Brethyn Cartref: Ystraeon Cymreig - 3

iawn o bob syniad am ddigrifwch ac ysmaldod.”
“Mae’n siwr,” meddai’r Sais, “os oeddech chi yn meddwl na fum i erioed
yn Lloegr.”
“Ie, wel, ’does mo’r help,” ebr y doctor.
“Beth ydyw enw y pentref nesaf yma hefyd?” ebr y Sais.
“Pa un, y nesaf ar y dde?”
“Ie siwr.”
“O, Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysiliogogogoch,”
meddai’r doctor, gan edrych cyn sobred â sant.
“Y nefoedd fawr!” ebr y Sais. “Y fath dryblith! Wn i ddim sut y mae neb
yn medru dywedyd y fath beth, a byw! Dywedwch yr enw eto.”
Dywedodd y doctor ef yn bwyllog a difrif fel o’r blaen.
“Ac y mae hwnyna yn enw ar ryw bentref bychan fel yna?” meddai’r Sais
mewn syndod.
“Ydyw,” ebr y doctor, yntau mewn syndod hefyd.
Ni wyddai y meddyg pa beth a ddygodd y fath beth i’w ben, ond ni
chlywodd mo’r enw erioed ei hun o’r blaen. Daeth dros ei wefusau bron
ohono ei hun. Synnai fod y fath gasgliad o eiriau wedi taro i’w feddwl o
ei hun rywsut, ond yr oedd yn synnu mwy fod neb ar y ddaear wedi cymryd
yr ysmaldod o ddifrif.
Yr oedd y Sais Mawr sut bynnag, cyn sobred â sant, ac yn murmur wrtho’i
hun, “tremenjus! tremenjus!”
Toc, troes at y doctor.
“Buaswn yn hoffi medru dyweyd y gair yna!” meddai. “Buaswn felly yn
torri pob record!”
“Yn ddiameu, i Sais!” ebr y doctor yn ddifrifol.
“A wnewch chwi fy nysgu i, ynte?”
“Wel, gwnaf, os medraf,” meddai’r doctor yn ddifrif o hyd.
“O’r goreu!”
Ac am ddyddiau lawer, bu’r Sais yn cerdded i dŷ’r doctor i ddysgu
dywedyd yr enw newydd ar Lanfair Pwll Gwyngyll. Wedi hir ymdrech,
llwyddodd i ddywedyd rhywbeth heb fod yn hollol anhebyg iddo, ac yna
aeth am dro adref i Loegr rhag ei flaen i “dorri’r record.” Pan ddaeth
yn ei ol, aeth i dŷ’r doctor i ddyweyd yr hanes, a’i hysbysu fod pobl yn
Lloegr wedi synnu ato a’i fawr fedrusrwydd. Yr oedd yntau mewn
gwirionedd wedi dotio ato ei hun, ac yn dywedyd yr enw yn ei ffordd ei
hun bob cyfle a gai. Aeth y son am dano ar led, ac o’r diwedd, gwelodd
rhyw Gymro o argraffydd tipyn craffach na’i gilydd fod yn bosibl gwneud
arian o’r peth. Argraffodd yr enw ar lain hir o bapur gan ei alw yn gamp
i Sais a’i werthu am geiniog, a chyn pen ychydig flynyddoedd gwnaeth
ffortun ohono.
Yr oedd y Sais Mawr o hyd yn hawlio yn gryf mai efô oedd y cyntaf i
dorri’r record, ac yn dal ati i lefaru’r gair lawer gwaith bob dydd rhag
ofn ei anghofio neu golli ei fedr i’w lefaru. Prin yr oedd ganddo unrhyw
amcan mewn bywyd ond hynny, a’i un ysmaldod ym mhob cwmpeini lle bynnag
y byddai oedd yr enw aruthr hwnnw. Byddai Saeson yn chwerthin am ei ben.
A’r Cymry hefyd. Ond nid am yr un rheswm.
* * * * *
Un diwrnod, galwyd yn sydyn ar y meddyg i dŷ y Sais Mawr. Yr oedd yr hen
greadur wedi cael ergyd o’r parlys, ac yr oedd y diwedd yn bur agos ato.
Buasai fyw yn dda ar hyd ei oes. Yr oedd yr ystumog genedlaethol ganddo.
A gwnaeth fwy na chware teg â hi am ran helaeth o’i oes. Buasai farw yn
llawer cynt oni bae iddo feddwl am dorri’r record fel y gwnaeth. Tynnodd
hynny dipyn o’i sylw oddiar ei ystumog a’r modd i’w bodloni. Ond y mae
lle i ofni na ddarfu ond symud y pwys hefyd. Yn lle bod ei ymborth yn
bwys ar ei ystumog, aeth y record yn bwys ar ei ben. Ac i’r lle gwannaf
y mae popeth yn mynd, wrth gwrs. Pa beth bynnag oedd yr achos, yr oedd y
parlys wedi gafael yn y Sais Mawr, o’r diwedd.
Ond nid ar ei leferydd, ond ar ei freichiau a’i goesau. Nid ŵyr y meddyg
yn iawn hyd heddyw pa un ai bwyd a diod, ai Llanfair Pwll Gwyngyll, &c.,
a’i lladdodd.
