Salauat qızı

Yartı bıuat ütep kithä lä, ul kön bögöngöläy häteremdä. V klasta bezze başqort tele häm äzäbiätenän uqıtqan Zänüfä apay qışqı yaldan huñ «Min kanikuldı nisek ütkärzem» tigän temağa inşa yazıp kilergä quşqaynı. Täüge därestä icadi eştäre­bezze tapşırzıq. Uqıtıusı yañı temanı añlattı la östälendäge däftärzär arahınan mineken ezläp aldı. İke yağına la yazılğan un ike bitte qısqırıp uqıp bötöügä qıñğırau şıltıranı. Uqıtıusım inşam astına qızıl qäläm menän zur itep «5» bildähe quyzı häm «maladis» tip östäne. Näq oşo häl mine yaratqan ostazım Zänüfä Ğäynetdin qızınıñ hönären haylauğa etärgänder zä inde...

İstälektärgä bireleüyemdeñ töp säbäbe ber genä: küptän tügel üzeneñ 85 yäşen bil­dälägän Zänüfä apay Ğari­ful­lina bar ğümere, baş­qarğan eşe menän uqıu­sı­larına ğına tügel, bötä auıl, hatta rayon halqına la matur ölgö buldı. Başqort tele häm äzäbiäte därestären küñel birep uqıtı­uı menän ber rättän ul küp yıldar klass yıtäksehe, higez yıllıq mäktäp direktorı va­zifahın da uñışlı başqar­zı. Kommunist uqı­tıu­sı här saq yämäğät eştä­reneñ urta­hın­da qaynanı, üzen osta agitator häm propagandist itep tä tanıttı.

1959 yılda auılda iñ berense bulıp Başqort däülät universitetın tamamlağan uqıtıusı-filolog tistälärsä yıl rayon gäziteneñ iñ äüzem häbärsehe hanaldı, estälekle häm könüzäk yazmaların respublika basmalarına la, şul isäptän ul saqtağı «Sovet Baş­qortostanı»na la daimi yıbärep torzo. Ularza zamanın­da yaqın-tirälä kiñ bildä­lelek alğan «Harğa­mış» sov­hozınıñ İzelbay büleksähe basıu häm mal­sılıq al­dın­ğıların danlanı, auıl tor­moşondağı törlö problema­larzı la kütärze, yıteşhezlek­tärze asıp halıu­zan, käräk saqta yıtäkselärze tänqit utına totouzan da qurqmanı.

Halıq şağirı, yaqtaşıbız Rämi ağayzıñ yırğa halınğan «Salauattar» şiğırındağı «Beyıüse lä, yırlausı la – Sa­lauatta küp ular» tigän hüz­zäre Zänüfä apayğa turanan-tura töbälgän tiyerheñ. Ul bılay za nıq tığız vaqıtı­nıñ küp ölöşön auıl klubı sähnä­hendä ütkärze. Universi­tetta uqığan yıldarında uq matur tauışı menän küp­tärze äsir itkän, mahsus sa­qırıu menän barıp, Räsäyzeñ atqa­zan­ğan, Başqortostandıñ ha­lıq artisı Bähti Ğay­sin­dıñ bayan moñdarına quşı­lıp, küp tap­qır respublika radiohı tul­qındarın tir­bät­kän üzeş­mä­kär yırsı barıhı ösön dä här saq ölgö buldı.

BDU-nı tamamlap, yünältmä buyınsa Älşäy rayonında eşlägändä lä, mäğarif yıtäk­seläreneñ nıqışmalı üte­nes-täqdimdäre nigezendä tıu­an Yürüzän buyzarına qaytqas ta, töp eşe menän bergä auıl sähnähe, üzeşmäkär sänğät mä­şäqättären dä ber tigez tarta. Zänüfä apayzıñ, törlö yäş­täge mahirzarzı ber­gä tuplap, folklor ansamble, drama tü­ñäräktäre oyoştorouın yaq­taştarı bögön dä maqtap qına häterläy. 2-se İzelbay (halıq arahındağı iseme Bazraq) ostaları ul yıldarza törlö yır-beyıü bäygelärendä äüzem qatnaşa, kürşe auıldarzağı, sovhoz üzäge Arqauıldağı, rayon mäzäniät harayındağı üzen­sälekle sığıştarı här saq tamaşasılarzıñ köslö al­qışına kümelä. Bında, äl­bit­tä, barıhın da üz artınan eyärtä belgän osta oyoştorousı Zänüfä apayzıñ hezmäte bahalap bötköhöz bula.

