LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Быралкъы
Total number of words is 1757
Total number of unique words is 1033
41.0 of words are in the 2000 most common words
47.0 of words are in the 5000 most common words
47.0 of words are in the 8000 most common words
Быралкъы
(1879-1932)
(балалар эви аятындан)
Балалар эви этрафында ель увулдай, эр кесни къоркъута… Гу-гу!.. Алтын кузь дагълар узериндеки къара булутларны къувалай, кучьлю, сувукъ ягъмур пенджерелерге шыпыра бере. Орталыкъны чёплюк басты, этраф чалы-чегер ичинде, къуругъан кийик отлардан сызгъырувлар эшитиле.
Пенджерелери къырылгъан, дамы чокътан эскирген эв о къадар чёккен, дерсинъ ель де оны мына-мына йыкътыраджакъ…
Гу-у! – ель токътамай уфюре, сызгъыра…
Шу арада кимдир чюрюген къапыны такъылдата:
– Ачынъыз! Къапыны ачынъыз! – тышарыдан сес келе.
– Не олды? Мында не ишинъ бар?
– Ачынъыз, бинъбашкъорай киби та узакълардан долашып келем!
Чевре-четте тоз-думан, къаранлыкъ…
Ашхане янында исе къалабалыкъ: балалар, мудире, таныш олмагъан зияретчи – козьлюкли адам. Кенаргъа чекильген эки чыр-чыплакъ къызчыкъ дымлы оданынъ диварына япышып тура. Ушюгенинден ченъгелери титрей. Козьлюкли адамнен мудире токътамай къавгъалашалар, бир-бирине ачувлы-ачувлы бакъып, насылдыр кягъытлар фырлаталар. Балалар олардан козьлерини узип оламай.
– Антерлери къайда? Бу авада сувукъланырлар…
– Антерлер оларнынъки дегиль, къайтармакъ керек. Янъысыны озюнъиз тапып беринъиз.
– Я балаларны къайда сыгъдыраджам! Бизде ер ёкъ, кимсени къабул этип оламам.
– Я мен къайда сыгъдырайым? Къайда? Учь куньден берли балаларнен огърашам, оларны кимсе къабул этмеге истемей… Кучюм къалмады.
– Маариф идаресине мураджаат этинъиз! – деп тиреле мудире.
– Озюнъиз барынъыз, мен энди баргъан эдим – файдасыз!
– Бакъынъыз: эвимизге олгъаны-оладжагъы отуз джан сагъа, бизде исе докъсан бала! Юкъунчлы хасталыгъы олгъан балалар да бар. Бир тёшекте учер бала ята, ястыкълар ёкъ, аякъкъаплар ёкъ… Бизде атта отьмек уфагъыны тапамазсынъыз! Балаларны ёлда ташлап кетсенъиз биле, лячаре, еримиз ёкъ!
– Эбет, оларны ёлда ташлап кетерим, амма бунынъ ичюн сиз джевап береджексинъиз!
Четте мугъайып тургъан къызчыкълар де козьлюкли адамгъа, де мудиреге козь къыйыгъындан бакъалар. Мудире оларгъа козь ташлагъанда экиси де башыны тёбен алып, шыншыкъламагъа башлады.
Козьлюкли адам фурсат къачырмай, къалгъан кягъытларны маса устюне ташлап, балачыкълар арасына сокъулды ве юзюнинъ терини сюртерек, къапыдан аман чыкъып кетти. Артындан бакъкъан балалар чаресизликтен окюр-окюр агъламагъа башладылар.
…Мудире къычыра-къычыра яш балачыкъларгъа чул-чубур кийдирди.
– Башкъа ич бир баланы алмам! – деп озь башына сомурданды о. –Сабийни кетирселер биле алмам! Манъа къалса, мындан къачып кетерим.
Къызчыкълар кергинлик ятышкъаныны сезип, эм кулюшти, эм бир-бирине сарылды, базы бирлери огъланларны да эриштирди:
Азбарда, азбарда,
Буюк бугъа окюре.
Огъланлар, огъланлар,
Копек суварып юре.
Сес-шаматадан бир шей эшитильмей; тоз-думан ичинде бир шей корюнмей. Кошеде балачыкълар ята – сувукътан эр кес титрей. Дудакълары мораргъан, чырайлары агъаргъан, тек козьчиклери тыпкъы вишне данелери киби. Балалар юкъламай, чюнки Демин къайдандыр кельген беяз башлы огълан шимди оларгъа масаллар айта. Оны эр кес ымпыс-тымпыс динълей. Кимерде бир балалардан бири кулип йибере, базан исе эр кес бир кереден кулюше…
Къомшу одада яткъан балалар да сеслерини эшитип, оларгъа къошулмагъа тырыша.
– Мында не олаята? – деп меракъланды бириси.
– Бу янъы кельген огълан масал айтып бере, амма сиз кечиктинъиз, оны башындан динълемек керек эди?
Огълан начар, ялынаякъ, устю-башы кир-кифос…
– Я о къайдан келип чыкъты?