Yr oedd y meddyg un noswaith yn sefyll wrth erchwyn ei wely. Yr oedd yn
amlwg fod y diwedd yn agos iawn. Yr oedd y Sais Mawr yn dawel ae yn
ddistaw ers tro, ac yn anadlu’n wannach wannach o hyd. Daethai ’r
offeiriad yno rhag ofn y buasai arno eisiau rhyw air o gysur ganddo fo
cyn i’r diwedd ddyfod. Ac yr oedd yr offeiriad a’r meddyg yn sefyll un o
bobtu i’r gwely, yn edrych weithiau ar y claf ac weithiau ar ei gilydd.
Yn sydyn, rhoes y claf ryw dro anesmwyth, a deallodd y meddyg fod arno
eisiau rhywbeth. Plygodd ato, a gofynnodd iddo pa beth a fynnai, ond ni
fedrai y Sais Mawr ddywedyd ei feddwl erbyn hyn. Yr oedd ei leferydd
wedi mynd yn aneglur, ond tybiodd y meddyg ei fod yn dywedyd rhywbeth
tebig i “go—go—god,” a meddyliodd y byddai yn well i’r offeiriad
geisio deall y claf. Dywedodd wrth hwnnw am geisio.
* * * * *
Plygodd yr offeiriad i lawr a gofynnodd yn garedig i’r Sais Mawr pa beth
a fynnai. Ac yna daeth llewyrch rhyfedd i lygad y Sais, a chlywodd y
ddau ef yn sibrwd—
“Thlanvairpoolgwynhillgogherikhwirndroboolthlantissiliogogogock!”
A dyna air olaf y gwr mawr hwnnw.


VIII. DARN O FYWYD.

YR oedd y simnai fawr wedi ei gorffen, un o’r rhai mwyaf yn yr holl
wlad. Yr oedd mor uchel fel yr oedd edrych arni o’r gwaelod yn ddigon i
godi’r bendro ar ddyn.
Yr oedd yr holl ysgaffaldiau wedi eu tynnu i lawr, ac yr oedd un dyn ar
ben y simnai, un o’r dynion hynny sy’n medru sefyll mewn lle uchel mor
ddi daro âg ar lawr. Yr oedd yn gorffen gosod y wifren oedd yn rhedeg
gyda’r simnai o’r brig i’r bôn i dynnu’r mellt ati a’u harwain i’r
ddaear rhag difrod i’r simnai. Yr oedd ganddo raff oddi mewn i’r simnai
i fynd i lawr pan fyddai yntau wedi gorffen ei waith.
Yr oedd y gweithwyr eraill wrthi yn clirio’r ysgaffaldiau ar y gwaelod,
ac ambell un obonynt yn awr ac yn y man yn edrych i fyny tua brig y
simnai gan gysgodi ei lygaid â’i law, i weled pa fodd yr oedd y dyn ar y
brig yn dyfod ymlaen gyda’i waith.
O’r diwedd, gorffennodd hwnnw ei orchwyl. Cododd ar ei draed, safodd ar
ymyl y simnai, tynnodd ei gap a gwaeddodd “Hwre!” Gwaeddodd y dynion ar
lawr “Hwre!” yr un modd, gan chwifio eu capiau hwythau.
Yr oedd y dyn ar y brig yn un mentrus. Grwaeth na hynny, yr oedd yn un
gorchestol. Safodd ar yr ymyl, ar ei untroed, a’i droed arall allan dros
y dibyn a’i law ar led yn chwifio ei gap, a’r llaw arall yn pwyso ar ei
ystlys, yn ddi-daro.
Troes amryw o’r dynion oedd ar lawr eu golygon draw rhag edrych arno. Yr
oedd fel pe buasai yn herio ffawd yn y fath le, ac wrth wneud y fath
branc. Gwelodd yntau ei fod yn rhoi braw iddynt. Chwarddodd, a
dechreuodd ddawnsio ar yr ymyl, a throi o gwmpas rhimyn cul y simnai,
mor chwim a di-daro ag aderyn.
“Cymer ofal, Wil!” llefodd un o’r dynion oedd ar lawr, “cymer ofal rhag
ofn iti syrthio!”
Ond yr oedd Wil yn ei elfen, chwarddodd drachefn, a daliodd ati i
brancio ar ben y simnai nes oedd ei gydweithwyr yn dechreu mynd yn sal
eu calon wrth ei weled.
Yna, yn sydyn, daeth cyfnewidiad dros Wil. Yr oedd wedi plygu i lawr i
edrych i mewn i’r simnai, ac yna wedi codi a sefyll, ac yr oedd bellach
yn edrych yn syn ar y dyfnder tano.
Pa beth oedd wedi digwydd?
Clywyd llais Wil yn dyfod i lawr o’r uchter,—
“Be wna i ’rwan, hogia? Mae’r rhaff wedi rhedeg i lawr!”
Dychrynwyd hwy i gyd ar y cyntaf. Pa fodd y doi Wil i lawr? Nid oedd ond
un ffordd am dani. Rhaid codi’r ysgaffaldiau i gyd yn eu holau!
