Brethyn Cartref: Ystraeon Cymreig - 5

leia, a barnu wrth fel rydech chi’n claddu’r trugaredde yma o’r golwg.
Yn enwedig y saim paen yna, fel maen nhw yn i alw fo,—wn i ar y ddaear
pam chwaith. Wel, ’doeddwn i ddim yn disgwyl am yr arian yma, ond gan eu
bod nhw wedi digwydd i mi, rydw i am drio gneud y gore ohonyn nhw, wrth
reswm. Roedd Mr. Jones y Siop Ucha yn deyd mod i yn un o gymwynaswyr
gore’r dref yma. Wel, er na fum i ddim yn delio yn i siop o hyd yma,
rydw i yn ddiolchgar iddo fo am i air da, ac mi alla ddeyd wrtho fo rwan
nad anghofia i ddim fod gynno fo siop, rwan ar ol i mi gael arian. O’r
blaen, fyddwn i ddim yn mynd yno am fod i bethe fo dipyn yn ddrud, er eu
bod nhw yn dda iawn, mae’n siwr. Deyd yr oedd o hefyd fy mod i wedi
cofio fy hen gyfeillion a dangos fy mharch tuag atyn nhw. Wel, do, ac mi
faswn yn fy nghyfri fy hun yn rhyw gadi ffan garw petaswn i yn eu
hangofio nhw, welwch chi. Mi fuon yn eitha ffrindie i mi, a pheidio â
son am ambell i ffrae o dro i dro, ar hyd y blynydde, cyn i mi drwy lwc
ddwad yn ddigon o ddyn i gael ffrindie erill. Ond er mod i wedi cael
rhai newyddion, peidiwch a meddwl mod i am dawlu’r hen rai heibio,
chwaith. Na, rydw i am gofio mai hen chwarelwr oeddwn i cyn fy ngeni,
fel tase, ac mai dyna fydda i ar ol fy nghladdu hefyd. Deyd yr oedd Mr.
Jones hefyd fy mod i wedi prynu tŷ yn y dref a chefnogi masnach gartref
hefyd. Wel, mae hynny yn wir, os oes rhyw ddaioni ynddo. Well gen i fyw
yma nag yn unman arall, am y rheswm nad wn i fawr am unlle ond yma; ac
am fasnach gartre, wel, fel y deydis i o’r blaen, mae gen i rwan ddigon
o fodd i dalu chwaneg i Mr. Jones am bethe, os ydyn nhw yn wir yn well
na phethe rhatach. Fydda i yn meddwl ond ychydig o’r bobol yma sy’n mynd
a’u harian i ffwrdd i’w gwario, ac ’rydw i yn gobeithio y bydd siopwrs y
dref yma o hyn allan yn cadw stwff cartre—yn enwedig brethyn—yn lle
rhyw stwff sal o rywle o Loegr ne ryw wlad arall. Os oeddwn i yn i
ddallt o yn iawn, ’roedd Mr. Jones yn rhyw led awgrymu y gwnawn y tro i
fod yn un o’r Gorfforaeth yma. Wel, ’does gen i fawr o feddwl o honof fy
hun, a deyd y gwir yn blaen i chi. Nag o’r gorfforaeth chwaith, ran
hynny. ’Dydw i ddim yn meddwl na wnawn i lawn cystal cownsler a’r
cyffredin o honoch chi, a gwell hwyrach nag amal i un. ’Roedd Mr. Jones
yn deyd mai un fantes fawr o fod yn gyfoethog ydi medru rhoi gwasanaeth
yn rhad i’r wlad neu i’r dref. Mae hynny yn ddigon gwir, tae o’n wir
hefyd. Cyn belled ag y sylwes i, eu bod nhw yn gyfoethog ydi’r unig beth
fedrwch chi ddeyd o blaid y rhan fwyaf o’r bobol sy’n gwasanaethu eu
gwlad heblaw y gellwch chi ddeyd eu bod nhw yn gyffredin yn gneud i’w
gwlad eu gwasanaethu nhwythe hefyd. Ar yr un pryd, ’dydw i ddim yn deyd
na ddylen nhw gael rhyw gydnabyddiaeth am roid cymaint o’u hamser i
edrych ar ol eu manteision eu hunen a rhyw dipyn o fanteision pobol
erill pan ddigwyddan nhw gofio am hynny. Os byddwch chi yn meddwl ryw
dro y medra i wneud rhyw ddaioni ar y Corporasiwn, mi fydda’n barod i
drio, cyn belled âg y gwela i yrwan. Ond mae yma lawer o bethe wedi eu
deyd yma heno y baswn inne yn leicio deyd gair arnyn nhw. Roedd y gŵr
bonheddig gynhygiodd iechyd da’r Brenin cystal a deyd fod eisio crogi’r
bobol yma sydd yn erbyn brenhinieth. ’Dydw i ddim o’r un farn â fo. Cyn
belled ag y gwela i, mae’r Brenin yma yn eitha dyn rwan, ond mae o yn
cael gormod o gyflog o heth cethin, ne ynte mae pawb arall a adwen i yn
cael rhai cannoedd o filoedd yn rhy chydig am eu gwaith. Mi ddeydwyd
hefyd y base hi yn o ddrwg arnon ni oni bae am y fyddin a’r llynges a’r
offeiriaid o bob math. Synnwn inne ddim. Fasen ni byth yn medru ffraeo
cymaint, mae’n siwr. Ond dyma fi yn mynd i siarad gormod, mi wn. ’Does
gen i ond diolch ichi bawb am ddwad yma fel hyn. Stwffiwch y pethe yma i
gyd o’r golwg, ac os na fedrwch chi eu rhoi nhw yn eich stumoge, rhowch
nhw yn eich pocede i fynd adre!”
