Brethyn Cartref: Ystraeon Cymreig - 4

dwy gwnhingen a’u dwyn at y ty, aeth Dafydd i’w wely yn dra chythryblus
ac ofnus. Yr oedd rhywbeth fel pe’n dywedyd wrtho fod Pero wedi tynnu ar
ei ben yr hyn y bu efô yn ei ofni ar hyd ei oes—dialedd y meistr tir.
Yr oedd y ceidwad helwriaeth yn sicr o fod wedi gweled Pero yn cario un
o’r cwnhingod at y ty, ac felly yr oedd hi ar ben ar Dafydd Tomos druan.
Bu Dafydd yn effro tan y bore, yn ceisio penderfynu pa beth i’w wneud â
Phero. Wedi meddwl a meddwl, daeth o’r diwedd i’r penderfyniad mai yr
unig beth i’w wneud oedd ei werthu os cai rywbeth am dano, ac os na
chai, fod yn rhaid ei roi i rywun. Cododd o’i wely yn y bore wedi
penderfynu, ond cyn pen yr awr yr oedd wedi torri ei benderfyniad
drachefn.
“Be’ gebyst oedd arna i?” meddai wrtho ei hun, “sut na baswn i wedi
meddwl o’r blaen am roi cadwyn am ei wddw fo, a’i gadw fo rhag mynd i
grwydro?”
Wedi i’r syniad hwn ddyfod i’w feddwl, bu Dafydd yn llawer tawelach, a
rhoed coler am wddw Pero, a rhwymwyd ef wrth gadwyn yn ddi-oed. Bu felly
am rai wythnosau, heb gael bod yn rhydd ond pan fyddai yn mynd gyda
Dafydd i hel defaid neu rywbeth felly. O dipyn i beth, aeth ofnau Dafydd
yn llai,: a chai Pero fwy o ryddid drachefn, ond ni wnaeth well defnydd
o’i ryddid nag o’r blaen. Y cyfle cyntaf a gafodd, aeth ati i ddal
cwningod drachefn, a’r tro hwn daeth pethau i ben.
Yr oedd y ceidwad helwriaeth wedi gweled Pero yn dal cwnhingod, ond er
pan gadwasai Dafydd ef wrth gadwyn, nid oedd wedi cael cyfle i’w saethu.
Un diwrnod, yr oedd Dafydd wedi mynd i edrych am y defaid, a Phero gydag
ef. Gofalai gadw y ci yn ei olwg o hyd, ond rywfodd, wrth ddychwelyd
tuag adref, anghofiodd am funud, a rhedodd Pero ar ol cwnhingen. Clywodd
Dafydd ef toc yn cyfarth yn y pellter, troes ei ben, a gwelodd ef yn
rhedeg gyda chlawdd cae beth pellter oddiwrtho. Yr oedd Dafydd ar fedr
chwibanu arno pryd y gwelodd bwff o fwg, clywodd glec, a gwelodd Pero yn
rhoi naid i’r awyr, gwegian yn ei flaen am gam neu ddau, ac yna yn
syrthio ar lawr.
Heb betruso munud, rhedodd Dafydd tuag ato, ac wrth fynd, gwelodd
geidwad yr helwriaeth yn cerdded ymaith a’i wn ar ei ysgwydd.
Cyrhaeddodd Dafydd at Pero o’r diwedd, yn ddigon buan i weld ei lygad yn
cau a’r chwythad olaf bron a’i adael.
“Pero!” ebr Dafydd, a chrec yn ei lais.
Agorodd Pero ei lygad ac edrychodd ar ei gyfaill, gyda golwg drist,
erfyniol, cystal a dywedyd wrtho pa beth oedd wedi digwydd a gofyn iddo
ddial ei gam.
Tyngodd Dafydd ac yna, penlinodd yn ymyl ei gi a’i gyfaill. Yr oedd
gwaed yn llifo o’i ystlys, ac ym mhen eiliad neu ddau, yr oedd Pero wedi
marw. Wylodd Dafydd uwch ei ben, yna cododd a chariodd o yn dyner yn ei
freichiau adref. Torrodd fedd iddo yn yr ardd a chladdodd ef yn barchus.
Wedi ei gladdu, bu’n sefyll yn hir uwch ben ei fodd, ae yna, caeodd ei
ddwrn, a dywedodd,—
“Yfory!”
Drannoeth yn gynnar, yr oedd Dafydd wrth ddrws tŷ Sion Huws, heliwr
pennaf y pentref. Daeth Sion i’r drws, ac wedi ymddiddan byrr, aeth
Dafydd ymaith â gwnn Sion Huws ar ei ysgwydd. Aeth ar draws y caeau, ac
wedi cyrraedd man neilltuol, safodd. Toc, daeth y ceidwad helwriaeth i’r
golwg, a chi mawr, ci tan gamp a gwerth arian mawr, ym marn ei feistr,
gydag o. Cododd Dafydd ei wnn, anelodd, a saethodd. Syrthiodd y ci
gwerthfawr wrth draed y cipar, a bwled drwy ei galon. Cerddodd Dafydd
ymaith heb ddywedyd gair.
