Ural Batır

Ural
batır. 1-se bülek

Yänbirze
qart menän Yänbikä qarsıq bulğanı, ölkän
uldarı Şülgändeñ ata hüzen totmağanı,
äsä hüze yoqmağanı; Samrau qızı Homayzıñ
aqqoş bulıp totolğanı, yänä qotolğanı

Boron-boron
borondan,

Keşe-mazar kilmägän,

Kilep
ayaq basmağan,

Ul tirälä qoro yır

Barlığın
his kem belmägän,

Dürt yağın diñgez
uratqan

Bulğan, ti, ber urın.

Unda
bulğan, ti, boron,

Yänbirze
tigän qart menän

Yänbikä tigän ber
qarsıq

Qayza barha, ularğa

Ul
urında yul asıq.

Bıl qart menän bıl
qarsıq

Qayzan bında kileüyen,

Ata-äsä,
yır-hıuı

Qayza torop qalıuın

Üzzäre
lä onotqan, ti;

İkäüzän-ikäü şul
yırzä

Başlap ğümer itkän, ti.

Tora-bara
ul ikäü

İke ullı bulıp kitkän,
ti:

Şülgän bulğan oloho,

Ural bulğan
kesehe;

Bütän keşe kürmäyse,

Tik
yäşägän dürtehe.

Donya-mazar
yıymağan,

Qaşıq-ayaq totmağan,

Qazan
asıp, ut yağıp,

Ular donya
kötmägän.

Auırıu-hızlau kürmägän,

Ülem
barın belmägän,

Barlıq nämägä
ülem

Üzebez,
tip hanağan,

Hunarza at menmägän,

Qulğa
hazaq totmağan;

Menärenä –
arıslandı,

Balığına – surtandı,

Qoşqa
söygän şoñqarzı,

Qan hurırğa hölöktö

Üz
iştäre yahağan.

Bik borondan
bulğanmı,

Yänbirze üze qılğanmı,

Bara-tora
şul yırzä

Yola bulıp kitkänme,

Yırtqıs
yänlek tottonihä,

Yänlek irkäk
buldınihä,

İrle-bisäle ikäühe

Başın
säynäp aşağan,

Şülgän menän Uralğa,

Ete
menän arıslanğa,

Şoñqar menän
surtanğa

Bütän hanın taşlağan;

Yırtqıs
yänlekte totha,

Yänlek orğası
bulha,

İrle-bisä ikäühe

Yörägene
haylağan.

Ülän yımşär yän totha,

Qara
hölök qazağan,

Hölögönän hurzırıp,

Qandı
hıuhın yahağan.

Bala üsep yıtkänse,

Üze
yänlek totqansı,

Baş-yöräkte
aşauzan,

Hıuhınğa qan eseüzän

Ulandarın
tıyğandar,

His yaramay, tigändär.

Ay
üsähen kön üsep,

Balaları is
belep,

Şülgänenä un ike,

Uralına
un tulıp,

Berehe, arıslan menäm,
tip,

Berehe, şoñqar söyäm, tip,

Mazahına
teygän huñ,

İke ulına Yänbirze

Töşöndöröp
birgän, ti.

İkegez zä – balamhız,

Küzebezzeñ
qaramhız,

Teşär sağığız ütmägän,

Bıuınığız
qatmağan;

Qulğa suqmar totorğa,

Qoşqa
şoñqar söyörgä,

Äle arıslan
menergä

Mizgelegez yıtmägän.

Min
ni birhäm, aşağız,

Min ni quşham,
eşlägez:

Künegergä hıbayğa –

Ana,
bolan menegez,

Sıyırsıqtıñ
tubına

Yağılbayzı söyögöz;

Hıuhahağız
uyında,

Ana, aq hıu esegez,

Qabırsaqqa
tultırğan

Qandan auız tartığız,
–

Tip
bılarğa tağı la

Yola öyrätep quyğan,
ti.

Qan eseüzän balaların

Tağı ber
qat tıyğan, ti.

Berzän-ber kön
yıtkändä,

Qart menän qarsıq ikäü

Au
aularğa kitkändä,

Şülgän, Ural
ikäüläp

Torlaqta aulaq qalğanda

Ataları
kitkän huñ,

Baytaq vaqıt ütkän huñ,

İke
bala höyläşep,

Aşauzan hüz asqan da,
–

Şülgän
uylap torğan da,

Qan eseüzän atahı

Nıq
tıyğanın belhä lä,

– Esä kürmäñ, –
tihä lä,

Şülgän, Uraldı dimläp,

Oşolay
tip äytkän, ti:

– Yände qıyıp
hunarlau

Qomarlı eş bulmaha,

Hıuhağanda
qan eseü

Tämle nämä bulmaha,

Atamdar
yoqo qaldırıp,

Kön dä ikäü
qayğırıp,

Ayaq-qulın taldırıp,

Bezze
öyzä qaldırıp,

Yörömäs ine hunar,
tip,

Ural, äyzä, bulmaha,

Qabırsaqtı
asayıq,

Här berenän az-azlap,

Berär
tamsı esäyık, –

Qandıñ
tämen beläyık.







–
Atam hüzen totamın,

Min ul qandı
yotmamın.

Yıget bulıp yıtmäyse,

Töp
yolanı belmäyse,

İl gizep ber
yörömäyse,

Isınlap ta donyala

Ülem
yuğın kürmäyse,

Suqmar alıp qulıma,

His
ber yände huqmamın,

Hölök hurğan
qandı min

Qabırsaqtan yotmamın.







–
Keşene yıner ülemdeñ

Bında kilep
sıqmasın,

Bezze kilep tapmasın

Atam
höyläp birze bit;

– Barı yängä bez –
ülem, –

Tip
tağı la äytte bit!

İnde nizän
örkähen,

Qan eseüzän qurqahıñ?







–
Tilberlektä, tizlektä,

Köslölöktä,
zurlıqta,

Tüzemlektä, haqlıqta,

Hizgerlektä
köndöz zä,

Töndä yoqlap yatqanda,

Arıslan,
bolan, qaplanı,

Ayıuı, tağı bütäne
–

Ular
bezzän kämme ni?

Taşqa huğılıp
toyağı,

Ülän törtölöp ayağı

His ber
saqta aqhamay;

Yäyge eselä ös
halmay,

Iraşqıla tun keymäy;

Beräy
yängä uqtalha,

Ber zä suqmar
yökmämäy;

Qoşqa şoñqar söyörgä,

Surtan
arbap balıqqa,

Et höslätep
yänlekkä,

Şoñqar, etkä, arıslanğa,

Ömöt
bäyläp surtanğa,

Hunarında
intekmäy;

Teş-tırnağı – qoralı,

Üz
qulında teläge,

Ber zä talmay
beläge,

His azamay yöräge

Yäşäp
kilgän qaplanı,

Yulbarısı, arıslanı

Şulay
batır bulha la,

Barınıñ qoton alha
la,

Ayağın bäyläp alğan huñ,

Muyınına
bısaq halğan huñ,

İke küze yäşlänep,

Yöräge
huğa tügelme?

Atam bezgä höylägän,

Bez
äle his kürmägän,

Bezzeñ yırzä
bulmağan,

– Yauız ülem – keşe,
tip,

Uylamayzar, tiheñme?

Sabağına
– surtanı,

Yomranına – käzäne,

Quyanına
– tölköhö, –

Barıhın
tezep uylahañ:

Köshözönä – köslöhö

Ülem
bula tügelme?

Ülemdän qurqıp
yaldımğa

Sumıp yatqan balıqtıñ,

Qayala
sır-sır kileşep,

Örköp osqan
qoş-qorttoñ

Totop, başın säynägän,

Yörägen
yarıp aşağan,

Köshöz hanap barıhın,

Aulap,
qomarın asqan,

Yamandarzıñ yamanı,

Şul
yolanı tabıusı,

Yırzä ülem säseüse
–

Oşo
tirälä bez dürtäü

Bulabız huñ
tügelme?

– Ülemdeñ in yauızı,

Bulğan
yände qıyıusı, –

Tip,
barıhı uylaşıp,

Bezze ülem hanaşıp;

Suqmar
itep tırnağın,

Şoñqar itep yörägen,

Bötähe
bergä tuplanıp,

Bergä kilep
uqtalıp.

Bezzeñ öskä taşlanha,
–

Atayım
bezgä höylägän,

Bez äle his kürmägän

Ülem
şunda bezzeñ dä

Küz aldında basmasmı?
–

Tigän
hüzze işetkäs,

Şülgän ber az
uylağan,

Şulay za ul üz hüzen

Uğa
qarap quymağan, –

Qabırsaqtan
az-azlap

Qandı hemerep eskän,
ti,

Atahına äytmäskä

Uraldan hüz
alğan, ti.

Küp yän totop, hunarzan

Ata-äsähe
qaytqan, ti.

Yola buyınsa, kümäkläp,

Tabın
qorop dürtäüläp,

Barı yände
botarlap,

Bılar aşqa ultırğan.

Aşağanda
uylanıp,

Ural bılay tigän, ti:

–
Atay, bına bıl yände –

Qasıp
hinän, bosha la,

Yän ayamay qasha
la,

His qotqarmay totqanhıñ,

Muyınına
bısaq halğanhıñ.

Bezze şulay beräy
yän

Kilep ezläp tapmasmı,

Bezgä
lä bısaq halmasmı?







–
Könö bötör här yängä

Bez üleme
bulabız;

Qayza ğına qasha la,

Qaya,
şırğa bosha la,

Bez ularzı
tababız,

Boğazına bısaq halabız.

Keşene
totop aşarlıq,

Uğa bısaq halırlıq

Bında
ber yän tıumağan,

Bezze totop
huyırlıq

Ülem bında bulmağan.

Boron
bez tıuğan yırzä,

Atayzar torğan
yırzä

Ülem bula torğaynı,

Bik kübehe
yäştän ük

Yatıp ülä torğaynı.

Unda
deyıü kilgän huñ,

Küp keşene
ülterep,

Deyıü aşap kitkän huñ;

Yırzen
östön hıu qaplap,

Qoro yıre bötkän
huñ;

Qasqan-bosqan keşelär

Ul
tiränän kitkän huñ,

Ülemgä iş
qalmanı,

Eşlärgä eş bulmanı.

Qasqan
keşe barzır, tip,

Küräheñ, uylap
tormanı:

Äsäñ menän bez qasıp

Kitkände
ul kürmäne.

Bında keşe bulmağan,

Beräü
ayaq basmağan,

Şuğa Ülem bıl yırze

Kilep
ezläp tapmağan.

Bez kilgändä, bında
äle

Yänlektär zä äz ine,

Yıre lä
yünläp kipmägän,

Vaq-vaq küllek, haz
ine.







Atay,
Ülemde ezlähäñ,

Unı tabıp bulamı,

Tap
kilterep totqan huñ

Başına yıtep
bulamı?







Ülem
tigän yauız ul,

Küzgä his tä
kürenmäy,

Kilgäne his tä belenmäy

Yäşäy
torğan yanuar ul.

Uğa tik ber sara
bar:

Deyıü batşa yırendä

Äytälär,
ber şişmä bar.

Şunan hıu eshä keşe,

His
tä ülmäy yäşäy, ti,

Ülemgä bireşmäy,
ti,

tip,
Ülem turahında höylägän dä, aşap bötkäs,
qabırsaqtarzı kilterep, qan esergä
bulğan. Yänbirze qart, qabırsaqtarzıñ
büskärgänen kürep, ulandarınan qandı
kem eskänen qısıp horay başlağan. Şülgän,
beräü zä esmäne, tip aldağan. Yänbirze
qart huyıl tayaq alıp, balaların
almaş-tilmäş hıptırırğa totonğan. Ural
şunda la ağahın qızğanıp äytmäy seräşhä
lä, Şülgän tüzmägän, üz ğäyıben höyläp
birgän. Yänbirze qart tağı la östäp
huqqılay başlağas, Ural atahınıñ qulınan
totqan da, bılay tigän, ti:

Ataqayım,
uylası,

Qulıñdağı huyılğa

Küz
yügertep qarası.

Bıl huyıl da yäş
bulğan.

Qabığınan ärselgän,

Bökhäñ,
şartlap hınırzay

Qıu tayaqqa
äüyerelgän.

Hin kismästän boronda,

Üskänendä
urmanda,

Yıläs yıldär yalbırzap,

Yapraqtarı
yılberzäp

Torğan ağas bulğandır.

Bal
qorttarı, qoştarı

Almaş-tilmäş
qunğandır.

Qoştar qunıp hayrağan,

Oya
qorop yäşägän,

Botaqtarın haylağan

Asıl
ağas bulğandır.

İmsäk imgän
balalay

Tamırzarın tarbaytıp

Yır
dımını imgänder.

Tamırınan
aqtarğas,

Botağını botağas,

Balğañ
bulğan taşınday,

Qoşqa söyör
şoñqarzay,

Balıq totor surtanday,

Qan
hurıusı hölöktäy,

Yänlek aular
kösöktäy

Huqqıñ bulğan tügelme?

Mañlay
tiren hıpırtıp,

Küp yıl ğümer
uzzırıp,

Yır östöndä tapmağan,

Tösön
kürep belmägän,

Yörägeñ his tatmağan

Ülem
tigän yauızdıñ,

Tağı huqhañ balañdı,

Üz
torlağıñ esendä,

Balalarıñ östöndä,
–

Köshözzärgä
köslönän,

Balalarğa atanan

Kilgänene
kürergä

Äzerländeñ tügelme?

Bögön
ağamdı ülterhäñ,

İrtän mine
ülterhäñ,

Yañğız torop qalğan
huñ,

Qartlıq basıp alğan huñ,

Bököräyıp,
tatarğap,

Arıslanına menalmay,

Hunarına
sığalmay,

Şoñqarıñdı söyä almay,

Ularğa
yım birä almay;

Arıslanıñ da, kösök
tä,

Şoñqarıñ da, hölök tä, –

Barıhı
asqa tilmerep,

Küzenä qan hauzırıp,

As
zarıqqan arıslanıñ,

Bäyzä torop
ucarıp,

Asıuınan uqtalıp,

Bileñ
bögöp, üzeñde

Boton-botsa
botarlap

Bırağıtha ber saqta,

Ülem
tigän yauızdı

Qarşılarğa
torlaqta,

Atay, tura kilmäsme? –

tigän
hüzen işetkäs, Yänbirze qart Şülgände
tuqmauzan tuqtağan. – Ülemdeñ küzgä
kürenmäy kileüye lä bar; şul Ülem kilgänder,
mine şul qotortalır; şulay za Ülemde
beräyhe kürmäy bulmas, yänlek, qoş-qortto
yıyzırıp horaşırğa käräk, – tip uylağan
da, şularzı saqırğan, ti. Ural, yıyılğan
yänlekkä, qoş-qortqa qarap, bılay tigän,
ti:

Ülem
tigän yauızdıñ

Törön hanap beläyık,

Köslö
köshözzö yıygän

Yolanı bez
özäyık.

Arabızzan, hanahaq,

Här
nögärze qarahaq:

Qan da esmäy, it
yıymäy,

Beräüzeñ yäşen qoymay, –

Qaynıhı
tamır aşap,

Qaynıhı ülän yımşäp,

Haman
ğümer itkänen,

Yırtqıstarğa yım
ösön

Balahın ürsetkänen

Barığız
za beläler.

Ularğa Ülem yat tügel,

Qan
hurğan, it yıygän –

Berehe
lä dus tügel.