Dyna araith gyntaf Dafydd Morgan. A’r olaf.


XIV. ELIN EISIAU FÔT.

’RYDW i mewn helynt dros fy mhen a’m clustiau. Feddyliais i erioed fod y
fath beth yn bosibl. Petasai’r lleuad yn disgyn wrth fy nhraed i, fuaswn
i ddim yn synnu mwy. Na fuaswn, na chymaint ychwaith. ’Roeddwn i bob
amser yn meddwl ei bod hi yn berffaith gall. Yn wir, buaswn yn betio fy
mhen na chafodd yr un dyn erioed un fwy synhwyrol na hi. Soniodd hi
erioed am y peth o’r blaen yn fy nghlyw i, beth bynnag, ac yr ydw i bron
yn siwr na chlywodd neb arall moni hi yn gwneud hynny chwaith. Ond erbyn
hyn, y mae hi yn wyllt ulw. Pwy, ddywedsoch chi? Wel, pwy ond y wraig
acw? Be sydd arni hi? Ond wedi mynd o’i chof yn lân deg y mae hi. Be
sydd o’i le? Nid y fi fedr ateb, ond y mae hi wedi mynd i gredu fod yn
angenrheidiol iddi hi gael fôt. A byth er hynny—wel, wn i ddim beth i’w
ddeyd na’i wneud, os gwyr rhywun arall. Y mae hi’n ofnadwy acw.
Cyn iddi hi gael yr adwyth yma, yr oedd Elin yn ddynes gall, gyda’r
gallaf yn y wlad. Fum i erioed mewn helbul hefo hi. Pan ddigwyddwn i
ddwad adre dipyn yn hwyr, ni byddai acw helynt o gwbwl. ’Roedd hi yn
gwybod sut i wneud i’r dim. Fyddai hi byth yn dywedyd gair cas, ond mi
fyddai yn medru gwneud i mi feddwl yn fuan iawn fy mod i wedi aros yn
rhy hwyr o lawer, ac mi fyddwn yn meddwl mwy ddwywaith o honi hi o achos
fod ganddi ddull mor fedrus i fy nhrin i. Mi wyddwn o’r goreu mai dull i
fy nhrin i oedd o, ond ’roeddwn i yn dotio ato, ac yn cymryd fy nhrin yn
rhwydd. Wel, a pha bryd bynnag y down i adref, welais i erioed mo’r ty
yn anrhefnus ganddi. Byddai popeth bob amser yn lân ac yn daclus, a
thamed o fwyd blasus i’w gael heb fynd i’r drafferth o feddwl pa beth a
fynnai ddyn i gael. Fyddai Elin byth yn poeni enaid dyn drwy ofyn iddo
beth fynnai i’w ginio neu i’w swper. Nid allaf fi aros meddwl beth
fuaswn i yn i leicio. Ac yr oedd Elin yn gwybod hynny. Peth arall oedd
hi yn i wybod hefyd oedd beth fuaswn i yn i leicio. A dyma fyddai hi yn
i wneud bob amser. Ac fel y gwyddoch, os gwyddoch rywbeth hefyd, ’does
dim gwell gan ddyn na chael tamed o fwyd wrth i fodd heb orfod meddwl
dim am dano ymlaen llaw. A dyna fyddai un gamp ar Elin. Peth arall, fel
y dywedais i, oedd y byddai popeth yn lân ac yn daclus. Er nad da gan
ddyn mo’r diwrnod golchi na’r diwrnod glanhau’r ty, y mae o yn leicio
lle glân cyfforddus bob amser, ac mi fyddai Elin bob amser yn gofalu am
le felly i mi. Yn wir, yr oeddwn i yn hapus dros ben taswn i yn gwybod
hynny. Ond wyddwn i ddim ar y pryd. Mi wn erbyn hyn. Y mae hi wedi newid
yn erchyll acw.
Beth ydi’r drwg, meddech? Wel, mi gewch wybod.
Y mae ar Elin eisio fôt, dyna’r cwbl.