Do, collodd Dafydd ei ffarm, ond bu fyw yn llawn gwell ar ol hynny. Ac y
mae son am ei orchest yn yr ardal hyd heddyw.


XI. CATRIN LEI BACH FAWR.

HEN wraig blaen iawn ei ffordd oedd Mari Huws, a rhyfeddol o blaen ei
hymadrodd hefyd. Perthyn i’r oes o’r blaen yr oedd hi, rywsut ym mhob
peth, ac eto yr oedd ei merch, Catrin, fel petasai wedi ei dwyn i fyny
yn y dull diweddaraf a gwychaf ym mhob ystyr. Y gwir oedd mai bywyd
caled iawn a gawsai—byw ar fara llaeth a chrystiau sychion, rhedeg yn
droednoeth yn yr haf a gwisgo clocsiau yn y gaeaf. Ond yr oedd rhywbeth
yn falch yn yr eneth erioed. Hyd yn oed yn droednoeth neu yn ei
chlocsiau, yr oedd bob amser yn lân a thrwsiadus, ac yn cerdded o gwmpas
fel pe buasai yn ferch sgwier y plas ac nid yn ferch ei weithiwr
distadlaf. Fel yr oedd yr eneth yn dyfod yn hŷn, yr oedd yn rhaid iddi
fynd i weini, ac felly yr aeth yn ddigon ieuanc hefyd. I’r Plas yr aeth
i ddechreu, wrth gwrs, gan fod ei thad yn gweithio ar yr ystad, ac felly
yn ei ystyried ei hun radd yn uwch na gweithwyr ffermwyr a labrwyr
cyffredin yr ardal. Y mae’n debyg mai oddiwrth ei thad y cafodd y ferch
ei balchter, canys yr oedd rhyw fath o falchter yn yr hen ddyn, druan.
Fel yr awgrymwyd, ymfalchiai ei fod yn gweithio ar ystad yr Ysgwier, a
chyfrifai fod hynny yn ei godi uwchlaw ei debyg. Pan aeth ei ferch i
weini i’r Plas, ystyriai fod hynny yn anrhydedd mawr arno, a sarhaodd
fwy nag un o’i gydnabod drwy awgrymu gymaint gwell oedd ei ferch ef na’u
merched hwy oedd yn gweini gyda ffermwyr a phobl gyffredin felly. “Lei
Bach Fawr” y byddai’r cymdogion yn galw yr hen greadur, ond Mari Huws y
byddai pawb yn galw yr hen wraig. Yr oedd hi yn hollol groes i’w gŵr ym
mhob ystyr.
“Dyma ti, Lias,” meddai hi wrtho un noson, fel y byddai’n dywedyd yn
aml, “mae gen ti ormod o gynffon i bethe’r Plas ’na o lawer. I be’r wyt
ti’n tynnu dy gap iddyn nhw bob amser, ac yn digio dy gymdogion drwy ryw
hen stumie gwirion yn eu cylch nhw? Wyt ti ’run mymryn mwy dy barch
wedi’r cwbwl ganthyn nhw.”
“Ond cofia dithe, Mari,” meddai Lei yn ei dro, “mae arnyn nhw yr yden ni
yn dibynnu am y’n tamed——.”
“Tamed, wir!” ebe Mari Huws, “mi fase yn o ddrwg arnon ni am damed yn
elo dy ddeuddeg swllt yn yr wythnos di, mi rof ngair iti! Lle base’n
tamed ni oni bae mod i yn golchi tipyn ac yn manglo a smwddio dillad? Yn
wir, mae’n edifar iawn gen i na faswn i wedi gneud iti fynd i weithio at
y ffarmwrs ers talwm, a golchi tipyn yn chwaneg fy hun, gael i ni fod
fel rhyw bobol erill, yn lle dawnsio tendans i hen dacle’r Plas yna o
hyd o hyd!”
“Wel,” meddai Lei, “waeth iti gyfadde na pheidio ’mod i o leia yn cael
gwaith cyson ar hyd y blynydde ynte, yn lle bod weithie fel hyn ac
weithie fel arall.”
“Wyt, yr wyt yn cael gwaith cyson, mae’n wir,” meddai Mari, “ond yr wyt
ti wedi mynd yn un garfaglach wrth ostwng dy arre i ddiolch am dano fo,
ac y mae dy law di yn amlach wrth dy gap nag yn unman arall, yr hen
gynffon gen ti!”
“Paid a rhygnu a rhygnu fel yna o hyd, da thi,” meddai Lei yn druenus,
“oni bae fod yr eneth wedi cael mynd i’r Plas, fase hi ddim cystal arni
hi ag ydi hi heddyw, a fase hi ddim yn cael mis o rodio fel mae hi yn
cael, fel ’roedd hi yn deyd yn ei llythyr ddoe.”
“O, ie, mae hi yn dwad adre i bwyso arnom ni am fis eto,” ebr Mari, “yn
lle bod hefo’i gwaith fel y byddwn i yn ’i hoed hi——.”
“Ond mae’n siwr fod yn, dda gen ti wel’d dy ferch dy hun yn dwad adre
fel ledi?” meddai Lei.
“Mi fase yn llawer gwell gen i ei gweld hi yn dwad heibio ar ’i ffordd i
odro ne nol dwr,” ebr Mari, “a ffedog fras o’i blaen, ac ol gwaith ar ’i
dwylo hi, dyna’r cwbwl iti!”