Yırtqıslıqtı
bötöräyık,

Yañğız qalğan Ülemde

Bergä
ezläp ülteräyık! –

Tigän
hüzgä yırtqıstar,

Ularğa quşılıp
Şülgän dä, –

Barıhı
qarşı kilgän ti,

Törlö hüzzär bulğan,
ti.







–
Min Ülemde tabıuzan

Ber zä qurqıp
tormayım,

Ämmä totop bireügä

His
qasan da künmäyım.

Qart bulham da,
bıl eştän

Min ber üzem baş tartam.

Tağı
östäp şunı äytäm:

Kösö yıtkän köshözgä

His
hunarlıq qılmaha;

Äsänän tıuğan beräü
zä

Bıl donyala ülmähä;

Yır uttarı,
ağastar

Zañına buyhonmaha;

Üz
mizgele yıtkändä,

Közgö qırau
töşkändä,

Yäşellek his bötmähä,
–

Unan
bezgä ni fayza?

Quyan hımaq, här
yänlek

Yılğa ike-ös tüllähä,

Töndä
yöröp, yäşeldeñ

Barıhın da utlaha,

Bütän
yändär qañğırıp,

Aşarına tapmaha;

Öyör-öyör
tup bulıp,

Qaz, öyräge, aqqoşo,

Şıbır-şıbır
qoyonop,

Hıu östönä qaplanha;

Ğümerem
buşqa uza, tip,

Yarım buşqa tuza,
tip,

His ber yılğa aqmaha;

Yırzä
şunday yola, tip:

Qoyonorzar, eserzär
–

Bezgä
tınğı birmästär, –

Tip,
şişmälär sıqmaha,

Yırzäge hıu tonsoha,
–

Şul
saqta bez nişlärbez?

Yımde qayzan
ezlärbez,

Hıuzı qayzan eserbez?

Başım
halıp, yau asıp,

Küp sağında
talpınıp,

Aslıq, tarlıq kürhäm dä,

Küp
zarığıp yöröhäm dä,

Min qan esmäy, it
yıymäy,

Üläkhäneñ küz mayın

Ös köndä
ber soqomay,

His donyala tora
almam.

Ülemde ezläp tabırğa

Min
hüzemde birä almam,







–
Ülemdän qurqır yän bulha,

Qotolorğa
yul ezlär,

Tül yäyırgä uylaha,

İlde
gizep yay ezlär,

Hayısqan äytkän
hüzzärze

Yulbarıs ta, qaplan da,

Büre,
burhıq, arıslan da,

Tipkes-özgös
qoştar za,

Qarpır balıq – surtan da,
–

Bötä
yırtqıs hup kürgän.

Ülän yımşär
hayuandar,

Torna, öyräk, qır
qazzar,

Tuğazaq menän sel, qorzar

Bala
sığarıp, tül yäyıp,

Balaları qoş
bulıp,

Üz aldına osqansı,

Yäy
mizgele uzğansı,

Şır urmanlıq
ezlärgä,

Baymanlıqta tüllärgä, –

Tip
barıhı uylağan.

Qoralayı, bolanı,

Qızıl
sikä quyanı,

Ayağına mahayıp,

Ber
auız hüz äytmägän.

Turğay, maysıl,
sıyırsıq,

Säükä, qarğa, buz
säpsek,

Mır-mazarzı aşağas,

Hüz
äytergä oyalğan.

Käkük tağı: – Oyam
yuq,

Balam tigän qayğım yuq:

Bala –
bauırım, tigändär,

Bala ösön köygändär

Ni
telähä, – miñä şul, –

Tip,
urtağa halğan, ti.

Barıhı törlösä
höyläp,

Törlöhö törlö uylap,

His
berlekkä kilmäyse,

Qırqa ber uy
äytmäyse,

Tarqalışta qalğan, ti...

Qart
bınan huñ hiskängän.

Yañğız auğa
sığırğa

Bınan arı şiklängän.

Berzän-ber
kön dürtäüläp,

Bılar auğa kitkän,
ti,

Küp yırzärze ütkän, ti;

Küp yän
alıp, şatlanıp,

Auzan bılar qaytqan,
ti.

Aulap alğan qoştarzıñ

Arahında
ber aqqoş,

Ayaqtarın bäylägäs,

Başın
qırqıp taşlarğa

Babay bısaq
qayrağas,

Qanlı yäşen tükkän, ti,

Üz
zarını äytkän, ti:

– İl kürergä sıqtım
min,

Yır qoşonan tügelmen, –

Yäşäy
torğan ilem bar,

İlhez yıtem tügelmen.

Yırzä
his kem tıumastan,

Beräü ayaq
basmastan,

Quş bulırğa yär ezläp,

Yırzä
his kem tapmağas,

Bütän yändän
haylarğa

Beräühen tiñ kürmägäs,
–

Kükkä
osop yär ezläp,

Ayzı, Qoyaştı küzläp,

Üzenä
yär haylağan,

İkehen dä arbağan,

Bar
qoştarğa baş bulğan,

Samrau atlı atam
bar.

İke balahı bulğan,

Balahı la,
üze lä

His auırıu kürmägän,

His
beräühe ülmägän.

Äle lä batşa
atayım,

Yıbäregez hez mine,

Üz ilemä
qaytayım.

Mine bülep aşap ta,

Säynäp
mine yotop ta,

Barıber aş bulıp
heñmämen;

His aş bulıp heñmämen;

Yänşişmänän
hıu alıp,

Äsäm tänem yıuzırğan.

Üz
nurına huğarğan

Barığızğa bildäle

Qoyaş
tigän äsäm bar.

Yıbäregez hez mine,

Atam
barıber tabır ul,

Kilep yaulap alır
ul.

Samrau
tigän batşanıñ

Homay tigän qızımın;

Altın
säsem tarqaham,

Nurğa ilde kümämen:

Köndöz
yırgä nur hibäm,

Kisen ayğa nur
biräm;

Yıbäregez hez mine,

İlemä
min qaytayım;

Yänşişmäneñ hıu
yulın

Hezgä äytep kitäyım, –

tigän
hüzze işetkäs, Yänbirze qart menän
Yänbikä qarsıq uldarına käñäş itkändär.
Şülgän Homay qoşto aşau yağında,Ural
qotqarıu yağında bulıp, ızğış kitkän.
Ural qoşto Şülgängä birmäy tartıp alğan
da sitkäräk iltep quyğan. – Qayğırma,
häzer tamaqlanam da üzeñde ata-äsäñä
iltep tapşıram! tip, ataları yanına kilep
ultırğan. Bılar aşarğa ultırğas,qoş hau
qanatın helekkän, – ös qauırhını töşkän.
Şularzı hınğan qanatınan sıqqan qanğa
buyap, yırgä taşlağan ikän, – ös aqqoş
kilep, qızzı kütärep alıp kitkän. Yänbirze
qarttar Yänşişmäneñ yulın horaşa almay
qalıuzarına ükengän. Qart şunda uq
Şülgän menän Uralğa, qoştar qarap osqan
yaqqa taban küz yazmay kitergä, arttarınan
küzätep barıp, Yänşişmäneñ urının
tabırğa, ägär yulda Ülem osraha, başın
qırqıp alıp qaytırğa quşqan. İke ulın
ike arıslanğa menderep ozatqan, ti.

Uraldıñ
Qatil batşanı qıyratıp dan alğanı;
halıqtı irekkä sığarğanı

Ural,
Şülgän ikäüläp,

Kön-tönön, ay-yıl
hanap,

Tau artılıp, hıu kisep,

Qara
urmandar ütep,

Haman alğa kitkän,
ti.

Bara torğas, ber zaman

Ber
yılğanıñ sitendä,

Ber zur ağas
töböndä,

Zur
tayağı qulında

Aq haqallı ber
qartqa

Bılar barıp yıtkän, ti,

Barıp
säläm birgän, ti.

Qart qarşı alğan,
ti,

Yul başını bılarzıñ

Qart ta
horaşıp belgän, ti.

Üz uyzarın bılar
za

Qartqa höyläp birgän, ti.

Qart
uylanıp torğan da,

Haqalını
hıpırıp,

Bılarğa küz yörötöp,

İke
yuldı kürhätep,

Bılay tiyep äytkän,
ti:



– Bına hezgä ike yul:

Hulğa
kithäñ, yul buyı –

Uyın-kölkö
tön buyı,

Qayğı-etlek kürmäyse,

Barlığın
da belmäyse,

Rähät yäşäy baymanda;

Büre,
harıq yalanda,

Tölkö, tauıq urmanda

Bergä
yäşäp, dus bulıp,

Samrau qoşqa baş
eyıp,

Qan da esmäy, it yıymäy,

His
Ülemgä yul quymay

Yäşäp kilgän ber il
bar;

Yaqşılıqqa yaqşılıq

Qıla torğan
yola bar.

Uñğa kithäñ, yul buyı
–

İlau-hıqtau
yıl buyı;

Yauızlıqta dan alğan,

Batşahınan,
başqahınan

Qayğı, etlek küreüse,

Qanlı
yäşen tügeüse

Qatil batşa ile
bar;

Tau-tau keşe höyäge,

Qanğa
batqan yıre bar.

Qarttan bını
işetkäs,

Yuldar serene beleşkäs,

Ural,
Şülgän ikäühe

Şunan şıbağa totoşqan,

Yul
bülergä uylaşqan,

Üz arahı
höyläşkän:

Hulğa kiteü – Uralğa,

Unğa
kiteü – Şülgängä

Şıbağalı yul
bulğan.

Şülgän bığa künmägän:

Min
uzaman äle, – tip,

Min baramın hulğa,
– tip,

Üzenä huldı haylağan,

Üz
tigänsä daulağan:

Ural küngän uñ
yaqqa,

Şülgän kitkän hul yaqqa.



Ural
uñğa kitkän huñ,

Ozon yulğa töşkän
huñ,

Küp hıuzarzı kiskän, ti,

Küp
tauzarzı aşqan, ti;

Bara torğas, ber
tauzıñ

İtägenä yıtkän, ti.

Büre
talap, özgöläp,

Hırzay qanğa
tuzğanday

Telgelängän arqahı,

Ayırılğan
yılkähe;

Süplek tipkän tauıqtay,

Qul-ayağı
yarılğan;

Tamır aşap, yır qazıp,

Auız-bite
qarayğan;

Qırau huqqan üländäy,

Yözö-tösö
harğayğan;

Sutlap yunğan ağastay,

Baltır
ite hulığan;

Bire uñalğan ağastay,

Yılek
başı surayğan

Ber qarsıqqa
hırışqan;

Köngä yanğan tändären,

Şırt
qaplağan sästären,

Huplap yunğan
ağastay,

Baltır ite, belägen,

Auza
tuyğan qıyğırzay,

Käpäyıp torğan
kükrägen,

Quğa aşa yılmıldap

Torğan
küldäy küzzären,

Bal qortonday
ıqtımat

Neskä hılıu bildären,
–

Oyalıpmı,
qurqıpmı, –

Qarsıqqa
hırışıp mataşqan

Ber hılıu qızıqayğa

Ural
barıp tap bulğan.

Ural yaqın barğan,
ti,

– Qurqmağız, tip äytkän, – ti.

Min
kilämen yıraqtan,

Üzem tıuğan
torlaqtan,

Bala inem kitkändä,

Küp
ildärze ütkändä;

Min keşegä
teymämen,

Unıñ qanın qoymamın;

Ülem
tigän yauızdı

Ülterergä uylaymın;

Äyzä,
yaqın kilegez,

İl häldären höylägez,
–

Tigäs,
bılar yılmayğan,

Urınınan
quzğalğan.

Tuzğan sästären äbey

Qolağına
qıstırıp,

Urınınan quzğalıp,

Ber
az küzen zuraytıp,

Azıraq buyın
turaytıp,

Bılay tiyep äytkän, ti:

Yıraq
ildän ikänheñ,

İzge uyza kilgänheñ.

Ay
yıgetem, belhäñ hin,

Bezzeñ ildä bulhañ
hin,

Qatil batşa eşlägän

Eştärene
kürhäñ hin;

Auırıu-hızlau kürmäyse,

Ülem
başqa kilmäyse,

Qatın-qızzı,
ir-attı,

Ayırmastan yäş-qarttı,

Qul-ayağın
bäylätep,

Arıuzarın haylatıp,

Yıl
da ber qat yıyzıra,

Harayına aldıra;

Qızı
haylay yıgeten,

Üze haylay
qız-qırqın,

Qalğandarın tağı la

Yarandarı
qarayzar,

Üzzärenä
haylayzar;

Bütändären ayamay,

Qanlı
yäşkä qaramay,

Terelätä, hau köygä

Qızın
külgä haldıra,

İren utqa yandıra;

Atahı
ösön, üze ösön,

Yarandarı danı ösön,

Üze
tıuğan könö ösön,

Yıl da ber qat Täñre
ösön

Qanlı qorban uzzıra.

Bına min
dä – un bala

Kürgän äsä donyala.

Dürtehen
haylap aldılar,

Bişehen hıuğa
haldılar.

Qartım, yöräge hızlağas,

Tuğız
bala yuğalğas,

Qarap torop
tüzmäne,

Nişlärene hizmäne:

Yän
asıuzan uqtalıp,

Balaların qızğanıp,

Ber
yaranğa ıntıldı,

Bahırqayım şul
köndö,

Küz aldında ükhetep,

Tereläy
yırgä kümelde.

Kinyä balam qalğaynı,

Ber
yaranı kilgäyne,

Alam üzen, – tigäyne
–

Bala
bauır bulğanğa,

Alıp qastım
urmanğa.

Mindäy balalı äsä,

Qasqan
ir-at küp bında,

Barıhı la qan
ilap,

Yöröy qasıp urmanda.

Yıget,
izge ikänheñ,

Yaqşı uyza kilgänheñ,

Arı
barma, qayt kire,

Qanlı yırgä
kilgänheñ,

Yauız ilgä kilgänheñ.



–
Hıuzar kisep, tau aşıp,

Küp yıl buyı
kilgänmen,

Küp yuldarzı uzğanmın;

Küz
yäşergän Ülemde

Ezläp bında,
tapmaham,

Başın sabıp özmähäm,

Äytkänemä
yıtmähäm,

Unı yırzän yıymaham,

Ural
bulıp yörömämen! –

Tigän
hüzen äytkän dä,

– Hau bulığız, –
tigän dä,

Arıslanına mengän dä

Qatil
batşa yortona

Ural qarap kitkän,
ti;

Ber nisä kön ütkän ti,

Şunday
yırgä yıtkän ti:

Ber äsänän tıuğanday,

Ber
tös keyım keygändäy,

Barıhı la
şäp-şärä

Törköm halıq yıyılğan,

Allı-artlı
tezelgän,

İrzär, qızzar ayırılıp,

Uram-uram
quyılğan.

Yarandarı törtköläp,

Tigezhezen
tigezläp,

Qamsılap ta huqqılap

Yöröhä
lä, hüz äytmäy,

Tel dä qıbırzata
almay

Torğan halıqqa barğan,

Mayzanğa
bıl küz halğan.

Bıl törkömdän
sittäräk,

Un biş azım qırzaraq,

Küzen-başın
şämärtep,

Yöräktären hıqtatıp;

Balaları
qurqışıp,

Imlap qına höyläşep,

Qayğırışıp,
ilaşıp

Torğan ata-äsälär

Yanına
barıp tuqtağan,

Häl-ähüälen horağan,

Üz
telägen höylägän.

Ural hüzen
barıhı

Yotonoşop tıñlağan,

Arahınan
ber qartı

Oşolay tip höylägän:



–
Yıget, hineñ tös-başıñ,

Aptıraşlı
qaraşın,

Arıslan menep kileşeñ

Sit
bulırzay kürenä.

