r bryn,
Ni wyr rhwysgfawredd pell a ffawd
Ddim am y bwthyn hyn.
Bob nos fe gwsg ar wely gwellt,
A chysgu'n esmwyth wna,
Hyd nes daw'r wawrddydd drwy y dellt
I ddywedyd "Bore da;"
Ac yn ei goleu daw i lawr,
Ac ar ei liniau trwm
Gweddio wna yn ngoleu'r wawr
Gerllaw ei wely llwm.
Un hoff o'r mynydd yw efe,
Bydd yno'n fore iawn
O olwg pobman ond y Ne',
Rhwng y twmpathau mawn;
Heb wybod am rwysgfawredd dyn,
Na moethau'r palas gwych,
Mae yno'n siarad wrtho'i hun,
A bwyta'i damaid sych.
Bu ef mewn gweddi lawer gwaith
Yng nghysgod llwyn o frwyn,
A bu yr awel ar ei thaith
Yn ewrando ar ei gwyn.
Fe safodd ganwaith ar y bryn
I gofio'r dyddiau gynt,
Ac mewn myfyrdod elai'n syn
Cyn cychwyn ar ei hynt.
Yn fore, bore, bydd ar daith
Yn rhodio'i lwybr cam,
A chadd foreufwyd lawer gwaith
Yn mwthyn bach fy mam;
Fe wyddai mam heb unrhyw gais
Pa bryd oedd Shôn am fwyd,
Hi adnabyddai wrth ei lais,
Ac wrth ei wyneb llwyd.
A phan yn bwyta'i damaid mwyn,
A ninnau'r plant gerllaw,
Murmurai Shôn mewn banner cwya
Am bethau'r byd a ddaw.
Wrth rodio'r caeau 'nol a blaen
Nid yw am gwrdd a'r un;
Fe groesa ef ar draws y waen
Er cael bod wrtho'i hun;
A siarad mae pan ar ei daith
O hyd mewn distaw dôn,
Nes wy'n dychmygu ambell waith
Fod angel gyda Shôn.
Mae'r plant yn dianc rhagddo'n syn,
Yn cilio tua'r pant,
Ac yntau dianc fry i'r bryn,
Yn cilio rhag y plant.
Diniwed yw, yn ofni'r byd
Ei wawdio ar ei hynt,
Tra'n gafael mae ei serch o hyd
'Nol yn yr amser gynt.
'Does ganddo awrlais yn y byd,
Na modd ychwaith i'w chael,
Ond adnabydda ef o hyd
Yr amser wrth yr haul;
Proffwydo'r tywydd teg o draw,
Ni fethodd ef erio'd,
A chanfod mae y gawod wlaw
Ddiwrnodau cyn ei dod.
Mae yn y capel erbyn pryd
Ar fore Sabboth Duw,
Y mae ei weddi dawel, fud,
Yn gwneyd ei fawl yn fyw;
Ac os dechreua cennad Iôn
Ddarlunio gwerth y gwaed,
Er heb Amen, canfyddir Shôn
Yn codi ar ei draed.
Aeth dynion ieuainc caled, hy',
Er cael difyrrwch ffol
Un hwyr i wawdio wrth ei dy,--
Ond troisant yn eu hol
A braw a gwelwder ar bob gwedd,
Can's torrodd ar eu clyw--
Swn Shôn o ymyl gwlad yr hedd
Yn galw ar ei Dduw.
Fry yn yr unig anial gwm
Dan goedydd cnau ac ynn,
Y mae adfeilion bwthyn llwm
Yng nghanol drain a chwyn;
A Gwilym Shôn a ddaw bob dydd
I'r waen uwchlaw y ty,
Ac edrych ar yr adfail bydd
A chofio'r dyddiau fu.
Ac os wyt ti, ddarllennydd mwyn,
Am ofyn im paham,--
O! gwel yn adfail dan y llwyn,--
Hen fwth ei dad a'i fam.
Bu yna'n chwareu'n blentyn llon,
Fe dyfodd yna'n ddyn,
Mae gweld y lle yn glwyf i'w fron,
Galara wrtho'i hun.
Mae'r danadl lle bu'r aelwyd gynt,
A'r drysni lle bu'r tân,
Bu yno'n gwrando swn y gwynt,
Bu yno'n canu cân,
A chyda'r teulu lawer gwaith
Bu'n plygu ar ei lin,
Cyn gwybod am ofidiau'r daith
Ar amgylchiadau blin.