Ydw i yn erbyn? Nag ydw i, yn eno’r tad. Mi gae fy fôt i a chroeso, ond
iddi hi fod fel o’r blaen. Ni waeth gennyf fi petae ganddi hi hanner
cant o fotiau yr un dim, ond yr wyf yn cwyno yn gethin yn erbyn trefn
bresennol pethau. Welsoch chi erioed y fath gyfnewidiad. Wn i ddim yn
iawn sut y dechreuodd y drwg, ond yr wyf yn meddwl mai rhyw gyfarfod fu
yn y dref acw a’i cychwynnodd o. ’Roeddwn i yn ameu ers tro fod Elin yn
darllen mwy ar y papur newydd nag y byddai. ’Does dim yn erbyn hynny,
wrth reswm. Y mae’n eitha peth i ferched ddarllen y papurau newyddion,
ond ’does dim eisieu iddynt gredu popeth a ddarllenant ychwaith. Wel,
sut bynnag, mi sylwais ryw ddiwrnod fod cyfarfod i’w gynnal yn y dref i
gefnogi cael fôt i ferched. ’Doeddwn i yn meddwl fawr o’r peth. Yn wir,
tueddu yr oeddwn i chwerthin am ei ben. Ond buasai yn well i mi beidio.
Dywedodd Elin wrthyf un diwrnod fod arni eisiau i mi aros adref y
prynhawn i edrych ar ol y plant.
“I be, nghariad i?” meddwn.
“I mi gael mynd i’r cyfarfod,” ebr hi.
“Pa gyfarfod?”
“Y cyfarfod o blaid i ferched gael y fôt.”
“I be’r ei di i hwnnw, dywed?”
“I glywed be sy gynnyn nhw i’w ddeyd.”
Meddyliais na ddoe dim drwg o hynny, a dywedais yr edrychwn ar ol y
plant. Felly fu. Aeth Elin i’r cyfarfod, ac arhosais innau adref i
edrych ar ol y plant iddi.
Go drychinebus fu’r cais. ’Roedd y chwe hynaf yn chware yn yr ardd, a’r
babi yn chware yn y ty. Ni phoenais ynghylch y rhai oedd yn yr ardd i
ddechreu. Achos da pam. ’Roedd gennyf fwy na llond fy nwylo hefo’r gŵr
bach oedd yn y ty. Ni ddychmygais erioed fod mor anodd i ddyn fod yn
feistr yn i dŷ ei hun o’r blaen.
’Roedd y babi—y mae o yn bymtheng mis oed—yn eistedd yn i gadair fach
pan aeth Elin i ffwrdd. Cyn hir, yr oedd o wedi darfod chware â’r papur
newydd oedd ganddo, ac mi fynnodd gael cwpan de. Ni bu ddau funud nad
oedd o wedi torri honno yn deilchion. Wedyn mi gymerodd ffansi at y
tecell copr oedd ar y silff ben tân. Mynnodd gael hwnnw, ac mi taflodd o
rhag blaen i ganol y llestri oedd ar y bwrdd nes oedd y rheiny yn
chwilfriw. Ar ol hynny mynnodd gael dwad i lawr o’i gadair, a dyna lle
bum i fel adyn yn crwydro hyd y tŷ ar i ol o am ddwyawr neu dair. ’Roedd
o cyn pen hanner yr amser wedi troi popeth o’r tu chwith allan, ac wedi
torri popeth potyn oedd yn i gyrraedd o yn yfflon mân. ’Roeddwn i yn
dechreu blino ar i orchestion o, ac yn meddwl y buasai’r wialen fedw yn
gwneud lles iddo. Euthum i chwilio am honno, ond tra bum i wrthi, ’roedd
o wedi dwad o hyd i badell yn llawn o ddwr, ac wedi sefyll ar i ben yn
honno. Digwydd cyrraedd mewn pryd ddarfu mi i’w achub rhag boddi. Ar ol
ei gael allan o’r dwr, ’roedd o yn crio yn arw, a bu raid iddo gael
benthyg fy oriawr cyn y tawai. Rhoes gost o chweugain ar honno cyn
darfod â hi.
Erbyn hynny, ’roeddwn i yn meddwl ei bod hi yn amser rhoi’r plant eraill
yn eu gwelyau. Felly, mi rwymais y babi wrth droed y bwrdd, ac euthum
i’r ardd i nol y lleill. Cefais gryn drafferth i’w cael i’r tŷ, ond
llwyddais o’r diwedd, ac ar ol gwneud iddynt fwyta dipyn o rual oedd
mewn bowlen ar y bwrdd yn y gegin, gyrrais hwy i’w gwelyau. Deallais
wedi hynny mai startsh oedd y grual, a dyna’r rheswm mae’n debyg fod y
plant mor stiff drannoeth. Sut bynnag, mi gefais drafferth fawr i’w cadw
yn ddistaw ar ol mynd i’w gwelyau. Yr oedd y cnafon bach yn ymladd ac yn
ffraeo ac yn galw ei gilydd wrth enwau na chawsant erioed yn eu bedydd.
