Latin

Номан Челебиджиханнынъ «Къарылгъачлар дуасы» икяесининъ серлевасына даир

Total number of words is 1358
Total number of unique words is 777
41.3 of words are in the 2000 most common words
44.5 of words are in the 5000 most common words
44.5 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Номан Челебиджиханнынъ «Къарылгъачлар дуасы» икяесининъ серлевасына даир
Номан Челебиджиханнынъ мешур «Къарылгъачлар дуасы» икяеси 1913 с. Истанбулда «Яш татар язгъычлары джыйыны» адлы яш эдебиятчылар тёгереги тарафындан азырлангъан «Яш татар язылары» китабында басылгъан эди. Ондан сонъ эсер Къырым, Романья ве Тюркиеде дефаларджа нешир олунды, айрыджа, шимди онынъ русча, украиндже ве тюркче терджимелери де бардыр.
«Къарылгъачлар дуасы», ич шубесиз, къырымтатар эдебиятынынъ шах эсерлеринден биридир. Къырымтатар миллий лидерлеринден бири, Н. Челебиджиханнынъ энъ якъын достларындан, айны заманда, пек истидатлы языджы Дж. Сейдамет, бу эсер иле алякъалы, шойле язгъан эди: «Бу икяе къырымтатар эдебиятынынъ ольмез парчасы оларакъ къуветини даима муафаза этеджектир!». Керчектен де, «Къарылгъачлар дуасы» – сонъ дередже миллий бир эсердир, онда къырымтатарларнынъ энъ муим миллий ве маневий дегерлерине даир бир чокъ мотивлерни булмакъ мумкюндир.
Умумен алгъанда, эсер, даа чокъ, ана тилини севмеге, миллий дегерлерни урьмет этмеге чагъыргъан бир эсер оларакъ танытылмакътадыр. Лякин, бизге коре, эсернинъ гъаевий мундериджеси даа терен, даа муреккептир. Биз буны икяенинъ ялынъыз бир аспекти – серлевасынынъ мисалинде косьтермек истер эдик. Белли ки, пек чокъ алларда, эсернинъ серлевасы пек муим ола, базыда эсернинъ бутюн мундериджеси онынъ серлевасы этрафында къурулгъан ола. Бизим икяемиз де – там бойле бир эсердир.
Иште, «Къарылгъачлар дуасы»: нечюн «дуа», нечюн «къарылгъачлар дуасы»дыр?..
Икяе иле ильк таныш олгъанымызда, акълымызгъа ильк кельген фикир шу эди: эсердеки къарылгъачлар белли бир шейни темсиль эте, бу да, буюк ихтимал иле, – талебелердир. Талебелернен берабер, табиий ки, бильги мотиви, даа догърусы, бильгиге (ильк эвеля, маневий бильгиге) ихтиядж мотиви келе (къарылгъач яврулары эр заман ачлар). Бутюн булар да эсернинъ гъаевий мундериджесине пек уя… Лякин, эсернинъ тафсилятлы талили онынъ даа бир сыра меракълы аспектлерини кешф эткен олды.
Бир бакъкъанда, «къарылгъачлар дуасы» насыл бир дуа олгъаны эсерде конкрет бир сатырлар иле анълатыла. Хатырлайыкъ:
««Мин кюнне муъминатин, таъибатин, къанитатин, абидатин, саибатин ве эбкара…». Буны къарылгъачлар окъур. Бу оларнынъ дуасыдыр. «эль-Мурселят» суресини окъугъанда, оджа-тотайым буны бизге де огреткен, бу «къарылгъачлар дуасыдыр» деген эди. Буны аман эпимиз огрендик, эзберледик. Биз сабакъларымызны эджелер, агълар, таякълар астында эзберлегенде, къарылгъачлар мектепнинъ делик, джамсыз пенджересинден кирер, рафларгъа къонар, явруларына бакъа-бакъа, къувана-къувана дуасыны окъур, кучюк, йымшакъ сары гагалы палапанларына да огретир. Севе-севе, эджесиз, таякъсыз огретирди. Бизлер де огренирдик. Бу гузель, севимли къарылгъачлар окъугъанда, бизлер де джанымызман, къулагъымызман динълер, динъледиктен сонъ эпимиз севинир, окъурдыкъ. Кимерде къарылгъачлар окъур, биз сусар, динълердик»*.
