Latin

Кунеш

Total number of words is 1287
Total number of unique words is 774
41.5 of words are in the 2000 most common words
47.8 of words are in the 5000 most common words
47.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Кунеш
Мас-мавы денъизнинъ ялысындаки койчикте бир къартбабайнен бир къартанай яшайлар. Бир кунь къартанай эвде топлангъан чамашырны ювмагъа истеди. Айды, сабадан турып сув къыздырды, сабун тозуны азырлады, чамашыр ювгъан машинасыны кочюрди. Сонъра бир дакъкъагъа азбаргъа чыкъып, кокке бакъса — кунеш корюнмей. «Ол-ля, акъай, бугунь чамашыр ювмакъ къысмет дегиль экен» деп машинаны сёндюрди.
Оларгъа къомшу яшагъан башкъа бир къадын шу куню ашханесини акъламакъ истеди. Эбет, къыш девамында ашханенинъ диварлары эппейи къараргъан эди. Иште, бу къадын къопкъада киреч джибитти, онъа чивит къатып, шингенликке мавымсы тюс берди, фырчыларыны азырлады. Азбаргъа чыкъып бакъса, кунеш ёкъ. Не япмалы? «Зарары ёкъ. Бугунь олмаса, ярын япарым. Ярын, иншалла, кунеш чыкъар, мен де диварларны акъларым. Чалышкъанынъда пенджеренъе кунеш бакъып турса, не гузель! Тап юрегинъ къувана!» – деп озь-озюни тынчландырды къомшу.
Къартбабай да бостангъа барып, топракъ къазаджакъ олды. Къазаджакъ олды, амма къазалмай – топракъ лескерге япыша. Кунеш чыкъып, топракъны бираз къурутсайды, къазмакъ да мумкюн олур эди.
Къартбабай умютнен кокке бакъты. Кокте арды-сыра булутлар учып кечмекте эдилер. Къарт булутларнынъ бириси юксек терекнинъ уджуна илишкенини абайлап, аман шу терекке таба чапып барды да, булуттан сорады: «Эй, енгиль къанат Булут, айтчы манъа, Кунеш къайда джоюлды?». Булут да акъырындан джевап бере: «Бильмейим, къартым. Кунешни мен озюм де энди чокътан корьмедим. Биз, булутлар, алчакъ учамыз, Кунешнен арамыз пек узакъ. Шу себептен, онынъ къайда къалгъаныны айтып оламам. Сен, яхшысы, Ельден сорап бакъ, о бильмели, чюнки Ель бизден зияде долана, эр ерге кирип чыкъа…».
Къартбабай Ельге мураджаат этти:
– «Джаным, Ель, сенден бир шей сорайджакъ олам…»
– Сора! – дей Ель, озю исе даа зияде эсип башлай. – Айтчы, Ель, бизим Кунеш къайдаларда къалды?
– Кунеш денъиз артында къалды. Догъаджакъ ола, амма онъа недир кедер эте. Иште, себебини Денъизден сора.
Къартбабай саильге кетти. Денъиз шапыра-копюре, юксек далгъаларыны шиддетнен ялыгъа алып барып ташлай эди. Къарт бар кучюнен багъырып, Денъизге хытап этти:
– Денъиз, эй, Денъиз! Сенден бир шей сорамакъ мумкюнми?
– Мумкюн! – дие джевап берди Денъиз.
– Айтчы, Денъиз, не ичюн бугунь Кунеш кокни яраштырмай, ерге озь ышыкъларыны сепмей?
— Бильмейим, къартым. Лякин, истесенъ, санъа Кунешке етип бармагъа ярдым этерим. Иште, не ичюн бугунь догъмагъаныны, сыджакъ нурларынен топракъны не ичюн къыздырмагъаныны озюнден сорарсынъ.
Къартбабай, Денъизнинъ теклифине къаиль олып, къайыгъыны сувгъа чекип кетирди де, шу дакъкъасы Кунешке таба ялдап кетеджек эди. Лякин башта бир къарысынен сагълыкълашмакъ кереклигини хатырлады. Эвге барып, апайына мерамыны анълатты: «Кунешсиз кунь — кунь дегиль. Иште, барып, Кунешни ёкъламакъ, бугунь не себептен догъмагъаныны бильмек истейим».
Апайы исе къартнен сакълыкълашаракъ, онъа темиз безге сарылы балабан бир къалакъайны узатты ве: — «Мусафирликке бош эльнен барылмаз. Мына бу къалакъайны Кунешке берирсинъ» — деп, акъайына огъурлы ел тиледи.
Къартбабай эвден чыкъып, денъизге таба адымлагъанда, къаршысында деминки къомшусы пейда олды. «Хайырлысымы шу, къомшу? Къайда ашыкъасынъ?» – деп сорады къарттан.