Bezzeñ ildä batşa
bar,

Yaranınan türä bar;

Bına bıl
halıq esendä

Törlö ırıuzan keşe
bar.

Här yıl batşa tıuğan kön

Ata-äsähe
haqı ösön

Batşa tıuğas, hıu alıp,

Yıuğan
qoyoho ösön

Qorban birer yola
bar.

Batşanıñ tıu bizäge –

Qara
qozğon qoşo bar,

Şul qoştarzı yıl
hayın

Hıylay torğan könö bar.

Ana,
yıget, kürämheñ,

Ul qoştarzı
belämheñ,

Kilep tauğa qunğandar,

Yım
bulırın belgändär.

Qoyoğa qızzar
halğan huñ,

Qızzar şunda ülgän
huñ,

Barıhın alıp qoyonan

Qozğondarğa
taşlayzar,

Ular şunda aşayzar.

Bınau
bäyle yıgettär

Här ırıuzan kilgänder.

Batşa
qızı yıl hayın

Täüzä haylay
beräühen;

Unan qala batşa üze

Qoldar
haylay harayğa;

Unan torop qalğanı
–

Täñre
ösön qorbanğa, –

Tip
höyläp tä bötmägän,

Zarın äytep
yıtmägän –

Altın
tähet östöndä

Batşa qızı ultırğan,

Dürt
yağınan dürt qolo

Tähetene
kütärgän,

Basmalatıp artınan,

Ber
yaranı eyärgän,

Bınıhı üze
artınan

Qalğandarın eyärtkän.

Kilep
yıtkäs, ti, bılar:

– Tigez, yaqşı
toroğoz,

Batşa qızı kilä bit,

Yaqtı
yözlö bulığız! –

Tip
beräühe äytkän, ti.

Saftı bozop
torğandı

Qamsı menän huqqan, ti.

Batşa
qızı şul saqta

Kilep yıtkän mayzanğa;

Ural
da rät bozmağan,

Basıp torğan
ıñğayğa;

Batşa qızı, aralap,

Ber
yıgette haylağan,

Arahınan oqşarzay

Ber
yıget tä tapmağan.

Azaq siktä,
yaqınlap,

Uralğa kilep yıtkän, ti,

Tuqtap
torop şul yırzä

Uralğa küz tekkän,
ti;

Qulına alıp ber alma

Uğa büläk
itkän, ti.

Batşa qızı mayzanda

Başqa
haylap tormağan,

Uraldı alıp barırğa

Ber
yaranğa ımlağan.

Qız tähetkä
ultırğan,

Tağı qoldan kütärtep,

Harayına
yullanğan.

– Batşa qızı höyzö bit,

Batşa
keyäüye buldı bit! –

Tip,
barıhı şau kilep,

Yarandarı zıu
kilep,

Halıqtı sitkä tarqatıp:

–
Äyzä harayğa, yıget,

Batşa qızı kötä,
– tip,

Uralğa yola añlatıp,

Ber
yaranı şul saqta

Yul başlarğa bulğan,
ti,

– Keyäü buldıñ bezgä, – tip,

Arqahınan
höygän, ti.

Ural bığa künmägän,

Harayğa
ul kitmägän.

– Min yolanı belmäyım,

Eş
azağın küräyım,

Azaq barham,
barırmın,

Qızzı ezläp tabırmın,
–

Tiyep
Ural äytkän, ti,

Yarandarzıñ hüzzären

Şulay
kire qaqqan, ti;

Ä tegelär qorsayıp,

Qızğa
äytä kitkän, ti.

Küp tä vaqıt
ütmägän,

Mayzanda şau-şıu
bötmägän,

Alğasqılar yul başlap,

Dürt
batırın eyärtep,

Qoldan tähet
kütärtep;

Buralanğan döyäläy,

Qanhırağan
ayıuzay

Küzenä qan hauzırıp,

Küz
qabağın toyzorop,

Ucar säsep, mat
qurıp,

Qaban susqa yılkäle,

Fildäy
yıuan baltırlı,

Qımız tulğan
habalay,

İmänes yıuan qorhaqlı,

Ucarınan
halıqtıñ

Başın yırgä eyzerep,

Qatil
batşa kilgän, ti,

Barıhın da
aralap,

İr-qol haylap ütkän, ti.

–
Bınıhı harayğa barır, tip, –

Bınıhı
qorbanğa bulır, tip,

Qol haylauın
bötkän, ti.

Qız haylauğa küskän,
ti.

Qızzar haylap yörögändä,

Ber
hılıuğa yıtkändä,

Ber yaranın saqırtıp:

–
Teşen qara, – tigän, ti.

Alhıu yözön
qaplağan

Qulın qızzıñ alğan,
ti;

Kükräktären qapşağan,

Bilen
totop qarağan, –

–
Harayğa bıl yarar, tip,

Bütänen üzegez
qarañ, tip,

Arıuzarın haylağız,

Kärägensä
alığız, –

Tiyep
batşa äytkän, ti,

Yarandarğa quşqan,
ti.

– Qalğandarı äsämdeñ,

Mine
yıuğan qoyomdoñ

Qorbanına qalır, -
tip,

Azaq hüzen äytkän, ti.

Asıulanıp,
şul saqta

Qızı kilep yıtkän, ti,

Ural
yanına ütkän, ti,

Üpkä hüzen äytkän,
ti:

– Yıget, hine haylanım,

Harayıma
barmanıñ,

Alma birep ımlanım,

Mine
tiñgä almanıñ,

Kire qaqtıñ hüzemde,

Bötä
qoldar aldında

Qara itteñ yözömdö,
–

Tigän
hüzze işetkäs,

Batşa töşkän tähettän:

–
Qayhı ırıu yıgettän

Mineñ qızım
hurlanğan? –

Tip
Uralğa kilgän, ti,

Tökörök säsep
auızzan

Hüzen höyläp kitkän, ti:

–
Äy, yıget, hin zatımdı,

Qatil batşa
atımdı,

Keşe tügel, bıl ildä –

Min
bilägän här yırzä –

Qoşo-qorto,
yänlege

İşetep tä, kürep tä,

Gürendäge
ülek tä,

Añlağanın beläheñ!

Qızım
äytkäs barmaysa,

Nimä uylap torahıñ?

Niñä
yolam bozahıñ,

Barmay vaqıt huzahıñ?



–
Batşa tigän nämäne,

Keşe huyır
yolanı

İşetep tä, kürep tä,

Nisä
yıldar yöröp tä,

His ber yırzä
kürmänem,

Barlığın da belmänem.

Min
yat yola belmäyım,

Ülem tigän
yauızdı

Ülterergä ezläyım.

Yolanan
da qurqmayım,

Ülemdän dä örkmäyım,

Keşe
tügel, qoşto la,

Ülem kilä qaldınihä,

Kilep
qulın haldınihä,

Unı birep Ülemgä

Qul
qauşırıp tormamın!

Bına, qarap
torayım,

Bar yolañdı küräyım,

Azaq
siktä üz uyım

Hiñä äytep biräyım,
–

Tigän
hüzen işetkäs,

Uraldıñ töptö sit
keşe

İkänlegene belgäs,

Yarandar
za, batırzar,

Batşa yaqlı qart-qorolar,

Batşa
qızın Uraldan

Uğa qızzı bireüzän,

Unı
keyäü qılıuzan

Barıhı la könläşkän;

Ülem
kötkän barı halıq

Mını işetep
qıuanıp,

Üz arahı höyläşkän.

Batşa
bığa şaşqan, ti:

– Bınday tintäk
haylama,

Küzeñ yuqqa taldırıp,

Yuq
keşegä qarama,

Qaytsı, qızım, qayt,
äyzä,

Harayıña kit äyzä, –

Tip
qızına äytkän, ti.

– Qorbandarzı
totmağız,

Qızın hıuğa halığız,

İren
utqa atığız.

Bıl yıgette bığaulap,

Mineñ
yanğa ozatığız, – tip,

Dürt batırğa
quşqan, ti.

Üze, tähetkä ultırıp,

Başqarıuzı
kötkän, ti.

Yarandarı qızzarzı,

Qulı
bäyle irzärze, –

Qızın
hıuğa taşlarğa,

İren utqa
tapşlarğa

Quzğalışa başlağas,

Halıq
sır-sıu ilaşqas,

Ural ırğıp sıqqan,
ti,

Oşo hüzen äytkän, ti:

– Min
kürenmäs Ülemde

Yuq itergä sıqqanmın;

Qan
qoyousı batşanan,

Keşe aşar deyıüzän

Bar
keşene qotqarıu,

Yänşişmänän hıu
alıp,

Ülgändärze terelteü

Ösön
tıuğan batırmın!

Halıq ilap torğanın

Küz
aldında kürgändä,

Yände alır yauız
Ülem

Keşegä qulın halğanda,

İrmen
tigän ir-batır

Şıp-şım qarap
torormo?

Yauızdarğa yul quyıp,

Batır
qurqıp qalırmı?

Kit, yarandar,
artaban,

Töş, zur batşa, arbanan,

Qoldar
qulın sisegez,

Qızzar qulın
sisegez!



Batşa bını işetkäs,

Qızarınğan,
bürtengän,

Qısqırınğan, yıkergän,

Batırzarına
qarap:

– Ülem ezläp yöröhä,

Qanğa
hıuhap tilmerhä,

Kürhätegez
Ülemde,

Tanıtığız ilemde! – tip,

Qatı
farman birgän, ti.

Täne yöntäs
ayıuzay,

Üzzäre zur deyıüzäy

Dürt
batırı kilgän, ti,

– Alıştanmı,
tartıştanmı? –

Hayla
berze!, – tigän, ti.

– Äräm bulıp
quymağız,

Täüzä şunı uylağız.

Üzegezzän
köslöräk

Beräy hayuan haylağız,

Tigäs,
bılar yaman kölgän, ti.

– Ay-hay batır
ikänhen! –

Tip,
batşa la, barı la

Mısqıl itep quyğan,
ti.

Qatil batşa asıuzan

Ni äytergä
belmäyse,

Uylap-nitep tormaysı:

–
Qanhırağan ikän bıl,

Yänherägän ikän
bıl, –

Harayımdı
kütärgän

Ügezemde kiltereñ:

Ügez
qılır qılıqtı,

Hez batırzar, tik
toroñ, –

Tigän
hüzze işetkäs,

Barı halıq qurqqan,
ti.

Uraldı bik qızğanıp,

Äräm bula
yıget, – tip,

Halıq küz yäş tükkän,
ti.

Atahına yalbarıp,

Qızı la kilep
yıtkän, ti:

– Ataqayım, quysäle,

Yuqqa
äräm itmäle!

– Keyäü hayla üzeñ, –
tip

Miñä birgän hüzeñ bar.

Bıl
yıgette haylanım,

– Keyäüyem, tip
uylanım,

Höyläşergä yıgetteñ

His
yayına quymanıñ.

Ataqayım, quysäle,

Yuqqa
äräm itmäle! –

Tiyep
qızı äythä lä,

Qanlı yäşen tükhä
lä,

Qızı hüzen almağan,

Qız yayına
quymağan.

Yırze tırnap, ükerep,

Şılağayın
ağızıp,

Tauzay ügez kilgän, ti.

Ural
aldına kilep,

Basıp qarap torğan
da,

Muyının azıraq borğan da:

–
Yıget, yırgä atmamın,

Serep, tuzan
bulğansı,

Yılgä osop tuzğansı,

Mögözömdö
haqlarmın,

Hine şulay qaqlarmın!

Tip
Uralğa äytkän, ti.



– Min dä äräm
itergä,

Ügez, hine tırışmam,

Yafalanıp,
kös tügep,

Hineñ menän sayqaşmam.

Donyala
hin keşenän

Köslö yuğın tanırhıñ,
–

Ügez
tügel, toqomoñ menän

Keşegä qol
bulırhıñ, –

Tigän
hüzgä bıl ügez

Asıulanıp ıntılğan,

Mögözönä
alırğa

Uralğa ul uqtalğan.

Ural
batır ügezze

Mögözönän alğan,
ti.

Tırışqan, ti, ügez zä,

Tırmaşqan,
ti, ügez zä,

Işanha la mögözgä,

Isqınalmay
Uraldan,

Tubığınan batqan, ti;

Kösörgänep
tırışqas,

Auızınan ügezzen

Qap-qara
qan aqqan, ti;

Öskö teşe töşkän,
ti,

Ügez hälhezlängän, ti,

Säsäp,
älherägän, ti.

Bını kürep Qatil
da,

Yarandarı la, barı la

Aptırauğa
qalğan, ti.

Ural hüzenän kitmägän,

Ügezze
äräm itmägän,

Şaqarıp ike mögözzö,

Batqan
yırzän ügezze

Kütärep alıp quyğan,
ti.

Ügezzeñ dürt toyağı

Urtalayğa
yarılıp,

Arahına qom tulıp,

Hırzay
qanğa tuzğan, ti.







–
Qulım teygän mögözöñ

Käkeräygän
köyönsä,

Teşen töşkän auızıñ

Öskö
teşeñ üsmäysä,

Ayırılğan toyağın

His
tä berekmäyınsä,

Üzeñ tügel, balañ
da

Mäñge qalır şul köysä.

Keşe
kösön kürzeñ hin,

Hälhezlegeñ beldeñ
hin,

Keşegä mögöz sayqama,

Yıñermen
tip, ayqanma! –

Tigäs,
ügez qurqqan, ti,

Aqhaqaldar, batşa
la

Aptırauğa qalğan, ti.



Qatil
seren birmägän.

– Ber tabandan uqtal!,
– tip,

Dürt batırğa ımlağan.

Batırzarı
kilgän, ti.

– Yäneñ sıqha qulımda,

Täneñ
qayza taşlayım?

Sorğatqansı
ülmähäñ,

Qayhı ilgä söyäyım? –

Tip,
ber batır Uralğa,

Alıp hüzen äytkän,
ti.

Ural bınan qurqmağan,

Dürt
batırğa qarşı torop,

Alğa taban
atlağan.

– Dürtegez zä kilegez,

Ülem
ezläp yörögän

Batır kösön
belegez;

Qulığızza yän birhäm,

Arıslanıma
biregez;

Kösögöz yıthä taşlarğa,

Yänşişmägä
söyögöz,

İnde hez zä äytegez:

Mineñ
qulğa töşhägez,

Kübäläktäy oshağız,

Qayza
qaray söyäyım?

Deyıüzärze
qıyratıp,

Yänşişmänän hıu alıp,

Kire
hezgä kilgändä,

Hezze ezläp
yörögändä,

On-talqanday itegezze,

Kübäläktäy
yänegezze

Qayhı yırzän tabayım?
–

Tigäs
Ural, kölgändär.

– Kösöñ yıthä
atırğa,

Hırttı yırgä halırğa,

Batşa
menän yarandarzıñ

Aldına qaray
taşlarhıñ, –

Tip
mısqıllap quyğandar,

Dürte berzän
uqtalıp,

Yäbeşkän, ti, batırğa.

Ural
totop berehen,

Olaqtırğan batşağa,

Qalğan
ösöhen ber yulı –

Yarandarı
aldına.

Yır helkengändäy bulğan,

Yarandar
za, batşa la,

Olaqtırğan batır
za

On-talqanğa qalğan, ti,

Küzzän
ğäyıp bulğan, ti.

Qan ilağan
äsälär,

Hıqtap torğan atalar,

Qulı
bäyle balalar, –

Barıhı
la kürgän, ti,

Yabırılıp Uraldıñ

Barıhı
yanına kilgän, ti.