“Rhag cwilydd iti son fel yna am dy ferch dy hun!” ebr Lei, yn gas.
“Dy ferch di ydi hi,” ebr Mari, “’does dim tebyg i’w mam ynddi. Ar fy
ngair i, pan oedd hi adref y llynedd, mi allaset feddwl na fuo hi ’rioed
yng Nghymru, efo’i Saesneg a’i llediaith, ac os bydd hi’r un fath eleni
cheiff hi ddim croeso yma, mi gymraf fy llw iti!”
“Wel, wel,” ebr Lei, ac aeth allan gan weled nad oedd ond ofer iddo
ddadlu â Mari yn hwy.
Fore drannoeth, daeth Catrin adref, a’i chariad o Loegr hefo hi. Pan
gyrhaeddasant y stesion, galwodd Catrin ar Dic Morus, oedd yn disgwyl am
rywun gyda’i gerbyd, i gario ei phethau a’i chariad a hithau o’r stesion
at y ty.
“Chi gwbod lle mae tad fi yn byw?” ebr Catrin wrth Dic.
Gwyddai Dic yn dda, ond dododd ei law wrth ei gap, edrychodd yn
ddifrifol, ac atebodd,—
“Rhoswch chi, ma’m, ai nid merch y Sgwier o’r Plas ydech chi?”
“Nage, nage!” ebr Catrin, “fi dim merch i’r Sgwier chwaith.”
“Wel, merch y person, ynte,” ebr Dic, gan gyffwrdd ei gap drachefn.
“Nage!” ebr Catrin, braidd yn flin.
“Wel,” meddai Dic yn ostyngedig, “’does yma neb arall yn yr ardal yma yn
gwisgo mor grand, ac yn siarad mor garpiog â chi.”
“Ceuwch y’ch hen geg, y cena hy gynnoch chi!” ebr Catrin gan anghofio ei
llediaith a’i chariad yn ei gwylltineb.
“Ho dyna well!” meddai Dic Morrus, “rhoswch chi, ai nid merch Lei Bach
Fawr ydech chi, deydwch——.”
Cyn iddo gael gorffen, yr oedd Catrin wedi rhoi iddo ergyd ar draws ei
warr â’i hymbarelo, ac yn dechreu ei flagardio nerth ei phen, mewn
cystal Cymraeg ag a glywyd nemor dro yn y lle. Neidiodd Dic i’w gerbyd,
cydiodd yn ei chwip ac yn yr afwynau.
“Ga’i ’ch dreifio chi, Miss?” meddai. “Deuswllt ydi’r pris, ac os na
neidiwch chi i fewn a thewi, mi fydd holl bobol y pentre yma yn gwrando
arnoch chi yn union!”
Gwelodd Catrin fod Dic yn dweyd y gwir, a chan beidio â ffraeo yn sydyn,
heliodd ei chariad a’i phaciau i’r cerbyd, ac aeth i mewn ar eu holau.
Cleciodd Dic ei chwip gan wenu, ac ymaith a hwy drwy ganol y twrr pobl
oedd yn dechreu hel o gwmpas i wel’d yr helynt.
Ac wrth basio, clywodd Catrin y geiriau “Merch Lei Bach Fawr, yn siwr i
chi, hefyd!”
Ond cododd Catrin ei thrwyn i’r awyr, a chymerodd arni beidio â’u
clywed. Yr oedd y cariad—dyn bach o Sais lled ofnog a diniwed,—wedi
synnu at Catrin yn taro Dic Morus â’i hymbarelo, ac at ei chlywed hithau
yn siarad iaith nas deallai ef, a hynny mor llithrig. Ar y ffordd
mentrodd ofyn iddi am eglurhad.
“O,” meddai Catrin, “un felly ydi’r hen gabmon yma, os na fyddwch chi yn
gas wrtho, wneiff o ddim byd yn iawn.”
“Ac ’roeddech chi yn siarad rhyw iaith ddiarth âg o—’roeddwn i yn
meddwl y’ch bod chi yn deyd na fedrech chi ddim o’r iaith honno y maent
yn ei siarad mewn rhai lleoedd yng Nghymru.”
“Wel,” ebr Catrin, “fedra i moni hi yn iawn, felly, er fod fy nhad a fy
mam yn ei medru.”
Pan ddaethant at y drws, daeth Mari Huws allan.
“Hylo,” meddai, “ac yr wyt ti wedi dwad, ’ddyliwn. Pwy ydi’r creadur
hyll yna sydd hefo ti?”
“’Rwan, mam,” meddai Catrin, gan siarad yn isel rhag i’r cariad ei
chlywed, “’rwan, mam, rhag i chi ddifetha bywyd y’ch merch, ceisiwch fod
yn o neis ’rwan. Dyma ’nghariad i ——.”
“O, a dyma dy gariad ti, aie?” meddai Mari Huws.
Yn ei hofn, torrodd Catrin ar draws ei mam, ac ebr hi,—
“Mother, this gentleman is Mr. Smith, to whom I am engaged, as you know
——.”