– Бильмеймиз, башта ёкъ эди, янчыкъ пейда олды.
Огъланны соргъугъа чекелер:
– Сен къайдан кельдинъ? Ерлисинъми?
– Ёкъ, ерли дегилим, узакътан кельдим.
– Нечюн кельдинъ?
– Эгленмек ичюн кельдим.
– Бельки бу ерде достунъ я да агъанъ бардыр?
– Ёкъ, кимсем ёкъ.
Балалар шубеленип:
– Орталыкъта ачлыкъ чеккенлер чокъ, гъалиба, олардан бирисинъ.
Огълан бир кереден кестире:
– Ёкъ-ёкъ! Анам-бабам бар. Эвимиз де бар.
Балалар сёзюнден къайтмай:
– Ананъ-бабанъ олса, нечюн ялынаякъ юресинъ? Фукъаресинъми?
– Ёкъ, папучларым бар, амма анам эвни ташлап къачмасын, деп оларны сакълагъан. Мен исе эписи бир къачтым. Пальтом да, къалпагъым да бар, амма анам оларны да алып къойды.
– Адынъ не?
– Мишка.
Балалар бу сефер кулерюзьнен бакъып:
– Сонъ, Мишка, масал айта экенсинъ, биз де динълейик!
Мишканынъ чырайы кульди, о, штаныны тюзетти, козьлери парылдады.
Огълан масалны янъыдан айтып башлагъанда эр тарафтан чапып кельген балачыкълар онъа къулакъ тиктилер.
– Мишка, ойле усталыкънен икяе этесинъ, акъикъий актёрсынъ!
– Бир даа айтып бер!
– Аферин, Мишка!
Мишка маса устюнде яткъан китапны алып, кильседеки папазны кулюнчли тарзда такълид этерек, окъуп башлай:
– Азиз къардашларым…
Ойле усталыкънен окъуй ки, эр кес айретте къала, ках-каха кулюше.
– Къайдан ала шу сёзлерни?..
Кимдир Мишканынъ артында турып, китапкъа козь ташлады ве шакъылдап кульди:
– Бакъынъыз, о сёзлерни терсине окъуй?!
– Мишка, окъумагъа бильмейсинъми ёкъса?
– Къышта бабам огретеджек, манъа даа фортепиано аладжакъ, чалгъыджы оладжам.
Эр кес онъа дикъкъатнен бакъып турды:
– Шай десе… Бизге де Параска Калистратовна аранъыздан бири профессор, бири муэндис, даа бири артист оладжакъ деди.
Балалар эвинде аман-аман эр кес, Параска Калистратовна айткъаны киби, келеджекте буюк адам оладжакъларына инана эди.
Балалар макътанмагъа башладылар:
– Эвимиз ойле-бойле эвлерден дегиль, биз мында франсыз ве немсе тиллерини де огренемиз!
Бир бала долаптан ипрангъан дерсликни чыкъарды, устюнден тозны къакъып, ичини ачты:
– Мына бакъ, Мишка, бу – дер штуль, бу исе…
Шу арада чанъ къакъылды, эр кес дюньясыны унутып, кескин сес чыкъарып, ашхане тарафкъа чапышты:
– Уйле емеги!
Мишка исе четте къалды.
– Мишка, уйлелик ашамагъа кель!
Мишка эеджанланды:
– Ёкъ, истегим ёкъ! Мен тек четтен бакъаджакъ олам.
– Нечюн? Бугунь софрагъа дер шорба къояджакълар. Отьмексиз, тузсуз, курьпесиз… амма ичинде кемиклер бар.
Чапакълы буюк къазан. Къаршысында къыйыш чомуч туткъан, устю-башы терленген невбетчи къадын иш башында. Був фышкъыргъан къазандан узун кемиклер корюнип тура.
Балалар бир даа:
– Мишка, ашамагъа кель!
О исе яваштан:
– Мен энди ашадым, озюнъиз ашанъыз!
– Я сен не ашадынъ?
– Этли борщ, сютлю паста, булканен чай…
Мишка юткъунды ве сусты.
…Балалар софра башына кечкен сонъ дерсинъ сагъанакъ ягъды: зий-чув, гурюльти, кемиклернинъ къырсылдавы. Эр кес къатыр-къутур ашай. Кимсе къонушмай, кимерде бир бала башкъасыны эриштире, даа бири къомшусына къашыкънен яндыра…
Мишка чырайыны сытып, индемей юткъунып тура. Базан башыны башкъа тарафкъа чевире – ашап отургъан балаларгъа бакъаджагъы кельмей.
Яваш-яваш къаранлыкълаша. Шиддетли ель къырылгъан пенджерелерге такъылдатып, кене де сызгъыра бере. Балачыкълар буз-бузлап, бири-бирине сыйыкъалар…
Бир къач огълан бала одагъа одун кетирип, сабыкъ къонакъбайдан харап алда къалгъан оджакъны якъты.
– Исинмек керек! – огъланлар да, къызлар да оджакъ башында чингене балалары киби ерлештилер.