Корьгенимиз киби, эсерде догърудан-догъру «дуа»нынъ метни де берильгендир. Озь вакътында, биз шу арапча джумленинъ (ает парчасынынъ) терджимеси ве манасы иле меракълангъан эдик. Теэссюф ки, «эль-Мурселят» суресинде бу парча тапылмагъан эди (буны биз шимдилик анълатып оламаймыз, амма бу меселеде де бир «сыр» бардыр). Араштырмаларамыз нетиджесинде (бир тюрк оджасынынъ ярдымы иле), бу джумленинъ Къуран-ы керимнинъ 66-джы, «Тахрим» суресининъ бир парчасы (5-джи ает) олгъаны анълашылды. О заман терджимеси де къолай тапылды. Лякин, бу терджиме бизни олдукъча тааджиплендирди. Аетте сёз Хз. Пейгъамбернинъ къадынлары акъкъында кетмекте эди, терджимеси шудыр: «Эгер о сизни бошар исе, Рабби онъа сизден даа эйи, кендини Аллахкъа берген, инангъан, себат иле итаат эткен, тевбе эткен, ибадет эткен, ораза туткъан, тул ве бакъире (къыз) олгъан эшлер бере билир». Корьгенимиз киби, бир ает ки, ичинде не къуш, не талебе, не бильги – бойле киби мотивлер ич ёкътыр. Затен, къарылгъач ве къадын арасында насыл бир багъ бар экен?
Шу арада, ярдымгъа бу мевзу иле алякъалы базы бир халкъ инанчлары етишти. Мисаль, тюркий, ве умумен мусульман халкъларда, руяда къарылгъач корьмекнинъ бир чокъ табирлери арасында къадынлар иле алякъалы бир сыра ишаретлер бардыр. Ве бу ишаретлер тамам бизим икяемиздеки маналаргъа уйгъун тюшмектелер. Мисаль, руяда корюльген къарылгъач – мубарек адам, я да къадынгъа бир ишареттир. Руяда бириси къарылгъачны туткъаныны корьсе – бир къадынгъа зулум этеджектир. Ниает, руяда къарылгъач корьмек – эмин, ишанчлы, эви ичюн идареджи ве тедбирли къадын иле эвленмек, демектир. Сонъки табир икяемиздеки манагъа там оларакъ уя.
Бойледже, халкъ инанчларында къарылгъач ве къадын арасында догърудан-догъру бир багъ бардыр. Эльбетте, бунынъ аслыны, генезисини де огренмек керектир. Бир де, бу контекстте «дуа»нынъ ерини. Амма, эр алда, икяемиздеки «Мин кюнне муминатин..» аетининъ къадынлар иле багъы булунгъаны артыкъ шубесиздир. Шусы да меракълы ки, бу дуаны икяеде балаларгъа огреткен – бир къадындыр, «Оджа-тотайым», анълашыла, кой молласынынъ къадыныдыр.
Иште, бир меселе бираз айдынлангъан киби корюне. Лякин, фикримиздже, бу меселе – икяе серлевасы проблематикасынынъ тек бир, эм озю де, тыш тарафыдыр. Бизге коре, икяенинъ серлевасында даа терен маналар сакълыдыр, муэллифнинъ «къарылгъачлар дуасы» оларакъ бильген шейи – башкъадыр. Бунынъ иле багълы тахминлеримиз акъкъында макъаленинъ экинджи парчасында языладжакътыр (окъуй билесинъиз).