“Be’ rwyt ti yn i baldar, dywed?” ebr Mari Huws. “Be’ ’wyt ti yn clebran
yn Saesneg wrtha i? ’Rydw i yn dallt yn burion be’ ddeydist ti, ran
hynny, ond waeth i ti heb ddisgwyl i mi dwyllo’r dyn, na waeth, ’run
mymryn, yr hen ffolog gen ti! Dywed wrtho sut bobol ydan ni, ne mi
ddeyda i fy hun wrtho, gwnaf, myn f’ einioes i ——.”
“Mam, mam!” ebr Catrin, heb wybod pa beth i’w ddywedyd na’i wneud.
“Be’ sydd arnat ti ’rwan?” ebr Mari Huws, wrth weled Catrin yn dechreu
wylo.
“Mae’n gwilydd gen i trosoch chi, mam” meddai Catrin.
“Cwilydd, aie?” ebr Mari Huws, “cwilydd gen ti drosta i, aie? Mae’n
gwilydd gen i drosot ti, yn siwr, yn hudo thyw greadur fel hyn i’r fan
yma i beri trafferth ac i dynnu pobol i siarad am danom ni!”
Torrodd Catrin i wylo, yn fwy o ddigofaint na dim arall.
“What is it all about, my dear?” meddai’r Sais bach, braidd yn ofnus.
Ni wyddai Catrin pa beth i’w ddywedyd, ond teimlodd ei bod ar ben arni,
ac mai y tro ffolaf a wnaeth yn ei hoes oedd gadael i’w chariad fynd
gyda hi adref. Eto, yr oedd digon o ddyfais ym mhen Catrin, ac ni bu yn
ol o wneud y goreu o’r gwaethaf. Dywedodd wrth y Sais fod ar ei mam
eisieu iddi briodi rhyw ddyn cyffredin o’r ardal, a’i bod wedi gwylltio
wrth ei gweled hi yn dyfod ag ef gyda hi, megis ar waethaf ei mam.
“Ond waeth gen i beth ddywed fy mam,” ebr hi, “y chi fynna i tra mynnwch
chi fi!”
“Dowch gyda fi oddi yma, fy nghariad i,” ebr Smith druan, ac aeth yn ol
i’r cerbyd. Aeth Catrin ar ei ol yntau.
“Da b’och chi, mam, welwch chi byth mona i eto,” medda hi.
“Be’ wyt ti’n i ddeyd?” ebr Mari Huws. “Wela i byth monat ti eto, aie?
Pwy ddeydodd wrthat ti fod arna i eisio dy weld di, tybed? Cymer ofal na
ddoi di byth yma eto hyd nes byddi di wedi colli dy lediaith, ac hyd nes
byddi di yn cofio pwy wyt ti. Mae’n chwith gen ’y nghalon i feddwl mod i
wedi magu dy sort di erioed, mi rof fy ngair iti!”
Ac aeth Mari Huws i’r tŷ i wylo yn ddistaw, er na fynasai am y byd i neb
ei gweled. Parodd Smith i Dic Morus ddreifio yn ol rhag blaen i’r
stesion, a gwnaeth yntau hynny, gan chwerthin yn ei lewis, a sibrwd
wrtho ei hun,—“Myn cebyst, dynes o’r sort ore ydi’r hen Fari Huws
wedi’r cwbwl!”
Pan ddaeth Lei Bach adref y noswaith honno, yr oedd wedi clywed yr hanes
i gyd—nid oedd neb yn yr ardal nad oedd yn gwybod fod Catrin Lei Bach
Fawr wedi dyfod adref a chariad o Sais gyda hi, a bod Mari Huws wedi
gwrthod gadael iddynt fynd i’r tŷ, a’u bod hwythau wedi mynd gyda’r tren
rhag blaen.
“’Rwyt ti wedi gyrru’r eneth i ffwrdd am byth,” meddai Lei yn sobr,
“welwn ni byth moni hi eto.”
“Paid a meddwl mai dy galon di yn unig sy’n drom,” meddai Mari Huws.
“Ddaw hi byth yn ol!” ebr Lei, gan dorri i wylo.
“Peidied hithe, ynte, os na ddaw hi adre yn ei synhwyre fel rhyw eneth
arall o’i stad!” ebr Mari, gan gnoi ei gwefus rhag wylo ei hun.
A phan ddaeth Catrin adref wedyn, nid oedd arni na llediaith na
balchter. Daeth adref yn weddw dlawd a thri phlentyn ganddi, ac wedi
colli ei hiechyd ei hun. Ac y mae Mari Huws, hithau yn weddw bellach, yn
dal i olchi a smwddio i gadw Catrin a’i phlant.
“Mae hi’n debyg i rywbeth ’rwan!” ydyw geiriau Mari.


XII. CARIAD DICO BACH.

NI byddem yn cyfrif Dico Bach yn union fel rhywun arall. Nid oedd unrhyw
goll arbennig arno, ond yr oedd yn rhyw ddiniwed. Crydd ydoedd wrth ei
alwedigaeth, a gweithiai mewn siop lle cedwid amryw gryddion.