Эртеси куню Мишка эвдеки балаларнен кунь бою эм чалышты, эм эгленди: къуюдан сув кетирди, джарты къапыны тамирледи, азбарны сипирди, ойнамагъа да вакъыт тапты. Лякин къаранлыкъ баскъанда кене рухтан тюшти. Къалпагъыны элинен сыкъып, пенджереден къаранлыкъкъа мугъайып бакъты.
Ель исе «гу-гу-гу!» уфюре, сесинден тап тенинъ чимир-чимир эте.
Сес-шамата ичинде Мишканы унуткъан киби олдылар, амма бираздан сонъ кимдир:
– Бакъынъыз, Мишка бизнен берабер къалгъан экен!
– Мишка! Эвге къайтмайсынъмы? Ананъ-бабанъ сени къыдырадыр.
Мишка башыны тёбен алды. Фалташ козьлеринден козьяшлар акъты.
– Анълашылды, о ач юре, амма бизге айтмай.
Мишка юзюни къолларынен къапатып, окюрип агълады. Ниает, яваштан:
– Мен бы-рал-къым… – деди.
Эр кес оджакъны унутып, Мишка тургъан тарафкъа ашыкъты.
– Ана санъа ана-баба!
– Ана санъа сютлю паста, ана санъа булканен чай!
Буюк балалардан бири:
– Демек, бизни алдаткъансынъ…
Мишка козьяшларыны силип, къалпагъыны башына кийип, агъыр адымларнен къапыгъа тараф адымлады. Балалар оны аджыды:
– Къайда кетесинъ, Мишка, биз сени къувмаймыз! Токъта…
– Энди не япайыкъ экен? – деп балалар озьара фысылдаша.
Бир къызчыкъ наразылыкъ бильдирген киби:
– Биз онынъ ким олгъаныны бильмеймиз, бельки хырсызлыкънен огъраша, барып да ялынаякъ Володькин киби эшьямызны алып къачса…
Огъланлардан бири кестирип:
– Мишка хырсыз олгъаныны исбатлап олурсынъмы? Оны ашшаламагъа не акъкъынъ бар?
Галя янълыш япкъаныны анълап:
– Ёкъ, мен оны айтмайым, мен анджакъ мисаль кетирдим…
— «Мисаль кетирдим» дейсинъ, «ялынаякъ» дейсинъ… я биз эпимиз айны текнеден чыкъкъанымызны унуттынъмы ёкъса?
– Мен онынъ акъкъында айтмадым, не илишесинъ?
– «Ялынаякъ»… Бельки о эпимизден де яхшы бир адамдыр! Бельки о чалгъыджы-артист оладжакъ! Анълайсынъмы, къабакъбаш? Келеджекте бельки о да Моцарт киби улу эрбап оладжакъ? Энди келинъиз, акъыл танышайыкъ, белли бир къараргъа келейик.
Ятакъханеде кенъеш топланды. Кенджелер козь-къулакъ олмакъ ичюн къапы янында тура. Балалар яваштан, агъыр-сабырнен фикир пайлашалар. Нетиджеде, кимсеге бильдирмеден Мишканы бир къач куньге балалар эвинде къалдырмакъ, сонъундан, фурсат тапылгъанда, Параска Калистратовнаны къандырмакъ къарарына келинди. Эбет, мудире башта къычырыр, ачувланыр, агълар, сонъра эписи бир огъланны группагъа къабул этмеге разы олур. Балалар онынъ табиатыны яхшы билелер.
– Энди, Мишка, крават астына кир, шимди мудиремиз кельмек керек.
Мишка ашыкъа-ашыкъа крават астына кирип сакъланды. Чокъкъа бармай онынъ башы чыкъты:
– Достлар, азачыкъ къапынсам яхшы олур эди…
– Мишка, ашамагъа бир шей къалмады, мудиремиз акъшам бельки бир шейлер кетирир, о вакъыт…
Мишка:
– Азачыкъ олса да етер, къазанда кемик къалгъандыр.
Къызчыкълар тезден къуру кемикни кетирдилер.
– Мына, Мишка, кемикни тут, мына бу чул-чубурны да ал, гедже сувукъ олур. Бир шейлер керек олса айт, озюнъ чыкъма.
Юксек бойлу, къарыкъ сесли, эркек аякъкъаплары кийген мудире саба эрте эки чувал ун кетирди. Аман ёл-ёрукъ косьтермеге, зыкъарламагъа башлады:
– Семеновнынъ аякъларыны ювдынъызмы? Валянынъ сыджагъыны ольчединъизми? Нечюн чёплюкни чыкъармадынъыз? Пенджерени ким къыргъан? Китап нечюн маса тюбюнде ята? Буюгинъиз къайда?!
Мудире ятакъ адасына кирген сонъ кене вайвалады:
– Ойле оладжагъыны биле эдим: тёшеклер джыйыштырылмады, оданынъ авасы тынчыкъ, эр ер кирли… Невбетчи!
О, бираз бекледи ве кене гурь сеснен:
– Невбетчи! Невбетчи! Невбетчи ким? Копеклерни эвге кирсетименъиз, деп къач кере айттым?