Dan ormes colli wnaeth ei dad,
Y cartref llawn o hedd;
Yn fuan ei rieni mad
Orweddent yn y bedd.
Fe garai eneth dros y bryn
A chariad bore oes,--
Canfyddodd hithau'n mynd 'r glyn
A'i gafael yn y groes.
Ei galon dan y saethau dwys
A dorrai fel ei rudd,
Ei fywyd oll o dau y pwys
Ai beunydd yn fwy prudd,
Ond daw drwy'r storom waetha 'rioed
Ar fore gauaf llwm
I weld yr adfail dan y coed,
Ac wylo tua'r cwm;
A dyry dro i ben y bryn
Yn llaw clwyfedig serch,
I weld o draw y bwthyn gwyn,
Hen gartre'i gariad ferch.
BEN DAVIES.


Llyn y Fan.
(GWATWARGERDD).
Mae'r ienctyd yn ffeindio anrhydedd wrth rodio,
'Does dim yn eu blino tra'u dwylo yn rhydd,
Ond dilyn eu trwynau i fyny i'r Banau
I weled y Llynau--dwr llonydd.
Mae yno berllanau o gwmpas y Llynau,
Coed lemon, coed 'falau, yn flodau i'r brig,
Ar dir yn y dwyrain yn ngolwg yr heulwen
Hwy ledan' fel Eden fawledig.
Mae'r carne fel gerddi o ddail y Dwmdili,
Y riw a'r rhosmari yn tyfu o'r don;
Pob brigyn per ogle yn rhedeg o'r hade,
Ac amryw o lysiau gwyrddleision.
Rhyfeddod diddarfod oedd gwel'd y gwylanod
Yn llusgo'r llyswenod, llwyth hynod, o'u lle;
A'r fulfran oedd barod i frathu'r brithyllod,
Wrth neidio at blufod y Blaene.
Nid dyfal ei dafod all rifo'r rhyfeddod,
Na'u cofio 'nol eu canfod yn nghysgod y gwlydd;
Yr hwyaid sydd wylltion, a'r gwyddau ni a'u gwelsom
Yn nofio yn nghrochan y Crychydd.
Os nad y'ch chwi'n credu ini gael y fath rali
Wrth dreulio ein carne drwy'r cernydd o dre,
Wel, codwch eich cilwg i ben y Fan amlwg,
Cewch wel'd yr un olwg a nine.
PWY YW'R AWDWR?


Ffrydiau Twrch.
Mae'r testyn wedi'i enwi
Ffrydiau Twrch,
A'r gronfa wedi tori
Ffrydiau Twrch;
Mae'r dyfroedd rhwng y cerig
Yn ffrydio'n grych berwedig
O rywle anweledig
Ym mol y bryn mynyddig
Uwchlaw'r Cellie hyllig,
A'i dwrf fel taran ffyrnig
Ar godiad tir rhwygedig,
A chreigiau maluriedig
Sydd yno'n rhesi unig
O gedyrn arfogedig
Yn gwylio'r dderwen dewfrig
Eistedda'n llwyn caeadfrig,
A'r pigau melldigedig,
A'r blodau caboledig,
A noda fan synedig
Ffrydiau Twrch.
A welsoch chwi y Ffrydiau?
Ffrydiau Twrch;
A daniwyd chwi gan donau
Ffrydiau Twrch?
Os naddo, ewch i'w gweled
Yn gyru dros y gwa'red
Yn ewyn gwyn i waered
Gan boeri ar eu pared,
A lluchio'r meini'n lluched
O hirbell yn ddiarbed;
Y cenllif gwyllt wrth fyned
Sy'n llamu bob yn llymed,
Gan rhwygo mal rhyw oged
Y tiroedd, gan ddweyd, Tyred
I'r moroedd er ymwared,
Fe chwala'r bryn cewch weled,
A'i feini ânt mor faned
A hoelion Tudur Aled;
Mac Twrch yn methu cerdded
O achos ei mawr syched,
A chwter James, er gwyched,
A safant oll nes yfed
Ffrydiau Twrch.