Gwaeddasant arno fod yn llonydd yno, a dechreuasant ddyfod a’r coed a’r
rhaffau ar eu holau at fôn y simnai.
Y funud honno, dechreuodd pobl dyrru i’r lle o’r pentref ger llaw. Yr
oedd yr hanes wedi ymledu yn gyflym, ac yr oedd y bobl mewn dychryn wrth
edrych i fyny a gweled lle’r oedd y dyn, heb foddion yn y byd i ddyfod i
lawr oddi yno. Gwyddent am orchestion y dyn, ond yr oeddynt yn awr yn
dechreu meddwl ei fod wedi “ei gwneud hi,” ac wedi mynd i le rhy
beryglus hyd yn oed iddo yntau fedru dyfod ohono yn ddiogel. Yr oeddynt
yn sefyll yn dyrrau o gwmpas ac yn siarad â’i gilydd yn ei gylch, yn
rhyw hanner distaw, fel y bydd pobl yn siarad mewn claddedigaeth neu o
gwmpas gwely dyn ar farw.
Drwy eu canol, rhedodd dynes a hogyn bychan i’r lle. Yr oedd yn amlwg
fod y ddynes mewn cryn gyffro, ond pan welodd hi Wil yn eistedd yn dawel
ar ymyl y simnai a’i droed drosodd, tawelodd hithau hefyd.
“Wedi bod yn chware castie gwirion fel arfer y mae o?” meddai hi.
“Ie, y rhaff wedi rhedeg,” ebr un o’r dynion ger llaw.
“Be wnewch chwi ’rwan, ynte?” ebr hi.
“Codi’r ysgaiffaldie yn ol,” meddai’r dyn. “Beth arall wnawn i?”
Safodd y ddynes o’r neilltu, yn syn.
Gwraig Wil oedd hi. Yr oedd yr hogyn bach wedi bod yn chware o gwmpas
drwy’r dydd. Teulu crwydr oeddynt, ac nid oedd y plentyn yn mynd i’r
ysgol. Pan welodd y bychan pa beth oedd wedi dyfod i ran ei dad, rhedodd
adref ar ei gyfer a dywedodd wrth ei fam pa beth oedd wedi digwydd. A
daeth hithau yno rhag blaen, er mai prin y disgwyliai fedru gwneud dim
ond edrych ar Wil yn ei berigl ymhen y simnai.
Yr oedd y dynion wrthi yn brysur yn paratoi at ail godi’r ysgaffaldiau.
Pa beth arall oedd i’w wneud? Llafur mawr, a hynny o achos gwrhydri
gwyllt y dyn ar y brig!
“Yr hen benbwl gynno fo!” ebr un o’r dynion.
“Ie,” meddai un arall, “mi fase’n hawdd ddigon iddo fo golli gafel i
draed a dwad i lawr ar i ben.”
“Base, ag eitha gwaith a fo, mewn rhyw ffordd hefyd!”
“Ie. Edrych mor ddi-daro y mae’r cena yn y fan acw!”
Tra’r oedd yr ymddiddan yn mynd ymlaen, yr oedd y ddynes wedi eistedd ar
ddarn o bren ger llaw.
Bu hi unwaith yn ddynes hardd, yr oedd yn amlwg. Yr oedd ganddi wallt
melyngoch hir a chyrliog, ond ei fod wedi colli ei ddisgleirdeb oherwydd
bod yn hir heb ei olchi a’i gribo. Yr oedd ganddi lygaid gleision
prydferth, ond yn awr, yr oedd cleisiau duon oddi tanynt. A’r dyn oedd
ar frig y simnai a roes y cleisiau iddi hefyd, yn ei ddiod y nos Sadwrn
cynt. Nid oedd hi eto ond dydd Mercher, ac nid oedd y cleisiau wedi
colli eu lliw dugoch. Yr oedd Wil yn eithaf dyn yn sobr. Ond gwae bawb
rhagddo yn ei ddiod.
Yn sydyn, cyfododd y wraig ar ei thraed ac edrychodd i fyny ar ei gwr yn
yr uchter mawr.
Dododd ei dwylaw un o bobtu i’w genau a gwaeddodd,—
“Wil! Wil!”
“Be sydd?” ebr yntau, gan blygu uwch ben y dyfnder.
“Pa sane sydd gen ti?”
“Y sane gwlan newydd rheiny.”
“O’r gore. ’Roeddwn i yn meddwl. Oes gen ti gyllell?”
“Oes?”
“Wel, tyn dy esgid.”
Tynnodd Wil ei esgid a thaflodd hi i lawr, nes oedd yn ymgladdu mewn swp
o dywod wrth odre’r simnai.
“Yrwan, tyn dy hosan,” meddai’r wraig.
Tynnodd Wil ei hosan, ond yr oedd yn amlwg na wyddai pa beth oedd ym
meddwl ei wraig.
“’Rwan,” ebr hithau, “cymer dy gyllell a datod flaen yr hosan a thyn yr
ede allan dipyn.”
Gwnaeth Wil felly.
“Dyna ti,” ebr y wraig. “’Rwan, cymer dy gyllell a rhwyma hi wrth flaen
yr ede, a gollwng hi i lawr yn ara deg. Cymer ofal, ’rwan, y penbwl!”
