LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Бенъли
Total number of words is 1928
Total number of unique words is 1109
39.2 of words are in the 2000 most common words
45.4 of words are in the 5000 most common words
45.4 of words are in the 8000 most common words
Коюмизде элял къартчыкълар – Гульсум битайнен Джеппар деде яшайлар. Гульсум битай адетиндже эв ишлеринен мешгъуль, къартбабай исе айван бакъа. Олар танъ агъармаздан тёшеклеринден тура, сабадан акъшамгъадже къыбыр-къыбыр чалышалар, лякин эписи бир, япылмакъ керек олгъан ишлернинъ бир талайыны япып етиштиралмайлар, бундан даа зияде сыкъылалар. «Къартайдыкъ, ишни энди тез япып оламаймыз, иште, шунынъ ичюн япып етиштирамаймыз» — деп озь-озюни тынчландыра битай. Джеппар деде исе эки къызы ве огълу янларында олгъан вакъытларны хатырлай. Эбет, о девирде эр шей еринде, эр бир иш вакътында япыла эди. Шимди исе балалары баба эвини терк эттилер: эки къызы узакъкъа къоджагъа чыкъты, огълу исе инженер, о шеэрде чалыша.
Акъшамлары къартлар ёргъун алда къона башында отурып, раатланалар. Собада чытырдап янгъан атеш одагъа шырныкълыкъ бере, къартларнынъ рухуны котерген киби ола. Бойле аязлы къыш акъшамлары Гульсум битай аркъасынен собанынъ диварына таянып, аякъларыны миндерде узата ве къолуна орьме миллерини алып, торунларына чорап оре. Джеппар деде исе бурнунынъ уджуна козьлюгини къондурып, газета окъуй. Газетада язылгъан шейлерни окъугъан сайын де айретлене, де ачувлана, кимерде исе неге ачувлангъаныны Гульсум битай да бильмеси ичюн багъырып-багъырып окъуп башлай…
… Декабрьнинъ сувукъ акъшамларындан бири эди. Тышта вира къурназлангъан ель къарчыгъагъа асувлы фенернен ойнаша, бойдан-бой чектирильген тельге асувлы чамашырны ерге серильтеджек олып тырыша.
Дудакъларыны къыбырдатып газета окъуп отургъан Джеппар деденинъ къулагъына апансыздан кимнинъдир аджыныкълы инъильтиси эшитильди. «Бойле маальде ким кельди экен, аджеба?» деп тюшюнди деде ве газетасыны четке къойып, устюне зеки тоныны, башына къалпагъыны кийди де, азбаргъа чыкъты. О якъ-бу якъкъа козь ташлады — кимсе корюнмей. «Ель олса керек» деп белледи къарт ве кене эвге кирди. Урбасыны чюйге асар-асмаз инъильти текрарланды. Къартнынъ тааджипли бакъышыны абайлагъан Гульсюм битай къоджасыны тынчландырды: «Сеннен ель ойнаша, чешит тюрлю сеслер чыкъара, сени алдатып, тышарыгъа чыкъараджакъ ола…». Джеппар деде къарысынен разылашкъан киби, башыны саллап, юкъламагъа кетти.
Геджеси ель тынды. Лякин инъильтили сес кене эшитилип башлады. Буны энди Гульсум битай да эшитти ве тешкермек ичюн тёшегинден турып, азбаргъа чыкъты, чевре-четке дикъкъатнен бакъты. Шу арада козюне кучюджик бир кучелек илишти. Бойле кучюк кучелекни битай омюринде даа корьмеген эди. Кучелек томалачыкъ, къап-къара юньлю, тек табанлары бем-беяз эди. Санки дерсинъ, аякъларына беяз чорапчыкълар кийген. Айванчыкъ аджыныкълы-аджыныкълы инълегени алда башыны котерип, ялваргъан киби Гульсум битайгъа бакъа. Копечик юзюнинъ сол тарафы беяз, сагъ тарафы да къара экен. Беяз тарафындаки козьчиги комюр парчасы киби йылтырай, къара тарафындаки козю исе юнь арасындан корюнмей. Битай кучелекни элине алды. Айван дыр-дыр къалтырай эди. Битай оны эвге алып кирди, долаптан эски елегини алып, ерге тёшеди ве елек устюне кучелекни къойды, сонъ ашханеден сют кетирип, бир тепсиге тёкти де, кучелекнинъ огюне йылыштырды: «Ма, айванчыкъ, ич, азачыкъ къызынырсынъ. Ич де, юкъла! Иште, сеннен не япаджагъымызны саба тюшюнирмиз». Кучелек, битайнынъ сёзлерини анълагъан киби, сютни ичип битиргенинен елек устюнде кирпидай топланып, аман юкъугъа далды. Лякин юкъу арасында биле бирден-бирден сескенип, инълей, гуя озюнинъ агъыр яшайышына шикяетлене эди…
Танъда къартлар уянып, эр куньдекиси киби, ишке тутундылар. Къышнынъ тенбель кунеши догъгъандже артыкъ бир-эки ишни япып, сабалыкъ къавелерини ичмек ичюн эвге кирдилер.