Ural harayğa
barğan, ti,

Bar halıqtı yıyğan,
ti,

Qasqan-bosqan – barına

Üz
yortona qaytırğa

Ural farman birgän,
ti.

Aranan baş haylatıp,

Üze kitmäk
bulğan, ti.

Halıqtar yıyın qorğan,

Ural
urtala bulğan.

Halıq esendä in
qartı

Bılay tiyep äytkän, ti:

– Yıget
tä yıget ikänheñ,

Yıget, batır
ikänheñ.

Yörägenä tayanıp,

Belägenä
hızğanıp,

Bezzäyzärze qızğanıp,

Kilgän
batır ikänheñ,

Yıñep yatır ikänheñ!

Batşa
asıuın quptarğan,

Hiñä qarşı
öskörgän,

Şul ayqanlı bezzärze.

Şatlı
azat ittergän

Batşa qızı buldı bit,

Ul
säbäpse buldı bit.

Hine höyöp
şaulaştı,

Atahı menän daulaştı;

Batşa
qızın al, yıget,

Bında torop qal, yıget!
–

Tigän
hüzze işetkäs,

Barıhı la dimläşkäs,

Ural
almaq bulğan, ti,

Qızzı alıp, tuy
yahap,

Ber az qalmaq bulğan, ti.

Ural
batır. 3-sö bülek

Uraldıñ
Zärqumdı ülemdän alıp qalğanı, unıñ
menän atahı Qähqähä batşağa barğanı,
ser harayın asqanı, Gölöstandı üzenä
alğanı

Ber
nisä kön bulğan huñ,

Qızzıñ tuyı uzğan
huñ,

Ural tağı kitkän, ti,

Küp
hıuzarzı kiskän, ti.

Bara torğas, ber
yırzä,

Ber qaya tau bitendä,

Uypat
saya esendä

Arıslanınan töşöp,

Yal
itergä yatqanda,

Yılan ıslağan
tauış

Qolağına salınğan.

Irğıp
torop urınınan,

Tirä-yağına qaranğan.

Yıraq
tügel, yaqında,

Ber qulqınıñ
yanında:

Beyıklegen qarahañ, –

Arıslan
aşa kürenmäs,

Ozonloğon ülsähäñ,
–

Yöz
azımda tükälmäs,

Ğälämät ber zur
yılan

Qulqı esenän hözöp,

Totop
alğan ber bolan.

Ay, ayqaşa, ti,
bılar,

Hay, sayqaşa, ti, bılar;

Azaq
siktä tüzalmay,

Yılanğa qarşı
toralmay,

Säsäp, yığılğan bolan,

Art
hanınan bolandıñ

Şunduq qapqan, ti,
yılan.

Ural barğan yügerep;

Yılan
qoyroğon bolğap,

Dulay, ti, ağas
hındırıp.

Uraldı la yotorğa

Qoyroq
menän huqqan, ti,

Ural urap
yılandıñ

Qoyroğonan totqan, ti.

–
Yıbär hin bolandı! – tip,

Yılanğa Ural
äytkän, ti.

Yılan ber hüz äytmägän,

Bolandıñ
ul art hanın

Säynägän dä säynägän.

Tırışqan,
ti, bıl yılan

Üz telägen itergä,

Bolandı
yotop bötörgä

Tırışha la, bulmağan:

Zur
mögözzä tuqtağan;

Qoyroğo menän
şaqarğan,

Unda la mögöz hınmağan;

Yırgä
huqqan bolandı –

Mögözgä
ber ni bulmağan.

Bara-tora yılandıñ

His
täqäte qalmağan;

Yotha, mögöz
yıbärmäy,

Qosha, kire tibälmäy;

Aptırağan,
alyığan,

His tä eşe sıqmağas,

Başqa
sara qalmağas,

Yılan, başın
säkäytep,

Uralğa qarap yalbarğan:

–
Ay, yıgetem, yarzam it,

Şul bulmahın
ülemem,

Qähqähäneñ ulımın,

Zärqum
tigän yıgetmen,

Yarzamına qarıuğa

Min
dä yarzam itermen.

Yulımda yuldaş bul,
tihäñ,

Yulıña bergä kitermen;

Inyı-märyın
horahañ,

Harayıma barırhıñ,

Telägänsä
alırhıñ,

Qunaq bulıp qalırhıñ, –

Tigän
hüzze işetkäs,

Ural bılay tigän, ti:

–
His tä qarıu qılmağan,

Ber yängä lä
teymägän,

Qan esmästäy bolandı

Mineñ
doşman Ülemgä

Asmarlanıñ bahırzı,

Miñä
höylä serene,

Miñä äyt hin barını,

Miñä
büläk käräkmäy,

Miñä haray käräkmäy,

Min
sıqqanmın ilemdän

Qotqarırğa
keşene,

Ğäyıphez bolan işene

Yauız
doşman Ülemdän.







–
Ay, yıgetem, äytäyım,

Bar seremde
höyläyım:

Bezgä yaqın ber yırzä,

Qoştar
torğan zur ildä,

Samrau tigän batşa
bar.

Şul batşanıñ Qoyaştan

Tıuıp
töşkän qızı bar.

Min horanım –
birmäne,

– Hin yılan, – tip, qızı
la

Mine tartıp kilmäne.

Min atama
yalındım,

Könön-kisen yalbarzım,

–
Atay, şunı al, – tinem,

His bulmaha
ilenä

Utlı yauıñ as, – tinem.

–
Bögön auğa sıq, tine,

Yılan tunıñ key,
tine;

Un ike tarbaq mögözlö

Bolan
tabıp yıy, tine –

Şunı
yothañ, donyala

Törlö töskä
kererheñ,

Häüyef belmäy yörörhöñ;

Keşelärzeñ
hılıuı,

Ber ir-yıget bulırhıñ;

Qoş
ilenä barırhıñ,

Samrauzıñ ber
qızın

Üzeñ haylap alırhıñ, –

Tigäs,
auğa sıqqaynım,

Bolandı la yotqaynım;

İnde
hälem qalmanı:

Auızıma kiplängän

Mögözö
his hınmanı,

Telägänem bulmanı.

Yıget,
mine hur itmä,

Ber izgelek it, yıget,

Miñä
yarzam it, yıget!

Atama bergä barayıq,

Ni
telähäñ – alayıq.

Atamdan baylıq
horama:

Donyala hılıu qız birer,

Anhına
la aldanma!

Haray tulı mal birer,

Anhına
la aldanma,

Inyı-märyın – barıhın

Atam
tüger aldıña, –

Anhına
la aldanma!

Azaq siktä atayım:

–
Inyı-märyın höymägän,

Baylıqqa baş
eymägän,

Ay, hılıu qız, timägän,

Bıl
donyala yöröp tä,

İşetep tä, kürep
tä

His beräüze tapmanım,

Birer
nämäm qalmanı,

İnde üzeñä tuqtanım,

Yıget,
äytse telägen,

Zur eşeñä bülägem,
–

Tiyer
hiñä atayım.

Aldan äytep quyayım:

Acdaha
tunıñ hal, – tirheñ,

Qoş tunıñdı key,
– tirheñ,

Qoş teleñde sığarıp,

Auızıma
bir, – tirheñ.

Atam hine qurqıtır,

Taşqa
tököröp kürhäter,

Taştı hıuzay
qaynatır.

Ägär tauğa tökörhä,

Tauı
irep, hıu bulır,

Ağıp barı şul saqta,

Ber
üzängä yıyılır,

Oso-sige kürenmäs

Yaltırağan
kül bulır.

Anhınan da qurqma hin,

Haman
telen hora hin.

Atam telen üpkän huñ,
–

Küñele
yomşap kitkän huñ,

Ni horayhıñ büläkkä?
– tip,

Hiñä qarap äytkän huñ:

–
Ber zur ildä batşanıñ

Yaqşılıqqa
yaqşılıq

Qılır eşen belähen,

Üz
höygäneñ ni bulha,

Şunı miñä biräheñ,
–

Tigäs,
ınyı başlı tayağın

Birhä, unı alırhıñ.

Ul
tayaqtıñ danı şul:

Hıuğa töşhäñ,
batmashıñ,

Utqa inhäñ, yanmashıñ,

Kürenmäskä
telähäñ,

His ber yän dä kürälmäs,

Doşman
hine ezlähä,

Ber qasan da tabalmas,
–

Tiyep
Zärqum yalbarğas,

Ural mögözzö
hındırğan,

Yılan, bolandı yotqas,

Şunduq
ber yıget bulğan.

Uylamastan-nitmästän,

Hüzzäre
lä bötmästän,

Ber hızğırıu
işetkän,

Zärqumdıñ yözö şul saq

Ağarınıp,
buz bulğan.

Ural: – Ni? – tip
horağan,

Zärqum ber ni äytmägän,

Unan
seren yäşergän.

– Atam belde
seremde,

Min höylägän uyımdı;

Bıl
yıgettän yazlıqham,

Bını yotmay
yıbärhäm,

Atam yöräge taşır,

Asıuınan
mine asır.

Yotorğa kös alalmam,

Qoyroğomdo
boğalaq

Tağı da min qılalmam.

Atama
iltep tapşırham,

Ayağına baş orham,

Az-maz
yaza alırmın,

Üzem isän qalırmın,
–

Tigän
uyzı uylağan,

Tik Uralğa äytmägän,

–
Atam ezlätä ikän, – tip,

Ul Uraldı
aldağan.

– Äyzä, yıget, barayıq,

Bezzä
qunaq bulayıq,

Atayımdan büläkkä

Min
äytkände horayıq, –

Tip
Uraldı öndägän,

Harayına dimlägän.

–
Yılan ilene küräyım,

Bar serene
beläyım,

Yakşılıqqa yamanlıq

Bula
ikän donyala,

Bergä barıp küräyım.

Yıget
hüze ber bulır,

Alğa alğan uy
bulır,

Tartınmaysa barayım.

Ülem
yıñer yöräkteñ,

Unı yığır beläkteñ

Batırlığın
hınayım, –

Tiyep
Ural uylağan,

Barıu yulın haylağan,

–
Hau bulham, kire kilermen,

Hineñ menän
bulırmın.

Kilmähäm, ozaq kötmäsheñ,

Sittä
ğümer itmäsheñ,

Tösäüyelläp yulıñdan,

İlgä
qaytıp kiterheñ,

Minän säläm äyterheñ,
– tip,

Arıslanına äytkän, ti,

Mañlayınan
üpkän, ti,

Şunda quyıp kitkän, ti.

Bergä
kitkän, ti, bılar,

Küp yır ütkän, ti,
bılar.

Kükkä olğaşqan zur tauzay

Qara
kürgän aldında,

Näc(ä)ğäyzäy yaltırağan

Ut
uynay, ti, yanında.

Kük tomandar
qaplağan,

Ut hörömö börkölgän

Nämä
kürgäs yulında,

Ural: – Ni? – tip
horağan,

– Harayzarzı haqlağan

Tau
tügel ul, yılan, – tip,

Zärqum uğa
añlatqan.

Barıp yıtkän, ti, bılar,

Şunda
kürgän, ti, Ural:

Timer qoyma
yanında

Uralıp üz yayına

Tuğız başlı
ber yılan –

Haqsı
ikänen belgän.

Zärqum başlap barğan,
ti,

Tuğız başlı yılanğa:

– Asqıs
kilter! – tigän, ti.

Yılan şıclap
hızğırğan,

Tau-taş auğanday bulğan,

Ber
saq tauış quzğalğan:

Altışar başlı
dürt yılan

Asqıs höyräy ikän, ti,

Şul
asqıstıñ tauışı

Şunday şaulay ikän,
ti.

Şul zur asqıstı alıp,

Harayzı
asqan, ti, barıp.

– Äyzä, yıget, inä
tor,

Min atama barayım,

Bında alıp
kiläyım, –

Tiyep
Zärqum kitkän, ti,

Uraldı şunda yapqan,
ti.

Ber saq haray tirähe:

Erehe-vağı,
törlöhö –

Yılan
kilep tulğan, ti;

Törlö hüzzär bulğan,
ti,

Ural tıñlap torğan, ti.

Un ber
başlı ber yılan:

– Sirat miñä aşarğa
–

Un
ikense baş yaharğa,

Batşağa iñ yaqın
ber

Väzirenän bulırğa.

Tuğız başlı
ber yılan:

– Yuq, bıl keşe batşanıñ

Seren
aldı ulınan,

Väğäzä aldı qulınan;

Bını
batşa yä üze,

Yä bulmaha min
yotam:

Batşabızzıñ bar seren

Üz
başımda min totam.

Batşa unı aşamas,

Ulın
yaqlap qotqarğas,

Aşaha la, baş
üsmäs.

Yuqqa
yıyılıp tormağız,

Imhınışıp
yörömägez,

Hezgä teymäs – kötmägez,
–

Tigäs,
barıhı taralğan.

Tuğız başlı zur
yılan

Şul tirälä uralğan.

Qapqağa
yaqın kilgän, ti,

Ber qız töslö bulğan,
ti,

Ural yanına inep,

Arbamaqsı
bulğan, ti,

Uralğa qul huzğan, ti.

Ural
qulın qısqan, ti, –

Barmaqtarı
osonan

Qanı bärep sıqqan, ti;

Yılan
tüzmäy qısıuzan

Ut börkmäk bulğan,
ti;

Ural säsep ğäyräten,

Boğazınan
alğan, ti.

– Hin bit serze beleüse,

Keşe
aşap yatıusı,

Baş üsterep yöröüse,

Qähqähäneñ
bar seren,

Başın haqlap torousı,–

Tigän
hüzze işetkäs,

Aptırauğa qalğan,
ti:

– Ay, täñrem ikänheñ,

Min bını
his belmänem,

Keşeheñ, tip uylanım.

Şuğa
baya batşama:

– Ulıñ serze keşegä,

Bezgä
doşman işegä

Höylägän bit, –
tigäynem,–

Tiyep,
yılan Uraldıñ

Ayağına yığılğan,

Bil
urtalay hığılğan.

Yıskänepme,
hizepme,

Küp tä ütmäy bıl yılan:

–
Yuq, yuq, täñrem tügel hin –

Keşe
yıse añqını –

Isın
keşe ikänheñ!

Batşa ulın höylätep,

Bötä
serze belgänheñ,

Serze añlap
kilgänheñ,–

Tiyep
ırğıp torğan, ti,

Auız asıp, acğırıp,

Utın
börkmäk bulğan, ti.

Ural qurqıp
tormağan,

Başına ber orğan, ti,–

Ber
başınan sıltırap,

Yırgä asqıs
qoyolğan,

Higez baştan tağı la

Higez
batır bar bulğan.

– Barıbız za keşe
inek,

İlebezzä ir inek,

Yılan bezze
aşanı,–

Üzenä
baş yahanı.

Yar yılandıñ yörägen –

Altın
asqıs tabırhıñ

Ser harayın
asırhıñ,

Telägäneñ alırhıñ,–

Tip
tegelär äytkän, ti.

Ural yörägen
yarğan, ti,–

Ser
harayın asqan, ti:

Inyı menän
bizängän,

Yıbäk menän uranğan,

Yözö-başı
harğayğan

Ber hılıu qız kürengän;

Qız
yanında – ber işek,

Şunı barıp asqan,
ti;

Ber tähetteñ yanında

Inyı tayaq
kürgän, ti.

– Alsı, yıget, tayaqtı,–
tip,-

Tege keşelär äytkän, ti.