Gwnaeth Wil fel y gorchmynnwyd iddo, a dechreuodd y gyllell ddyfod i
lawr yn araf.
Tra yr oedd hyn yn digwydd, galwodd y wraig ar yr hogyn, a dywedodd
rywbeth wrtho. Gwelwyd yr hogyn yntau yn carlamu ymaith yn ddioed.
Cyn pen ychydig eiliadan, yr oedd y gyllell wedi cyrraedd y llawr, a’r
gweddill o’r hosan oedd heb ddatod yn llaw Wil ar ben y simnai.
“Feder o byth dynnu’r rhaff i fyny gerfydd yr ede wlan yna!” meddai un
o’r gweithwyr ar lawr.
“Na feder, siwr,” ebr y ddynes, “ond rhoswch chi funud ——”
Ar hynny carlamodd yr hogyn i’r lle yn ei ol, a phellen o linyn go gryf
yn ei law.
“Dyna fo i’r dim!” ebr y wraig, gan gipio’r bellen o law yr hogyn.
Datododd y gyllell oddi wrth flaen yr edef, a rhwymodd flaen y llinyn
wrthi.
Yna, cododd ei phen a gwaeddodd ar ei gŵr—
“’Rwan, Wil, benbwl, tyn y llinyn yma i fyny atat!”
Tynnodd Wil y llinyn i fyny yn chwyrn, ac wedi iddo gael ei ben i’w law,
stopiodd.
“’Rwan ynte,” ebr y wraig, “ble mae y rhaff honno!”
Dygwyd y rhaff iddi rhag blaen, a chylymodd hithau hi wrth flaen y
llinyn.
“Tyn hi i fyny ’rwan, ynte, y catffwl gen ti!” ebr hi.
A thynnodd Wil y rhaff i fyny eto i ben y simnai.
Pan gafodd afael ar y rhaff, neidiodd ar ei draed ar ben y simnai
drachefn, dawnsiodd o gwmpas yr ymyl, safodd ar ei untroed fel o’r
blaen, a’i gap yn un llaw a’r rhaff yn y llall, a gwaeddodd a’i holl
egni—
“Hwre i’r hen wraig, myn cebyst hefyd!”
A gwaeddodd y dynion ar lawr dair hwre egniol i’r “hen wraig.”
Yr oedd hithau yn sefyll ar y darn pren a’i breichiau ymhleth, heb wên
ar ei hwyneb. Cododd ei llais yn sydyn.
“Wil,” ebe hir, “tyrd i lawr, y cena gwirion gen ti. ’Rydw i wedi achub
dy fywyd di chwe gwaith yrwan. Wna i ddim eto, fel mai byw fi!”
Cyn pen dau funud, diflannodd Wil y tu mewn i’r simnai, ac ymhen eiliad
neu ddau wedyn, yr oedd ar lawr yn ymyl ei wraig.
“Myn cebyst!” ebe fo, “wyddost ti be, Catrin, mae’n aflwydd o gwilydd i
mi fod wedi duo dy lygada di fel yna, ydi, tawn i’n marw y munud yma!
Tyrd, wna i byth eto!”
A chan ruthro ati, taflodd ei freichiau am dani, a chusanodd ei hwyneb
hanner glân yn ffyrnig ac yn hir.
Ac edrychodd y bobl ar y ddau mewn syndod.


IX. Y BARDD.

‟Y BARDD” y byddem i gyd yn ei alw yn y siop. Yr oedd rhywbeth yn debyg
i fardd yn ei olwg, a dyna sut y cafodd yr enw. Yr oedd yn hurt ac yn
syn, a phan ddywedech rywbeth wrtho, caech ateb hollol chwithig yn aml.
Felly, galwasom ef yn “Fardd.”
’Doedd o i hun ddim wedi meddwl i fod yn fardd cyn hynny ychwaith. Ar y
dechre, ’doedd o ddim yn leicio’r enw, ond prin y bu ddeuddydd nad oedd
o wedi’n credu ni. Hynny ydi, yr oedd wedi llwyr benderfynu mai bardd
oedd o.
Gyda’i fod o wedi credu i fod yn fardd, cafodd allan fod i daid yn arfer
gwneud rhigymau yn amal iawn, a bod i dad unwaith wedi bod yn astudio’r
cynghaneddion, ond i fod o wedi rhoi’r gore iddi yn rhy fuan o lawer, a
hynny yn bennaf am nad oedd ganddo amser.
Mwy na hynny. O’r dydd y credodd i fod o yn Fardd, ni thorrodd “Y Bardd”
byth mo’i wallt. Yr oedd o braidd yn hir o’r blaen, ond cyn pen y mis,
yr oedd ganddo wallt a fuasai’n gredyd i Archdderwydd unrhyw ddydd. A
’doedd dim byd i’w gael ganddo wedyn ond son am wneud englynion, a
dywedyd rhyw eiriau gwirion wrthych, a’r rheiny yn ateb i’w gilydd,
rywsut. Meddai fo. Ni byddai neb arall yn clywed eu bod yn ateb i ddim.