O'r Mynydd Du daw allan
Ffrydiau Twrch,
Yn fwrlwm gloew purlan,
Ffrydiau Twrch,
Gan rhuo, rhuo beunydd
A llu o ladron lledrydd
A'n gwlwm gyda'u gilydd
I chwilio am gorlenydd
Y defaid dofion beunydd,
A'u dal a'u dwyn o'r dolydd,
A'u crogi rhwng y creigydd,
A'u gwerthu er eu gwarthrudd,
A chuddio'u crwyn rhag cywilydd,
Ac arswyd yn y corsydd
Na ddaw eu gwir berchenydd
I wybod yn dragywydd
Am wal y drwg ymwelydd;
O! na bai i'r llifogydd
I beidio bod yn llonydd
Nes llifo dros eu glenydd,
A rhoddi pobo fedydd,
A boddi'r lladron llwydrudd,
Mi alwn hyn yn grefydd
Ffrydiau Twrch.
[Illustration: FFYNON-Y-CWAR.]
[Illustration: PONT-YNYS-TWLC.]
Parhâ i darddu'n gyson,
Ffrydiau Twrch,
Na syched byth dy ffynon,
Ffrydiau Twrch,
Ymlaen â thi, gan olchi
Y llygredd a'r budreddi
Sydd yn Nghwmtwrch yn croni,
Ac wrth y _George_ boed iti
I aros o dosturi;
Hen Waterlw y cewri
Boed iti i ddifodi
Hen olion gwaed oddiarni,
A chario byth i golli
Yr hen esgidiau mawrfri
A gawsant eu pedoli
Fel carnau meirch Napoli
I gicio llawer bwli--
Rhai sy'n rhy faith i'w henwi,
A llawer wedi tewi;
O ganol eu drygioni
Boed iti loewi a gloewi
Y llefydd ffordd y llifi,
Nes bo Cwmtwrch yn codi
Ar unwaith o'i drueni
Mor lân, mor bur a chenlli
Ffrydiau Twrch.
PWY YW YR AWDWR?


Angladd ar y Mynydd Du.
Yn yr hon ateser pan fyddai brodor o Llanddeusant farw yn Ystradgynlais
elai pobl yr Ystrad â'r corph dros y mynydd hyd Aberdeudwrch, a deuai
pobl Llanddeusant i'w gyfarfod yno i'w ddwyn i ben y daith.
Droe y mynydd i Landdeusant,
Heibio'r Gareg Goch a'r Llwyn,
Araf, araf, â'r cynhebrwng
Hyd y llethrau rhwng y brwyn;
Adref dros y llwybr garw,
Brodor sydd yn troi yn ol,
Un o ddefaid iesu ydyw,
Ddyga angeu yn ei gol.
Myn'd dros orwel draw i orwel
Mae cynhebrwng prudd y sant,
Myn y galon wrth fyn'd heibio
Ddweyd ei chyni wrth bob nant;
Ar lechweddau unig anian,
O! mor dawel yw yr awr,
Myn'd a'r elor tua'r fynwent
Trwy gynteddoedd gwyn y wawr.
Dacw'r dorf yn Aberdeudwrch,
Lle try rhai yn ol i dref,
Canant yno'n iach i'w gilydd,
Gyda chanu mawl i'r nef;--
"Ffarwel, gyfeillion anwyl iawn,
Dros ennyd fechan ni 'madawn,
Henffych i'r dydd cawn eto gwrdd
Yn Salem fry oddeutu'r bwrdd."
Myn yr hedydd ar ei aden
Uno yn y ffarwel brudd,
A rhoi odlau'r wawr i'r hwyrgan
Efo'i delyn fechan, gudd.
Gyrr y Cerrig Coegion hwythau
Emyn ateb ar eu hynt,
Hed yr emyn uwch y cymyl
Tua'r nef y'nghol y gwynt;
Fry, i fryniau iach y Wynfa,
Fry, ymhell tu draw i'r glyn,
Fe hebryngwyd sant o oror
Mynydd Du i Fynydd Gwyn.
_Cefnymeusydd, Abercrave._
W. GWERNWY RICHARDS.


Y Gof Bach.
Ar lawrdir Cwmgiedd mor fyw yn fy nghof,
Yn ymyi yr afon yw'r hen efail gof;
A'r muriau yn llwydion, a'r heiyrn yn ystor,
A'r enwau cerfiedig ar hyd yr hen ddor.
Dyn bach o gorpholaeth oedd William y go',
Ychydig droedfeddi mewn plyg ydoedd o;
Ond er yn grymedig i'r byd dan ei faich,
'Roedd tân yn ei lygad, a dur yn ei fraich.
Gwr diwyd oedd William ar hyd ei oes hir,
A swn ei forthwylion fel clychau drwy'r tir;
Llwyr weithiau ei ddiwrnod ac ambell nos fawr
Bu'r efail yn wreichion hyd doriad y wawr.