Yr adeg honno yr oedd pobl Cymru yn gwisgo esgidiau lledr wedi eu gwneud
gartref yn lle rhai papur wedi eu gwneud yn Lloegr. Felly, yr oedd gan
Dafydd Roberts y crydd waith i gryn bedwar neu bump o gryddion drwy’r
flwyddyn. Yno y gweithiai Dico Bach er pan oedd yn hogyn; ac yr oedd yn
hoff iawn gan ei gydweithwyr, gan ei feistr, a chan bawb a’i hadwaenai.
Creadur bychan a rhyw draed drwg ganddo ydoedd Dico. Wrth ei weled yn
cerdded o bell, gallasech feddwl ei fod wedi meddwi, gan drysgled y
rhodiai, ond ni feddwodd Dico erioed. Yr oedd yn ddirwestwr mawr. Yr
oedd ganddo wyneb crwn, a gwên arno bob amser, a theimlai yn hynod falch
o’r ychydig fiew melynion a dyfai ar ei wefus uchaf. Pa beth bynnag yr
ymaflai Dico ynddo, byddai yn selog dros ben gydag o. Yr oedd yn perthyn
i’r capel, ac ni byddai gyfarfod na byddai Dico yno yn gyson. Yr oedd yn
aelod o’r côr, yn un o’r dynion oedd yn canu bas, ac ni bu gyfarfod canu
erioed er pan gychwynnwyd y côr na bu Dico yno.
Gyferbyn â’r siop lle’r oedd Dico yn gweithio yr oedd siop ddillad. Siop
fechan ddigon diolwg ydoedd, yn dwyn yr enw mawreddog “London House.” Un
gaeaf, daeth geneth ieuanc o rywle o’r De i weini i’r siop hon. Gwneud
hetiau a boneti oedd ei gwaith, a byddai yn eistedd wrth ffenestr oedd
gyferbyn â ffenestr siop weithio’r cryddion. Geneth hardd anghyffredin
oedd hi, dal a syth, a chanddi gyflawnder o wallt melyn tonnog, a chroen
glân clir. Gwelodd Dico hi y diwrnod cyntaf y cymerodd ei lle wrth y
ffenestr, a syrthiodd mewn cariad â hi rhag blaen. Y noswaith honno,
cafodd allan ym mha le yr oedd hi yn lletya, a’i bod yn mynd i’r un
capel âg yntau. Wrth fynd adref i’w ginio, byddai Dico yn cychwyn ar hyd
yr un stryd â hi, ac os na byddai hi yn y golwg, arhosai Dico o gwmpas
nes deuai, yna gadawai iddi hi fynd yn gyntaf, a chanlynai hi nes ai i’w
llety. Yna troai Dico yn ei ol tua’r cwrt bychan tlodaidd lle’r oedd ei
gartref yntau. Dechreuodd wneud hyn yn ddioed ar ol dyfodiad yr eneth
ieuanc—Miss Jenkins oedd ei henw—i’r dref. Ar y Sul, byddai Dico er yn
fore yn gwylio llety Miss Jenkins. Pan welai hi yn dyfod allan, ciliai
yntau o’r golwg nes iddi basio, yna cerddai ar ei hol tua’r capel, gan
ei chadw mewn golwg o hyd. Wrth fynd o’r capel gwnai yr un modd, a
phrynhawn a hwyr yr un fath. Newidiodd ei sedd yn y capel er mwyn cael
lle mwy manteisiol i’w gweled hi yno, Weithiau, byddai Miss Jenkins yn
esgeuluso mynd i’r capel ar fore Sul, a’r prydiau hynny, deuai Dico i’r
gwasanaeth yn hwyr bob amser, wedi bod yn disgwyl nes ei mynd mor hwyr
fel y byddai’n sicr nad oedd Miss Jenkins yn dyfod.
Cyn hir aeth Miss Jenkins i berthyn i’r côr, ac felly cafodd Dico un
cyfle yn rhagor i’w gweled. Gwyliai hi a chanlynai ar ei hol yr un fath
wrth fynd a dyfod ar yr achlysuron hynny hefyd. Aeth hyn ymlaen am rai
wythnosau os nad misoedd heb i neb sylwi arno, er fod yr eneth ei hun
wedi sylwi fod Dico bob amser yn cerdded ar ei hol pan fyddai hi yn mynd
i’w chinio a phan fyddai’n mynd i’r capel neu i’r cyfarfod canu. Yr oedd
arni radd o’i ofn ar y dechreu, ond gan ei fod yn edrych yn beth mor
ddiniwed ac na ddywedodd air wrthi erioed, ni chymerodd ragor o sylw o
hono, a thybiodd hwyrach mai damwain oedd ei fod yn cerdded ar ei hol.
Wrth weled hynny yn digwydd mor hir ac mor gyson, meddyliodd am holi pwy
oedd Dico, ond gadael iddo a wnaeth.
Gan fod Miss Jenkins yn eneth mor hardd, yr oedd ganddi ddigon o
edmygwyr yn y dref yn fuan, ac yr oedd agos bob dyn ieuanc oedd yn
perthyn i’r capel a’r côr yn barod i fynd i’w danfon adref pan fynnai.