*Къандым Ю. Куреш мейданы от басмаз… – Симферополь, 2002. – С. 154-155
(2)
Макъалемизнинъ ильк къысмында (бакъ: «Янъы дюнья»нынъ огдеки саны) биз, халкъ инанчларымыздан эдебиятымызгъа кирген къарылгъач иле къадын арасындаки багъны косьтермеге арекет эттик. Бу меселеде бизге Тюркиедеки алимлернинъ араштырмалары ярдым этти, аслында, бу киби инанчлар Тюркиеде але бугунь яшамакъталар. Къырымда исе биз чокъ вакъыт оларнынъ излерине расткельмейип, къырымтатарлар арасында олар бус-бутюн унутылгъан, деп беллеген эдик. Янъылгъан экенмиз! «Къарылгъачлар дуасы»ны Къырымда да хатырлагъанлар бардыр. Ильк парчамыз басылгъаны иле, белли зиялыларымздан Риза-агъа Эмиров (85 яшында, Андрусово коюнден), бизни тапып, «къарылгъачлар дуасына» даир балалыкъта эшиткенлерини тариф этти. Урьметли Риза-агъагъа, фырсаттан файдаланып, терен миннетдарлыгъымызни бильдиремиз, онынъ берген малюматы саесинде Н. Челебиджиханнынъ эсеринде керчек бир этнографик фактнынъ ер алгъаны тасдикълангъан олды. Табий, башкъа тюрлю де оламаз эди: сёз къырымтатар эдебиятынынъ классик бир эсери акъкъында кетмектедир.
Къарылгъач иле къадын арасындаки багънынъ аслына даир бизим базы фикирлеримиз бардыр, амма оларнен даа махсус огърашмакъ керек. Мисаль, къарылгъач-ана ве къарылгъач-явруларнынъ айры бир символикасы олмакъ мумкюндир. Бойледже, «Мин кюнне муъминатин…» аети «къарылгъач-ана ве къадын» багъындан келип чыкъмакъ мумкюндир. О заман, къарылгъач-яврунынъ символикасы недир?
Ильк парчамызда да къайд эткенимиз киби, эсерни окъугъанда, къарылгъач яврулары иле окъугъан талебелер арасында маневий бир багъ къурула эди. Затен, бир сыра халкъларнынъ мифологиясында къарылгъач яврулары маневий ачлыкъны темсиль эткенлери беллидир. Юкъарыда анъылгъан араштырмалардан, бунъа бенъзер инанчларнынъ бизим медениетимизде де бар олгъаны анълашыла. Хатырласакъ, биринджи парчада биз руя табирлеринден бир къачыны мисаль кетирген эдик, эсасен, къадынлар иле алякъалы. Амма, оларнынъ арасында башкъалар да бар, ве, шу джумледен, бизим мевзумызгъа там келишкен бири: «къарылгъачны корьмек – окъугъан балагъа ишареттир»*.
Бойледже, ильк тахминлеримиз догъру чыкъмакъта: эсерден чыкъарылгъан маналар (къарылгъач яврулары – окъугъан талебелердир) халкъ инанчларымыздакилер иле бир келе. Эльбетте, бунынъ да генезисини огренмек керек, амма, эсас нокъта – бу багъ бардыр. Энди исе, «къарылгъач яврулары – окъугъан талебелер – (ве бундан келип чыкъкъан) маневий мукеммеллешме ичюн чалышкъан инсан» сырасына даир пайлашмакъ истеген шейлеримизге кечейик.
Эсерде «Мин кюнне муъминатин…» сёзлерининъ сонъунда чокъ нокъта бардыр. Санки, ишареттир: илерисине бакъ! Куръан-ы керимнинъ 66-нджы «Тахрим» суресининъ девамыны окъудыкъ. Догърусыны айткъанда, бир умютнен окъудыкъ: башта бир, бельки, илеридеки аетлерде керчектен де, «дуа» оларакъ эльге алынаджакъ бир сёзлер чыкъар (разы олурсынъыз, Хз. Пейгъамбернинъ къадынларына багъышлангъан сёзлер бир «дуа»гъа пек те ошамай) ве, экинджиден, бу сезлер, мундеридже бакъымындан, маневий бильги, рухий бир юкселиш ве бунъа бенъзер шейлер иле алякъалы олур.