’Roedd y babi hefyd wedi gwneud cryn alanas tra bum i yn danfon y lleill
i’r llofft. ’Roedd o wedi medru tynnu’r bwrdd i lawr ar ei gefn, ac yr
oedd y gath yn digwydd bod o dano yntau. Ni chlywsoch erioed y fath dwrw
rhwng y gath ag yntau a’r canibaliaid bychain yn y llofft.
’Roeddwn i yn dechreu mynd i anobaith, ac yn credu fod rhyw ddamwain
wedi digwydd i Elin, onite y base adref cyn hynny. Cefais gryn drafferth
cael y babi a’r gath a’r bwrdd yn rhydd oddi wrth ei gilydd. Yr oeddynt
rywsut fel pe buasent wedi mynd yn gymysg. Ond wedi hir ymdrech, medrais
eu gwahanu. Euthum â gweddillion y gath allan. Yr oedd y babi hefyd yn
crio yn arw am fod y gath cyn i’r pwysau roi diben arni wedi plannu ei
hewinedd ynddo. Y bwrdd oedd y distawaf o’r tri a’r hawsaf i’w drin o
lawer. Ar ol rhoi’r babi yn ei gadair, euthum i geisio clirio tipyn ar y
llawr, oedd wedi ei orchuddio â darnau o lestri te, a phethau ereill yr
oedd y babi wedi eu malu, ond yr oedd y babi yn cadw cymaint o swn fel y
daeth gwraig y tŷ nesaf i mewn i ofyn a oedd rhywbeth yn ceisio’i ladd
o. Dywedais nad oedd, ond mai fo oedd yn ceisio fy lladd i, a’i fod agos
iawn wedi medru hefyd. Chwarddodd y ddynes, ond ’doedd o ddim yn fater
chwerthin ychwaith.
’Roeddwn i yn disgwyl yn eiddgar am weled Elin, ond ’doedd dim golwg am
dani er i bod bellach yn hanner awr wedi saith. Bum yn yr helynt am awr
wedyn, a thua hanner awr wedi wyth, dyma hi adref.
“Mi fum mewn pwyllgor ar ol y cyfarfod,” meddai, “ac mi aeth yn o hwyr.”
“Do, ddyliwn,” meddwn innau.
Pan ddaeth hi i mewn a gweled yr olwg oedd ar y babi a phopeth arall, mi
gafodd dipyn o fraw.
“Beth ar y ddaear ydech chi wedi wneud, deydwch?” ebr hi.
“Gofynnwch iddo fo,” meddwn innau, “y fo ydi’r mistar.”
“Welis i rioed y fath beth,” ebr hi.
“Na finne.”
“Dydi dynion ddim ffit,” ebr hi, ac yna ychwanegodd, “ac i feddwl eu bod
nhw yn gwrthod fôt i ferched!”
“Ie, wir,” meddwn innau.
“Ple mae’r plant erill?” ebr hi.
“Mae nhw yn eu gwelyau.”
Yr oedd y cnafon bach wedi tawelu erbyn hyn.
Ymosododd Elin arni i wneud trefn ar y babi o’r diwedd, ac yna gwnaeth i
mi ei ddal ac aeth hithau i’r llofft i weled sut olwg oedd ar y lleill.
Gyda’i bod hi yno, mi glywn rhyw ebychiad o syndod.
“John,” ebr hi, “ble mae’n plant ni?”
“Be wn i, ydyn nhw ddim yna?” meddwn.
“Nag ydyn—o leiaf, dim ond dau o honyn nhw. Rhyw blant diarth ydi’r
lleill! Be gebyst oedd arnoch chi, deydwch?”
Erbyn edrych, yr oeddwn wedi rhoi pedwar o blant rhywun arall yn y
gwelyau gyda dau o’n plant ni.
Bu raid i mi ei gwadnu hi i chwilio am y lleill, a bum tan hanner awr
wedi naw heb gael hyd iddynt. Dygais hwy adref, ond erbyn hynny, yr oedd
acw barti o ferched o gwmpas y bwrdd yn yfed te ac yn son am ormes
dynion a’r cam yr oeddynt yn ei wneud â merched. Gyrrais y plant i’r
gegin i’w canol ac euthum fy hun ar fy union i’r dafam agosaf. Bum yno
tan amser cau. Erbyn i mi fynd adref, ’doedd yno na swper na dim yn fy
aros, a bu raid i mi ei wneud fy hun.
Y mae mis er hynny bellach, ac y mae pethau yn mynd yn waeth bob cynnyg.
Y mae’r ty yn anrhefnus a’r plant yn fudron, waeth dywedyd y gwir na
pheidio, ac y mae acw bwyllgor bob yn eildydd, ac ni fedraf ddywedyd mai
myfi biau fy nhy fy hun. Ydi, ŵyr dyn, y mae hi yn ddrwg gynddeiriog
acw.