Битай къаве пиширир экен, Джеппар дедеге маналы-маналы бакъып, оны къаралтыда янъы джан пейда олмасынен хайырлады.
Деде тааджип иле сорады:
– О да насыл янъы джан? Шимди арандан кельдим: анда бир тюрлю янъылыкъ ёкъ эди — къойлар даа къозуламай, сыгъыр балаламай…
Гульсум битай кошеде кжъусырап яткъан кучелекни косьтерди:
– Янъы джан, дегеним мына будыр. Сен тюневин акъшам азбаргъа чыкъып бакъсанъ да, кимсени абайламагъансынъ. Геджеси ель тынгъан сонъ мен де кимнинъдир инъильтисинден уяндым. Чыкъып бакъсам, мына бу мусафир кельген. Бакъ, насыл дюльбер айванчыкъ: кучюджик, томалачыкъ, устю детер-темиз…
Джеппар деде къашларыны сытты:
– Не дерсинъ сен бу адамларгъа! Озьлерининъ кучелегини бизге ташлап кеткенлер! Гуна олур, деп де къоркъмайлар…
Биз айванны къувып ёлламайджагъымызны бильгенлер, эбет, — къартнынъ сёзюне къошулды битай. – Керчектен де, бизде къалсын да…
Джеппар деде ичинден энди коньсе де, текаран сертиеджек олды: «Я, бизим бир копегимиз бар да!». Къартнынъ, иште, адети ойле, бир кереден разы ола къоймай. Ёкъ-ёкъ, асылында о пек мераметли адам, лякин… бираз ялваргъанларыны севе. Кучелек де бу аньде онынъ такъдири чезилеяткъаныны сезген киби, къартнынъ козюне ойле бакъа ки, буны корьген таш юрекли инсан биле ирир…
– Айды, къалса-къалсын, — деди Джеппар деде. – Факъат онъа келишикли бир ад тапмакъ керек.
– Бельки, адыны Барсик, деп къоярмыз?
– Ёкъ, о мышыкъ ады, келишмез. Бу исе, кучюджик олса да, копектир, — итираз бильдирди деде.
– Ойле олса, адыны «Бенъли» къояйыкъ. Юзюнде бенъи бар, коресинъми…
– Барсын, «Бенъли» олсун! Бойлеликнен, кучелек оларда къалды.
Бенъли пек ошлу олса да, лякин ильки вакъытларда пек сакът айванчыкъ эди. Гульсюм битай сабалары папийлерни къорадан чыкъарып ёллай, папийлер исе башларыны магърурлыкъ иле котерип, дос-догъру бостангъа тараф къаталакълап кетелер. Уйледе битай оларны «ути-ути-ути» деп ашкъа чагъыргъанда Бенъли де чапып келе, папийлернинъ ашы олгъан буюктен-буюк чанакъны къокълап бакъа ве «ёкъ, манъа бойле аш келишмей» деген киби юзюни чевирип, къачып кете. Догърусыны айткъанда, Бенъли бу папийлерден къоркъа да эди, чюнки олар пек чокъ эдилер. Папийлер исе Бенълининъ бары-ёкълугъыны бильмейлер, оларны тек бир шей меракъландыра: бостанда кезинмек, кунеш астында къызынып ятмакъ, бир де барып лайлы гольчикнинъ быланыкъ сувунда ялдамакъ.
Къаралтыда Шарлотта адлы, таргъыл тюслю буюк бир мышыкъ да яшай эди. Шарлотта сычан тутса, оны шу дакъкъасы ашамай, гъаниметини агъзына алып, босагъагъа келе ве миявлап башлай. Тек Гульсум битай мышыкънынъ сычан туткъаныны корьген ве «аш татлы олсун» деген сонъ сычанны ютуп ёллай. Куньдюзлери Шарлотта, дерсинъ, юкъудан айынмай. Бенъли оны яхшыджа ог-ренмек ичюн яваштан янына бара, мышыкъ мени корьмейдир, деп беллей. Лякин Шарлоттанынъ къулакълары пек сезгир, о Бенълининъ адымларыны эшитип, сэры козьлерини ача да, ойле къоркъунчлы фыркъылдай, агъзындаки кескин тишлерини ойле косьтере ки, Бенъли, отю патлап, табанларына къувет бере.
Алчачыкъ къора артында эки баш къой яшай. Бенъли оларны да зиярет этип тура. Лякин къойларнынъ Бенълинен ишлери ёкъ: озьлерининъ пиченлерини ашасалар, тёшельген къуру тобан устюнде ятып кевшенсенлер, олгъан.
Бир кунь Бенъли Гульсум битаигъа тиркелип кумеске кирди. Анда бир къач тавукънен эки къавгъаджы хораз яшай. Олар Бенълини корьгенлеринен онынъ устюне атылып, бириси Бенълини тамам бурнундан чокъуды, экинджи хораз исе къанатларыны ойле шиддет иле къакъып башлады ки, Бенъли фигъан къопарып, къычырыкълады. Буны тап Джеппар деде эшитип, кумеске чапып кельди ве Гульсум битаигъа дарылды: «Кучелекни бастынъмы? Аягъынънынъ астына бакъсанъ олмаз эдими…». Битай, эбет, асылында не олгъаныны къарткъа анълатты.