Ni bu diniweittiach mewn efail yn bod,
Na neb yn hapusach waeth sut troai'r rhod;
'Roedd Martha ac yntau mewn llanw a thrai,
A'u gwenau bob amser fel blodau mis Mai.
Os byddai anifail dihwyl yn y fro,
Yr unig physigwr oedd William y go';
'Does undyn a wyr pa sawl un wnaeth e'n iach,
A ffroeni gwarogaeth wnai'r rhain i'r gof bach.
Fe drefnai wibdeithiau i'r Bannau bob haf,
A chodai y pentre i'r boreu teg, braf;
'Dyw taith i'r Cyfandir yn ddim byd yn awr
At daith y gof bach i ben y Fan Fawr.
Fe ddeuai'r merlynod ynghyd o bob parth,
Rhai buain o Balleg, rhai dofion o'r Garth;
A Dic, asyn Dosia, yn rhwym dan ei sach,
A ddysgai ufydd-dod--ddydd gwyl y gof bach.
Fel cadben yn arwain ei fyddin i'r gad,
Neu hyf anturiaethwr yn chwilio am wlad,
Y dygai ei fintai drwy'r corsydd a'r mawn,
A'r awel yn chwerthin drwy'r nef wrth ei ddawn.
'Roedd ganddo storiau--rhai doniol bob un,
A llawer un daclus o'i wead ei hun,
Storiau ei garu â lodes y Plas
"Yn y got a'r gwt fain a'r siaced gron las."
Mi'i clywais yn tystio, a phwy wyddai'n well?
Fod merlod y wlad yn ei adwaen o bell;
A rhedent pan gollent bedolau'n ddibaid
I'r fail at William i achwyn eu traed.
'Roedd William yn Gristion, a'i enaid bob dydd
Yn mwg yr hen efail yn gwynu mewn ffydd;
A llawer i noson ystyriem hi'n fraint
I glywed ei weddi yn nghyrddau y saint.
Bu'n iechyd i galon ac ysbryd y lle
Ei ddilyn i'r mynydd a'i wrando yn nhre';
'Roedd llwybrau cyfiawnder o hyd dan ei draed,
A bendith yn stor yn ei gynghor a gaed.
Mae'r afon o hyd yn myn'd drwy y lle,
A'r efail ar lawr, a'r gof bach yn y ne';
Ond adgof sy'n gofyn yn brudd ar ei hynt--
Pa'm na bae'r oes nawr fel yn yr hen oesau gynt?
G. AP LLEISION.

[Illustration: PENPARC.]
[Illustration: LLOCIO'R DEFAID.]


Ffynon y Brandi.
Ar ochr bryn yn Llywel lon
Mae'r ffynon loyw, lonydd,
A'i dyfroedd pur r'ont flas a blys
I hwylus wyr y mynydd;
O'r graig fe dardd ei phurol win,
Ar fin y ffordd mor handi,
Ni pherchir ffynon yn y plwy'
Yn fwy na Ffynon Brandi.
Er gwres yr haul a phoethder ha',
O! fel yr ia mae'r ffynon,
A pherlau grisial ar ei grudd
O ddydd i ddydd yn gyson;
Fe fethodd haul, a methu wna,
Fe ddigia wrth ei hoerni,
A gwel'd ei llun mewn dwfr oer
Wna'r lloer wrth Ffynon Brandi.
Yn nhymor haf canolddydd poeth,
Bu'n foeth i lawer crwydryn,
A llawer _gipsy_ ar ei chlun
A wlychodd fin ei phlentyn;
Bugeiliaid ac ymdeithwyr sy',
A gweithwyr hy' Rhys Dafis,
Yn mon y mawn a'u bara chaws,
Yn lapio naws ei gwefus.
Tafarndy yw o oes i oes,
Heb feddwdod, _noise_, na _nonsense_,
Nis gall cyfreithiau Prydain Fawr
Fyth dori lawr y _licence_;
Y graig yw _counter_ cryf y _bar_,
Ac ar ei gwar mae'r ffynon,
A Duw sy'n tynu o'r _machine_
Y gwin i'r daearolion.
Y tarw Scotch, a'r Cymro gwych,
A brith-goch ych Glasfynydd,
Y pony wyllt, a'r lodes lân,
A defaid mân y mynydd,
A phlant boch-cochion, heblaw Toss,
A Rover, Moss, a Handi,
Pob un yn dyfod yn ei dro
I dapo'r faril frandi.