Ond yr oedd Miss Jenkins dipyn yn falch, a chan mai chwarelwyr a
llafurwyr oedd y rhan fwyaf o fechgyn y capel a’r côr, ni fynnai hi
wneud dim â hwy ond yn unig ddywedyd nos dawch neu rywbeth felly wrth eu
pasio, pan ddywedent hwy rywbeth wrthi hi. Felly, ni byddai neb byth yn
ei danfon adref, ond Dico, a byddai yntau bob amser yn cerdded ar ei hol
o fewn ychydig lathenni iddi.
Un bore Sul, yr oedd Dico wedi disgwyl yn hir am ei gweled hi yn dyfod
allan o’r tŷ, ac yr oedd bron a rhoi’r goreu i ddisgwyl yn hwy, gan
feddwl na ddeuai hi ddim; ond pan oedd ar gychwyn ymaith, gwelodd hi yn
dyfod trwy’r drws. Ciliodd Dico, fel arfer, ac ar ol iddi hi basio, aeth
yntau yn ei flaen. Yr oedd hi yn digwydd bod yn fore gwlyb, a’r ffordd
yn fudr iawn, ac wrth fynd yn ei brys, gollyngodd Miss Jenkins ei llyfr
emynnau o’i llaw, nes rholiodd i’r gwter.
Cyn iddi allu troi bron i’w godi, yr oedd Dico yno, er ei drysgled ar ei
draed. Cododd y llyfr, tynnodd ei gadach sidan coch goreu o’i logell,
sychodd y llyfr yn ofalus, ac yna tan wenu yn siriol, estynnodd ef i
Miss Jenkins. Gwenodd hithau arno yntau, ac wrth dderbyn y llyfr,
dywedodd “Diolch yn fawr i chi,” ac aeth yn ei blaen.
Yr oedd yn ychydig ddigon i’w ddywedyd am y fath weithred a spwylio’r
cadach sidan yn y fargen, ond yr oedd Dico wrth ei fodd. Yr oedd ei
galon yn neidio yn ei fynwes gan hapusrwydd, a’i lygaid yn disgleirio
drwy’r dydd.
Ond daeth cwmwl i’w ffurfafen yntau. Daeth dyn ieuanc i’r dref yn
brentis o dwrne. Yr oedd hwn yn wr ieuanc o foddion, ac yn gryn lanc ym
mhob ystyr. Ai yntau i’r un capel a Miss Jenkins, a chyn hir disgynnodd
ei lygaid arni fel yr eneth harddaf yn y dref. Penderfynodd Harri
Puw—canys dyna enw y gŵr ifanc—gael ysgwrs â hi, ac ni bu yn hir cyn
cael y cyfle. Hoffodd yr eneth, ac, yn wir, hoffodd hithau yntau, neu yn
hytrach, hoffodd o ei phryd a’i gwedd hi, a hoffodd hithau ei foddion
a’i safle yntau. Ac felly, cyn hir, yr oedd Harri Puw a Miss Jenkins yn
dra chydnabyddus a’i gilydd. Nid oeddynt wedi bod yn rhodio o gwmpas
gyda’i gilydd, dim ond siarad wrth y capel neu pan ddigwyddent gyfarfod
ar yr ystryd.
Eto, yr oedd Dico wedi eu gweled yn siarad y tro cyntaf, ac wedi deall
fod gwrthwynebydd peryglus iddo ar y maes. Parodd hynny boen ac
anesmwythder mawr iddo, ond ni pheidiodd a gwylio a chanlyn ar ol ei
eilun o hyd fel o’r blaen.
Cyn hir, sut bynnag, cafodd Dico ergyd fwy poenus fyth. Un nos Sul yr
oedd yn gwylio am ddyfodiad Miss Jenkins. Daeth yr amser arferol, ond ni
ddaeth hi allan o’r tŷ. Disgwyliodd Dico yn hir, a phan oedd ar roi’r
goreu iddi, clywodd y drws yn agor, a gwelodd hithau yn dyfod. Ciliodd
o’r neilltu, ac yna canlynodd hi. Er ei syndod, pan gyrhaeddodd Miss
Jenkins y tro at ystryd y capel, aeth hyd y ffordd arall. Teimlai Dico
mai ei ddyledswydd oedd mynd i’r capel; ond ar ol Miss Jenkins yr aeth.
Canlynodd hi o’r dref i gwrr y wlad, ac yn y fan honno, gwelodd
rywun—dyn ieuanc—yn dyfod i’w chyfarfod, ac yn stopio i siarad ac
ysgwyd llaw â hi. Yr oedd calon Dico yn curo yn gyflym iawn. Disgwyliai
o hyd weled y dyn yn dyfod yn ei flaen a Miss Jenkins yn mynd y ffordd
arall. Ond yn lle hynny, aeth y ddau yr un ffordd, ac ym mreichiau ei
gilydd hefyd; a phan oeddynt yn pasio heibio lamp gerllaw, gwelodd Dico
mai Harri Puw oedd y dyn ieuanc.
Ac aeth adref ac i’w wely. Bu yno yn druenus iawn nes oedd yn amser
dyfod o’r capel. Yna cododd ac aeth i gornel yr ystryd i ddisgwyl. Bu
yno am ddwyawr yn rhynnu yn yr oerfel a’r glaw, ond nid aeth Miss
Jenkins heibio. Aeth Dico tuag adref drachefn, ond wrth y drws, troes yn
ol ac aeth ar hyd yr ystryd lle’r oedd hi yn lletya.