Бир къач афтадан сонъ Бенъли бираз осьти, буюди, мындаки шейлерге, айванларгъа алышты, озюнинъкилерни ябанджылардан айырмагъа огренди. Бундан да гъайры, къартларнынъ буюк копеклери Герданен де достлашты.
Къартларнынъ балалары ве торунлары мусафирликке кельсе, Бенъли къувангъанындан озюне ер тапалмай, шенъ, къуванчлы сеснен афырып чапкъалай. Къаралтыда кимсе къалмайып, янъгъызлыкъта тарсыкъкъанда исе къоранынъ янына барып, тыштан кечип-кеткенлерге афыра эди. Азбаргьа ябанджылар кельгенини бильдирмектен гъайры, онынъ башкъа боюн-борджлары да бар эди. Меселя, Бенъли сабалары сыгъырларны сюрюге къадар озгъара, акъшамлары исе оларны къаршылап, авлагъа къапамагъа ярдым эте. Саба сыгъырларны озгъаргъан сонъ Джеппар деденен берабер бугъаларны отлакъкъа айдап кете, уйледе деденен берабер оларны сувармагъа бара. Бойлеликнен, о кунь бою ишнен мешгъуль ола, акъшамлары исе битайнынъ эски елеги устюнде ятып, татлы-татлы тюшлер коре. Геджелери къаралтыны, умумен къартларнынъ раатлыгъыны Герда къоруй. Къартлар Бенълиге алыштылар, атта оны севдилер. Бенъли исе бойле мераметли адамларнынъ элине насыл тюшкенини унутты биле…
… Къомшу сокъакътаки эвлернинъ биринде Назлы адлы аскъыджы бир къызчыкъ яшай эди. Онынъ ана-бабасы эр кунь саба ишке кетеджекте къызчыкълары не истегини сорай, баланынъ эр бир истегини ерине кетире эдилер. Назлы да эр сефер янъы бир шей тюшюнип чыкъара, эп янъы-янъы шейлерни сымарлай. О, тюс-сиз, чиркин бир къыз эди. Башкъа балаларнен ойнамагъа бильмей, эвде ярамай ашай, къыскъасы, исми джисмине пек келишкен бир баладыр.
Ана-баба Назлыны пек севелер, онынъ истеген шейини алып берселер, къызчыкънынъ кейфи котерилир, башкъа балалар киби шенъ, атик олур, деп беллейлер. Мына, энди 5 йылдыр ки, бойле олмасыны беклейлер.
Бир кунь саба ана-баба Назлынынъ невбеттеки сымарышыны сорадылар. Олар артыкъ ишке кечикелер, къызлары исе индемей, тек къашларыны сытып отура. Ниает, онъа Бенълини кетирип бермелерини истеди. Ана-баба къызынен бу арада тартышмамакъ ичюн бир кереден къаиль олдылар, чюнки ишке пек ашыкъа эдилер.
Иште, Назлы къыз кунь бою пейджере янында отурып, ана-бабасы Бенълини кетиреджеклерини бекледи. Ана-баба исе кунь бою Бенълини насыл этип сорап алмакъ, оны насыл этип Назлыгъа кетирип бермек акъкъында баш ёрдылар.
– Чешит тюрлю къокъла, машиналар, велосипедлер сымарлагъанына сёзюм ёкъ. Алып бердим ве алып да беририм. Амма биревнинъ копегини насыл алырсынъ? — деп ачувлана баба.
– Къызымыз Бенълини истеди. Лякин насыл Бенълини истегенини айтмады. Кель, онъа бир де-бир копекнинъ ресимини багъышлайыкъ да, бу копекнинъ ады Бенъли экен, дейик, – дие теклиф этти ана.
Олар эвлерине таба адымлар экенлер, шимди эвге копексиз кельселер, къызлары насыл фигъан къопараджагъыны, чапаланып агълайджагъыны, ич бир шей ашамайджагъыны тюшюнелер. Не япмалы?
Олар баланы экимге косьтерген эдилер. Эким, эгер къызынъыз къуванмагъа огренмесе, гъайып олур, деген эди.
Ана-баба бойле къайгъылы тюшюнджелернен эвге къайтыр экенлер, Гульсюм битайнен Джеппар деденинъ къаралтысына якъынлаштылар. Шу арада олар Бенълининъ шенъ афырувнен азбарда чапкъалагъаныны корьдилер. Баба къорагъа якъынлашып, Бенълини чагъырды. Озь адыны эшиткен кучелек къора янына чапып кельди, лякин тышта таныш олмагъан насылдыр адамлар тургъаныны корип, оларгъа бир-эки дакъкъа меракънен тикилип бакъты да, сонъ озь ишлеринен азбарнынъ тёрюне къачып кетти.
Ана-баба Бенълининъ ойнакълавыны бираз козетип тургъан сонъ, оны къартлардан сатып алмакъ къарарына кельдилер ве бойле мерамнен эв саибини чагъырдылар.