XV. FFRAE LECSIWN LLANGRYMBO.

BU helynt arswydus yn Llangrymbo gryn lawer o flynyddoedd yn ol. Aeth y
trigolion yn benben, er na wyddai neb yn iawn pam. Y lecsiwn fu’r
achlysur, sut bynnag, yr oedd hynny yn sicr; ond y mae cryn dywyllwch
ynghylch cychwyniad yr helynt. Yn hytrach, yr oedd cryn dywyllwch yn ei
gylch. Bellach, yr wyf fi yn abl i daflu goleuni ar y mater. Nid trwy fy
nghlyfrwch fy hun ychwaith, ond trwy allu a dyfalwch fy hen ewythr, a fu
farw ryw ychydig amser yn ol, ac a adawodd ei bapurau—yr unig
gynysgaeth, gwaetha ’r modd!—i mi. Y mae yn y papurau hynny lawer o
bethau dyddorol, ac yn eu plith, oleuni ar Ffrae Fawr Llangrymbo.
Ond cyn rhoi hanes yr helynt, rhaid i mi ddywedyd gair neu ddau am fy
ewythr, fel y caffoch bob chware teg i farnu ei waith. Teiliwr oedd fy
ewythr wrth ei alwedigaeth, a theiliwr go sal, y mae arnaf ofn, canys
gadawodd yr alwedigaeth yn gynnar, a throes yn ohebydd papur newydd. Y
peth a’i harweiniodd i’r alwad ardderchog honno oedd, ddarfod iddo pan
oedd yn hogyn ifanc ennill gwobr o hanner coron mewn cyfarfod llenyddol
am y traethawd goreu ar Hanes Llangrymbo. Cafodd y traethawd hwnnw
gymaint o ganmoliaeth gan y beirniad fel y credodd fy ewythr yn y fan
mai nid teiliwr oedd o wrth natur, ond llenor. Felly, anfonodd hanes y
cyfarfod llenyddol i’r _Corn Gwlad_, a chafodd ei benodi yn union deg yn
ohebydd lleol i’r papur enwog hwnnw. O dipyn i beth, gwnaed ef yn
ohebydd arbennig i’r papur clodwiw, ac yr oedd ganddo ddarn mawr o wlad
tan ei ofal. A gofalodd am dano cystal am flynyddoedd fel na byddai ddim
yn digwydd yno heb fod gan f’ewythr baragraff am dano yn y papur—y
“Newyddiadur,” fel y byddai o yn ei alw. Yr oedd gan yr hen greadur fath
o law ferr at ei wasanaeth, un na fedrai neb ei deall ond efô ei hun. Yn
wir, byddai yn methu a’i deall ei hun ar brydiau, a chafwyd ambell
is-olygydd digon drwg i ddywedyd nad oedd wahaniaeth yn y byd rhwng ei
law ferr â’i law hir; ond yr wyf yn sicr mai ar yr is-olygydd a’r
cysodydd yr oedd y bai fod rhai o’i baragraffau yn awr ac yn y man yn
dyfod allan yn y papur yn hollol groes i’r hyn oedd ym meddwl fy ewythr.
Er engraifft, yr oedd o unwaith wedi ysgrifennu hanes marwolaeth a
chladdedigaeth hen gyfaill iddo, ac wedi ei orffen fel y canlyn,—
“Yr oedd yn noddwr cyson i’r _Corn_ ar hyd ei oes faith, ac yn
codi’r cann yng nghapel Seion. Heddwch i’w lwch, yr hen bererin
anwyl!”
Synnwyd pawb, pan gawsant y _Corn Gwlad_, weled y paragraff yn gorffen
fel hyn,—
“Yr oedd yn naddwr creulon i’r corn ar ei goes chwith, ac yn
cadw’r cnau yng nghawell Sion. Hed uwch ei lwch, yr hen Feri
Elin anwyl!”
Achosodd peth fel hyn gryn helynt lawer tro, wrth gwrs, ond er i
f’ewythr anfon i’r offis i gwyno lawer gwaith, ni welodd y cnafon yn dda
gymryd mwy o ofal gyda’i gopi nag a gymerasant o’r blaen.
Ond dyna, hwyrach, ar hyn o bryd, ddigon am fy ewythr. Awn at ei waith
yn ysgrifennu hanes helynt Langrymbo. Yr oedd hi yn lecsiwn yno, fel y
dywedwyd, ac aeth yn helynt mor erwin fel yr aeth y bobl yn benben. Yn
naturiol iawn, aeth fy ewythr ati i chwilio am achos y ffrae, cafodd hyd
iddo, ysgrifennodd ef yn ofalus a chywir ar gefn hen boster â phast
arno, ac anfonodd ef i’r swyddfa. Gallwn feddwl fod yr is-olygydd ar y
pryd yn rhy ddiog i’w ddarllen, canys y mae dalen o bapur gwyn wedi ei
phinio wrth y copi, ac yn ysgrifenedig arni mewn llaw led blaen y
geiriau hyn—“Dylai’r dyn a ysgrifennodd hwn gael ei grogi! ’Does yma
neb fedr ei ddeall.”