Zänüfä Ğäynetdin qızınıñ halqıbızzıñ bay auız-tel icadın öyräneügä indergän ölöşö lä ayırım bäyän iteügä haqlı. Universitet ğalim­da­rınan töplö yünäleş alğan uqı­tıusı-filolog oşo ınyı börtöktären yıyıp-tuplauğa ös tistä yıldan aşıu ğümeren arnay. Bıl osorza «İzelbay auılınıñ qomartqıhı» tigän 19 bülektän torğan qulyazma kitap-albom tözöy. Unda äki­ät­tär, riüäyättär, bäyıttär, mö­nä­cättär, señläüzär, yomaq­tar, äytem, ırım-hınamış­tar, töş yurauzar, kölämästär häm halıq uyındarı syucettarı tuplanğan.

2002 yılda oşo bay material nigezendä Zänüfä Ğari­fullina arzaqlı ğalim Ähmät ağay Söläymänovtıñ fatiha­hı häm baş hüze menän «Yürü­zän ınyıları» tigän kitabın bastıra. 2006 yılda üzeşmä­kär folklorsı tıuğan töyä­gendä yazıp alğan 4 meñ yarımdan küberäk taqmaq ölgöhönöñ ni barı östän ber ölöşö sa­mahı ğına ingän «Yürüzän buyı taqmaqtarı» tigän yıyıntı­ğın näşer itä. Auıl uqıtıu­sı­hınıñ bıl ike hezmäten baş­qort filologiya fakultetında uqıp yörögändär referat, kurs häm diplom eştäre yazğanda äüzem qullana.

Mäktäptärzä başqort halıq icadın öyrängändä lä, folklor ansambldäre ösön dä bıl yırle materialdıñ fayzahı bahalap bötköhöz. Äüzem auıl häbärsehe üze yıyğan qayhı ber ölgölären «Hazina handı­ğım­dan» tigän rubrika menän rayon gäzitenä lä täqdim itä.

Auız-tel icadı ölgöläre menän bergä boronğo könküreş äyberzäre, başqa tör etnografik eksponattarzı la tuplay Zänüfä apay. İre Mäğäfür ağay, ular ösön ihatalarında keskäy genä yort halıp, unda «Bazraq etnografik muzeyı» tigän altaqta la elä. Bında quyılğandarzı auıl keşelä­re, uqıusılar küp yıldar qızıqhınıp qaray, qayhıla­rı üzzärendäge äyberzärze lä kilterep tapşıra. Şähsi muzey eksponattarı ğalimdar, äziptär, sänğät äheldäreneñ dä iğtibarın yälep itä. Ha­bantuyzarza, başqa töbäktärzä ütkän saralarza Salauat rayonı väkildäre qorğan başqort tirmähen bizäü ösön dä küp yıldar Zänüfä apayzıñ eksponattarın fayzalanalar. Urtaq eş ösön yanğan Ğariful­lindar üzzäre tuplağandıñ tarihi häm fänni yaqtan qim­mätle tip hanalğandarın Malayazzağı Salauat Yulayiv muzeyına la tapşıra.

Arabızzan irtäräk kitkän ğailä başlığı Mäğäfür Yı­hanur ulı la tik maqtau hüz­zärenä layıq. Ul sik buyı ğäs­kärzärendä hezmät itkän va­qıtta yügereü buyınsa «Dağs­tan ASSR-ı çempionı» iseme­nä layıq bula, İzelbay mäktä­bendä başqa fändär menän berlektä fizkultura därestä­ren dä alıp bara. Rayonda täügelärzän bulıp «Zarnitsa» härbi-sport uyının oyoştorop ütkäreüse lä ul. 1971 yılda İzelbay uqıu­sı­larınıñ urta mäktäptär väkil­däre ber qatarzan bıl uyın­dıñ respublika finalında rayon ise­menän sığış yahauı ğına la uqıtıusınıñ eşenä teyışle baha tip äytergä bu­la. Mäğä­für ağay Zänüfä apay­zıñ bar eşendä lä täüge yarzam­sıhı bul­dı. Ular ber ul häm ike qız üsterep, olo tormoş yulına bastırzı.

Salauat rayonı.