Окъудыкъ… Окъугъанларымыз, яни суренинъ девамы умютлеримизни толусы иле акълагъан олды. «Мин кюнне..» сезлери суренинъ 5-нджи аетинде олса, 8-нджи аетте, керчектен де, там беклегенимиз манада бир дуа сезлерине расткелинди. Мына бу ает: «8. Эй, иман эткенлер, Аллахкъа кесин (насух) бир тевбе иле тевбе этинъ. Ола билир ки, Аллах сизинъ яманлыкъларынъызны орьтер ве алтындан ирмакълар акъкъан дженнетлерге къояр. О кунь Аллах, Пейгъамберни ве онынъ иле бирликте иман эткенлерни кучюк тюшюрмейджектир. Нурлары оглеринде ве сагъ янларында чапар-парылдар. Дерлер ки: «Раббимиз, нурумызны тамамла, бизни багъышла.Шубесиз, Сен эр шейге къадирсинъ!»»**
Къою шрифт иле айырылгъан сезлернинъ (дуанынъ) арапчасыны да берейик: «Раббена, этмим лена нурена!». Корьгенимиз киби, бу джумледе Аллах-Таалягъа бир ялварыш бар, нур исе, чокъ муреккеп бир къаврам олып, динимизде, эсасен, «инсанларнынъ огюни айдынлатып, догъру ве керчек олгъанны корьмелерини, хакъ иле батылны айырды этмелерини темин эткен маневий ве иляхий ышыкъ», «Хакъкъа кеткен ёл», «хидает ёлу», «Къуран-ы керим», «намаз», «иман ве хикмет» оларакъ ачыкъланмакътадыр.* Мисаль, белли тюрк дин алими Омер Насухи Бильмен бу дуа сёзлерини бойле ачыкълай: «Эй Раббимиз! Бизге нурумызны тамамла. Бизни нурумыздан асла махрум быракъма, куфюр ве нифакълары (ара бозуджылыкъ, анълашмазлыкъ) юзюнден нурлары сёнген кимселер киби къылма, акъкъымызда сонъсыз олгъан иляхий лютуфларынъ парылдап турсын, бизни дженнетлерге къавуштыр, иляхий теджеллилеринъе наиль къыл, бизни маневий якъынлыгъынъа мазхар буюр, я Рабби!»***
Бойледже, «Къарылгъачлар дуасы» деп анъылгъан дуа, маневий бир фейизге, иляхий бир ярдымгъа мухтадж олгъанларнынъ ниязы оларакъ эльге алынаджакъ дуа – бу дегильми экен? Ич шубесиз, онынъ сёзлери эсернинъ серлевасы иле гъаевий мундериджесине сонъ дередже уя. Н. Челебиджиханнынъ дигер эсерлеринде де айны шу мотивлерни корьмек мумкюндир. Мисаль, «Ёлджу гъариптеки» «Ач юзюнъни, сач нурунъны, менден ышыкъ къызгъанма» сезлерини, я да «Сары тюльпан»даки «бу Джихангъа ничюн кельдинъ» суалини, ниает, миллий гимнимизге чеврильген шиирдеки «Ант эткенмен, сёз бергенмен бильмек (!) ичюн ольмеге!» мысрасыны алайыкъ… Фикримиздже, бу сезлер, – «Раббена, этмим лена нурена!», – Н. Челебиджиханнынъ эсас аятий принципи, онынъ омюрининъ баш шиары оларакъ къабул олуна билир.
You have read 1 text from Crimean Tatar literature.