Şul
saq haray işegen

Ber aq yılan asqan,
ti;

– Bıl kem bında ineüse,

His
keşegä teymästäy

Tayağımdı alıusı?–
tip,

Yılan kilep Uralğa,

Yotayım
tip, uqtalha,

Ural totop alğan, ti,

Yırgä
urap halğan, ti,

Oşo hüzze äytkän,
ti:

– Keşe yuyır Ülemde

Ezläp sıqqan
batırmın;

Ülem yaqlı beräüze

Yırzä
imen quymamın;

Atım Ural bulğanda,

Zatım
keşenän bulıp,

Bıl donyağa
tıuğanda,

Keşegä yarzam itermen,

İlem
bayman itermen,

Keşegä doşman
bulğandıñ

Barın tar-mar itermen.

Batşa
bulhañ, bir farman:

Bötä yılan
yıyılhın,

Keşe yıygän baştarı

Barı
yırgä eyılhen, –

Barın
turap bötörmön,

Kire keşe itermen.

Yauız
Ülem yuldaşı,

Bötä yılan-yauızdı,–

Barın
tar-mar itermen! –

Tigän
hüzen işetkäs,

Batırlığın hınağas,

Yılan
da buy birgän, ti.

– Tayağım kitkäs
qulımdan –

Kösöm
hindä,– tigän, ti.

Batşa farman birgän,
ti:

Bar yılandı yıyğan, ti;

Keşe
aşap üskändeñ

Başın Ural qırqqan,
ti, –

Baştan
keşelär sıqqan, ti.

Bar harayzı
astırğan,

Zindandağı totqondoñ

Barıhın
da qotqarğan.

– Häzer ulıñdı tap, –
tigän,

Ezläp alıp kil! – tigän.

Halıq
irekkä sıqqan, ti,

Bikle yatqan hılıu
qız –

Ul
da bergä sıqqan, ti;

Barıhı la kilgän,
ti,

Uraldı hırıp alğan, ti:

– Täñre
birmäs yarzamdı

Bezgä, yıget, atqarzıñ,

İl
qaplağan yauızdıñ

Utlı yauın
aqtarzıñ.

İnde, yıget, nişläyık,

Nindäy
büläk biräyık,

Ni tip äytep zurlayıq?

–
His ber zurlıq käräkmäy.

İl batırı
şul bulır –

Keşe
höyör ir bulır,

Hezzeñ şatlıq –
mineke,

Mineñ şatlıq – hezzeke.

İldeñ
barın yıyayıq,

Kümäkläp tuy
qılayıq,

Arağızzan beräüze

Başlıq
itep quyayıq.

Yılanğa qarşı yau
totqan,

Küp yıl buyı huğışqan

Alğır
tigän ir bulğan, –

Şunı
başlıq qılğan, ti.

Alğır qart
qorzaşınıñ

Toğro ber yuldaşınıñ

Qızı
qalğan – Gölöstan –

Qähqähälä
qol bulğan,

Harayza baya osrağan

Oşo
qızzı dimläşep,

Uralğa birmäk
bulğandar.

Ural halıqtıñ uyzarın
–

Qızzı
alır tuyzarın

Ber az huñlatmaq
bulğan,

Äzräqäne yıñgänse,

Tuyzı
tuqtatmaq bulğan.

Arala iñ ölkäne,

Donyanı
küp kürgäne:

– Här yıl ğümer ber
batır

İle ösön yaratır.

Bıuın-bıuın
üter ul,

Kiläsäk bıuın yıter ul,

Hineñ
danıñ qalha la,

Qulda ğäyrät bötör
ul.

İr böthä lä, il bötmäs,

İl batırı
– batırzan,

Batır irzän tıuır
ul;

Atanan kürep, uq yunıp,

Ölkändän
kürep, yau qıuıp,

İl esendä üser
ul,

Utın-hıuın kiser ul.

Batırzan
batır tıuğanda,

Ber bıuın tip
hanalğan

İldä ğümer üter ul.

Batır
atanan qot yäygän,

Matur äsänän höt
imgän,

Hiñä tiñdäş bulır qız,

Batırğa
äsä bulır qız, –

Tigäs,
Ural tıñlağan:

Gölöstandı alğan,
ti,

Ber olo tuy qılğan, ti,

Bergä
qunaq bulğan, ti.

Ural
batır. 4-se bülek

Şülgändeñ
deyıü batşahı Äzräqä häylähenä eläkkäne,
Äzräqä mäkeren ütärgä Samrau batşa
ilenä barğanı, Homay unı haray astına
yapqanı

Uñdan
kitkän Şülgän dä

Osrağan, ti, ber
qartqa.

Ni ezläüyen bıl yaqta,

Kilgän
saqta yulında

Osrağanın ber qartqa,
–

Barın
höyläp birgäs tä,

– Bıl qart tağı
Şülgängä,

Ser yäşermäy, es tartmay,

Bılay
tiyep äytkän, ti:

– Hin osrağan ul
babay –

Mineñ
qustım bulır ul,

Mineñ menän ber
ildä

Tıuıp üskän ine ul;

Unıñ yözö
häzer zä –

Ap-aq
haqal, sal qarttır,

Saq yänene
asırarzay,

Üze qaqşau, yabıqtır.

Bına
mine küräheñ–

Ber
yıgettäy tiyerheñ,

Unı – qustım
tigängä,

– Bıl qart alday, –
tiyerheñ.

Unıñ sere şul, yıget,

Şunı
yaqşı bel, yıget:

Bezzeñ ildä bar keşe
lä –

Ölkäne
yänä yäşe lä –

Barıhı
la tuğanday,

Ber äsänän tıuğanday;

İlde
talap yörömäskä,

Keşe qanın qoymasqa;

İl
ınyıhın yäşerep,

Yırgä kümep
quymasqa;

Tapqan-tayanğan barı

His
ayırım bulmasqa;

Köslönökö – bayman,
tip,

Yıserze sit kürmäskä;

Qızğa
äsä bulğandı

Hur äsä, tip
kämhetep,

Balaların hıuğa atıp,

Unday
yola qılmasqa,–

Tigän
ildeñ antı bar.

Qustım şunı totmanı,

Kösö
yıtkän yändärzeñ

Barın qırzı,
tuqmanı,

Qıyırattı, aşanı;

Ülem
tigän yauızğa

Dus, doşmanın tabırğa,

İldä
küp qan qoyorğa

Yola taba başlanı.

Şuğa
unı bıl ildän,

Tıuıp üskän yırenän

Bötähe
lä berlektä

Sitkä qıuıp taşlanı.

Häzer
ildän yıraqta

Üze yäşäy tarlıqta,

Ğümere
ütä zarlıqta;

Şuğa unıñ tös-başın

Ülem,
qartlıq qaplanı, –

Tiyep,
bıl qart höylägäs,

Şülgän eşte
añlağan,

Şul ilde barıp kürergä,

Ni
barını belergä

Qarttan yulın
horağan,

Qart yäşermäy höylägän.

Ay
kitkän, ti, yıl kitkän,

Küp yılğa,
tauzar ütkän.

Qayza ğına tön bulha,

Şunda
yatıp yoqlağan.

Barıp sıqqan ber
yırgä,

Osrağan ber külgä,

Siten quğa
uratqan,

Tomboyoqtar yaprayıp,

Tik
ağastay, säskä atqan;

Hazmıt tügel,
qırsın töp,

Öyräk, aqqoş, qır qazı

Yözöp
yöröy – şunday küp.

Küldä yatqan
balığı,

Yaltuş, sabaq, surtanı

Bergä
yözöp uynayzar,

Ber-berehenä
teymäyzär.

Bını kürgäs, tuqtağan,

Arıslan
qılını alıp,

Mäskäü yahamaq bulğan,

Balıq
aulamaq bulğan.

Mäskäüyenä hap
ezläp,

Quyı tallıqqa qarap,

Atlap
alğa kitkändä,

Tal töbönä yıtkändä:

Talda
hayrap ultırğan,

Handuğastı
quşarlap,

Äbersendär tezelgän;

Yağılbay
za, qarsığa,

Tağı turğay kürengän.

Tau
bitenä küz halha,–

Quy-harıq
ta, büre lä,

Ätäs, tauıq, tölkö lä

Ber
tirägä yıyılğan.

Şülgän kürep,
tuqtağan,

Qart hüzene islägän:

–
Täü batşağa barayım,

Haray seren
beläyım,

Qaytıuza yul ıñğayı

Barın
aulap qarayım,–

Tiyep
Şülgän uylağan,

Arıslanına mengän
dä,

Üz yulına ıqlağan.

Kitep barğan
sağında,

Qasıp ultırğan Zärqumğa

Şülgän
kilep tap bulğan.

Zärqum bınan
horaşqan,

Şülgän tanmay höyläşkän.

Zärqum
üzen Äzräqä –

Deyıü
batşa ulı tip,

Ser yäşerep
aldaşqan.

Äzräqägä barırğa,

Küp
büläktär birergä,

Bergä alıp
kitergä;

Yänşişmänän hıu alıp,

Telägänsä
birergä

Zärqum unı dimlägän;

Şülgän
serze belmägän.

Bılar bergä kitkän,
ti,

Bılar küp yır ütkän, ti;

Ber saq
yırgä totaşqan,

Üze kükkä olğaşqan

Qara
nämä kürengän.

Bolot mikän, tau
mikän?

Tau tir ineñ – qaynay, ti,

Bolot
tihäñ – şaulay, ti,

Şülgän bığa
aptırap,

Yuldaşınan horay, ti.

Zärqum
uğa bılay ti:

– Ul kürengän qarasqı
–

Harayzı
haqlap torousı,

Bezze kürep kileüse

Zur
deyıüzeñ beräühe.

Tuqta, hin az kötöp
tor,

Oşo urında torop tor,

Min täü
barıp äytäyım,

Qunaq kilde, tiäyım,
–

Bezze
kilep alır ul,

Harayğa alıp barır
ul,–

Tip,
Şülgände qaldırğan.

Üze deyıügä
barğan,

Yuldaşımdı, üzemde

Harayğa
ilt, tip horağan.

Deyıü häbär itkän,
ti,

Batşa serze hizgän, ti,

Deyıüzärgä
quşqan, ti.

İke tolpar yıtäkläp,

Batır
irzäy olpatlap,

Zur qunaqtay
yüpätläp,

Ber zur deyıü kilgän,
ti,

Şülgän menän Zärqumdı

Harayğa
alıp kitkän, ti.

Harayğa barıp yıtkän
huñ,

Şülgände Zärqum qaldırıp,

Häbär
iteüyen belderep,

Üze harayğa ingän,
ti,

Batşağa qul birgän, ti,

Äzräqäneñ
yanında

Atahını kürgän, ti.

Qähqähä
menän Äzräqä

Ural turında
uylaşıp,

İkäü-ara höyläşep,

Aptıraşıp,
alyaşıp

Ultırğan saq ikän, ti.

Hınsı
deyıüzär kilep,

Ber qart deyıü bik
belep:

– Anau saqta, ay, batşam,

Ber
yäş bala tıuğanda,

Şunıñ tauışı
kilgändä,

Küktä osqan deyıüzär

Barı
qolap töşkäyne.

Balanı urlap
alırğa,

Ülterep yuq qılırğa

Barğan
deyıü, yındärzeñ,

Bala tekläp
qarağas,

Totorğa tip uqtalğas,

Barğan
bere qurqıuzan

Yöräge qubıp ülgäyne.

Şul
balanıñ sıqqanın,

İlgä yaqınlaşqanın,

–
Alam tigän uyınıñ

Yänşişmägä töşöüzän

–
Şişmä qurqıp qaynauın,

Yartılaş hıuı
qaytıuın

Häbär itep alğaynıñ –

Zur
qayğığa qalğaynıñ.

Batşam, sara
ezläyık,

Qul qauşırıp tormayıq;

Beräy
keşe tabayıq,

Samrau qoştoñ Aqbuzın

Keşe
aşa alayıq,

His bulmaha – urlayıq.

Äzräqä:
– Aqbuzattı alırğa,

Uğa eyär halırğa

Yä
bulmaha, ul attı

Bıl donyanan yuyırğa

Yıte
deyıü yıbärzem.

Küktä torğan buz
attıñ

Urının üzem kürgäzzem.

Ular
barıp bastırzı,

Tota almağas yaqşılap,

At
ularğa kilmäne,

Deyıüzärem ğärlektän

Kire
ilemä inmäne:

Küktä qaldı hur bulıp,

–
Yıtegän tigän isemdä

Mäñge qaldı ut
bulıp.

– His bulmaha harı atın

Alayım,
tip uylanım.

Ayzan tıuğan qızı
bar,–

Şunı
urlap qaranım.

Qızı totqon bulha
la,

Atı büläk bulha la,–

Ul
at haman kilmäne,

His telägem
bulmanı.

Häzer bezgä şul käräk:

Keşe
bulğan ir käräk,

Qoyaş qızı Homayzı

Arbay
alır ir bulhın,

Bıl donyala ber
bulhın.

Qız, yaratıp yıgette,

Aqbuz
menän bulattı

Büläk iterzäy bulhın.

Buz
at mener ir taphaq,

Qız telähä, qız
birep,

Mal telähä, mal birep,

Baş
bulam tip ımhınha,

Beräy ilgä baş
qılıp,

Ul yıgette arbahaq,–

Bez
Uraldı yıñerbez,

Yır östöndä
keşenän

Tarlıq-mazar kürmäbez,

Telägänebez
iterbez, '

Barın qulda totorboz!
–

Tigän
huñ Äzräqä,

Zärqum, alğa sıqqan
da,

Batşağa baş eygän dä,

– Min
Uraldıñ ağahın

Alıp kildem,– tigän,
ti

Üz häylähen añlatıp,

Tezep
höyläp birgän, ti.

Barıhı la
şatlanğan,

Zärqum batşa aldında

Maqtau
alıp, danlanğan.

Şülgän harayğa
ingäs,

Äzräqä urın kürhätkän,

Bik
yüpätläp, olpatlap,

Taq yanına
ultırtqan,

Zärqumdı ul – ulım,
tip,

Qähqähäne – dusım, tip,

Aldap-yoldap
tanıtqan.

Ni telähä, şul äzer,–

Zur
qunaqtay hıylatqan,

Bar baylığın
kürhätkän;

Haray qızzarın
yıyıp,

Hılıuzarın küzlätkän

Törköm-törköm
qızzarı –

Barıhı
haylap quyğanday,

Küzzeñ yauın
alırzay,

Kürgändär tañ qalırzay.

Kümäk
qız urtahında:

Buz taştar arahında

Ayırım
börtök ınyılay,

Küktä balqıp
yämlängän

Yondozzarzıñ ayınday;

Hılıuzarzıñ
bitendä

Ayırım torğan miñendäy,

Tiphän-tuğay
üläne

Yämläp torğan gölöndäy
–

Hılıuzarzıñ
hılıuı

Ayhılıuzı kürgäs tä,

Şülgän
küzen tekägän,

Tüzemlegen
yuğaltıp,

Zärqumğä bını höylägän.

Zärqum
unı – heñlem, tip,

Keyäü itäm hine,–
tip,

Şülgände ul aldağan,

Şülgän
bığa yän atqan;

– Atama häzer äytäm,
tip,

Zärqum unı yıuatqan.

Äzräqä
eşte añlağan,

Alap halıp, Qot tauğa

Bar
deyıüze yıynağan.

Ayhılıuzı
saqırıp,

Aulaq yırgä aldırıp,

Urlanğan
qız ikänen

Şülgängä his äytmäskä,

Harayzan
sığıp yörömäskä,

– Min äytkände
totmahañ,

Başıñ özöp aşarmın,

Käüzäñ
utqa taşlarmın,–

Tigän
hüzen añlatqan,

Ayhılıuzı qurqıtqan.