Gwelodd oleu mewn un ffenestr yno, ac yna aeth adref.
Aeth amser heibio, a daeth y son fod Harri Puw a Miss Jenkins yn mynd i
briodi. Clywodd Dico yr hanes; ond rywfodd nid allai gredu ei fod yn
wir. Daliodd ati o hyd i wylio a chanlyn ar ol Miss Jenkins o hirbell,
heblaw pan welai Harri Puw gyda hi. Ac yr oedd Miss Jenkins erbyn hyn
wedi dyfod i wybod am edmygedd mud Dico, ac wedi dywedyd wrth Harri Puw
hefyd. Mynnai y gŵr bonheddig hwnnw ei “gicio i’r ffos” ryw noson; ond
ni fynnai Miss Jenkins mo hynny.
“Mae o yn ffwl digon diniwed,” meddai, a chwarddodd y ddau yn galonnog
am ben Dico druan.
Cyn hir, priodwyd Harri Puw a Miss Jenkins, a bu raid i Dico gredu’r
hanes pan welodd y briodas yn dyfod o’r capel, a’r ddeuddyn ieuanc yn
edrych yn hapus a llawen iawn gyda’i gilydd. Aeth Dico adref y noson
honno, a thrannoeth teimlai yn rhy sal i godi o’i wely. Bu yno am
wythnos neu naw niwrnod yn rhyw ddihoeni, ond nid oedd dim afiechyd yn y
byd arno, ebr y meddyg, hyd y gallai o ddeall.
Un noswaith, ym mhen rhyw naw niwrnod, cododd Dico gyda’r hwyr, ac er
gwaethaf ei fam, aeth allan am dro. Aeth yn wysg ei drwyn i’r wlad, ac
ar draws y caeau. Yr oedd hi yn wanwyn, a’r tywydd yn deg a’r dydd yn
hwyhau.
A’r diwrnod hwnnw y daethai Harri Puw a’i wraig adref o’u mis mel, ac yr
aethant i’w cartref newydd ar gwrr y dref. Ni wyddai Dico mo hynny.
Cerddai Dico yn ei flaen yn araf hyd y llwybr, a thoc, clywodd weiddi
mawr yn un o’r caeau ar y dde iddo. Aeth i ben y gwrych i edrych a
gwrando, a gwelodd ddyn a dynes yn rhedeg nerth eu traed tua’r gwrych, a
tharw cynddeiriog ar eu holau. Yr oedd y dyn ar y blaen i’r ddynes
ymhell, ac yn rhedeg â’i holl egni. Cyn pen yr eiliad, yr oedd dros y
gwrych ychydig lathenni oddiwrth Dico.
A gwelodd Dico mai Harri Puw ydoedd.
Y funud nesaf, yr oedd Dico yn y cae ac yn rhedeg â’i holl egni i
gyfarfod y tarw gwyllt. Pasiodd y ddynes ef toc ar ffo tua’r gwrych.
“Rhedwch!” ebr Dico, ac yn ei flaen âg ef i gyfarf od y tarw.
A rhedodd Mrs Puw am ei hoedl, ac aeth dros y gwrych, a chafodd hyd i’w
gŵr yn y ffordd, led dau gae ym mhellach, yn ei disgwyl.
Fore drannoeth, yn gynnar, yr oedd yr hanes ar led yn y dref fod tarw
Plas Draw wedi lladd Dico Bach, a’u bod wedi cael ei gorff ar y cae.


XIII. ARAITH DAFYDD MORGAN.

DAETH Dafydd Morgan yn sydyn i sylw mawr yn Llanygeiniog. Dyn cyffredin,
fel y dywedir, ydoedd Dafydd, ond ei fod yn ddyn cyffredin go
anghyffredin hefyd. Gweithiai yn y chwarel fechan oedd yn agos i
Lanygeiniog, ac yr oedd yn adnabyddus yno fel dyn go ddigrif erg
blynyddoedd, ond nid oedd neb ond y chwarelwyr yn gwybod rhyw lawer am
dano. Un diwrnod, sut bynnag, daeth digwyddiad mawr i ran Dafydd Morgan.
Ciafodd arian mawr o’r Siawnsri, a daeth rhag blaen yn ddyn o bwys yn y
dref. Er fod yno amryw ddynion gweddol gefnog yn byw yn y dref, yr oedd
Dafydd Morgan ar ol ei lwc yn ablach na neb o honynt.