Pe bae masnachwyr Llundain fawr
Yn dyfod lawr i Gymru,
Ac i dafarndy'r Trianglas
I brofi blas y brandi,
Caent ruddiau fel y damasc coch,
Ac fel y gloch, fonwesau,
Ac iechyd hir i fagu mêr,
A chryfder yn ei lwynau.
Do, lawer gwaith am amser hir,
Pan yn rheoli'r heolydd,
Mi ddrachtiais inau wrth y _bar_,
Yn unig ar y mynydd;
Ar ol manylu ar ei min,
A sugno gwin o'i gwefus,
Ces fara brith a chlwt o gaws,
Drwy fyn'd ar draws Tom Harris.
Mae'r ffynon hon yn tarddu erio'd,
Er cyfnod creadigaeth,
A Duw ei Hun fu'n tapo'r graig
Yn ddirgel mewn rhagluniaeth;
Eistedda dirwest ar ei sedd
Yn lân ei gwedd i'n lloni,
Diolchwn Dduw tra fyddwn byw
Am Ffynon wiw y Brandi.
RHYS DAVIES (_Llew Llywel_).


Dafydd y Neuadd Las.
Mac genyf dyddyn bychan
Ar fron y Mynydd Du,
Bu'n gysgod i'm yn faban,
I'm tad, a thaid nhadcu.
Mi gerddais pan yn blentyn
Hyd lethrau'r mynydd mawr;
A sengais "droed yr ebol"
Yn llaith gan wlith y wawr.
Ar ben y Lorfa dawel
Chwareuwn gyda'r wyn;
A miwsig nant y mynydd
Yn llifo dros y llwyn.
Do, treuliais lawer orig
Ar lan yr afon iach;
A gwynfyd i fy nghalon
Oedd dal y brithyll bach.
Bum yno wedi hyny
Yn cael fy nal fy hun,
Ond er i'm gael fy nala,
Mi ddeliais inau un.
Ar ben y Lorfa dawel
Aeth Gwen a'm calon oll;
A gwelodd yr hen fynydd
Ddwy galon fach ar goll.
Ar dwyni'r Gareg Ddiddos,
Ac hyd y dyffryn bras,
Bu'r ddwy yn crwydro llawer
Cyn dod i'r Neuadd Las.
Aeth haner canrif heibio
Er daeth y rhain ynghyd,
Ond ieuanc yn y galon
Yw'r cariad cynta'i gyd.
Wrth ganu'r hen alawon
Ganasom gyda blas;
Un rhamant ydyw bywyd
Ar aelwyd Neuadd Las.
_Cefnymeusydd, Abercraf._
RHYS DAVIES (_Ap Brychan_).


Cyw.
Ar ochr y Cribarth
Dwy afon fach sy'
Yn tarddu yn gyson
O fron Mynydd Du;
Cydredeg a dawnsio
Drwy'r ddôl mae y pâr,
A rhywun a'u henwodd
Yn geiliog a giar.
A chanu wna'r ceiliog
Yn llon yn y fro,
A'r iar sydd yn gregan
O hyd ar ei gro;
Chwareuant alawon
I'w gilydd heb ball,
A chanu a nesu
Mae'r naill at y llall.
'Nol caru a chanu
Drwy'r fawnen a'r pant,
Yn nghwlwm tangnefedd
Ymuna'r ddwy nant;
A ffrwyth y briodas
Yw'r afon fach, fyw,
Sy'n rhedeg i'r Giedd,
A'i henw yw--Cyw.


Llyn y Fan.
Af i'r Bannau gyda'r wawrddydd,
Af yn llawen tua'r llyn,
Lle mae ysbryd hen draddodiad
Byth yn aros yn ei wyn:
Crwydraf wrth y dyfroedd grisial,
Yno i wrando ar y gwynt
Sydd yn cwyno yn hiraethus
Ar ol rhamant dyddiau gynt.
Lyn y Fan! pwy wyr ei hanes?
Pwy all ddweyd yr helynt fu
Ar y noson loergan gyntaf
Pan ddaeth ser i'r Mynydd Du
Pwy all ddenu'r graig i siarad
Am ei phrofiad, fore gwyn,
Pan y gwelodd hithau gyntaf
Arall graig yn nwr y llyn?
Ai rhyw afon fechan, unig,
Grwydrodd yma'n llesg a gwan,
Wedi colli'r ffordd i huno
Yn nhangnefedd craig y Fan?