Danlı
tuyın qorğan huñ,

Şülgän keyäü bulğan
huñ,

Qız za hılıu bulğanğa,

Yıgette
lä höygängä,

Şülgän şuğa mauığıp

Bıl
harayğa yotolğan,

Bötä eşe
onotolğan.

Berzän-ber kön Äzräqä

Zärqum
menän Şülgängä

Samrau batşanıñ
qızın,

Bulat qılıs, Aqbuzın

Ala
torğan yulını,

– Aqbuzatqa mengän
ir,

Bulat qılıs totqan ir –

Bötä
donya yözöndä

İn zur batır bulıuzı,

Barın
baş eyzereüze

Tezep höyläp añlatqan,
–

Törlö
yaqlap samalap,

Qul tamırını
tartqan.

Şülgängä bını añlatqas,

Homayzı
il maqtağas,

Yauğa qalha, azağı

Deyıü
zä biräm tigäs,

Şülgän barmaq bulğan,
ti,

Homayzı almaq bulğan, ti.

Zärqum,
Şülgän ikäühe

Üz-arahı höyläşep,

Ber
deyıügä mengäşep,

Samrau batşa
ilenä

İkäü bergä kitkän, ti,

Küz
asıp, küz yomğansı

Barır yırgä yıtkän,
ti.

Bılar deyıüzän töşkändär,

Şunda
käñäş qorğandar,

Hüz ıñğayı
kilgändä,

Zärqum höyläp kitkän
dä,

Ural turında hüz asıp,

Bılay
tiyep, äytkän, ti:

– Bınan bik yıraq
tügel

Acdaha-yılan ile bar,

Qähqähä
tigän batşa bar.

Şul batşanıñ
qulında

Yauğa qarşı ut bulır,

Telägändä
– hıu bulır,

Yıl-dauıldar quptarır

Ber
hikmätle tayaq bar.

Anğarmastan-nitmästän,

Beräühe
lä kötmästän,

Ber batır ir kilgän
dä,

Urlapmılır, nisekter,

Şul tayaqtı
alğan da –

Batşahın
da hörgän, ti,

Bötä ilen alğan, ti;

Ural
batır bulam min, tip,

Üze batşa bulğan,
ti, –

Tiyep
Zärqum Şülgängä

Barın höyläp birgän,
ti.

Şülgän Ural haulığına,

Ber
yağınan, şatlanğan,

– Ural östön bulır,
tip,

– Min yörönöm, il gizzem,

İldä
batır tanıldım, –

Tiyep,
Ural maqtanır,

İlgä qaytqas
höyläner,

Barına yaqşı kürener,

Tiyep,
Şülgän Uraldan,

Ber yağınan, könläşkän.

–
Aqbuzatqa mengändä,

Bulat qulda
bulğanda,

Ber ni qarşı kilälmäs, –
tip,

Zärqum, Şülgän höyläşkän.

Zärqum,
bergä kilhä lä,

Serzäş bulıp yöröhä
lä:

– Homayzı Şülgän alır za,

Aqbuzatqa
mener zä,

Bulat qılıs totor za,

Bezzän
östön bulır, tip, –

Ul
da estän könläşkän.

Şülgän menän ber
bulayım,

Batırlığın hınayım,

Yä
ülterep Uraldı,

Tayağımdı alayım,

Telägemde
qılayım,

Barınan üs alayım, –

Tiyep
Zärqum uylağan;

Şuğa maqtap
tayaqtı

Şülgängä ul höylägän.

Bılar
kilep qalğandar,

Harayğa küz
halğandar,

Haray aldı tup tulı

Ap-aq
qoştar kürgändär.

Qoş tubınan
beräühe,

Bıl ikäüze kürgän dä,

Sitkä
ayırılıp sıqqan,

Qoş tubına qarata

Oran
birgändäy bulğan, –

Küz
asıp, küz yomğansı

Barlıq qoştar
taralğan.

Ayırılğan yañğız qoş

Bılarğa
küz halğan, ti,

Küzätepme torğan,
ti;

Bılar yaqın barğan, ti,

Homayzı
atap horağas,

– Öyzä yuq ul,– tigän,
ti.

Bılar horaşıp bötmägän,

Ozaq
vaqıt ütmägän

Qoş tuptarı barıhı

Qoş
tundarın halğan da –

Hılıu
qızğa äylängän.

Şülgän barıhın
küzlägän,

Ayırıusa beräühen.

Ni
tiyergä belmägän:

Üze üsep, il
gizep,

Bınday hılıu kürmägän!

Yözö
ayzay balqığan,

Kükräktäre qabarıp,

Hılıu
bulıp qalqığan.

Tirä-yağı, bar qız
za,

Haray aldı, bar yır zä

Şul hılıuzan
yäm alğan,

Barı şunan yänlängän

Hımaq
töslö toyolğan,

Äyterheñ dä, bar
donya

Uğa qarap eyılgän,

– Homay
tigän oşolor,–

Tiyep
estän uylağan.

Qızzar serze
birmägän,

Şiklängänen qızzarzıñ

Bıl
ikäü zä hizmägän;

Aralağı yañğızı,

Alğa
sığıp ber üze,

Küs başlığı –
inäläy,

Qunaq kötkän eyäläy:

– İl
aralap yörögänhez,

Homay qızzı
belgänhez,

Uğa töbäp kilgänhez,–

Äyzä,
harayğa ütegez,

Homay qaytır –
kötögöz,–

Tip
bılarzı öndägän,

Haray işegen
asıp,

Qunaqtarzı ımlağan;

Homay
üzen tanıtmağan,

Bılar hüz
quzğatmağan.

Bılar harayğa ingän,
ti,

Zur qunaqtay käpäyıp,

Türgä
taban uzğan, ti.

Az-maz ip-hip itkäs
tä,

Harayzı toman basıp,

Bılarzıñ
huşı qasıp,

Harayza şau-şıu qubıp,

İke
urtağa yarılıp,

Şülgän, Zärqum ikehe

Yır
astına osqan, ti,

Yamğa qolap töşkän,
ti.

Tirä-yaqtı härmägäs,

Ber-berene
tapmağas,

Bılarza qurqıu tıuğan,
ti.

İkehe lä is yıyğas,

Arlı-birle
yörögöläp,

Tirä-yaqtı qarmalap,

His
ser belmäy alyağas,

Şülgän aptırap
ultırğan.

Zärqum uylap tormağan,

Ber
yılanğa äylänep,

Yarıq-mazar yuqmı,
tip,

Sığırğa yul ezlägän,

Homay
belgän bıl serze,

Saqırıp alğan ber
qızzı;

Yamdı hıuzan bastırğan,

Halqın
hıuzı taştırğan,

Zärqumdı hıuza
yözzöröp,

Aptırauğa qaldırğan.

Zärqum
köşöl bulğan, ti,

Hıuza yözöp yörögän,
ti.

Homay bını başqarğas,

Şülgän
yanına barğan, ti,

Hüzen äytä halğan,
ti:

– Qarañğığa osqan huñ,

Küñeleñ
qurqıu aldımı?

Miñä bısaq qayrağan

Sağıñ
alğa kildeme?

Qurqıuıma – qurqıuıñ

Qarıu
bulhın, yıgetem;

Qan kösägän, yäş
tükkän,

Küptär başına yıtkän,

Qan
esergä uqtalğan

Usal yörägeñ
böthön,

Bäğerle yöräk üshen.

Yöräk
mayıñ irehen,

Bötä yände üzendäy

Höyör
ber küñel tıuhın;

Qızğanıusan yäş
yöräk

Uyıña başsı bulhın.

Şuğa
saqlı bıl yırzä,

Tere köyö şul gürzä

Başıñ
qañğırıp yathın.

Üzenä yuldaş
haylarlıq,

Yaqşı yuldı tabırlıq,

İldä
danı qalırlıq

Yañı keşe bulırhıñ;

Yaqşığa
yuldaş bulırhıñ,

Yılandarzan
qasırhıñ,

Unı doşman belerheñ,–

Tigän
hüzen äytkän dä

Homay sığıp kitkän,
ti.

Ural
batır. 5-se bülek

Uraldıñ
Homay harayına barğanı; Yänşişmä hıuın
tabıu ösön Homay quyğan şarttı ütäp,
unıñ heñlehe Ayhılıuzı tabıp alıp
kilgäne

Ber
qız yügerep kilgän, ti,

Beräü kilde,
tigän, ti;

Homay şunduq tanığan:

Ul
kilgän Ural bulğan,

Tik Uralğa
äytmägän;

Ural, qızzı kürhä lä,

Homayzır
tip belmägän,

Homay yaqınlağan huñ,

Ural
küzen halğan, ti:

Unıñ usma
şälkemdäy,

Yınsegene qaplarzay,

Käytän
menän bizälgän.

Säs tolomo halınğan;

Ozon
kerpege ütä

Qara küze tekälgän;

Uynap
torğan qıyğas qaş

Küz östöndä
yılmayğan;

Tertäyışkän qalqıu tüş

Küz
aldında tulqınğan;

Bal qortonday
näzek bil.

Borğolanıp uynağan;

Güyä
küptänge tanışı,

Kömöştäy saf
tauışlı;

Uynap-kölöp hüz quşqan,

Qızzı
kürgäs, Ural da,

Ni äytergä belmägän,

Üze
kürgän – Homay tip,

Uyına la
kilmägän.

Bıl qız ozaq tormağan,

Uraldı
üz artınan

Harayına ımlağan.

Ural
harayğa ingäs,

İsän-haulıq horağas,

Yänä
qayza bulğanın,

Yulda nizär kürgänen

Barın
tezep höylägäs,

Uralğa küz taşlağan,

Bılay
tip hüz başlağan:

– Yä, yıgetem,
tös-başıñ

Alıs ildän kürenä,

Bezzeñ
yaqqa kileüzän

Telägeñ barlıq
belenä,

Hüzeñ höylä, tıñlayım,

Quldan
kilhä, yomoşoña

Yarzamsıñdan
bulayım.







–
Üzem yäp-yäş bulham da,

Biş il barın
beldem min:

Berehendä üzem tıuzım,

İkehen
yöröp kürzem min,

Qalğan tağı
ikäühen

Kürergä tip sıqtım min.

Qayza
ğına barhañ da,

Kemde genä kürhäñ
dä,

Berehe üzen baş, tiä,

İkensehe
baş eyä,

Köslö köshözzö yıyä,

Telägänsä
qan qoya.

İseme
bar donyala,

Üze küzgä kürenmäs;

Beräü
uğa kär qılmas,

Ayağı-qulı his unıñ

Balğa
totop yonsomas;

Arıslan menän
hunarza

Üze yänlek yullamas;

Üz
telägen tabırğa

Ber zä yuldaş ezlämäs
–

Şunday
yauız Ülem bar,

Şunan alır qonom
bar;

Ülemde tabıp ülterep,

İl
qotqarır uyım bar.

Hunarlağan
sağımda,

Qulğa töşkän ber qoştan,

Hezzeñ
ildä Ülemdän

Qotolorğa yul bar,
tip,

İşetkäynem min yäştän.







–
Bıl donyala ülmäskä,

Qara yırgä kermäskä
–

Mineñ
ildä bulmağan,

Üzen beräü kürmägän

Deyıü
batşa bilägän

Yänşişmäneñ hıuı
bar.

Unı barıp alırğa,

Hiñä yarzam
birergä,

Telägen bar qılırğa

Mineñ
hiñä şartım bar

Qayza bulha
barırhıñ,

Üzeñ uylap bağırhıñ;

Yılan
ilen ütkän ir,

Uñdan hulğa sıqqan
ir,

Üzeñ yulın tabırhıñ.

Mineñ ildä
bulmağan,

İşetep tä kürmägän,

Bötä
donya qoş tösön

Üz östöndä bizägän

Ber
qoş ezläp taphañ hin,

Şunı alıp qaythañ
hin,

Minän yarzam kürerheñ

Şişmänän
hıu alırhıñ,

Telägäneñ tabırhıñ







–
Min alıstan il yöröp,

Yaman-yaqşını
kürep,

Ülemde tabıp ülterep,

Qotqarırğa
keşene,

Tındırırğa barını

Uylap
sıqqan batırmın,

Hiñä qoşon
tabayım,

Üzeñdän yarzam alayım,

Bülägeñä
şart itep,

Min dä ber hüz äytäyım:

Altın
halır yögöm yuq,

Inyı tağır kemem
yuq,

Yaqşınan bütän uyım yuq;

Ülemdän
bütän beräüzän

Yullay torğan dauım
yuq.

İl telägen alırğa,

İlde bayman
qılırğa,

Ülemgä qarşı barırğa,

Unı
tar-mar itergä;

Seräşep yau asqanda,

Ülem
yulın basqanda,

Qan ilağan keşeneñ

Küz
yäşene hörtörzäy,

Miñä yuldaş
bulırzay,

Yauza qorzaş bulırzay

Büläk
bir, tip horayım.

Ul bülägeñ ni bulır?
–

Äytse,
belep torayım.







–
Utqa töşhä, yanmastay,

Hıuğa töşhä,
batmastay,

Yıl dä qıuıp yıtmästäy,

Tauzan-taştan
örkmästäy,

İr-yıgettän bütände

Üzeñä
tiñ kürmästäy;

Tiphä, tau-taş
sorğotop,

Sapha, dingez yarırzay,

Auırlıqta,
tarlıqta

Hiñä yuldaş bulırzay,

Küktä
tıuıp, küktä üsep,

Yırzä toqom
yäymägän,

Äzräqäneñ deyıüye

Meñ
yıl qıuıp totmağan,

Äsäyımdän
birelgän,

Üzem höygän yıgetkä

Birä
torğan bülägem –

Aqbuz
tolpar biräyım.

Yözön his tut
almastay,

His beräü kär qılmastay,

Utqa
qarşı – ut bulır,

Hıuğa qarşı – hıu
bulır,

Yın-deyıüzeñ barıhın

Ülemendäy
qurqıtır,

Quy-harıqtay örkötör

Bulat
qılıs biräyım, –

Tigäs,
Ural küngän,ti,

Qız telägen ezlärgä

Sığıp
kitmäk bulğan, ti.

Ural qunaq bulğan,
ti,

Ber nisä kön torğan, ti;

Homay
üzen äytmägän

Şülgän bikle timägän,

Ural
tağı hizmägän.

Ural torğan, ti, tañ
menän,

Biten yıuğan, ti, hıu menän,

Ber
tabında ultırıp,

Tamaqlanğan, ti, qız
menän.

Ural yulğa sıqqan, ti,

Tayağın
at itkän, ti.

Bik küp köndär kitkän,
ti.

Bara torğas, ber saqta

Tau
uratqan ber yaqta:

Hayısqan da, qozğon
da

Yän barlığın hizmägän,

His ber
keşe bulmağan,

Deyıüye dä ul yırgä

Kilep
ayaq basmağan

Ürkäs-ürkäs qayahı,

Başına
küzeñ halhañ,

Yuğarı toror bolottan,

Bötä
yämde üzendä

Haqlar elek-elektän
–

Şunday
ber tau kürgän, ti;

Bolot yarıp,
ürmäläp,

Tau başına mengän, ti.

Tirä-yaqqa
küz halıp,

Ozaq qarap torğan, ti:

Alıstan
küzgä salınğan,

Yondozzay bulıp
sağılğan

Ber yaqtılıq kürgän,ti,

Şuğa
tosqap kitkän, ti.