Невбетчи аман одагъа чапып кирди.
Мудире:
– Копекни ал да чыкъарып ат, оны экинджи кере мында кетирменъиз.
– Копекни къайда корьдинъиз? Мында копек ёкъ.
– Чокъ лаф этме, айткъанымны яп. «Мында копек ёкъ» эмиш, я крават астында кемикни ким кемире?
Невбетчи башыны къашыды ве эминликнен:
– Козюнъизге корюнгендир.
«Копек» гъалиба акъыллы эди. Шу дакъкъасы сусты.
Башкъа одалардан чапып кельген балачыкълар меселени бир кереден анълагъан киби:
– Бу, сычавул олса керек, – деп гурюльдемеге башладылар. – Эбет, сычавул! Тюневин Андрей балабан бир сычавулны корьген эди.
Мудире бунъа инанмады:
– Къана, ярыкъны якъынъыз, бакъайым.
О, краватларнынъ астыны бирер-бирер бакъып чыкъты ве Мишканы тапып:
– Бу бала къайдан кельди? Сипирки кетиринъиз, шимди тез чыкъар, –деди.
Невбетчи эгилип, Мишкагъа бакъты:
– Чыкъ, къолгъа тюштинъ…
Крават астындан беяз башлы, бети къызаргъан бала пейда олды.
Параска Калистратовна шашкъын алда:
– Недир бу? Къайдан?
Балалар мудиреге япышып, ялвармагъа башладылар:
– Параска Калистратовна! Параска Калист… Бу адий бала дегиль! О эпимизден де яхшы! Ишкир, тербиели…
Ве, бир агъыздан:
– Оладжакъ Моцарт! Моцарт!
– Моцарт?
– Артист, чалгъыджы… О насыл йырлагъаныны динълесенъиз! Я насыл чалгъаныны!..
Мудире къулакъларыны къапатып:
– Етер, динълемеге биле истемейим! Оны къалдырсам, мени махкемеге береджеклер! Бизге юкъунчлы хасталыкълар етмейми? Мени ернен-ексан этеджеклер…
Балалар мудиренинъ этегини, къолуны тарталар:
– Бу заваллыгъа бакъынъыз, джаны къалмады…
Мудире башыны саллап, козьлерини къапаткъан киби:
– Кореджек козюм ёкъ, весселям! – деди. Озю исе козь къыйыгъындан балагъа бакъты. Сонъра ах чекип, бала устюндеки чул-чубурны чыкъармагъа тутунды.
Бала чокътан ач юргени корюне эди. Арыкътан-арыкъ, тап къабургъалары чыкъып къалгъан. Тени де мораргъан, тырналгъан, вельасыл, сагъ ери къалмагъан.
Къадын козьяшларыны тыйып оламай, аман озь одасына чапып кетти. Артындан къапыны тарс этип къапатты.
Орталыкъны сессизлик къаплады…
Оджакъта сонъки одун янып битеятса да, онъа кимсе эмиет бермеди. Эр кес мудиренинъ къапысы янында топланды. Кими динълене, кими къапы аралыгъындан ичери бакъмагъа тырыша. Амма кимсе сес-солукъ чыкъармай. Бири къапыдан башыны котерип:
– Мишка, къасевет этме, о анда окюрип агълай, демек, тезден озюне келир, эр шей яхшы олур.
– Агълай?
– Эбет, окюр-окюр агълай.
Балаларнынъ къайнап ташкъан юреклери кет-кете чезильди, енгиллик дуйдылар. Бир-биринен къучакълашалар, къуванчлары ичине сыгъмай, фырыл-фырыл айланалар. Сонъра бир кереден тынчланып, кене къапыгъа япышалар.
Къапы артындан агълав-сызлав эшитильгенини дуйып, бир даа къувана-къувана чапышалар.
Чокъкъа бармадан мудире агъыр-сабырлы адымларнен балаларнынъ янына чыкъты. Мишкагъа бакъып:
– Кель яныма, адынъ не? – деп сорады.
Балалар Мишкагъа агъыз ачтырмай къычырыша:
– Мишка! Онынъ ады Мишка! Мишка, кель!
Мудире озюни тутып:
– Динъленъиз, бизде ярын тефтиш башлана, тынъкъынъызны чыкъарманъыз, Мишка мында олгъаныны бильдирменъиз, ким де-ким айтып берсе, менден кореджеги бар… – деди.
Мудире юмругъыны косьтерди. Эр кес де:
– Ёкъ, айтмамыз! Айтмамыз!
– Къызлар, килерде бакъынъыз, бир де-бир къуру урбамыз къалдымы экен?..