Wrth gwrs, rhoes Dafydd y goreu i weithio yn y chwarel rhag blaen, ac i
roi arbenigrwydd ar yr achlysur ac er mwyn dangos ei deimladau da at ei
hen gydnabod, rhoes ginio ardderchog i’r chwarelwyr oll yn y Llew Coch,
prif dafarn y dref. Yr oedd yn naturiol i rai o’r prif ddynion fod yn
awyddus am fynd i’r cinio hwnnw, canys yr oedd Dafydd bellach yn ddyn
nad ellid yn hawdd esgeuluso bod ar delerau da âg ef. Felly, llwyddodd
amryw o fasnachwyr a phobl gefnog y dref i gael gwahoddiad i’r cinio, ac
yn ystod y gweithrediadau, buont yn siarad yn ol eu harfer wrth gynnyg
iechyd da’r Brenin a’i deulu, y fyddin a’r llynges, yr offeiriaid a’r
gweinidogion, a Dafydd Morgan a’i deulu, a llwyddiant tref a masnach
Llanygeiniog. Pan feddyliodd am y swper gyntaf, nid oedd gan Dafydd
syniad yn y byd y byddai pethau fel hyn yn angenrheidiol. Ni bu erioed
mewn cinio cyhoeddus o’r blaen, ac ni wyddai yr arferion. O’i ran ei
hun, ni buasai yng nghinio’r chwarelwyr ddim ond bwyta ac yfed mewn
distawrwydd, ond yr oedd y bobl fawr a wahoddwyd yno wedi meddwl am
wneud y peth yn deilwng, ac wedi cynnyg i Dafydd yr aent hwy yn gyfrifol
am wneud yr holl drefniadau. Mewn ffordd, yr oedd yn dda gan Dafydd gael
rhywun i edrych ar ol, ac ymddiriedodd y mater yn llwyr i’r bobl fawr
oedd yn arfer â phethau o’r fath, sef tri neu bedwar o’r prif
fasnachwyr, yr offeiriaid, a dau neu dri o bobl yn byw ar eu harian,
rhai o honynt hefyd yn aelodau o gyngor y dref. Gwnaethant hwythau
bopeth yn drefnus, a dewisasent rai o’u plith eu hunain i gynnyg iechyd
pawb oedd i gael ei anrhydeddu.
Ni wyddai Dafydd ddim am y trefniadau, er ei fod yno fel llywydd, wrth
gwrs. Ar ol dechreu y dywedodd rhai o’r gwŷr cyhoeddus wrtho amcan pa
beth oedd i ddigwydd, ac yr oedd Dafydd wedi synnu braidd, ond ni
ddywedodd ddim yn erbyn y pethau a drefnwyd gan ei gyfeillion newyddion.
Yn y lle priodol, cynhygiwyd iechyd da’r Brenin a’i deulu, y fyddin a’r
llynges, yr offeiriaid o bob math, ac yfwyd yn galonnog, a rhywun yn
ateb dros y naill a’r llall, ond y Brenin, wrth gwrs. O’r diwedd,
daethpwyd at y prif beth, sef cynnyg iechyd da Dafydd Morgan ei hun.
Cododd un o’r masnachwyr ar ei draed, a dywedodd fod ganddo orchwyl
hynod bleserus i’w wneud, sef cynnyg iechyd da Mr. Morgan. Teimlai yn
sicr y byddai pawb yn cydweled âg ef wrth iddo ddywedyd fod Mr. Morgan
yn un o gymwynaswyr goreu y dref. Ar ol dyfod i feddiant o’r cyfoeth
oedd yn gyfiawn eiddo iddo, yr oedd wedi cofio ei hen gyfeillion a
dangos ei barch tuag atynt. Yr oedd hefyd yn wahanol i lawer wedi prynn
tŷ yn y dref a phenderfynu byw yno a chefnogi masnach gartref yn hytrach
na mynd ymaith i dreulio ei gyfoeth. Mewn amser, yr oedd o yn sicr y
byddai Mr. Morgan yn cymryd dyddordeb blaenllaw yn amgylchiadau
cyhoeddus y dref, ac y ceid y budd o’i brofiad a’i allu ar gyngor
Llanygeiniog. Un fantais fawr o feddu eiddo ydoedd y gallai ei
berchennog roddi ei wasanaeth yn rhad ac yn rhwydd i’w wlad ac i’w dref,
ac yr oeddynt oll yn ddiameu yn sicr y byddai i Mr. Morgan wneud hynny
hefyd. Ar ol dywedyd llawer o bethau tebyg, cynhygiodd y siaradwr
“Iechyd da Mr. Morgan,” ac yfwyd ato gyda hwyl a chymeradwyaeth fawr.
Yr oedd Dafydd Morgan wedi ei blesio yn fawr, ond ni wyddai fod yn
ddyled arno ateb hyd nes dywedodd un o’i gyfeillion gwybodus wrtho. Ar
ol iddo ddeall fod yn ofynnol iddo wneud araith, cododd Dafydd ar ei
draed yn araf ynghanol cymeradwyaeth fyddarol, ac edrychodd o’i gwmpas
yn fodlon. Ni wyddai ar y ddaear pa beth i’w ddywedyd, ond pan dawodd y
gymeradwyaeth, gwelodd fod yn rhaid iddo ddywedyd rhywbeth, a dechreuodd
arni rhag blaen.
“Wel,” eb efô, “yr hen ffrindie sydd yn fy nabod i er pan oeddwn i yn
hogyn ac yn ffrindiol hefo fi pan oeddwn i yn y chwarel yn faw ac yn
rhwbel, a chithe y ffrindie newyddion fuo mor garedig a dwad i fy nabod
i mor dda ar ol i mi gael yr arian, mae’n dda iawn gen i ’ch gweld chi
yma fel hyn wrth y byrdde yma yn cael llond y’ch bolie am unweth, o