Эвден Джеппар деде чыкъты. Назлынынъ бабасы меселени анълатты, Бенълини сатын алмагъа истегенини бильдирди.
Джеппар деде оларнынъ риджасындан зияде ачувланса да, озюни тутып, незакет иле:
– Бенъли бизде яшай. Биз исе кимсени кимсеге сатмаймыз. Джанынъыз агъырмасын, амма кучелекни берип оламамыз, – дие джевапланды. Бу сёзлерден сонъ ана-бабанынъ рухтан тюшкенини, оларнынъ козьлери сёнюккенини корип, меселени башкъаджасына чезмекни теклиф этти:
– Яхшысы, къызынъызны бизге алып келинъиз. Назлы мында Бенълинен ойнар, бельки, юреги йымшар…
Ана-баба къартнынъ теклифинен разы олып, эвлерине ашыкътылар. Эвде Назлы оларны сабырсызлыкънен беклей эди, лякин ана-бабасы Бенълисиз кельгенлерини корип, окюр-окюр агълап башлады. Ана-баба Назлыны пиязлап, агълавыны токътатмагъа тырыштылар. Файда этмеди. Биринджи олып бабанынъ сабыры тюкенди: «Етер энди агълагъанынъ! Динъле! Шимди биз сеннен Джеппар деделерге барырмыз. Анда Бенълинен тойгъандже ойнарсынъ…». Назлы бабасыны динълемей, эп агълай бере. Баба чаресизликтен эллерини саллап, башкъа одагъа кирип кетти. Ана исе Назлынынъ не вакъыт тынчланаджагъыны беклеп отурмадан, оны кийиндирип башлады.
Тезден олар къартларнынъ эвинде отура эдилер. Гульсюм битай къаве пиширмеге тедарикленди, Джеппар деде исе Бенъли бу эвге насыл пейда олгъаныны икяе этип башлады. Демин къора янында тургъан адамларны таныгъан Бенъли эр ихтималгъа къаршы сет астына сокъулды.
Аскъыджы Назлы аякъкъапларыны чыкъармагъа биле истемейип, къапы янында тура, сытыкъ къашлары астындан бакъып, оданы козьден кечире. Гульсюм битай джезведеки къокъулы къавени дюльбер фильджанларгъа тёке, Джеппар деде махсус макъаснен топач шекерни парчалай. Фильджанларгъа къаве къоюлгъан сонъ «Акъшам шерифинъиз хайыр олсун. Буюрынъыз!» деп софрагъа давет эте.
Къаве софрасы башында лакъырды тарлаларда етишкен берекет, оны джыйып алмагъа кедер эткен ягъмурлар акъкъында кете. Назлынынъ анасы тосат-тосат къызына козь ташлай, къызы кене агълап, шыншыкълап башлайджагъындан сакъына. Сет астында отургъан Бенъли де кельген бу адамлардан осаллыкъ чыкъмайджагъыны анълагъан сонъ, сыгъынагъыны терк этти ве къуйругъыны ойнатып, яваштан Назлынынъ янына барды. Назлы кучелекни якъындан корип, пек тааджипленди. Кучелек керчектен де пек кучюк экен. Бенъли башта Назлынынъ аякъкъапларыны, сонъ онынъ чо-рапчыкъларыны къокълады. Сонъ башыны котерип, «Эй, бала, ананъ-бабанъ сени ойле севе, истеген шейинъни алып бере экенлер, санъа даа не етишмей?» дер киби къызнынъ козьлерине бакъты. Назлы эгилип, кучелекни элине алды, башыны сыйпады, Бенъли исе къызчыкъны миннетдарлыкънен янагъындан ялады. Кучелекнинъ охшавындан Назлы апансыздан кулюп йиберди, буны корьген анасы къуванчындан элиндеки фильджанны ерге тюшюреязды, бабасынынъ исе козьлери тап фалташ киби тёгерекленди. Ана ве баба бири-бирине маналы бакъып, йылмайдылар, ананынъ козюнден яш тамчылары тыгъырды. Эбет-эбет, бу – къуванч козьяшлары эди. Эгер бильсенъиз, аналар къувангъанындан агълай тургъанлар. Аллагъа бинъ кере шукюр! Ниает, бизим къызымыз да кулюп башлады, башкъа балалар киби, энди о да шенъликнен ойнап-чапкъалар, омюрнинъ барлыгъына къуваныр. Энъ муими, къызымызнынъ сагълыгъы тикленир!
Ана-баба, къызчыкъ ве кучелекнинъ къуванчыны четтен козетип тургъан Гульсюм битаинен Джеппар деденинъ юзьлеринде де мемнюнлик тебессюми ойнай эди.
Шу акъшамдан сонъ Назлы бу эвге эр кунь келип башлады. О, Бенълинен берабер чапыша, секирише, салынджакъта саллана, кучелекнинъ япмышларындан зевкъланып, шакъылдап куле. Назлы къарт алма терегининъ юксек далына минип, йырлап башлагъанда исе Бенъли де онъа зиль туткъан киби улуп башлай. Аджайип дуэт ола!