Careg fechan yn y fynwent
Dd'wed am arall grwydryn cu,
Wedi colli'r llwybrau unig,
Hunodd ar y Mynydd Du.
Cân medelwyr ar y meusydd,
Gyda thoriad borau gwyn,
Ond mae'r gân o hyd yn marw
Wrth neshau i lan y llyn;
Unig, unig yw ei hanes,
Yma mae yn hedd i gyd,
Huna'n dawel yn y cysgod,
Wedi digio wrth y byd.
A fu adar y dryglinoedd
Yma'n hedfan ar eu hynt?
A fu'r dôn erioed yn gwynu
O dan fflangell lem y gwynt?
A fu udgorn hen y dymhestl
Yn adseinio ar ei lan?
Wyr ystormydd a chorwyntoedd
Am y ffordd i Lyn y Fan?
Nid oes yma swyn y lili,
Yma nid oes rhosyn gwiw,
Ond daw serch yn dirf ac iraidd,
Lle mae'r blodau'n methu byw;
Heb un llwybr ar y moelydd
I'w gyfeirio tua'r lan,
I'r unigedd a'r distawrwydd
Fe ddaeth serch i Lyn y Fan.
Gyda'i braidd mae'r bugail unig
Wrth y llyn yn rhodio'n rhydd,
Ond paham y ceidw'r defaid
Wrth y llyn ar hyd y dydd?
Nid yw'n clywed bref ddolefus
Dafad glwyfus ar y lan:
A fu bugail mor esgeulus
A Rhiwallon Llyn y Fan?
Wrth y Llyn gorwedda'r defaid,
Yno y breuddwydiant hwy:
Ond ni wyddant fod y bugail
Yn breuddwydio llawer mwy;
Beth yw'r pryder sy'n ei wyneb?
Fentrodd oen i'r dyfroedd glân?
Neu, a gollwyd un o'r defaid?
Pam mae'r bugail heb un gân?
'Does ond un all roi esboniad
Ar yr holl bryderon hyn:
Nis gall bugail fod yn llawen
Gyda'i galon yn y llyn:
Gwelodd yno feinir geinwen
Yn y dyfroedd teg, di-stwr,
Ac mae yntau fyth er hyny
Fwy na'i haner yn y dwr.
Torodd gwawr ar nos Rhiwallon,
Cadd ei galon eto'n ol:
Gwelwyd dau yn rhodio'n llawen
Un boreuddydd dros y ddol;
Ond fe wawriodd boreu arall
Ar Rhiwallon wedi hyn,
Pan y gwelwyd gwraig y bugail
Eto'n ol yn nwr y llyn.
Cilio 'mhell wnaeth biwyddi rhamant,
Cilio wnaeth y dyddiau gwyn,
Pan fu serch yn crynu'n ofnus
Wrth y dyfroedd gloewion hyn;
Nid oes heddyw un Rhiwallon
Yn bugeilio ar y lan,
Ond mae ysbryd hen draddodiad
Eto'n fyw wrth Lyn y Fan.
_Abercraf._
Parch. R. BEYNON, B.A.


Ar y Banau.
Clychau'r wawr sy'n canu
Ar y Mynydd Du,
Cilia ser o'r llynoedd,
Loewon lu.
Fly yn mhyrth y bore
Clywaf hedydd bach,
Yn dihuno asbri'r
Awel iach.
Fel cawodydd arian
Ei felodi dyn,
Wna y mynydd imi'n
Fynydd gwyn.
Ffrydlif o hyawdledd
Yn y cwmwl gwyn;
Pe bai neb yn gwrando,
Canu fyn.
O! na bawn i'n hedydd,
Fyth yn llon fy llef,
Allwn ar adenydd
Hollti'r nef.
Blodau'r Grug sy'n gwrido
Yn eu cartre' cun,
Am fod cusan huan
Ar eu min.
Bu y nos yn wylo
Am fod tlysni nghudd,
Trodd y dagrau'n berlau
Ar eu grudd.
O! na bawn i'n flod'yn
Ar y mynydd pell,
Dal i berarogli,
Er yn mhell.

[Illustration: MAEN DERWYDDOL GER LLAW LLYN-Y-FAN FAWR]
[Illustration: LLYN-Y-FAN.]
Teimlaf ar y mynydd
Swyn yr amser gynt;
Clywaf Fabinogi
Yn y gwynt.
Clywaf rhwng y creigydd
Ymchwydd tonnau'r aig;
Gwelaf eu hysgrifen
Ar y graig.