Collodd yr is-olygydd hwnnw ei gyfle. Yr wyf fi wedi darllen y copi. Ac
nid wyf fi yn is-olygydd. Felly, dylasai o fedru gwneud. Sut bynnag, y
mae’n debyg fod fy ewythr wedi digio a chadw ei gopi yn hytrach na’i ail
ysgrifennu a’i ddanfon i’r is-olygydd diog. Bellach, gellir yn ddiogel
gyhoeddi’r hanes, gan mai f’ewythr oedd y diweddaf o’r bobl y mae son am
danynt ynddo. Dyma fo, wedi ei godi air am air o gopi yr hen ddyn druan,
fel y gweler ei arddull lenyddol odidog,—
* * * * *
“Bu helynt ofnadwy yn nhref Langrymbo yr wythnos ddiweddaf parthed yr
etholiad, fel y cyhoeddwyd yn ein rhifyn diweddaf yn fyrr. Y pryd hwnnw,
nid oedd ein gohebydd mewn meddiant llawn o ffeithiau yr achos, ac o
ganlyniad i hynny nis gallai roddi hanes manwl a chywir am yr hyn a
gymerodd le yn y dreflan dawel hon. Erbyn hyn, y mae ein gohebydd wedi
gwneud ymchwiliad llwyr i’r achos, ac yn alluog i roddi ger bron ein
darllenwyr hanes cyflawn am yr hyn a ddigwyddodd.
* * * * *
“Fel y gwyddis, yr oedd yr etholiad ar ei ganol ar y pryd, ac yr oedd
teimladau yn rhedeg yn uchel iawn yn y dref. Yr oedd rhai yn pleidio’r
Rhyddfrydwr ac ereill yn pleidio’r Ceidwadwr yn selog. Ymddengygs fod
dau ddyn wedi cyfarfod ar yr heol noswaith yr helynt, ac wedi mynd i son
am bwnc llosgawl y dydd (a’r nos hefyd). Y ddau hynny oeddynt John
Dafis, Rhyddfrydwr pybyr, a Huw Jones, Tori rhonc, fel y dwedir. [Dylid
cofio mai Rhyddfrydwr oedd fy ewythr.] Dechreuasant ymddiddan fel y
canlyn,—
‘Sut mae hi heno, John Dafis? Be ydech chi yn feddwl o’r lecsiwn yma,
fel tae, rwan?’
‘Wel, rydw i’n meddwl i bod hi yn o bethma, yn siwr, arnoch chi y Toris
yma.’
‘Be sy arnom ni, fel tae, rwan, John Dafis?’
‘Wel, mi ddeyda iti, i hyn y daw hi, ac i hyn y mae hi ’n dwad hefyd.
Rydech chi yn rhy bethma o lawer.’
‘Y chi yr hen Wigs yma sy’n rhy bethma, fel tae, rwan. Fedrwch chi ddim
deyd yn bod ni felly.’
‘O, medrwn yn wir, Huw Jones!’
‘Wel, sut, ynte, fel tae, rwan?’
‘Wel, fel hyn. I hyn y daw hi ac i hyn y mae hi ’n dwad hefyd, weldi.
Rydech chi yn rhy bethma o lawer.’
‘Hefo beth, ynte, fel tae, rwan?’
‘Wel, hefo ’r naill beth a’r llall, ac fel hyn a fel arall. ’Does neb
ond y chi, ddylie dyn. Rydach chi yn deyd fel hyn a fel arall ac yn son
am y naill beth a’r llall, a phan fydd dyn yn gofyn cwestiwn go bethma i
chi, rydech chi yn ffeilio ateb, ac yn mynd ar hyd ac ar draws, ac yn
deyd hyn a’r llall, ac yn palu clwydde fel ceffyl dall ar dalar!’
‘Dyma chi, John Dafis, ryden ni yn hen gydnabod, ond yden ni, fel tae,
rwan?’
‘Yden, siwr, mewn ffordd o siarad, fel tase.’
‘Yden, waeth i chi ddeyd, rwan. Wel, peidiwch chi a mynd i siarad mor
bethma hefo fi am danon ni, rwan, fel tae, os gwelwch chi yn dda.’
‘Pwy oedd yn siarad yn bethma am danoch chi?’
‘Wel, y chi.’
‘Nag oeddwn!’
‘Wel, oeddech, medde finne!’
‘Wel, be ddeydis i, ynte?’
‘Deyd ddaru chi yn bod ni fel hyn ag fel arall, ac yn siarad ar hyd ag
ar draws, ac yn palu clwydde fel ceffyl dall ar dalar. Pa glwydde ryden
ni yn ’u palu, rwan, fel tae?’
‘Wel, mewn ffordd o siarad, rwan, rydech chi yn deyd pob math o bethe
mwya bethma fel hyn ac fel arall am hyn a’r llall ar draws ac ar hyd ac
ar draws i gilydd heb na phen na chynffon, ac yn mynd yn wysg ych trwyne
nad ŵyr neb ymhle i’ch cael chi, a wyddoch chi ddim gwahanieth rhwng y
naill beth a’r llall mwy na thwrch daear am yr haul!’