Wel, o’r diwedd, cafodd Y Bardd ryw lyfr yr oedd o yn i alw yn “Ysgol
Farddol,” a dyna lle’r oedd o a’i drwyn yn hwnnw o hyd. Bu agos iddo
golli i le lawer gwaith o achos y llyfr hwnnw, canys byddai y meistr yn
ei ddal o a’i drwyn ynddo yn lle bod wrth ei waith.
Bu wrthi gyda’r llyfr hwnnw am fisoedd, sut bynnag. Pan aem ni i gysgu,
byddai y Bardd wrthi gyda’r llyfr, a phan ddeffroem yn y bore, dyna lle
byddai yn darllen y llyfr o hyd. Nid wn i ddim yn iawn a fyddai yn cysgu
ai peidio. ’Doedd dim i’w gael ganddo ond son am ryw reolau a phethau
felly, nes oedd pawb ohonom wedi diflasu arno, ac yn gofidio yn arw ein
bod wedi ei berswadio i gredu ei fod yn fardd. Ond ’doedd mo’r help
bellach. Yr oedd o wedi credu. Ac ni buasai dim yn y byd yn ei
argyhoeddi i’r gwrthwyneb. Dyna’r drwg i ddyn gredu ei fod yn fardd. Ni
fynn byth newid ei feddwl wedyan. A fo yn gyffredin fydd yr unig un heb
ei newid ar y pen hwnnw. Felly yr oedd Y Bardd.
O’r diwedd, meddyliodd un ohonom am ddull i geisio symud tipyn arno. A
dyna oedd y dull hwnnw, gofyn iddo wneud englyn, yn lle son am danynt
fyth a hefyd. Cafodd y peth argraff fawr arno a dywedodd yn y fan y
gwnae o un y noswaith honno, os cai hwyl, neu os doi yr awen ato, fel y
dywedodd i hun.
Bu ar i draed drwy’r nos, ond erbyn y bore, ’doedd yr englyn ddim yn
barod. Ni ddoi yr awen ddim, eb efô. Felly, bu raid rhoi ail gynnyg
arni. Do, a thrydydd a phedwerydd hefyd, a chwaneg na hynny. Bu ar i
draed bob nos am wythnos gyfa, ac o’r diwedd, fore’r seithfed dydd, dyma
fo atom, a’i lygaid yn goleuo gan lawenydd ac athrylith.
“Yr ydw i wedi gorffen yr englyn o’r diwedd!” eb efô.
“Aie?” eb un ohonom, “gad i ni i glywed o, ynte.”
“Na chewch,” ebr y Bardd yn fawreddog, “chewch chi mo’i glywed o, na’i
weld o ychwaith nes bydd o mewn print.”
“Mewn print?” eb un arall, “pwy printiff o, dywed? Wyt ti am i wneud o
yn llyfr?”
Chwarddodd y Philistiaid gennym, ond edrychodd Y Bardd yn ddifrifol
iawn, a dywedodd yn urddasol fod ei englyn ef yn sicr o gael ei brintio.
“Ym mhle, dywed?” ebr un o’r criw.
“Yn _Y Lleuad_, dyna lle bydd o,” ebr y Bardd, “yng ngholofn farddonol
_Y Lleuad_, sydd dan olygiaeth y Bardd Cadeiriol Pastynfardd.”
Edrychasom oll arno gyda chryn syndod erbyn hyn. Tybed mewn difrif y
byddai englyn Y Bardd yn _Y Lleuad_, o dan olygiaeth Pastynfardd? Yr
oeddym braidd yn ameu a oedd y fath beth yn bosibl, ac yn dechreu rhyw
led dybio y gallai ein bod wedi dyfod o hyd i fardd wedi’r cwbl, er mai
o fregedd yr oeddym ni wedi rhoi’r enw arno.
Gwelodd Y Bardd ein bod yn synnu, a dywedodd yn ddifrifol i fod wedi
ysgrifennu’r englyn ar ddarn o bapur te a’i ddanfon i Pastynfardd,
golygydd barddonol _Y Lleuad_.
“Mi fydd i mewn yr wythnos nesaf, yn siwr i chi,” meddai, “englyn i’r
Ysgol Sul ydi o.”
Wel, bu disgwyl mawr ar hyd yr wythnos honno. Yr oedd _Y Lleuad_ yn
codi—hynny ydi, yn dyfod allan ar ddydd Mercher. Ac fel yr oedd y
diwrnod yn nesu, yr oedd Y Bardd yn mynd yn fwy urddasol o hyd. Prin y
gwrandawai arnom ni, yr hogiau ereill, yn siarad, ac ni ddeuai cymaint a
gwên dros ei wyneb pan ddywedem rywbeth mwy neu lai digrif. Yn ystod yr
wythnos honno, rhoes sebon i bobl yn lle siwgr, ac oel paraffin yn lle
ymenyn. Aeth i’w wely heb dynnu am dano un noswaith, a dododd ei wasgod
o tan ei grys un bore. Ni bu erioed y fath ddisgwyl.
O’r diwedd, daeth dydd Mercher.
Brecwest? Na, ni chyffyrddodd Y Bardd damed o fwyd y bore hwnnw, nac o
ginio ychwaith.