Гедже. Балалар чул-чубургъа бурюнип, бир-бирине япышып, терен юкъугъа далдылар. Оларнынъ эписи янъы омюрнинъ оладжакъ йылдызларыдыр. Къаранлыкъта джамсыз пенджереден япалакъ-япалакъ къар данелери учып кире. Ельчик балаларны сыйпай, чул-чубурларына токъуна, сонъра оджакъ ичине кирип, сызгъырмагъа башлай:
Дагъ-лар-даа,
Вадий-лер-деее…
Гу-гу-гу!…
(1925)
(1879-1932)
(балалар эви аятындан)
Балалар эви этрафында ель увулдай, эр кесни къоркъута… Гу-гу!.. Алтын кузь дагълар узериндеки къара булутларны къувалай, кучьлю, сувукъ ягъмур пенджерелерге шыпыра бере. Орталыкъны чёплюк басты, этраф чалы-чегер ичинде, къуругъан кийик отлардан сызгъырувлар эшитиле.
Пенджерелери къырылгъан, дамы чокътан эскирген эв о къадар чёккен, дерсинъ ель де оны мына-мына йыкътыраджакъ…
Гу-у! – ель токътамай уфюре, сызгъыра…
Шу арада кимдир чюрюген къапыны такъылдата:
– Ачынъыз! Къапыны ачынъыз! – тышарыдан сес келе.
– Не олды? Мында не ишинъ бар?
– Ачынъыз, бинъбашкъорай киби та узакълардан долашып келем!
Чевре-четте тоз-думан, къаранлыкъ…
Ашхане янында исе къалабалыкъ: балалар, мудире, таныш олмагъан зияретчи – козьлюкли адам. Кенаргъа чекильген эки чыр-чыплакъ къызчыкъ дымлы оданынъ диварына япышып тура. Ушюгенинден ченъгелери титрей. Козьлюкли адамнен мудире токътамай къавгъалашалар, бир-бирине ачувлы-ачувлы бакъып, насылдыр кягъытлар фырлаталар. Балалар олардан козьлерини узип оламай.
– Антерлери къайда? Бу авада сувукъланырлар…
– Антерлер оларнынъки дегиль, къайтармакъ керек. Янъысыны озюнъиз тапып беринъиз.
– Я балаларны къайда сыгъдыраджам! Бизде ер ёкъ, кимсени къабул этип оламам.
– Я мен къайда сыгъдырайым? Къайда? Учь куньден берли балаларнен огърашам, оларны кимсе къабул этмеге истемей… Кучюм къалмады.
– Маариф идаресине мураджаат этинъиз! – деп тиреле мудире.
– Озюнъиз барынъыз, мен энди баргъан эдим – файдасыз!
– Бакъынъыз: эвимизге олгъаны-оладжагъы отуз джан сагъа, бизде исе докъсан бала! Юкъунчлы хасталыгъы олгъан балалар да бар. Бир тёшекте учер бала ята, ястыкълар ёкъ, аякъкъаплар ёкъ… Бизде атта отьмек уфагъыны тапамазсынъыз! Балаларны ёлда ташлап кетсенъиз биле, лячаре, еримиз ёкъ!
– Эбет, оларны ёлда ташлап кетерим, амма бунынъ ичюн сиз джевап береджексинъиз!
Четте мугъайып тургъан къызчыкълар де козьлюкли адамгъа, де мудиреге козь къыйыгъындан бакъалар. Мудире оларгъа козь ташлагъанда экиси де башыны тёбен алып, шыншыкъламагъа башлады.
Козьлюкли адам фурсат къачырмай, къалгъан кягъытларны маса устюне ташлап, балачыкълар арасына сокъулды ве юзюнинъ терини сюртерек, къапыдан аман чыкъып кетти. Артындан бакъкъан балалар чаресизликтен окюр-окюр агъламагъа башладылар.
…Мудире къычыра-къычыра яш балачыкъларгъа чул-чубур кийдирди.
– Башкъа ич бир баланы алмам! – деп озь башына сомурданды о. –Сабийни кетирселер биле алмам! Манъа къалса, мындан къачып кетерим.
Къызчыкълар кергинлик ятышкъаныны сезип, эм кулюшти, эм бир-бирине сарылды, базы бирлери огъланларны да эриштирди:
Азбарда, азбарда,
Буюк бугъа окюре.
Огъланлар, огъланлар,
Копек суварып юре.
Сес-шаматадан бир шей эшитильмей; тоз-думан ичинде бир шей корюнмей. Кошеде балачыкълар ята – сувукътан эр кес титрей. Дудакълары мораргъан, чырайлары агъаргъан, тек козьчиклери тыпкъы вишне данелери киби. Балалар юкъламай, чюнки Демин къайдандыр кельген беяз башлы огълан шимди оларгъа масаллар айта. Оны эр кес ымпыс-тымпыс динълей. Кимерде бир балалардан бири кулип йибере, базан исе эр кес бир кереден кулюше…
Къомшу одада яткъан балалар да сеслерини эшитип, оларгъа къошулмагъа тырыша.
– Мында не олаята? – деп меракъланды бириси.
– Бу янъы кельген огълан масал айтып бере, амма сиз кечиктинъиз, оны башындан динълемек керек эди?
Огълан начар, ялынаякъ, устю-башы кир-кифос…
– Я о къайдан келип чыкъты?
– Бильмеймиз, башта ёкъ эди, янчыкъ пейда олды.
Огъланны соргъугъа чекелер:
– Сен къайдан кельдинъ? Ерлисинъми?