– Денъизден кечип, Кунешке бармакъ, онъа ялвармакъ истейим. Тездже кокке котерильсин де, апайым чамашырыны ювып алсын, мен исе бостанны къазып битирейим.
– Мен де ашханемни акълайджакъ эдим… Къомшу, санъа риджам бар: Кунешке менден бир бардакъ къокъулы бал алып барса…
Къарт къомшу къадыннынъ бал толу бардагъыны да алып, ёлуны девам этти. Денъиз исе къартны эп ашыкътыра, «Чалт ол! Сени беклейим! Чалт ол!» – деген киби далгъаларыны ойната.
– Шимди, шимди…, — башыны саллап, денъизни тынчландыра къарт ве адымларыны сертлештире.
Шу арада апансыздан бир тавшан атылып чыкъты. Мегер, о чалы тюбюнде отура экен. «Ёл олсун, къартбаба! Бу къадар ашыкъкъанынъ не?»
–- Денъизге ашыкъам, – джевапланды къарт. – О манъа Кунешке барып чыкъмагъа ярдым этеджек.
– Къартбаба, ялварам, мени де озюнънен алса. Кунеш янсыларыны пек сагъындым, олар манъа къардашларым кибилер.
– Яхшы, юр меннен! – разы олды къарт.
Бираздан сонъ олар артыкъ къайыкъта отура эдилер. Денъиз къайыкънынъ бурнуны уфукъ тарафкъа бурып, оны кунеш догъаджакъ бетке чекип кетти. Тавшанчыкъ денъизге ильк кере чыкъкъаны ичюн пек къоркъа, дыр-дыр къалтырай. Къарт исе авучыны манълайына къойып, огге бакъа, лякин сувдан гъайры ич бир шей корюнмей.
Денъиз къартбабайгъа кене нелердир шувулдады. Къарт динъленип, денъизнинъ «Ал… Мына буны ал…» демек истегенини анълады. Бакъса, бир далгъанынъ сыртында буюктен-буюк къабурчакъ ялдай. Къартбабай къабурчакъны сувдан алып, оны ярды. Ичи къыйметли зюмрют таш толу эди. Къарт денъизге «сагъ ол» дейджекте денъиз «Берирсинъ… Менден Кунешке берирсинъ…» деген киби кене фысылдады.
— Яхшы, сенинъ бахшышынъны Кунешке беририм, раатсыз олма, – деп тынчландырды оны къартбабай.
Азма-чокъмы дегенде къартнен тавшанчыкъ денъизнинъ о бир ялысына барып чыкътылар. Денъизнинъ бу беттеки ялысы оларгъа къараныкъ, титис олып корюнди. Къарт къайыгъыны сувдан чекип чыкъарып, оны саильде къакъкъан къазыгъына багълады ве тавшанчыкънен бахшышларны алып, сокъачыкъ бойлап адымладылар. Бойледже, олар баягъы ёл юрдилер, ёлда кимсени расткетирмедилер. Этраф чым-чырт, ич бир айван я да къушнынъ сеси эшитильмей. Эр шей къаранлыкъ ичинде. Къартбабай токъталды, «затен, Кунеш бу ерлерде гизленген олса, онынъ ич олмадым, бир кучюджик шавлесини корьмек керекмиз» деп тюшюнди ве чевре-четине дикъкъатнен козь ташлады. Яхшыджа этип бакъса, не корьсин, бир ерчикте топракъ астындан инджечик алтын нур акъмакъта эди! Къартбабай ве тавшан къуванып, о ерге чаптылар: — «Мераба, Кунеш! Биз санъа кельдик, селямлар кетирдик!».
Къартнен тавшанчыкъ ер астындан зар-зорнен корюнген шавлени топракътан къуртарып башладылар. Топракъны четке сюрген сайын, ышыкъ да о къадар арта, эр ер айдынлана. Къартбаба чалыша-чалыша ёрулды, бир тыныш ял алмакъ ичюн ишини токъта-тып, ерге отурды ве Кунештен сорады: — «Джаным, Кунеш, хайыр ола, сени бу чукъургъа ким комьди?».
– Иште, ойле олды… Бир чырым юкълап алайым, деген эдим… Ярыкъны севмеген къара кучьлер исе фурсаттан файдаланып, мени бу чукъургъа быракътылар, устюмден топракъ ташладылар…
– Шимди биз сени къуртарырмыз!
Къартбабай ве тавшанчыкъ кене ишке кириштилер. Кунешни басып тургъан топракъны четке сюрип, чукъурны ачтылар, амма, эписи бир, Кунеш чытырман отлар арасындан чыкъып оламай. Не япмалы?