Акъшам устю олар бираз ёрулып, азбар къапу огюндеки отургъычкъа отура ве ана-бабанынъ иштен къайтмасыны беклейлер.
… Шимди Назлы баягъы денъишти. О энди эвельки тюссиз, чиркин, аскъыджы бир бала дегиль. Шимди о башкъа балаларнен ойнамагъа бильген, ана-бабасыны, буюклерни урьмет эткен акъыллы, дюльбер бир къызчыкътыр. Иште, Бенълининъ багъышлагъан бир тамчы къуванчы бу къадар денъишмелерге себеп олды…
Акъшамлары къартлар ёргъун алда къона башында отурып, раатланалар. Собада чытырдап янгъан атеш одагъа шырныкълыкъ бере, къартларнынъ рухуны котерген киби ола. Бойле аязлы къыш акъшамлары Гульсум битай аркъасынен собанынъ диварына таянып, аякъларыны миндерде узата ве къолуна орьме миллерини алып, торунларына чорап оре. Джеппар деде исе бурнунынъ уджуна козьлюгини къондурып, газета окъуй. Газетада язылгъан шейлерни окъугъан сайын де айретлене, де ачувлана, кимерде исе неге ачувлангъаныны Гульсум битай да бильмеси ичюн багъырып-багъырып окъуп башлай…
… Декабрьнинъ сувукъ акъшамларындан бири эди. Тышта вира къурназлангъан ель къарчыгъагъа асувлы фенернен ойнаша, бойдан-бой чектирильген тельге асувлы чамашырны ерге серильтеджек олып тырыша.
Дудакъларыны къыбырдатып газета окъуп отургъан Джеппар деденинъ къулагъына апансыздан кимнинъдир аджыныкълы инъильтиси эшитильди. «Бойле маальде ким кельди экен, аджеба?» деп тюшюнди деде ве газетасыны четке къойып, устюне зеки тоныны, башына къалпагъыны кийди де, азбаргъа чыкъты. О якъ-бу якъкъа козь ташлады — кимсе корюнмей. «Ель олса керек» деп белледи къарт ве кене эвге кирди. Урбасыны чюйге асар-асмаз инъильти текрарланды. Къартнынъ тааджипли бакъышыны абайлагъан Гульсюм битай къоджасыны тынчландырды: «Сеннен ель ойнаша, чешит тюрлю сеслер чыкъара, сени алдатып, тышарыгъа чыкъараджакъ ола…». Джеппар деде къарысынен разылашкъан киби, башыны саллап, юкъламагъа кетти.
Геджеси ель тынды. Лякин инъильтили сес кене эшитилип башлады. Буны энди Гульсум битай да эшитти ве тешкермек ичюн тёшегинден турып, азбаргъа чыкъты, чевре-четке дикъкъатнен бакъты. Шу арада козюне кучюджик бир кучелек илишти. Бойле кучюк кучелекни битай омюринде даа корьмеген эди. Кучелек томалачыкъ, къап-къара юньлю, тек табанлары бем-беяз эди. Санки дерсинъ, аякъларына беяз чорапчыкълар кийген. Айванчыкъ аджыныкълы-аджыныкълы инълегени алда башыны котерип, ялваргъан киби Гульсум битайгъа бакъа. Копечик юзюнинъ сол тарафы беяз, сагъ тарафы да къара экен. Беяз тарафындаки козьчиги комюр парчасы киби йылтырай, къара тарафындаки козю исе юнь арасындан корюнмей. Битай кучелекни элине алды. Айван дыр-дыр къалтырай эди. Битай оны эвге алып кирди, долаптан эски елегини алып, ерге тёшеди ве елек устюне кучелекни къойды, сонъ ашханеден сют кетирип, бир тепсиге тёкти де, кучелекнинъ огюне йылыштырды: «Ма, айванчыкъ, ич, азачыкъ къызынырсынъ. Ич де, юкъла! Иште, сеннен не япаджагъымызны саба тюшюнирмиз». Кучелек, битайнынъ сёзлерини анълагъан киби, сютни ичип битиргенинен елек устюнде кирпидай топланып, аман юкъугъа далды. Лякин юкъу арасында биле бирден-бирден сескенип, инълей, гуя озюнинъ агъыр яшайышына шикяетлене эди…
Танъда къартлар уянып, эр куньдекиси киби, ишке тутундылар. Къышнынъ тенбель кунеши догъгъандже артыкъ бир-эки ишни япып, сабалыкъ къавелерини ичмек ичюн эвге кирдилер.
Битай къаве пиширир экен, Джеппар дедеге маналы-маналы бакъып, оны къаралтыда янъы джан пейда олмасынен хайырлады.