’Roedd _Y Lleuad_ yn dyfod allan yn y prynhawn, tua thri o’r gloch, ac
fel yr oedd yn digwydd bod, yr oedd Y Bardd wrthi yn gwneud neges rhywun
i fyny ar y pryd. Cododd ei olwg arnaf fi pan glywodd y cloc mawr yn
taro tri, a deallais innau ei feddwl. Gan fy mod yn rhydd, allan a mi i
nol copi o’r _Lleuad_, er ei fwyn ef a phawh arall ohonom. Nid allasai
neb byth anufuddhau i’r apel fud oedd ar ei wyneb pan edrychodd arnaf fi
wrth glywed y cloc yn taro tri. Yr oedd yr un fath a’r apel a welsoch yn
llygad ambell gi ar dro.
Rhedais i siop Huw Chwe Cheiniog i nol y _Lleuad_, ac yn fy ol â mi a’r
trysor yn fy llaw, heb feiddio ei agor ar y ffordd. Erbyn i mi gyrraedd,
yr oedd y siop yn llawn, a’r Bardd wrthi yn tendio ar Marged Jones y Geg
Fawr, un o’r merched mwyaf anodd i’w phlesio yn y greadigaeth yma.
Gwelodd Y Bardd fi yn llithro i mewn, a bwriodd olwg arnaf, golwg cymysg
o awydd a phoen, o deimlad da ataf fi ac o gasineb marwol at Marged
Jones y Geg Fawr. Yr oeddwn yn cydymdeimlo ag ef hefyd. Nid oedd raid i
ddyn fod ar frys am weled ei waith mewn print er mwyn dymuno gweled y
Geg Fawr yn mynd ymaith ——, i’r lle fynnoch chi.
Y tro hwnnw, bu’r Geg Fawr wrthi yn waeth nag arfer. Yr oedd arni eisiau
pob math o bethau, a’r Bardd druan yn rhedeg yn ol a blaen ac yn cymysgu
pethau yn ddiobaith o hyd, ac yna yn rhoi ei ddwy law ar y cownter, yn
plygu tipyn ar ei ben at un ochr, ac yn gofyn, “Rhywbeth arall, os
gwelwch chi yn dda,” a’r wên fwyaf drychiolaethus ar ei wyneb llwyd.
Ond o’r diwedd, fel popeth arall yn y byd hwn, fe ddarfu chwedl y Geg
Fawr, ac o dipyn i beth, cliriodd y siop. Bellach, daeth y cyfle. Yr
oedd Y Bardd i weled ei waith mewn print, ac yr oeddym ninnau i gyd i
gael clywed yr englyn i’r Ysgol Sul.
Tyrasom i ben draw’r siop at Y Bardd. Yr oeddym oll yn dal ein gwynt
bron. Yr oedd wyneb Y Bardd yn welw a’i wefusau a’i ddwylaw yn crynu.
Estynnais y papur iddo, ond yr oedd ei deimladau yn rhy gynhyrfus iddo
fedru ei agor ei hun. O leiaf, yr oedd ei ddwylaw yn rhy grynedig.
“Darllen di o, Wil,” meddai wrthyf fi, gan estyn y papur i mi yn ol.
Cymerais innau’r papur ac agorais ef, a throais at y tu dalen lle’r oedd
y farddoniaeth.
Yr oedd pawb yn dal eu gwynt.
Rhedais fy llygaid i lawr hyd y golofn. Nid oedd yno ddim barddoniaeth
i’r Ysgol Sul.
“’Does yma ddim englyn i’r. Ysgol Sul,” meddwn, gan edrych ar Y Bardd.
Gwelwodd ei wyneb dipyn mwy nag o’r blaen.
“O, hwyrach eu bod nhw wedi ei gadw fo tan yr wythnos nesa,” ebr Y
Bardd. “Edrych yn nhop y golofn, ydi’r golygydd ddim yn deyd rhywbeth am
yr englyn?”
Edrychais innau, ac yn wir, gwelwn baragraff am yr englyn.
“Ydi, mae o’n deyd rhywbeth,” meddwn.
“Darllen o,” ebr Y Bardd, a’i wyneb yn troi’n goch fel y tân.
Darllenais innau’r paragraff, fel y canlyn,—
“Yr Yagol Sul. Mae’r bardd hwn wedi ysgrifennu ei rigwm ar lun
englyn, ond nid oes ynddo na synnwyr na chynghanedd. Cynghorem
yr awdwr i beidio â cholli rhagor o amser gydâ’r gelfyddyd, gan
fod yn amlwg nad ellir bardd ohono.”
Cyn i mi orffen, disgynnodd Y Bardd ar ei hyd ar lawr fel darn o bren.
Yr oedd ei wyneb yn ddu las, a bu raid i ni daflu llond bwced o ddwfr am
ei ben cyn iddo ddyfod ato ei hun. Medrwyd ei berswadio i dorri ei wallt
drannoeth, a rhoi’r “Ysgol Farddol” ar dân. Ac erbyn hyn, y mae o yn
berchen busnes mawr a llawer o arian, ac y mae yn ustus heddwch ac yn un
o ddynion blaenaf y sir.