Къартбабай озюнен кетирген къалакъайны алып, оны уфакъ парчалаларгъа больди де, айванларны чагъырып башлады. Емек къокъусыны дуйгъан айванлар шу аньде чапып кельдилер. Къартбабай оларнынъ эписини сыйлады. Миннетдар айванлар исе ярдымгъа тутундылар: кимиси топракъны четке сюре, кимиси отларны юлкъа, кимиси Кунешни юкъарыгъа чеке. Ойле, амма файдасы ёкъ Кунеш еринден къыбырдап оламай. Анълашыла: бу ерде Аювнынъ ярдымы керек. Онсыз Кунешни къуртарып оламазлар.
Тавшанчыкъ бал бардагъыны алып, ормангъа чапты, анда Аювнынъ юкълап яткъан ювасыны тапты, Аювны уянтып, оны башта балнен сыйлады, сонъра меселени анълатты.
– Мына не ичюн мен юкъудан айынып оламай экеним! Мына не ичюн къоркъунчлы тюшлер коре экеним! — деп джекирди Аюв, – Кунешни шимди мен озюм къуртарырым!
Къартбабай ве айванлар Аювнынъ ярдымынен Кунешни чукъурдан чекип чыкъардылар, амма о кокке котерилип оламай, чюнки устю-башы чамур, юзю парылдамай. Къартбабайнынъ акъылына денъизнинъ бахшышы тюшти. Кунеш къабурчакънынъ ичиндеки ташларны такъса, кене парылдап башлар! Лякин башта оны ювмакъ, топракътан темизлемек керек.
Айванлар ирмакътан тыныкъ ве салкъын сув ташыдылар, къарт исе бу сувнен Кунешни ювундырды, темиз безнен сюртти ве сонъунда къыйметли сервет ташларнен яраштырып:
«Азиз Кунеш, парлакъ Кунеш! Эр кунь догъып, ер юзюни айдынлат! Ерде яшагъан адамлар ве айванларны, сувда ялдагъан балыкъларны, кокте учкъан къушларны озь нурларынънен къувандыр. Сенсиз дюньяда къуванч ёкътыр, къуванчсыз исе яшайыш ёкътыр!» – деди.
Кунеш тепеге котерильген сайын, чевре-четни эп зияде айдынлата, эп зияде къыздыра ве тебессюм иле: «Билем, билем» – деп джеваплана.
Ниает, эр ер кунеш нуруна толды. Къартнынъ козьлери огюнде ер астындан филислер осип чыкъып, дюльберден-дюльбер чечеклерге чевирильдилер. Шенъликнен ойнакълагъан рузгяр коктеки сийрек-сепелек булутчыкъларны айдаштырды, денъиз де къуванчнен толкъунланып, далгъаларыны енгильден ялыгъа урды, авада асыл олгъан садефли тамчыларынен къартнынъ юзюни охшады.
Къартбабай Кунешке огъурлар тилеген сонъ, эвине къайтмагъа давранды, къайыкъны сувгъа тюшюрип, тавшанны чагъырды: «Айды, чалт ол, Тавшанчыкъ, эвге эрте-ярыкъ къайтып бармакъ керекмиз».
Тавшанчыкъ исе мында къалмагъа истегенини бильдирди:
— Мен бу ерлерни бегендим. Къардашларым — кунеш янсыларынен берабер олурым…
— Озюнъ билесинъ, манъа исе ашыкъмакъ керек, эвде беклейдирлер…
Къартбабай къайыкъкъа ерлешкенинен Денъиз къайыкъны эвге таба догърултты. Иште, далгъалар къайыкъны чекер экенлер, къартбабай денъизнинъ шувултысы арасындан «Сагъ ол! Сагъ ол!» деген седаларны эшитти ве: — «Сен де сагъ ол, Денъиз! Сенсиз Кунешке барып чыкъамаз эдим», – деп джевапланды, сонъра ель эскен тарафкъа чевирилип, «Сен де сагъ ол, Ель!» -деди.
Къартбабайнынъ хатири хош, юреги къувана. Этрафында чагъалалар багъырышып, къанатларыны къакъа, денъиздеки балыкълар сувдан атылып чыкъып, къуйрукъларыны ойната, къартны селямлайлар.
Ниает, къайыкъ тувгъан саильнинъ къумына барып тирельди. Койнинъ халкъы къартбабайны отьмек-тузнен къаршылап алды, эр кес онъа озь тешеккюрини бильдирди.
Къартбабай озь эвине барып чыкъкъанда азбардаки тельге асувлы бем-беяз чамашыр кунеш астында къуруяткъаныны, босагъада апайы оны юзюнде тебессюмнен къаршылагъаныны корьди, къомшунынъ ашханеси тарафтан исе тазе киреч къокъусы келеяткъаныны сезди. Къартбабай башыны котерип, яваштан: «Сагъ ол, Кунеш!» деди, сонъра озюни тутамайып, «Яшасын Кунеш!» – деп къычырып йиберди.
You have read 1 text from Crimean Tatar literature.