Деде тааджип иле сорады:
– О да насыл янъы джан? Шимди арандан кельдим: анда бир тюрлю янъылыкъ ёкъ эди — къойлар даа къозуламай, сыгъыр балаламай…
Гульсум битай кошеде кжъусырап яткъан кучелекни косьтерди:
– Янъы джан, дегеним мына будыр. Сен тюневин акъшам азбаргъа чыкъып бакъсанъ да, кимсени абайламагъансынъ. Геджеси ель тынгъан сонъ мен де кимнинъдир инъильтисинден уяндым. Чыкъып бакъсам, мына бу мусафир кельген. Бакъ, насыл дюльбер айванчыкъ: кучюджик, томалачыкъ, устю детер-темиз…
Джеппар деде къашларыны сытты:
– Не дерсинъ сен бу адамларгъа! Озьлерининъ кучелегини бизге ташлап кеткенлер! Гуна олур, деп де къоркъмайлар…
Биз айванны къувып ёлламайджагъымызны бильгенлер, эбет, — къартнынъ сёзюне къошулды битай. – Керчектен де, бизде къалсын да…
Джеппар деде ичинден энди коньсе де, текаран сертиеджек олды: «Я, бизим бир копегимиз бар да!». Къартнынъ, иште, адети ойле, бир кереден разы ола къоймай. Ёкъ-ёкъ, асылында о пек мераметли адам, лякин… бираз ялваргъанларыны севе. Кучелек де бу аньде онынъ такъдири чезилеяткъаныны сезген киби, къартнынъ козюне ойле бакъа ки, буны корьген таш юрекли инсан биле ирир…
– Айды, къалса-къалсын, — деди Джеппар деде. – Факъат онъа келишикли бир ад тапмакъ керек.
– Бельки, адыны Барсик, деп къоярмыз?
– Ёкъ, о мышыкъ ады, келишмез. Бу исе, кучюджик олса да, копектир, — итираз бильдирди деде.
– Ойле олса, адыны «Бенъли» къояйыкъ. Юзюнде бенъи бар, коресинъми…
– Барсын, «Бенъли» олсун! Бойлеликнен, кучелек оларда къалды.
Бенъли пек ошлу олса да, лякин ильки вакъытларда пек сакът айванчыкъ эди. Гульсюм битай сабалары папийлерни къорадан чыкъарып ёллай, папийлер исе башларыны магърурлыкъ иле котерип, дос-догъру бостангъа тараф къаталакълап кетелер. Уйледе битай оларны «ути-ути-ути» деп ашкъа чагъыргъанда Бенъли де чапып келе, папийлернинъ ашы олгъан буюктен-буюк чанакъны къокълап бакъа ве «ёкъ, манъа бойле аш келишмей» деген киби юзюни чевирип, къачып кете. Догърусыны айткъанда, Бенъли бу папийлерден къоркъа да эди, чюнки олар пек чокъ эдилер. Папийлер исе Бенълининъ бары-ёкълугъыны бильмейлер, оларны тек бир шей меракъландыра: бостанда кезинмек, кунеш астында къызынып ятмакъ, бир де барып лайлы гольчикнинъ быланыкъ сувунда ялдамакъ.
Къаралтыда Шарлотта адлы, таргъыл тюслю буюк бир мышыкъ да яшай эди. Шарлотта сычан тутса, оны шу дакъкъасы ашамай, гъаниметини агъзына алып, босагъагъа келе ве миявлап башлай. Тек Гульсум битай мышыкънынъ сычан туткъаныны корьген ве «аш татлы олсун» деген сонъ сычанны ютуп ёллай. Куньдюзлери Шарлотта, дерсинъ, юкъудан айынмай. Бенъли оны яхшыджа ог-ренмек ичюн яваштан янына бара, мышыкъ мени корьмейдир, деп беллей. Лякин Шарлоттанынъ къулакълары пек сезгир, о Бенълининъ адымларыны эшитип, сэры козьлерини ача да, ойле къоркъунчлы фыркъылдай, агъзындаки кескин тишлерини ойле косьтере ки, Бенъли, отю патлап, табанларына къувет бере.
Алчачыкъ къора артында эки баш къой яшай. Бенъли оларны да зиярет этип тура. Лякин къойларнынъ Бенълинен ишлери ёкъ: озьлерининъ пиченлерини ашасалар, тёшельген къуру тобан устюнде ятып кевшенсенлер, олгъан.
Бир кунь Бенъли Гульсум битаигъа тиркелип кумеске кирди. Анда бир къач тавукънен эки къавгъаджы хораз яшай. Олар Бенълини корьгенлеринен онынъ устюне атылып, бириси Бенълини тамам бурнундан чокъуды, экинджи хораз исе къанатларыны ойле шиддет иле къакъып башлады ки, Бенъли фигъан къопарып, къычырыкълады. Буны тап Джеппар деде эшитип, кумеске чапып кельди ве Гульсум битаигъа дарылды: «Кучелекни бастынъмы? Аягъынънынъ астына бакъсанъ олмаз эдими…». Битай, эбет, асылында не олгъаныны къарткъа анълатты.
Бир къач афтадан сонъ Бенъли бираз осьти, буюди, мындаки шейлерге, айванларгъа алышты, озюнинъкилерни ябанджылардан айырмагъа огренди. Бундан да гъайры, къартларнынъ буюк копеклери Герданен де достлашты.