X. CI DAFYDD TOMOS.

FFERMWR bychan oedd Dafydd Tomos, yn byw ar ystad y Gaer ac yn talu
crogrent am ei dipyn tir. Y pryd hwnnw, yr oedd ar denantiaid ystad y
Gaer ofn y meistr tir a’i ystiward fel gwyr â chleddyfau, ac o’r holl
denantiaid i gyd, Dafydd Tomos oedd y mwyaf ei ofn a’i waseiddiwch
hefyd, os rhaid dywedyd y gwir yn blaen. Dyn bychan, arafaidd a
gochelgar dros ben oedd Dafydd Tomos, mab i dad a wnaed yn gynffonllyd
drwy ormes, ac yntau drachefn yn fab i dad yr un fath. Yr oedd oesau o
ddioddef gormes wedi gwneud y teulu yn salach a mwy dianibyniaeth hyd yn
oed na’r cyffredin,—yr oedd ofn a gwaseiddiwch yn eu gwaed, megis. Hen
lanc oedd Dafydd, a’i chwaer Catrin yn cadw ei dŷ. Pe buasai yn wr priod
a chanddo blant, hwyrach y buasai ynddo dipyn mwy o asgwrn cefn, ond fel
yr oedd, nid oedd gan Dafydd odid amcan mewn bywyd amgen na cheisio cadw
y ddysgl yn wastad i’w feistr tir a’i ystiward.
Byddai ar holl ffermwyr yr ardal fwy neu lai o ofn y meistr tir a’r
ystiward, fel y dywedwyd, ond nid cymaint fel na feiddient eu rhegi
rhyngddynt a’i gilydd, a dywedyd pethau beiddgar am danynt, yn enwedig
ar ddiwrnod ffair neu farchnad, ar ol cael llymed neu ddau o gwrw
cartref yn nhafarn y Cwch Gwenyn. Ond am Dafydd Tomos, ni chlywyd erioed
mono ef yn rhegi ei ormeswyr, nac yn dywedyd gair am danynt hyd yn oed
pan fyddai ar ddamwain wedi yfed yn o helaeth. Gweithiai Dafydd yn galed
o naill ben y flwyddyn i’r llall; byddai wrthi yn hwyr ac yn fore;
bywiai yn gynnil iawn, a chrafangai bob ceiniog ynghyd o bob man y
gallai; prin y cai ei chwaer ddigon o fwyd a dillad ganddo. Ac eto, nid
cybydd oedd Dafydd ychwaith. Hel y rhent ynghyd yr ydoedd. Os byddai
ganddo swllt neu ddau yn weddill ar ol talu’r rhent, ni byddai ganddo
wrthwynebiad i’w wario ei hun ar dipyn o gwrw neu i’w roi i’w chwaer at
gael deunydd ffedogau neu rywbeth felly. Ac anaml iawn y byddai gan
Dafydd geiniog dros ben y rhent.
Tŷ a beudai to gwellt oedd ar fferm Dafydd, a’r rhai hynny heb eu taclu
na’u trwsio ers blynyddoedd lawer. Yr oedd y gwellt ar do’r tŷ wedi
braenu nes oedd yn wir yn debycach i domen dail nag i do gwellt. Ni
ofynnodd Dafydd erioed am do newydd ar ei dŷ, a buasai’n lled sicr o
gael ei droi o’i ffarm pe buasai yn gofyn. Dyma a ddigwyddodd i fwy nag
un o’i gymdogion pan feiddiasant gwyno fod eu tai yn anghymwys i neb fyw
ynddynt—trowyd hwy ymaith a chwanegwyd y tir at ffermydd ereill, pa un
bynnag a oedd ar y ffermwyr hynny eu heisiau ai peidio. Felly, gwell gan
Dafydd Tomos fyw yn yr hen gwt budr a thomen dail yn lle to iddo, na
gorfod gadael yr hen gartref a mynd i fyw i rywle arall.
Yr oedd Dafydd yn ddyn eithaf caredig yn ei ffordd, cyhyd ag na byddai
raid i’w garedigrwydd fynd yn groes i’w ofn rhag ei feistr tir. Os
digwyddai hynny, ni byddai wiw disgwyl am unrhyw garedigrwydd oddiar ei
law. Cred ei gymdogion am dano oedd y buasai yn gwerthu ei chwaer ei hun
cyn y buasai yn rhedeg i’r perigl o dynnu gwg ei feistr tir am ei ben.
Hwyrach fod pobl yn dywedyd felly am nad oedd rhyw lawer o dda rhwng
Dafydd â’i chwaer yn gyffredin. Byddent yn ffraeo yn barhaus, ac un
rheswm am hynny oedd fod Beti Tomos gryn lawer yn fwy anibynnol na’i
brawd. Yn wir, byddai Dafydd mewn ofnau parhaus rhag i rai o ddywediadau
cras Beti ei chwaer gyrraedd i glustiau y meistr tir neu yr ystiward.
Nid oedd ddeilen ar dafod Beti, ac nid oedd ganddi ddaint rhag ei thafod
ychwaith. Dywedai pa beth bynnag a ddeuai i’w meddwl yn hollol wyneb
agored a byddai Dafydd yn aml yn ddigllon iawn wrthi am hynny.