Gwelaf graith y dymhestl
Ar y bryniau erch,
Clywaf hefyd furmur
Suon serch.
Gwelaf las y wybren,
Cofiaf lygad Gwen,
Syrthiaf i'w chyfrinedd
Dros ym mhen.
Gwen yn awr yw byrdwn
Cân yr hedydd myg;
Er ei mwyn y gwrida
Blodau'r Grug.
Sonia'r neint am dani
Rhwng y grug a'r brwyn;
Llwythog yw yr awel
Gan ei swyn.
Dilyn ei huloliaeth
Ar y bannau hyn
Wna y mynydd imi'n
Fynydd gwyn.
_Ystradgynlais._
W. R. WILLIAMS.


Breuddwyd Adgof.
Rhyw noson yn fy mreuddwyd,
Yn esmwyth es am dro
Yn ol i gwmwd tawel
Fy ngenedigol fro,
A gwelwn Bontygiedd,
Heb fwthyn Pegi gynt,
A rhoes ochenaid hiraeth
Wrth basio yn y gwynt.
Es heibio'n brudd fy nghalon
I Blasycoed ar daith,
Ond Siams ni chefais yno,
Na'r dall basgedwr chwaith;
Gwag imi yr aneddau,
Heb un o'r cwmni llon,
A throais tua'r afon
I holi helynt hon.
Bu amser arni hithau
Yn amlwg wrth ei waith,
A gwelwn ol llifogydd
Ar hyd ei gwely llaith;
'Roedd hen athrofa nofio
Fydenwog Llyn y Sgwd,
Yn awr yn ynys goedig
Yn nghanol y ddwy ffrwd.
Es eto i Gae Ffynon,
Yr Arch, fu'n net ddigêl,
Lle'r aem i chwareu _rounders_
Yn ddedwydd gyda'r bel;
Ond, Ah! cauedig ydoedd,
Ac nid oedd cyfoed cu
Yn aros gyda'i "fando"
I son am bethau fu.
Mi deithiais eto i fyny
At efail y gof bach,
Lle buom lawer canwaith
Yn ymddigrifo'n iach;
Ond carnedd oedd yr efail
A'i bentan erbyn hyn,
A'r hen of bach duwiolaf
A aeth yn gerub gwyn.
Fe welais Craig-y-defaid,
'Roedd hon yr un o hyd,
Heb gyfnewidiad arni,
Er holl dreigliadau byd;
Y defaid arni borent
Yn ddifyr yn eu hedd,
Ond mae'r hen fugail gofiwn
Yn awr yn llwch y bedd.
Diosgais fy esgidiau
Wrth droi i'r fynwent brudd,
Ac hiraeth aeth yn gawod
O ddagrau dros fy ngrudd;
Darllenais ar y meini
Feddargraff tad a mam,
Ac enwau torf o ffryndiau
Boreuddydd mwyn, dinam.
Mi es am dro i'r capel,
Anwylaf yw i fil,
Lle dysgais fyn'd a'm hadnod
I'r cwrdd a'r Ysgol Sul;
Mi holais dan y pulpud--
Ble mae'r proffwydi glân
A welais gynt yn llosgi
O'i fewn yn ddwyfol dân?
Y seddau yma godent
Wynebau ger fy mron,
Hen seintiau haner canrif,
Colofnau'r deml hon;
A d'wedais wrth fy nghalon,
Y tadau nid y'nt mwy,
Y nef ar hyn agorodd,
A gwaeddais--Dacw hwy.
Deffroais o fy mreuddwyd,
A'r dydd oedd ar y wlad,
Dechreuais feddwl allan
Y freuddwyd mewn tristhad;
Deallais wedi hyny
Nad oedd y freuddwyd brudd
Ond gweledigaeth noswaith
O wrioneddau'r dydd.
_Penygraig._
G. JAMES.


Cân y Dwyfundodiaid.
Rhyw fyrdd a mwy na hyny,
'Does neb all ddweyd ond Duw;
Yw haeddiant Crist yn drymach
Na phechod dynolryw:
Pe buasai yn yr arfaeth
I fyn'd i uffern dân,
Fe olch'sai'r holl gythreuliaid
I gyd yu berffaith lân.
Er cwrdd â geiriau newydd,
I roddi ei glod i ma's,
Ac uno â'r holl angelion,
Ac etifeddion gras;
Heb enwi dim o'r unpeth
Ond unwaith yn y gân,
Hyd eithaf tragwyddoldeb,
'Ddaw 'glod E' byth yn mla'n.