‘Caewch ych ceg, John Dafis!’
‘Chaea i moni hi i’ch plesio chi, Huw Jones!’
‘Rydw i’n deyd mai ffwl ydech chi, John Dafis!’
‘Choelia inne monoch chi, Huw Jones!’
‘Gwnewch chi fel y fynnoch chi am hynny, ynte, rwan.’
‘Mi wnaf, siwr, a gwnewch chithe, a pheidiwch a bod mor gegog!’
‘Rydech chi yn rhy bethma o beth cebyst, yn siwr i chi!’
‘Pwy sy’n bethma?’
‘Y chi, dyna pwy!’
‘Cymrwch hwnna!’
“Gyda’r gair, dyma Huw Jones yn rhoi dyrnod i John Dafis ynghanol ei
wyneb. Cyn pen dau funud, yr oedd John Dafis wedi ei dalu yn ol gyda
llog. Aeth yn ymladdfa wyllt, a chyn pen ychydig eiliadau, daeth tri neu
bedwar o ddynion ereill yno, sef Dafydd Gruffydd, Wil Ifan, Sion Puw, a
Ned Dafis. Gofynnodd Wil Ifan beth oedd yr helynt rhwng y ddau.
‘Deyd yn bod ni y Toris yn bethma ddaru o!’ ebe Huw Jones.
‘Ond ydech chi hefyd!’ ebe Wil Ifan yn ffyrnig.
‘Nag yden ni ddim, y chi, yr hen Wigs budron yma sy’n bethma!’ ebe Ned
Dafis (Ned un Llygad).
“Aeth yn ffrwgwd rhwng y chwech ar hynny, tri o honynt yn perthyn i bob
plaid. Yr oedd John Dafis a Wil Ifan yn gweiddi nerth eu pennau—‘Rydech
chi yn bethma, bob copa ohonoch chi!’ Ac ar yr ochr arall, yr oedd Huw
Jones a Ned un Llygad yn gweiddi â’u holl egni hwythau—‘Na, y chi sy’n
bethma, y cnafon gynnoch chi!’
“Daeth ereill yno ar ffrwst wrth glywed y swn, a deallasant mai ffrae
ydoedd rhwng y naill blaid a’r llall ynghylch pwy oedd yn bethma. Cyn
pen ychydig eiliadau, yr oedd y frwydr yn gyffredinol. Daeth yr
heddgeidwad i’r lle, ond ni fedrai wneud dim. Parhaodd yr ymladd am awr,
nes i’r blaid Geidwadol orfod cilio o’r ffordd, ac o dipyn i beth,
tawelodd y cyffro.
“Drannoeth, aeth ein gohebydd i’r dref i wneud ymchwiliadau, a chafodd
yr hanes fel yr adroddir ef uchod. Nid yw’r pleidiau eto wedi oeri, ac y
mae llawer yn ofni i’r helynt ail dorri allan. Mewn gwirionedd, mae yma
le go ‘bethma’ yn Llangrymbo y dyddiau hyn.”
Felly y cafwyd allan achos Ffrae Fawr Langrymbo. Ac eto, nid oes hyd
heddyw gof golofn ar fedd fy ewythr.

CAERNARFON:
CWMNI Y CYHOEDDWYR CYMREIG (CYF.),
SWYDDFA “CYMRU.”


“YMADAWIAD ARTHUR A CHANIADAU EREILL.”
Gan T. GWYNN JONES.
“Yn y gyfrol hon, rhoddodd i ni farddoniaeth a gyfoethoga lenyddiaeth y
genedl hyd fyth.”—_Y Genedl Gymreig._
“Y mae nwyf ac ysblander yn treiddio drwy bob gweledigaeth o’i
eiddo.”—_Y Faner._
“Y mae ôl meddwl a llaw meistr gwirioneddol ar ei waith.”—_Y Brython._
“Dyma gyfrol sydd yn sicr o gymeryd ei lle ymhlith clasuron telediwaf
llên Cymru.”—_Y Glorian._
“Bydd ei enw a’i waith byw cyhyd ag y oedwir y Brython mewn cof.”—_Y
Goleuad._
“Mor glir a manwl â darluniau Birket Foster, lle ceir pob deilen a phob
glaswelltyn wedi eu tynnu ar eu pen eu hun.”—_Cymru._
“The more personally moved he is, the more he moves his hearers.”—_The
Manchester Guardian._
“He has the light touch, the quaint fancy, the deep thought, the
appealing description and the noble imagination . . . of the true
Celt.”—_Cork Free Press._
“Do sholáthróghadh an iarracht soin gairm is clu dho a mhairfeadh an
fhaid a bheidh rae sa spéir.”—_Freeman’s Journal._
“Ez int taolennou hag a zo gwiriek evid ar bed Kuz-heoliek, rag piou
ahanomp n’en deuz gwelet eur wech bennag var e hent en den henvel ouz
‘Yr Hen Ffermwr,’ ‘Y Gweinidog,’ ‘Y Nafi?’”—_Ar Bobl._
Mewn llian hardd, gyda llun yr awdwr,
Pris 3s. 6c.