Къартларнынъ балалары ве торунлары мусафирликке кельсе, Бенъли къувангъанындан озюне ер тапалмай, шенъ, къуванчлы сеснен афырып чапкъалай. Къаралтыда кимсе къалмайып, янъгъызлыкъта тарсыкъкъанда исе къоранынъ янына барып, тыштан кечип-кеткенлерге афыра эди. Азбаргьа ябанджылар кельгенини бильдирмектен гъайры, онынъ башкъа боюн-борджлары да бар эди. Меселя, Бенъли сабалары сыгъырларны сюрюге къадар озгъара, акъшамлары исе оларны къаршылап, авлагъа къапамагъа ярдым эте. Саба сыгъырларны озгъаргъан сонъ Джеппар деденен берабер бугъаларны отлакъкъа айдап кете, уйледе деденен берабер оларны сувармагъа бара. Бойлеликнен, о кунь бою ишнен мешгъуль ола, акъшамлары исе битайнынъ эски елеги устюнде ятып, татлы-татлы тюшлер коре. Геджелери къаралтыны, умумен къартларнынъ раатлыгъыны Герда къоруй. Къартлар Бенълиге алыштылар, атта оны севдилер. Бенъли исе бойле мераметли адамларнынъ элине насыл тюшкенини унутты биле…
… Къомшу сокъакътаки эвлернинъ биринде Назлы адлы аскъыджы бир къызчыкъ яшай эди. Онынъ ана-бабасы эр кунь саба ишке кетеджекте къызчыкълары не истегини сорай, баланынъ эр бир истегини ерине кетире эдилер. Назлы да эр сефер янъы бир шей тюшюнип чыкъара, эп янъы-янъы шейлерни сымарлай. О, тюс-сиз, чиркин бир къыз эди. Башкъа балаларнен ойнамагъа бильмей, эвде ярамай ашай, къыскъасы, исми джисмине пек келишкен бир баладыр.
Ана-баба Назлыны пек севелер, онынъ истеген шейини алып берселер, къызчыкънынъ кейфи котерилир, башкъа балалар киби шенъ, атик олур, деп беллейлер. Мына, энди 5 йылдыр ки, бойле олмасыны беклейлер.
Бир кунь саба ана-баба Назлынынъ невбеттеки сымарышыны сорадылар. Олар артыкъ ишке кечикелер, къызлары исе индемей, тек къашларыны сытып отура. Ниает, онъа Бенълини кетирип бермелерини истеди. Ана-баба къызынен бу арада тартышмамакъ ичюн бир кереден къаиль олдылар, чюнки ишке пек ашыкъа эдилер.
Иште, Назлы къыз кунь бою пейджере янында отурып, ана-бабасы Бенълини кетиреджеклерини бекледи. Ана-баба исе кунь бою Бенълини насыл этип сорап алмакъ, оны насыл этип Назлыгъа кетирип бермек акъкъында баш ёрдылар.
– Чешит тюрлю къокъла, машиналар, велосипедлер сымарлагъанына сёзюм ёкъ. Алып бердим ве алып да беририм. Амма биревнинъ копегини насыл алырсынъ? — деп ачувлана баба.
– Къызымыз Бенълини истеди. Лякин насыл Бенълини истегенини айтмады. Кель, онъа бир де-бир копекнинъ ресимини багъышлайыкъ да, бу копекнинъ ады Бенъли экен, дейик, – дие теклиф этти ана.
Олар эвлерине таба адымлар экенлер, шимди эвге копексиз кельселер, къызлары насыл фигъан къопараджагъыны, чапаланып агълайджагъыны, ич бир шей ашамайджагъыны тюшюнелер. Не япмалы?
Олар баланы экимге косьтерген эдилер. Эким, эгер къызынъыз къуванмагъа огренмесе, гъайып олур, деген эди.
Ана-баба бойле къайгъылы тюшюнджелернен эвге къайтыр экенлер, Гульсюм битайнен Джеппар деденинъ къаралтысына якъынлаштылар. Шу арада олар Бенълининъ шенъ афырувнен азбарда чапкъалагъаныны корьдилер. Баба къорагъа якъынлашып, Бенълини чагъырды. Озь адыны эшиткен кучелек къора янына чапып кельди, лякин тышта таныш олмагъан насылдыр адамлар тургъаныны корип, оларгъа бир-эки дакъкъа меракънен тикилип бакъты да, сонъ озь ишлеринен азбарнынъ тёрюне къачып кетти.
Ана-баба Бенълининъ ойнакълавыны бираз козетип тургъан сонъ, оны къартлардан сатып алмакъ къарарына кельдилер ве бойле мерамнен эв саибини чагъырдылар.
Эвден Джеппар деде чыкъты. Назлынынъ бабасы меселени анълатты, Бенълини сатын алмагъа истегенини бильдирди.