Barıp yıtep
qaraha,

Äyländerep küz halha:

Taş
urınına kömöştän

Site, töbö
bizälgän,

Buyındağı säskä lä

Qatı
yılgä borsolmay,

Şazralanıp östäre,

Küz
sağılır töstäre,

Yıl dä teyıp
tulqınmay,

Qoyaş nurı töşkändä,

Yım-yım
itkän ınyılay

Ber hılıu kül kürgän,
ti.

Oşo küldeñ östöndä

Tiräläy qoş
yıynalğan,

Bötä töskä bizälgän

Ber
hılıu qoş yözgänen

Ural ayıra kürgän,
ti.

Qoş hizmästän şul yırzä

Qoş
yanına barğan,ti.

Tösön-başın
qarağan,

Tayağı menän arbağan,

Homay
äytkän qoş bıl, tip,

Ural şunduq
uylağan.

Qoş Uraldan şiklänmäy,

Osorğa
la uqtalmay,

Uğa qaray kilgän, ti;

Ural,
yola belmägäs,

Qoşqa turı uqtalğas,

Qoş
Uraldan hiskängän,

Osmaq bulıp
ıntılğan.

Ural barıp totqan huñ,

Totop
qulğa alğan huñ,

Tağı taptı doşman,
tip,

Qoş qayğırıp uylanğan.

Ural,
qoşto kütärep,

Qırğa sığıp
barğanda,

Telägem buldı tigändä,

Qoşo
telgä kilgän dä:

– Ay, yıgetem, tuqta
äle,

Miñä ısının äyt äle:

Deyıüme
hin, yınme hin?

Keşeme hin, kem huñ
hin?–

Tigän
hüzze işetkäs,

Qoş keşeläy höyläşkäs,

Ural
tañğa qalğan,ti.

Ber az barğas ber
yırzä,

Şişmä buyı tuğayza,

Qoştoñ
zatın kemlegen

Ural horay başlağan.

Qoş
ta ber az uylanıp,

Üz aldına
höylänep,

Tekläp qarap torğan da:

–
Küzeñ yomop, kürmäy tor,

Qulıñ alıp
qanattan,

His yıremdän totmay
tor,–

Tigäs,
Ural uylanğan:

– Bıl qoş osha,
artınan

Qarsığa bulıp qıuırhıñ,

Hıuğa
sumha, artınan

Surtan bulıp
sumırhıñ,–

Tip
tayaqqa ımlağan,

Qoş äytkände tıñlağan.

–
Yıget, küzeñ as inde,

Äyter hüzeñ äyt
inde,–

Tigäs,
Ural qaraha:

Quñır hılıu, qıyğas
qaş,

Eyäk-bite uyılğan,

Hul biteneñ
urtahı

Küz qaralay miñlängän;

Yürmä-yürmä
işelep,

İke yaqlap-sikäläp

Tamsı
göldäy yılberär,

İñ başınan halınır

Ozon
säsen maturlap,

Äsmä yahap töşörgän;

Ozon
kerpektäre aşa

Qara küzen yılmaytıp;

Bit
uymağın uynatıp,

Köläs yözön
köldöröp,

Dertläp torğan kükrägen

Uralğaraq
ıqlatıp,

Höyläp kitkän şulay tip:

–
Ay, yıgetem, hin bılay

Kilep nisek
yulıqtıñ?

Bında kilep sığırğa

Ni
bälägä tarıqtıñ?

Ay, yıgetem, bel
şunı:

Qarap kölgän yözöm dä,

Äytep
torğan hüzem dä –

Ser
siseü ul, yıgetem.

Bığa saqlı min
bılay

Hindäy yıget kürmänem,

Deyıü
kilmäs urınğa

Hin kiler tip
belmänem,

Hıuza balıq bulırzay,

Küktä
yondoz bulırzay

Qulda kösöm bar
ine,

Kiter yulım bar ine.

Hine kürgäs,
bar uyım, –

Yıl
taratqan bolottay,

Qasa torğan bar
yulım,–

Yügerep
bötkän huqmaqtay,

Küz aldımdan
kittelär,

Yuyılışıp böttölär.

Min
ber saqta qız inem,

İrkä üskän buz
inem, –

Deyıü
mine urlanı,

Keyäügä birep
zurlanı.

Keyäüyem yıget-ir ine,

Bergä
ozaq tormanı:

Kötmägändä yuğaldı,

Yörägemde
qayğı aldı.

Deyıüzärzän qastım
min;

İlgä qaytham, atama,

Bötä
tıuğan ilemä

Yau kiler, tip qurqtım
min.

Deyıü kilep alır tip,

Tağı
qayğı halır tip,

His donyala
bulmağan,

Keşe tösön belmägän

Ber
qoş bulıp ostom min;

His ber keşe
tapmaslıq,

Kilep ayaq basmaslıq

Oşo
külgä töştöm min, –

Tigän
hüzen işetkäs,

Qızzıñ seren
töşöngäs,

Ural uyın höylägän,

Tik
ber qızğa qoş ezläp

Sıqqan uyın
äytmägän.

– Yulımdan, ahırı, uñmanım:

Ezläp
kilgän qoşomdo

Bıl küldä lä
tapmanım,–

Tiyep
Ural uylağan.

Tağı arı kitergä,

Morazına
yıtergä,

Qızğa yarzam itergä

Telägänen
höylägän.

– Yıget, tıñla, hüzemde,

Asıq
kürzeñ yözömdö,

Ayhılıu tigän atım
bar.

İlde totqan atam bar,

Kükteñ
Ayı – äsäm bar,

Höygänemä birerzäy

Harısay
tigän atım bar, –

Hıu
telähäñ, hıu tabır,

Yauza yuldaşıñ
bulır.

Yıget, hüzem tıñlası,

Hüzem
qırın halması:

Hin ezlägän ul qoşto

Bıl
tiränän tapmashıñ.

Atayım il gizgän
ul,

Kük yözöndä osqan ul,

Bötä yırzä
bulğan ul,

Bar qoştarzı kürgän
ul.

Atayımdan horayıq –

Bezzeñ
ilgä barayıq,

Hin telägän ul qoşto

Şunda
tabıp alayıq;

Mine deyıüzän
qotqarhañ,

Telägeñ ütär atayım.

Bezzeñ
ilde hup kürhäñ,

Mine üzeñä tiñ
kürhäñ,

Äyzä, bezgä barayıq,

İkäü
bergä bulayıq,

Bergä ğümer höräyık
–

–
Ay, hılıu qız, hılıu qız,

Bülägeñde
almayım,

İleñä min barmayım,

Isınlap
ta qoş bulhañ,

Qızğa yurıy äylänhäñ,

Hine
alıp qaytayım,

Üzem belgän harayğa

Hine
iltep biräyım.

Unda barğas, höylärheñ,

Üz
telägeñ äyterheñ:

Telähäñ, qoş
bulırhıñ,

Telähäñ, qız bulırhıñ;

Hine
ular hurlaha,

Telägäneñde birmähä,

Ul
saq hine yaqlarmın,

Üz ileñä iltermen,
–

Ural
şulay tigän, ti,

Qız za bığa küngän,
ti,

Yaqşılığın Uraldıñ

Tel töbönän
belgän, ti.

Qız qoş tunın keygän
dä,

Bergä kitmäk bulğan, ti.

Tege
tayaqqa mengändär,

Yulğa sığıp
kitkändär,

Tauzar aşıp ütkändär,

Küz
asıp, küz yomğansı

Bılar qaytıp
yıtkändär.

Qızzar qarşı kilgändär,

Qoşto
barı qosaqlap,

– Ayhılıu! – tip
alğandar.

Ural bını işetkäs,

Aptırağan,
tañ qalğan,

Ayhılıu qoş tunın halğan.

–
Äyzä, yıget, keräyık,

Hineñ qaytqan
harayıñ,

Mineñ qaytır harayım,

İkehe
lä ber ikän, –

Tip
Uralğa äytkän, ti.

Ural tağı
nığıraq

Hayran bulıp qalğan, ti.

–
hay, yıgetem, yıgetem,

Batır-alıp
ikänhen,

Min horağan qoşomdo

Deyıüzän
alıp kilgänheñ, –

Tigäs,
Ural aptırap

Bötä
serze höylägän.

– Unı alğan ul
küldä

Deyıü-mazar kürmänem,

Barğan-yörögän
yulımda

His auırlıq toymanım.

Nisek
anda ikänen,

Qoş tunında yörögänen,

Qayzan
anı beldeñ hin,

Miñä: – Ezlä, tineñ
hin? –

Tiyep
Ural horağan.

– Deyıü nisek
belmäne,

Kitkäneñde kürmäne? –

Tip,
Homay Ayhılıuğa

Aptıraulı hüz
quşqas,

Ayhılıu şunda hizgän,
ti,

Apahınıñ yañılış

Uylağanın
belgän, ti.

Deyıüzärzän üzeneñ

Qasıp
küldä yatqanın,

Ural barıp şul küldän

Unı
ezläp tapqanın,

Barın tezep
höylägän.

Atahınıñ harayınan

Unı
beräü belmägän,

Homay bını
işetkäs,

Uraldan ser tartmağan:

Üze
Homay ikänen,

Uraldı yaqşı belgänen

Barın
höyläp añlatqan,

Homay şunda
atahın

Bülmähenä saqırtqan.

Samrau
kilep ingän dä,

Ayhılıuğa küreşkän,

Küz
yäş tügep qızınan

Bötä hälen
horaşqan.

Ayhılıu atahına

Hälen
höyläp tanıtqan.

Samrau tıñlap torğan
da,

Serze añlap belgän dä,

Urtağa
halıp üz uyın

Qaldırmayınsa töyön:

–
Ayhılıuzıñ qaytqanın,

Deyıüzärzän
qasqanın,

Beräügä lä äytmägez,

Häzergä
ser totoğoz.

Deyıü belhä, yau asır,

His
uylamas, il basır;

Ayhılıu za
yonsoğan,

Küp qayğınan borsolğan,

Äsähen
dä hağınğan.

Ayğa barhın qunaqqa,

Bayman
taphın aulaqta,

Saqırırbız käräktä,
–

Tiyep
hüzen äytkän, ti,

Atahınıñ hüzenä

Qızzarı
la küngän, ti.

Harayza yal itkäs tä,

Ber
nisä kön ütkäs tä,

Atahı menän
apahı

Äsähenän birelgän

Ayhılıuzıñ
büläge –

Harı
atın saqırtqan,

Ayhılıuzı ber
töndä

Bılar ayğa ozatqan.

Ural
batır. 6-sı bülek

Qızı
Homayzı, Aqbuzatın, bulat qılısın Uralğa
birergä Samrau batşanıñ riza bulğanı;
Uraldıñ Şülgän menän osraşqanı, ağahınıñ
yauız uylı keşe bulıp sıqqanı; Homay
yıyğan mayzanda Şülgändeñ hur bulğanı,
Uraldıñ halıqtı hayran qılğanı

Ber
nisä kön Ural da

Bäsle qunaq bulğan
da,

Berzän-ber kön tañ menän

Yoqohonan
torğan da,

Homayzı saqırıp alğan,
ti,

Äyteren äytä halğan, ti:

– Min
äle bik yäş saqta,

Atam hine
atqanda,

Barıbız za hunar tip,

Hine
hırıp alğanda,

Muyınıña ırmau
halğanda,

Yäneñ alqımğa kilgändä,

Isınlap
ta belepme,

Yän asıuzan qurqıpmı,

Hin
teleñä kilgäyneñ,

Qotolorğa
Ülemdän

Yänşişmä bar tigäyneñ,

Hinän
şunı işetkäs,

Ülemde taphaq,
totorğa,

İldän başın yuyırğa,

Şişmänän
hıu alırğa,

Mäñge yäşähen donya,
tip,

İlgä hıuın birergä

Tigän uyğa
kilgäynek,

İkäü yulğa sıqqaynıq.

Küp
yır kitep, ser belgäs,

Yuldı ikäü
bülgäynek,

Yul buyında ni barın

Horaşıp
ta belgäynek.

Ağam kitte hul yaqqa,

Min
taypılıp uñ yaqqa,

Ayırılıp kitkäynek.

Küp
yıl yörönöm, il kürzem,

Äytkän hüzeñ
onotmay,

Hezzeñ ilgä boroldom, –

İleñ
aşa uzmanım,

Barmayım, tip
tormanım,

Harayığız aldına

Arıslanımdı
bäylänem,

Harayıña ingändä,

Uyım
höyläp ütkändä,

Arala hüz kitkändä,

Üz
bauırıñ ezlärgä

Miñä yomoş quşqanda,

Hin
ber büläk äytkäyneñ.

Min ezlägän
Ülemdän

Hin äytkäyneñ teleñdän:

–
Qotolorğa yul tabıp

Min birermen, –
tigäyneñ,

Azaq hüzeñ äyt, hılıu,

Ni
äyterhen, – kötäyım,

Min işetep
kitäyım, –

Tigän
hüzen işetkäs,

Atahına barğan,
ti,

Yäşermäyse ber nize,

Tezep
äytep halğan, ti.

– Höyhäñ, qızım,
barırhıñ,

Aqbuzatıñ birerheñ;

Yaqtı
donya yözöndä

Rähät tororhoñ,
balam,

Uralday uq batırğa

Äsä
bulırhıñ, balam.

Ural batır
haqına

Şülgände lä sığar hin,

Bötä
ilde saqır hin,

Batır irze tuyla
hin,

His beräü zä qalmahın –

Barın
yıyıp hıyla hin, –

Tigän
hüzen tıñlağan.

Atahı uyın
añlağan,

Şülgände lä sığarğan,

Bötä
ilde yıynağan,

Alqındırıp
hıylağan.

Şülgän, Ural – ikäühe,

Beren-bere
tabışqas,

Kötmägändä osraşqas,

İke
tuğan şatlığın,

Yulda kürgän barıhın

Ural
tezep höylägän.

Şülgän tıñlap
ultırğan,

Barın uylap uzzırğan:

–
Ural bılay dan alha,

Atama danlı
qaytha,

Batır bulıp maqtalır,

Bar
eştä lä ös bulır,

Mineñ hüzzär as
qalır,–

Tip,
esenän könläşkän.

Şuğa kürä Uralğa

Bar
seren sismägän.

Äzräqälä bulğanın,

Bında
niñä kilgänen–

Berehen
dä äytmägän.

Ul Uraldı ülterep,

Üze
danlı ir bulıp,

Homayzı la üze
alıp,

Aqbuzatqa atlanıp,

Bulat
qılıs qullanıp,

Dan alıuzı uylağan.

Şülgän
asıulı bulğanın,

Här saq halqın
yörögänen,

Unıñ şomo barlığın

Ural
zurğa quymağan:

– Tik yabıulı
yatqanğa,

Uñayhızğa qalğanğa, –

Tiyep
kenä uylağan.

Ber saq Ural
Şülgändeñ

Qomharılıp, qaş
töyöp,

Ultırğanın kürgän dä:

–
Batır irgä arıs ta,

[Donyalağı qırıs
ta,]

İkäü bergä mengäşep,

Ber-berene
küzläşep,

Külägäläy yörörzär,

Basmalatıp
kilerzär,

Almaşlap tap bulırzar.

Batır
bulğan ir-yıget

Yıñmäs nämä bulırmı?

Batırmın
tigän ir-yıget

Yauızğa yul quyırmı?

Utqa
qarşı hıu bulır ul,

Yauğa qarşı tau
bulır;

Üzenä tügel, barına

Auırlıqta
yul bulır;

Batırzan il tarıqmas,

Batır
his ber zarıqmas,

Yaqşılıqtan
yalıqmas,

Yauzan da his talıqmas.