Rhwng popeth, gŵr go ddi-gyfaill ydoedd Dafydd Tomos. Prin yr oedd ei
gymdogion yn ei gymryd o ddifrif, ac yr oedd ei chwaer ei hun yn ei
ddirmygu oherwydd ei lyfrdra.
“Yr hen gadi,” ebr hi wrtho yn fynych iawn, “yr hen gadi gen ti! Rhaid i
ni wneud pais iti, ond y munud y rhoi di hi am danat, mi fydd yn bryd i
ninne y merched wisgo clos!”
“’Rwyt ti’n gwisgo clos eisoes, Beti, wedyn taw a dy swn!” meddai
Dafydd.
“Yn wir,” meddai Beti, “mae’n dda iawn i ti fod gen ti rywun i’w wisgo
fo!”
Ni byddai waeth i Dafydd heb daeru â’i chwaer, ac mewn gwirionedd yr
oedd arno ofn gwneud hynny. Pan ddechreuai Beti ei ffraeo, y peth goreu
y gallai efô ei wneud fyddai ei gwadnu ymaith rhag blaen, a mynd i
chwilio am Pero, ei gi.
A Phero, y ci, oedd unig gyfaill Dafydd Tomos. Cymerodd y ci ef dan ei
nawdd mewn dull lled anghyffredin. ’Roedd Dafydd wedi mynd i’r ffair un
tro, ac wedi yfed yn o helaeth, ar gost cymydog yn fwy nag ar ei gost ei
hun. Rywsut neu gilydd, aeth Dafydd allan o’r dafarn a chrwydrodd tua’r
stablau. Yno, cysgodd, am oriau lawer, ac erbyn iddo ddeffro, dyna lle
yr oedd y ci yn gorwedd yn ei ymyl, ac yn barod i draflyncu pwy bynnag a
ddeuai yn agos ato. Aeth y ci gydag ef adref. Ar y cyntaf, yr oedd
Dafydd braidd yn awyddus i’w droi ymaith, gan na wyddai sut i gael digon
o fwyd iddo, ond ni fynnai Pero fynd ymaith, a’r diwedd fu i Dafydd
Tomos ac yntau fynd yn gyfeillion mawr. Ni byddai wiw i neb osio gwneud
dim i Dafydd os byddai Pero yn agos, ac yr oedd son fod Dafydd fwy nag
unwaith wedi mentro amddiffyn ei gi rhag cam driniaeth.
Bu’r ddau felly yn gyfeillion am flynyddoedd lawer. Byddent gyda’i
gilydd bob amser. Os gwelid Dafydd yn unman, gellid bod yn sicr fod Pero
yn agos, a lle bynnag y byddai Pero, ni byddai Dafydd byth ymhell. Ni
fwytâi Dafydd byth bryd o fwyd heb ei rannu â Phero, ac nid yfai hyd yn
oed lasied o gwrw heb gynnyg llymed i’r ci. Nid oedd dda gan Bero mo’r
cwrw, ond ni wrthodai byth gymryd arno ei brofi er mwyn plesio Dafydd.
Pan fyddai Dafydd yn mygu ei bibell, eisteddai Pero ar lawr o’i flaen i
edrych arno, cystal a dyweyd fod arno yntau eisiau pibell, ac o’r diwedd
dysgodd Dafydd ef i gario pibell rhwng ei ddannedd. Byddai pobl yr ardal
yn ei ystyried yn beth digrif iawn weled Dafydd Tomos a Phero yn mynd
bob un a’i bibell yn ei geg. Ni byddai dybaco ym mhibell Pero, mae’n
wir, ond byddai’n rhaid iddo ei chael bob amser pan fyddai Dafydd yn
mygu.
Un diwrnod, cafodd Pero flas ar ddal cwnhingod. Yr oedd yn bechod ar
ffarmwr ddal cwnhingen y pryd hwnnw, a chafodd Dafydd Tomos fraw mawr
pan welodd Pero yn dyfod tuag ato a chwnhingen rhwng ei ddannedd.
Meddyliodd am saethu’r ci, druan, yn y fan, ond troes ei galon yn sal
gyda bod y peth wedi mynd drwy ei feddwl. Tybiodd mai gwell fyddai iddo
ei werthu neu ei roi i rywun yn hytrach na’i ladd. Ond ni fedrai
ddygymod ychwaith â’r meddwl am werthu Pero na’i roi i neb arall.
Ceisiodd obeithio na ddaliai Pero ddim rhagor o gwningod, ac nad oedd
neb hyd hynny wedi ei weled yn dal rhai. Ond wedi cael blas arni, nid
oedd Pero am roi’r goreu iddi. Prin yr oedd diwrnod yn mynd heibio heb i
Pero ddyfod â chwnhingen neu ddwy i Dafydd Tomos. Ac ni wyddai Dafydd ar
y ddaear pa beth i’w wneud. Meddyliodd drachefn y byddai raid iddo
saethu Pero neu ynte ei werthu neu ei roi. Un noswaith, wedi i’r ci ddal