Pe bai angelion nefoedd
Bob un yn myn'd yn fil,
Ac enill rhyw fyrddiynau
Bob mynyd yn y sgil,
I roddi ei glod Ef allan
Am farw ar y pren,
Hyd eithaf tragwyddoldeb,
'Ddoi dim o'r gwaith i ben.
'Tai sant am bob glaswelltyn
Sydd ar y ddaear lawr,
A mil am bob tywodyn
Sy' ar fin y moroedd mawr,
Tafodau gan y rhei'ny
Fwy na rhifedi'r dail,--
Rhy fach i ddweyd gogoniant
Sy'n haeddiant _Adda'r ail_.
'Tai un o'r cor nefolaidd
Yn dod o'r nef i lawr
I rifo llwch y ddaear
A gwlith y borau wawr,
Fe allai wneuthur hyny
Mewn 'chydig iawn o bryd,
Dweyd haner haeddiant Iesu
Nid all y cor i gyd.
Dywedodd Duw ei Hunan
Wrth Abram yn ddiffael,
Lai lai i arbed Sodom,
Pe buasent yno i'w cael;
Ni dd'wedodd, ac ni ddywed,
Wrth un pechadur trist,
Ddim llai i gadw enaid
Na haeddiant Iesu Grist.
Mae dyndod glân i'w weled
Yn mherson Iesu hardd,
Pan ddaeth y milwyr ato,
A'i weled yn yr ardd,--
Eu cwympo 'ngwysg eu cefnau
A gair o'i enau, clyw,
Sy'n dangos i ni'n eglur
Ei fod yn gywir Dduw.
Mae 'ddoliad iddo'n perthyn,
'Nol dim ddeallais i,
Gan holl drigolion daear,
A lluoedd nefoedd fry:
Os gwir a dd'wed y Beibl,
Sef genau'r Ysbryd Glân,
Pa fodd gall Dwyfundodiaid
I ddwyn eu credo 'mla'n?
Fe rodd y Tad ei Hunan
Y cyfan yn ei law,
Sydd yn y nef a'r ddae'r,
A chymaint ag a ddaw:
Athrawiaeth gyfeiliornus,
I'w chredu nid oes llun,
I'r Duw anfeidrol _fentro_
Y rhai'n yn nwylaw dyn!
Os credai'r Dwyfundodiaid,
Rhaid i mi ddwyn yn mla'n
Ryw grefydd groes i'r Beibl,
A iaith yr Ysbryd Glân,
Sy'n dweyd mai'n enw'r Iesu
Y plyga pawb o'r bron,
Sydd yn y nef a'r ddaear,
A than y ddaear hon.
Os nad oedd ond creadur,
Mae gan iuddewon sail
I ddweyd yn ngwyneb Beibl
Na ddaeth mo _Adda'r ail_:
Yr achos fod y rhei'ny
Yn gwrthod Iesu, clyw,
Yw eisieu gallu credu
Ei fod yn berffaith Dduw.
'Dyw'r Tad o ran ei Berson
Yn barnu neb o'r byd;
Fe rodd bob barn yn gryno
Yn nwylaw'r Mab i gyd:
Os gwir dd'wed Dwyfundodiaid,
Nad oedd ond Dyndod, clyw,
Rhaid iddo farnu'r Beibl
Am ddweyd ei fod yn Dduw.
Mi wn i angeu gredu
Am Iesu ar y gro's
'Run peth a'r Dwyfundodiaid,
Mai Dyn oedd e'n ddi-os;
Newidiodd Hwn ei feddwl
Ar foreu'r trydydd dydd,--
Efe oedd wedi'i rwymo,
A'r Iesu'n rhodio'n rhydd.
Cynghora i'r Dwyfundodiaid
I gredu ar sicrach sail
Mai dyn oedd Adda'r cyntaf,
Duw-ddyn yw _Adda'r ail_;
Ei Ddyndod oedd yr aberth
Offrymwyd drosom ni,
A'i Dduwdod oedd yr allor
A'i daliai ar Galfari.
Nid all'sai Duw dim dyoddef,
'Doedd ganddo Ef ddim gwa'd,--
Heb ollwng gwaed, medd Beibl,
'Doedd dim foddlonai'r Tad;
Ei gyfraith lân droseddwyd,
A'r bai oedd ar y dyn,--
Cyn gwneud y rhwyg i fyny,
Rhaid clwyfo'r Mab ei Hun.
O credwch fod yr Iesu
Mor uchel Dduw a'r Tad,