– Ёкъ, ерли дегилим, узакътан кельдим.
– Нечюн кельдинъ?
– Эгленмек ичюн кельдим.
– Бельки бу ерде достунъ я да агъанъ бардыр?
– Ёкъ, кимсем ёкъ.
Балалар шубеленип:
– Орталыкъта ачлыкъ чеккенлер чокъ, гъалиба, олардан бирисинъ.
Огълан бир кереден кестире:
– Ёкъ-ёкъ! Анам-бабам бар. Эвимиз де бар.
Балалар сёзюнден къайтмай:
– Ананъ-бабанъ олса, нечюн ялынаякъ юресинъ? Фукъаресинъми?
– Ёкъ, папучларым бар, амма анам эвни ташлап къачмасын, деп оларны сакълагъан. Мен исе эписи бир къачтым. Пальтом да, къалпагъым да бар, амма анам оларны да алып къойды.
– Адынъ не?
– Мишка.
Балалар бу сефер кулерюзьнен бакъып:
– Сонъ, Мишка, масал айта экенсинъ, биз де динълейик!
Мишканынъ чырайы кульди, о, штаныны тюзетти, козьлери парылдады.
Огълан масалны янъыдан айтып башлагъанда эр тарафтан чапып кельген балачыкълар онъа къулакъ тиктилер.
– Мишка, ойле усталыкънен икяе этесинъ, акъикъий актёрсынъ!
– Бир даа айтып бер!
– Аферин, Мишка!
Мишка маса устюнде яткъан китапны алып, кильседеки папазны кулюнчли тарзда такълид этерек, окъуп башлай:
– Азиз къардашларым…
Ойле усталыкънен окъуй ки, эр кес айретте къала, ках-каха кулюше.
– Къайдан ала шу сёзлерни?..
Кимдир Мишканынъ артында турып, китапкъа козь ташлады ве шакъылдап кульди:
– Бакъынъыз, о сёзлерни терсине окъуй?!
– Мишка, окъумагъа бильмейсинъми ёкъса?
– Къышта бабам огретеджек, манъа даа фортепиано аладжакъ, чалгъыджы оладжам.
Эр кес онъа дикъкъатнен бакъып турды:
– Шай десе… Бизге де Параска Калистратовна аранъыздан бири профессор, бири муэндис, даа бири артист оладжакъ деди.
Балалар эвинде аман-аман эр кес, Параска Калистратовна айткъаны киби, келеджекте буюк адам оладжакъларына инана эди.
Балалар макътанмагъа башладылар:
– Эвимиз ойле-бойле эвлерден дегиль, биз мында франсыз ве немсе тиллерини де огренемиз!
Бир бала долаптан ипрангъан дерсликни чыкъарды, устюнден тозны къакъып, ичини ачты:
– Мына бакъ, Мишка, бу – дер штуль, бу исе…
Шу арада чанъ къакъылды, эр кес дюньясыны унутып, кескин сес чыкъарып, ашхане тарафкъа чапышты:
– Уйле емеги!
Мишка исе четте къалды.
– Мишка, уйлелик ашамагъа кель!
Мишка эеджанланды:
– Ёкъ, истегим ёкъ! Мен тек четтен бакъаджакъ олам.
– Нечюн? Бугунь софрагъа дер шорба къояджакълар. Отьмексиз, тузсуз, курьпесиз… амма ичинде кемиклер бар.
Чапакълы буюк къазан. Къаршысында къыйыш чомуч туткъан, устю-башы терленген невбетчи къадын иш башында. Був фышкъыргъан къазандан узун кемиклер корюнип тура.
Балалар бир даа:
– Мишка, ашамагъа кель!
О исе яваштан:
– Мен энди ашадым, озюнъиз ашанъыз!
– Я сен не ашадынъ?
– Этли борщ, сютлю паста, булканен чай…
Мишка юткъунды ве сусты.
…Балалар софра башына кечкен сонъ дерсинъ сагъанакъ ягъды: зий-чув, гурюльти, кемиклернинъ къырсылдавы. Эр кес къатыр-къутур ашай. Кимсе къонушмай, кимерде бир бала башкъасыны эриштире, даа бири къомшусына къашыкънен яндыра…
Мишка чырайыны сытып, индемей юткъунып тура. Базан башыны башкъа тарафкъа чевире – ашап отургъан балаларгъа бакъаджагъы кельмей.
Яваш-яваш къаранлыкълаша. Шиддетли ель къырылгъан пенджерелерге такъылдатып, кене де сызгъыра бере. Балачыкълар буз-бузлап, бири-бирине сыйыкъалар…
Бир къач огълан бала одагъа одун кетирип, сабыкъ къонакъбайдан харап алда къалгъан оджакъны якъты.
– Исинмек керек! – огъланлар да, къызлар да оджакъ башында чингене балалары киби ерлештилер.
Эртеси куню Мишка эвдеки балаларнен кунь бою эм чалышты, эм эгленди: къуюдан сув кетирди, джарты къапыны тамирледи, азбарны сипирди, ойнамагъа да вакъыт тапты. Лякин къаранлыкъ баскъанда кене рухтан тюшти. Къалпагъыны элинен сыкъып, пенджереден къаранлыкъкъа мугъайып бакъты.