Archebion i’w danfon i Swyddfa “Cymru,”
Caernarfon.
* * * * *
Y MOR CANOLDIR A’R AIFFT.
Gan T. GWYNN JONES.
ADOLYGIADAU.
“Er i eraill gymeryd mewn llaw adrodd eu helyntion a’u profiadau . . .
ar hyd llwybrau hen Wlad y Caethiwed, ni welsom waith mor swynol a hwn.
Diddorir ac adeiledir ar unwaith. Profir blas rhamant ar bob tudalen.
Gwisgir ffeithiau mewn lliwiau hudolus. . . . Trwy fod yr arddull yn
gain, . . . edmygedd yr awdur o’r mawreddog, y cywrain, a’r caredig, mor
gryf, a’i ddarluniau mor fyw, hud-ddenir ni ymlaen mewn llesmair
beraidd.”—_Y Brython._
“Mae’n gamp ar ei lyfr fod llawer ynddo am yr Aifft a’i phobl na cheir
mohono mewn llyfrau Seisnig ar y testyn. . . . Eithr nid yn hynny y mae
ei werth mwyaf. Tyn yr awdur hefyd ddarluniau beunydd o’r hyn a welodd,
mewn modd amhosibl ond i grefftwr llwyr gynefin a’i waith, a thrwy’r un
gelfyddyd mae’r bobl, yn wynion a duon, y daeth ef i gyffyrddiad â
hwynt, yn rhodio’n fyw o flaen y llygaid. Eto nid mwy dyddorol hyn oll
na meddwl a theimlad yr awdur ei hun yn y gwahanol amgylchiadau y sonia
am danynt. A dyna gamp fawr llenyddiaeth.”—_Y Genedl Gymreig._
“Dyma lyfr têg ei olwg, a da’i wneuthuriad, ymhob ystyr, o waith gwr yn
medru gweled a barnu a disgrifio mewn modd na fedrir arno ond gan ddyn
mawr a hyddysg, ac mewn iaith na fedrir arni ond gan y gwir
feistr. . . . Ceir yn y llyfr engreifftiau nodedig o ddoniolwch deheuig,
o dynerwch heb fychander na gwendid ynddo, ac o _pathos_ dwfn. . . . Yn
wir, ni wyddom am odid ddim o waith yr awdur yn ei ddangos, megis heb yn
wybod iddo, yn llawnach na’r llyfr gwir ddyddorol hwn.”—_Y Drysorfa._
MEWN LLIAN HARDD, GYDA DARLUNIAU.
Pris 1/6. Cludiad, 2g.
SWYDDFA “CYMRU,” CAERNARFON.
* * * * *
DIRGELWCH YR ANIALWCH
ac Ystraeon eraill.
Gan E. MORGAN HUMPHREYS.
* * * * *
BARN Y WASG.
“Mae digon o ramant yn y llyfr i roi blas ar ddarllen i unrhyw
fachgen.”—_Y Goleuad._
* * * * *
“Y maent yn gwneyd eu rhan at lenwi bwlch yn llenyddiaeth Cymru, sef o
ystraeon addas i ieuengtyd o’r deuddeg i’r ugain oed, ac yn rhoi iddynt
yn iaith eu mam beth na chaent o’r blaen ond yn iaith yr estron.”—_Y
Brython._
* * * * *
“O hyn allan nis gellir dweyd ein bod heb lyfr diweddar da o ystraeon ac
anturiaethau. . . . Y mae yn chwaethus, yn llednais, a’i Chymraeg yn
gain.”—_Y Drysorfa._
* * * * *
“Gwnai hwn lyfr anrheg rhagorol i fechgyn, gwell o lawer na’r llyfrau
glasdwraidd a roddir iddynt yn gyffredin.”—_Yr Herald Cymraeg._
* * * * *
“Medd yr awdwr ddawn i greu ystori, a dawn i’w hadrodd yn rymus a
gafaelgar. Y mae’r ystraeon hyn mor naturiol a hanes, ac yr ydym yn cael
ein hunain wrth eu darllen yn credu pob dim.”—ANTHROPOS yn y _Faner_.
MEWN LLIAN HARDD, GYDA DARLUNIAU.
Pris 1/6. Cludiad, 2g.
SWYDDFA “CYMRU,” CAERNARFON.
* * * * *
“Os hoffech gael grâen ar eich arddull, darllenwch gyfrolau rhyddiaeth
ANTHROPOS. Darllenwch hwy i’w mwynhau, a gloewa eich Cymraeg heb ymgais
ar eich rhan.”—O. M. EDWARDS yn y _Cymru_.
* * * * *
Oriau yn y Wlad:
neu GYDYMAITH GWYLIAG HAF.
Gan ANTHROPOS.
* * * * *