Kükkä
mener basqıshız,

Yırze asır
asqıshız,

Yaqşınan eskäne – hıu
bulır,

Yamandan eskäne – ıu bulır,–

Tigän
Ural Şülgängä,

Homay, haman ışanmay,

Isın
sergä töşönmäy,

Ağay-ene ikäüzeñ

Qılanışın
küzätkän.

Almaş-tilmäş ular män

Homay
här saq höyläşkän.

Bar yolahın
ularzıñ

Homay töpsöp horaşqan.

Uraldı
Homay kürgäs tä,

Batırlığın belgäs
tä,

Yaqşılığın hizgäs tä,

Uğa küñel
bäylägän,

Ul Uraldı haylağan.

Şülgän
qomhou yörögängä,

Haman şige
bulğanğa,

İke tuğan höyläşep,

İkäü-ara
serläşep

Ultırğanda, Şülgändeñ

Hıtıq
yözön kürgängä,

Homay unan şiklängän.

Ural
yatha yoqlarğa,

Biş kön totoş
yoqlağas,

Şülgändän qız şiklängäs,

Qızzar
quyğan haqlarğa.

Şülgän yatqan ber
yaqta,

Ayırımlanğan torlaqta.

Şülgän
uyı sıqmağan:

Homay his yul
quymağan.







–
Hin küp yırzä bulğanhıñ,

Bik küp nämä
kürgänheñ.

Batır bulıp, dan alıp,

İnde
bında kilgänheñ,

Samrauzıñ ilenä

Kilep
ayaq basqanhıñ.

İnde nimä uylayhıñ?

Bezzeñ
teläk oşonda

İkänen asıq
belmäyheñ.

Samrauğa yau asayıq,

Aqbuzatın
alayıq,

Berebez tayaq totayıq,

Berebez
Aqbuz menäyık,

Bötä ildä baş
bulıp,

Barıhını mat qurıp,

Köslö
batşa bulayıq.

Hin tayağıñ bir miñä,
–

Oşo
ilde qırayım,

Samrau qoştoñ qızını

Üzemä
tartıp alayım,

Aqbuzatın menäyım;

Min
bit – tuğan ağayıñ,

Min dä danlı
bulayım!







–
Bılar his tä keşegä

Ber yauızlıq
itmägän,

Ülterep, qan qoymağan,

Keşegä
doşman bulmağan.

Bez ikäüläp
barayıq,

Deyıü ilen alayıq,

Unda
totqon bulğandıñ

Barına yul asayıq.

Qız
alırğa uylahañ,

Aqbuzatın haylahañ,

Qızı
höyhä, qızın al,

Büläk ithä, Buzın
al.

Qız alam, tip yau asıp,

Ülemgä
bez yul quyıp,

Ber zä yuqqa qan qoyop,

Yauız
isem taqmayıq,

Qan qoyousı danı
alıp,

İlgä yaman qaytmayıq.

Äzräqäne
yıñäyık,

Şişmänän hıu alayıq,

Ülgängä
yän biräyık,

Keşelärze donyala

Ülmäs
yändär qılayıq, –

Tigäs,
Şülgän uylanğan,

Törlö yuldar
haylağan.



Berzän-ber kön
aulaqta,

Homay bulğan torlaqta,

Şülgän
barğan yanına,

Qulın halğan yaurınına.

Şunda
hüzen asqan, ti,

Höyöü uyın äytkän,
ti:

– Donyalağı donyala

Qayttı, –
tineñ hin üzeñ;

Arabızza yaman uy,

Qanğa
batır yaman tuy

Arabızza bulmas ul,
–

Tip
uylayım min üzem,

Hiñä äytäm bıl
hüzem.

Duslıqqa künel berekkän,

Ayırılmastay
yırekkän,

Bez zä ildä zur batır,

Yörägebez
sınıqqan,

Hin tıñlahañ, äytäyım,

Ber
serem bar, höyläyım,

Tel östönä tel
quymay,

Yauabıñdı kötäyım.

İnde
hüzem almahañ,

Asıq yauap birmähäñ,

Üz
yarağım küräyım,

Üz yulımda bulayım,

Harayıña
kilgäs tä,

Küz aldımda kürgäs
tä,

Küñelemde arbanıñ,

Küzeñ miñä
halmanıñ.

Mine ällä tanıpmı,

Ucarımdı
iskä alıp,

Şuğa minän qurqıpmı,

Ällä
mine hınapmı, –

Qarañğığa
bikläneñ,

Höyläşkän huñ, höyöpmö,

Ällä
Ural kilepme,

Qarañğınan sığarzıñ,

Harayıña
saqırzıñ.

Asıq yözöñ kürgäs tä,

Barın
häzer onottom;

Hindäy hılıu bulmas,
tip,

Ezläp his kem tapmas, tip;

Miñä
qulın birerme,

Üze höyöp kilerme,
–

Tip,
küñelem yılkettem;

Telähäñ, bergä
bulayım,

Höyhäñ, hine alayım,

Qarıulaşhañ,
tağı la

Üz uyımdı qılayım,







–
Yıget, hüzeñ tıñlanım,

Es sereñde
añlanım,

Şulayzır tip uylanım;

Min
ber batşa qızımın,

Qızzarınıñ
zurımın.

Yıget, uyıñ uy bulhın,

Ber
zur mayzan qorayım,

Batırlığıñ
hınayım,

Şunda danıñ küräyım.

Buz
atım bar yıraqta,

Äsäm birgän
büläkkä,

Mayzanıma şul kiler,

Batır
bulhañ, ul beler.

Mayzanımda buz
attı

Qulıña alıp menälhäñ,

Eyäreneñ
qaşınan

Bulat qılısın alalhañ,

Şunday
batır bulalhañ–

Buzım
büläk qılayım;

Atama äytep tuy
yahap,

Üzeñä yär bulayım,–

Tip
yauabın birgän, ti,

Şülgän bığa küngän,
ti.

Homay mayzan yıyğan, ti,

Aqbuzın
saqırğan, ti.

Kük kükräp, şau kilep,

Yırzä
dauıl quptarıp,

Tau-taş, qaya aqtarıp,

Bötä
yängä şom halıp,

Yondoz hımaq
atılıp,

Aqbuz tolpar atlığıp,

Küktän
kilep töşkän, ti,

Homay hılıu
aldına

Kilep, başın eygän, ti.

Aqbuz
şunda tuqtağan,

Bötä mayzan
hoqlanğan:

Hırtına eyär halınğan,
ti,

Eyäreneñ başına

Almas qılıs
tağılğan;

Yügäneneñ qaşı altın,

Yügäneneñ
başı altın;

Qolağın bezzäy qazağan,

Yalın
qızzay tarağan;

Başkünäktäy
tanaulı,

Harımhaqtay asaulı;

Qarsığa
tüş, tar böyör,

Yıñel, tekä toyaqlı;

Quyan
küzle, baqır küz,

Qısır yılan
tamaqlı;

Urayı quş, yañağı as,

Muyındarı
ber qolas,

Qıyğır börköt qabaqlı;

Tekä
basıp, baş taşlap,

Yılğır atlap
bışqırır;

Qolaqtarın qaysılap,

Alan-yolan
qaranır;

Alğır büre küzendäy,

Küz
bäbägen sılatır,

Auızlıq säynäp,
yarhıuzan

Auızzarın küpseter;

Yılgä,
qoştay yılpenep,

Artında sañ
uynatır;

Osrağan ber keşene

Hayran
iter, uylatır, –

Bına
oşonday Aqbuz ul,

Küz kürmägän yat buz
ul.

Höyöp alğas Aqbuzın,

Homay
äytkän haq hüzen:

– Küktä torzoñ
yondozzay,

Batır kötöp, zarığıp.

Keşe
qanı bulmağan

Batırzarzı ırğıtıp;

Min
haylağan batırzıñ

Berehen hanğa
almanıñ,

Üzeñhaylap batırıñ,

Miñä
tabıp birmäneñ.

Bına kilde batırzar,

Hine
kötöp yatırzar.

Batırlığın
haylapmı,

Maturlığın haylapmı,

Berehen
üzeñ alahıñ,

Üzeñä yuldaş qılahıñ,
–

Hiñä
iptäş ir bulır,

Minä höygän yär
bulır.

– Matur miñä dan bulmas,

Östömdä
yörör yän bulmas.

Şaulap bolot
qalqqanda,

Qoyon-dauıl sıqqanda,

Küktä
qoş ta osa alır,

Qamğaq osha, yar
tabıp,

Uza yıldän basa alır.

Min
sapqanda – yıl qubır,

Taş ta yatıp
tüzälmäs,

Hıu tulqınır-qaynaşır,

Hıuza
balıq yözälmäs.

Qaf tauına tiphäm
min,

On-talqanday ıualır,

Tirä-yaqta
yän bulha,

Berehe qalmay qıyralır.

Eyäremdeñ
qaşında

Bulat-almas qılısım –

Küp
yıl unı huğarğan

Üz yanında qoyaşım
–

Bötä
donya irerlek

Utqa halhañ,–
iremäs.

Donyalağı ber nigä

Yözö
teyıp tuparmas,

Yıtmeş batman
auırlıq

Kütärep kükkä söymägän,

Ös
barmağı osonda

Töşörmäysä totmağan

Keşe
– batır ir bulmas,

Qılıs heltäp
sabalmas.

Şunday batır bulmaha,

Miñä
yuldaş bulalmas.

Min sapqanda, ul
batır

Mindä ultırıp tüzälmäs.

Batır
bulam tigän ir,

Mine alam tigän
ir,

Kösön şulay hınahın,

Unan mine
menergä

Baznat itep qarahın, –

Aqbuz
şulay tigän huñ,

Barı eşte belgän
huñ,

Tau bitenä barğandar,

Yıtmeş
batman auırlıq

Ber zur taştı
tapqandar,

Quptarırğa bulğandar.

Ay
tartqandar, ti, bılar,

Yıl tartqandar,
ti, bılar, –

Taş
urından qupmağan,

Kös-häldäre
yıtmägän,

Homay Şülgängä qarap:

–
Alıp taşla! – tigän, ti;

Şülgän barıp
uqtalğan,

Tirä-yaqlap härmängän,

Qutarırğa
serängän,

Kösörgänep mataşqan,

Kösön
halıp ayqaşqan.

Basqan yırzä
tubıqtan

Şülgän yırgä batqan, ti.

Ay
ayqaşqan, ti, Şülgän,

Yıl ayqaşqan,
ti, Şülgän, –

Taşı
his quzğalmağan,

Şülgän, säsäp,
alyığan,

Kütärälmäy, taşlağan,

Homay
Uralğa qarap:

– Kütärep qara! – tigän,
ti.

Ural taşqa barğan, ti,

Ağahı
hurğa qalğanğa

Ural asıulanğan,
ti,

Yozoroqlap huqqan, ti, –

Taş
tägäräp kitkän, ti.

Şunan alğan
qulına,

Taştı atqan hauağa, –

Taş
kitkän, ti, atılıp,

Kürer küzzän
yuğalıp;

Barıhı kükkä baqqan, ti,

Taş
töşörön kötkän, ti.

İrtä ine, töş
bulğan,

Töş tä auıp, kis bulğan,
–

Küktä
tauış şaulağan,

Taş kilgände
kürgängä,

Töşhä, vayran bulğanğa,

Bötä
qoş-qort ilağan.

– Zinhar, yırgä
töşmähen, tip,

İlde harap itmähen, –
tip,

Barıhı la Uraldan

Yalbarışıp
horağan,

Hıñar qulın huzğan, ti,
–

Ural
taştı totqan, ti;

– Qayhı yaqta Äzräqä?
–

Tip
horaşıp alğan, ti;

Äzräqäneñ ilenä

Ural
taştı atqan, ti.

Bötähe lä
qaraşqan,

Aptıraşıp uylaşqan,

Qayza
barıp töşör, tip,

Üz-arahı höyläşkän.

Buz
at kilep, şunan huñ,

Uralğa baş eygän,
ti,

Min hineke, batır, tip,

Uğa buyın
birgän, ti.

Samrau batşa şul saqta

Üze
kilep sıqqan, ti,

Uralğa qul birgän,
ti,

– Keyäüyem bul, – tigän, ti.

Bötä
ilde yıyğandar,

Bılar zur tuy
qorğandar,

– İl batırı bul hin, –
tip,

Uralğa dan birgändär.

Şülgän
bını kürgän huñ,

Ural zur dan alğan
huñ,

Şülgän bığa tüzmägän,

Esenän
bik hızlanğan.

Ural unı qızğanğan.

Ayhılıuzı
dimlärgä,

Şülgängä unı birergä

Homay,
Ural uylaşqan,

Samrauğa añlatıp,

Ösäü-ara
höyläşkän.

Ayhılıuzı qaytartıp,

Tağı
ilde saqırtıp,

Ayhılıuzı birergä,

Şülgängä
tuy yaharğa

Samrau za küngän, ti;

–
Başqarayıq bıl tuyzı,

Aman bulır,–
tigän, ti.

Homay tuyı barğanda,

Uyın-kölkö
bulğanda,

Yır teträp kitkän, ti,

Barı
aptırap kitkän, ti.

Törlö uyğa
sumğandar,

– Bıl ni bulır? –
tigändär.

Qarahalar: kük yözön

Qıp-qızıl
ut alğan, ti;

Barıhı da kükkä
qarap,

Aptırauğa qalğan, ti.

His
kem bını añlamay,

Ni tip äytergä
belmäy,

Şulay alyıp torğanda,

–
Deyıü mikän bıl? – tiyep,

Barıhı şomğa
qalğanda,

Küktän sır-sıu, ilaulap,

Nizer
töşöp kilä, ti,

Barı qarap tora,
ti.

Qara köygän yalqındı,

Küktäge
ut – tulqındı

Totop alğan, ti,
Ural.

Qarağandar, ti, bılar:

Ayhılıu
qız bulğan, ti,

Qaytıp kilgän
sağında

Yalqın sırmap alğan, ti,

Ut
esendä qalğan, ti.

– hauağa taş
atqanın

Qarap torzom küktä min,

Taştı
buyğa atqanın

Yänä kürzem küptän
min.

Ul taş dingez aşağa,

Sorğap
kitte yıraqqa,

Äzräqäneñ ilenä

Barıp
töştö ber saqta.

Yırze yarzı urtağa,

Yalqın
sıqtı hauağa;

Yalqın mine yalmanı,

His
täqätem qalmanı, –

Huşım
kitep yığıldım.

Saq-saq yıyıp
huşımdı,

Bılay taba boroldom,
–

Tigändän
huñ Ayhılıu

Barıhı bığa tañ qalğan;

–
Äzräqägä şau haldı –

Tip,
Samrau bik şatlanğan.

Şülgän bını
belgän, ti,

Serene töşöngän, ti:

Äzräqäneñ
Şülgängä

– Qızım ul tip käläşkä

Birgän
qızı Ayhılıu

İkänen hizengän, ti.

Deyıü
qızım tigäne,

Üz qızım, tip birgäne

Barıhı
la buş ikän, –

Tiyep
Şülgän uylağan.

– Deyıü mine yaptı,
tip,

Min dä unan qastım, – tip,

Şülgän
barın aldağan,

Ayhılıu bığa
ışanğan,

Homay kürgäs Şülgände,

Yılan
menän kilgände,

Üzen yılan: – Alam,
– tip,

Här saq horap yörögände

Homay
belgäs, hiskängän,

Homay bınan
şiklängän.

– İke batır keyäüyem

İl
östöndä teräüyem

Bulır,– tiyep Samrau

Üz
esenän şatlanğan.