Ель исе «гу-гу-гу!» уфюре, сесинден тап тенинъ чимир-чимир эте.
Сес-шамата ичинде Мишканы унуткъан киби олдылар, амма бираздан сонъ кимдир:
– Бакъынъыз, Мишка бизнен берабер къалгъан экен!
– Мишка! Эвге къайтмайсынъмы? Ананъ-бабанъ сени къыдырадыр.
Мишка башыны тёбен алды. Фалташ козьлеринден козьяшлар акъты.
– Анълашылды, о ач юре, амма бизге айтмай.
Мишка юзюни къолларынен къапатып, окюрип агълады. Ниает, яваштан:
– Мен бы-рал-къым… – деди.
Эр кес оджакъны унутып, Мишка тургъан тарафкъа ашыкъты.
– Ана санъа ана-баба!
– Ана санъа сютлю паста, ана санъа булканен чай!
Буюк балалардан бири:
– Демек, бизни алдаткъансынъ…
Мишка козьяшларыны силип, къалпагъыны башына кийип, агъыр адымларнен къапыгъа тараф адымлады. Балалар оны аджыды:
– Къайда кетесинъ, Мишка, биз сени къувмаймыз! Токъта…
– Энди не япайыкъ экен? – деп балалар озьара фысылдаша.
Бир къызчыкъ наразылыкъ бильдирген киби:
– Биз онынъ ким олгъаныны бильмеймиз, бельки хырсызлыкънен огъраша, барып да ялынаякъ Володькин киби эшьямызны алып къачса…
Огъланлардан бири кестирип:
– Мишка хырсыз олгъаныны исбатлап олурсынъмы? Оны ашшаламагъа не акъкъынъ бар?
Галя янълыш япкъаныны анълап:
– Ёкъ, мен оны айтмайым, мен анджакъ мисаль кетирдим…
— «Мисаль кетирдим» дейсинъ, «ялынаякъ» дейсинъ… я биз эпимиз айны текнеден чыкъкъанымызны унуттынъмы ёкъса?
– Мен онынъ акъкъында айтмадым, не илишесинъ?
– «Ялынаякъ»… Бельки о эпимизден де яхшы бир адамдыр! Бельки о чалгъыджы-артист оладжакъ! Анълайсынъмы, къабакъбаш? Келеджекте бельки о да Моцарт киби улу эрбап оладжакъ? Энди келинъиз, акъыл танышайыкъ, белли бир къараргъа келейик.
Ятакъханеде кенъеш топланды. Кенджелер козь-къулакъ олмакъ ичюн къапы янында тура. Балалар яваштан, агъыр-сабырнен фикир пайлашалар. Нетиджеде, кимсеге бильдирмеден Мишканы бир къач куньге балалар эвинде къалдырмакъ, сонъундан, фурсат тапылгъанда, Параска Калистратовнаны къандырмакъ къарарына келинди. Эбет, мудире башта къычырыр, ачувланыр, агълар, сонъра эписи бир огъланны группагъа къабул этмеге разы олур. Балалар онынъ табиатыны яхшы билелер.
– Энди, Мишка, крават астына кир, шимди мудиремиз кельмек керек.
Мишка ашыкъа-ашыкъа крават астына кирип сакъланды. Чокъкъа бармай онынъ башы чыкъты:
– Достлар, азачыкъ къапынсам яхшы олур эди…
– Мишка, ашамагъа бир шей къалмады, мудиремиз акъшам бельки бир шейлер кетирир, о вакъыт…
Мишка:
– Азачыкъ олса да етер, къазанда кемик къалгъандыр.
Къызчыкълар тезден къуру кемикни кетирдилер.
– Мына, Мишка, кемикни тут, мына бу чул-чубурны да ал, гедже сувукъ олур. Бир шейлер керек олса айт, озюнъ чыкъма.
Юксек бойлу, къарыкъ сесли, эркек аякъкъаплары кийген мудире саба эрте эки чувал ун кетирди. Аман ёл-ёрукъ косьтермеге, зыкъарламагъа башлады:
– Семеновнынъ аякъларыны ювдынъызмы? Валянынъ сыджагъыны ольчединъизми? Нечюн чёплюкни чыкъармадынъыз? Пенджерени ким къыргъан? Китап нечюн маса тюбюнде ята? Буюгинъиз къайда?!
Мудире ятакъ адасына кирген сонъ кене вайвалады:
– Ойле оладжагъыны биле эдим: тёшеклер джыйыштырылмады, оданынъ авасы тынчыкъ, эр ер кирли… Невбетчи!
О, бираз бекледи ве кене гурь сеснен:
– Невбетчи! Невбетчи! Невбетчи ким? Копеклерни эвге кирсетименъиз, деп къач кере айттым?
Невбетчи аман одагъа чапып кирди.
Мудире:
– Копекни ал да чыкъарып ат, оны экинджи кере мында кетирменъиз.