Джеппар деде оларнынъ риджасындан зияде ачувланса да, озюни тутып, незакет иле:
– Бенъли бизде яшай. Биз исе кимсени кимсеге сатмаймыз. Джанынъыз агъырмасын, амма кучелекни берип оламамыз, – дие джевапланды. Бу сёзлерден сонъ ана-бабанынъ рухтан тюшкенини, оларнынъ козьлери сёнюккенини корип, меселени башкъаджасына чезмекни теклиф этти:
– Яхшысы, къызынъызны бизге алып келинъиз. Назлы мында Бенълинен ойнар, бельки, юреги йымшар…
Ана-баба къартнынъ теклифинен разы олып, эвлерине ашыкътылар. Эвде Назлы оларны сабырсызлыкънен беклей эди, лякин ана-бабасы Бенълисиз кельгенлерини корип, окюр-окюр агълап башлады. Ана-баба Назлыны пиязлап, агълавыны токътатмагъа тырыштылар. Файда этмеди. Биринджи олып бабанынъ сабыры тюкенди: «Етер энди агълагъанынъ! Динъле! Шимди биз сеннен Джеппар деделерге барырмыз. Анда Бенълинен тойгъандже ойнарсынъ…». Назлы бабасыны динълемей, эп агълай бере. Баба чаресизликтен эллерини саллап, башкъа одагъа кирип кетти. Ана исе Назлынынъ не вакъыт тынчланаджагъыны беклеп отурмадан, оны кийиндирип башлады.
Тезден олар къартларнынъ эвинде отура эдилер. Гульсюм битай къаве пиширмеге тедарикленди, Джеппар деде исе Бенъли бу эвге насыл пейда олгъаныны икяе этип башлады. Демин къора янында тургъан адамларны таныгъан Бенъли эр ихтималгъа къаршы сет астына сокъулды.
Аскъыджы Назлы аякъкъапларыны чыкъармагъа биле истемейип, къапы янында тура, сытыкъ къашлары астындан бакъып, оданы козьден кечире. Гульсюм битай джезведеки къокъулы къавени дюльбер фильджанларгъа тёке, Джеппар деде махсус макъаснен топач шекерни парчалай. Фильджанларгъа къаве къоюлгъан сонъ «Акъшам шерифинъиз хайыр олсун. Буюрынъыз!» деп софрагъа давет эте.
Къаве софрасы башында лакъырды тарлаларда етишкен берекет, оны джыйып алмагъа кедер эткен ягъмурлар акъкъында кете. Назлынынъ анасы тосат-тосат къызына козь ташлай, къызы кене агълап, шыншыкълап башлайджагъындан сакъына. Сет астында отургъан Бенъли де кельген бу адамлардан осаллыкъ чыкъмайджагъыны анълагъан сонъ, сыгъынагъыны терк этти ве къуйругъыны ойнатып, яваштан Назлынынъ янына барды. Назлы кучелекни якъындан корип, пек тааджипленди. Кучелек керчектен де пек кучюк экен. Бенъли башта Назлынынъ аякъкъапларыны, сонъ онынъ чо-рапчыкъларыны къокълады. Сонъ башыны котерип, «Эй, бала, ананъ-бабанъ сени ойле севе, истеген шейинъни алып бере экенлер, санъа даа не етишмей?» дер киби къызнынъ козьлерине бакъты. Назлы эгилип, кучелекни элине алды, башыны сыйпады, Бенъли исе къызчыкъны миннетдарлыкънен янагъындан ялады. Кучелекнинъ охшавындан Назлы апансыздан кулюп йиберди, буны корьген анасы къуванчындан элиндеки фильджанны ерге тюшюреязды, бабасынынъ исе козьлери тап фалташ киби тёгерекленди. Ана ве баба бири-бирине маналы бакъып, йылмайдылар, ананынъ козюнден яш тамчылары тыгъырды. Эбет-эбет, бу – къуванч козьяшлары эди. Эгер бильсенъиз, аналар къувангъанындан агълай тургъанлар. Аллагъа бинъ кере шукюр! Ниает, бизим къызымыз да кулюп башлады, башкъа балалар киби, энди о да шенъликнен ойнап-чапкъалар, омюрнинъ барлыгъына къуваныр. Энъ муими, къызымызнынъ сагълыгъы тикленир!
Ана-баба, къызчыкъ ве кучелекнинъ къуванчыны четтен козетип тургъан Гульсюм битаинен Джеппар деденинъ юзьлеринде де мемнюнлик тебессюми ойнай эди.
Шу акъшамдан сонъ Назлы бу эвге эр кунь келип башлады. О, Бенълинен берабер чапыша, секирише, салынджакъта саллана, кучелекнинъ япмышларындан зевкъланып, шакъылдап куле. Назлы къарт алма терегининъ юксек далына минип, йырлап башлагъанда исе Бенъли де онъа зиль туткъан киби улуп башлай. Аджайип дуэт ола!
Акъшам устю олар бираз ёрулып, азбар къапу огюндеки отургъычкъа отура ве ана-бабанынъ иштен къайтмасыны беклейлер.
… Шимди Назлы баягъы денъишти. О энди эвельки тюссиз, чиркин, аскъыджы бир бала дегиль. Шимди о башкъа балаларнен ойнамагъа бильген, ана-бабасыны, буюклерни урьмет эткен акъыллы, дюльбер бир къызчыкътыр. Иште, Бенълининъ багъышлагъан бир тамчы къуванчы бу къадар денъишмелерге себеп олды…
You have read 1 text from Crimean Tatar literature.