– Копекни къайда корьдинъиз? Мында копек ёкъ.
– Чокъ лаф этме, айткъанымны яп. «Мында копек ёкъ» эмиш, я крават астында кемикни ким кемире?
Невбетчи башыны къашыды ве эминликнен:
– Козюнъизге корюнгендир.
«Копек» гъалиба акъыллы эди. Шу дакъкъасы сусты.
Башкъа одалардан чапып кельген балачыкълар меселени бир кереден анълагъан киби:
– Бу, сычавул олса керек, – деп гурюльдемеге башладылар. – Эбет, сычавул! Тюневин Андрей балабан бир сычавулны корьген эди.
Мудире бунъа инанмады:
– Къана, ярыкъны якъынъыз, бакъайым.
О, краватларнынъ астыны бирер-бирер бакъып чыкъты ве Мишканы тапып:
– Бу бала къайдан кельди? Сипирки кетиринъиз, шимди тез чыкъар, –деди.
Невбетчи эгилип, Мишкагъа бакъты:
– Чыкъ, къолгъа тюштинъ…
Крават астындан беяз башлы, бети къызаргъан бала пейда олды.
Параска Калистратовна шашкъын алда:
– Недир бу? Къайдан?
Балалар мудиреге япышып, ялвармагъа башладылар:
– Параска Калистратовна! Параска Калист… Бу адий бала дегиль! О эпимизден де яхшы! Ишкир, тербиели…
Ве, бир агъыздан:
– Оладжакъ Моцарт! Моцарт!
– Моцарт?
– Артист, чалгъыджы… О насыл йырлагъаныны динълесенъиз! Я насыл чалгъаныны!..
Мудире къулакъларыны къапатып:
– Етер, динълемеге биле истемейим! Оны къалдырсам, мени махкемеге береджеклер! Бизге юкъунчлы хасталыкълар етмейми? Мени ернен-ексан этеджеклер…
Балалар мудиренинъ этегини, къолуны тарталар:
– Бу заваллыгъа бакъынъыз, джаны къалмады…
Мудире башыны саллап, козьлерини къапаткъан киби:
– Кореджек козюм ёкъ, весселям! – деди. Озю исе козь къыйыгъындан балагъа бакъты. Сонъра ах чекип, бала устюндеки чул-чубурны чыкъармагъа тутунды.
Бала чокътан ач юргени корюне эди. Арыкътан-арыкъ, тап къабургъалары чыкъып къалгъан. Тени де мораргъан, тырналгъан, вельасыл, сагъ ери къалмагъан.
Къадын козьяшларыны тыйып оламай, аман озь одасына чапып кетти. Артындан къапыны тарс этип къапатты.
Орталыкъны сессизлик къаплады…
Оджакъта сонъки одун янып битеятса да, онъа кимсе эмиет бермеди. Эр кес мудиренинъ къапысы янында топланды. Кими динълене, кими къапы аралыгъындан ичери бакъмагъа тырыша. Амма кимсе сес-солукъ чыкъармай. Бири къапыдан башыны котерип:
– Мишка, къасевет этме, о анда окюрип агълай, демек, тезден озюне келир, эр шей яхшы олур.
– Агълай?
– Эбет, окюр-окюр агълай.
Балаларнынъ къайнап ташкъан юреклери кет-кете чезильди, енгиллик дуйдылар. Бир-биринен къучакълашалар, къуванчлары ичине сыгъмай, фырыл-фырыл айланалар. Сонъра бир кереден тынчланып, кене къапыгъа япышалар.
Къапы артындан агълав-сызлав эшитильгенини дуйып, бир даа къувана-къувана чапышалар.
Чокъкъа бармадан мудире агъыр-сабырлы адымларнен балаларнынъ янына чыкъты. Мишкагъа бакъып:
– Кель яныма, адынъ не? – деп сорады.
Балалар Мишкагъа агъыз ачтырмай къычырыша:
– Мишка! Онынъ ады Мишка! Мишка, кель!
Мудире озюни тутып:
– Динъленъиз, бизде ярын тефтиш башлана, тынъкъынъызны чыкъарманъыз, Мишка мында олгъаныны бильдирменъиз, ким де-ким айтып берсе, менден кореджеги бар… – деди.
Мудире юмругъыны косьтерди. Эр кес де:
– Ёкъ, айтмамыз! Айтмамыз!
– Къызлар, килерде бакъынъыз, бир де-бир къуру урбамыз къалдымы экен?..
Гедже. Балалар чул-чубургъа бурюнип, бир-бирине япышып, терен юкъугъа далдылар. Оларнынъ эписи янъы омюрнинъ оладжакъ йылдызларыдыр. Къаранлыкъта джамсыз пенджереден япалакъ-япалакъ къар данелери учып кире. Ельчик балаларны сыйпай, чул-чубурларына токъуна, сонъра оджакъ ичине кирип, сызгъырмагъа башлай:
Дагъ-лар-даа,
Вадий-лер-деее…
Гу-гу-гу!…
(1925)
You have read 1 text from Crimean Tatar literature.