Qatındar

1

Qarurmanda, büre huqmağında, osraştı ular — ike qırağay yän. Bereheneñ urmandan äzämi zattarğa, ikenseheneñ, kirehensä, äzämi zattarzan urmanğa qasıp barışı. İkehe ike yaqtan, qapma-qarşığa, saba torğas, tüştäre menän yırıp alğa etärep kilgän haua tulqındarı, nihayät, tasma-tas bäreleşep, yuğarığa urğıldı. Bıl küzgä kürenmäs tığız urğım aldında ber mälgä tuqtap qaldılar: tirä-yün ularzıñ tik ikehenä genä añlaşılğan mäğlümäti yıs-toyomdar menän tuldı. Zähär yaltırağan küzzär, tırcayğan tomşoqtar, qarpayğan qolaqtar şul mäğlümätte añdını. Ul arala urğım nisek bar bulha, şulay yuqqa sıqtı. Älege ikäü ikehe ike yaqqa möqäddäs yuldarın dauam itte. Ularzı oşo ıntılıştarınan dünderer kös yuq. Qarar küzgä ifrat nıq oqşaşhalar za, bıl ike yändeñ eske bulmışı aq menän qara keüyek ayırıla: berehe azatlıq haqına äzämi zattıñ muyının säynäp ırğıtırğa hälätle, ikensehe şul uq äzämi zatqa toğroloq haqına qolloqqa töşörgä, muyınına qarğı keyzertergä lä riza...

Küp tä ütmäne, mineñ näselem kön itkän Tolparlı auılı tañ qaldırğıs häbär menän tuldı: Ähmäzin hunarsınıñ bürehe et bulıp örä başlağan! Ul bürene Ähmäzin babay öñönän bäläkäy genä köyönsä alıp qasqan, qızıq ösön mikän, urınına kolhoz kelättären haqlağan käntäy ovçarkanıñ kötöyön qaldırıp kitkän. Zamanında urman qarauılsıhı bulıp eşlägän, märgänlege menän dan qazanğan hunarsı häzer üze lä şul ovçarka menän ber qatar yanğın hündereü harayında töngö haqta tora. Bıl hezmätenän ul ifrat qänäğät: töndären, yä uylanıp, yä huğışta alğan yaralarınan hızlanıp, barıber yoqohoz uzğara, ä bılay yaqındağı maşina-traktor parkınan özölmägän ir-at menän irtäle-kisle küreşä, gäpläşep kinänä, ismaham. Öyö lä yaqın, Kelät tıqrığında ğına.

...Ä tege "büre örgän" köndö qart, ğäzätensä, tañ harıhı menän üzeneñ ihatahına qaytıp uranı, yort-qurahına küz haldı. Qaraha — bürehe yuq! Qarğıhınan hıpırılıp qasqan? Tağı qaraha — bürehe urınında. Tekläberäk qaraha — tege büregä ütä lä nıq tartım et, ällä büret, basıp tora?! Küze ütker, yaza kürmäs, äüälge hunarsı laha, mal ayıra. Ni bulha la bulır, tine lä büretkä yaqınlaştı, unıhı ıñğay ğına torğas, tegehenän qalğan qarğı-muyınsanı yäpläp başınan keyzerä haldı. Anau büreheme – bürehe, yänähe, keşegä äytmäs tä quyır dörösön: ana bit, bıl da sımırı käüzäle, qısıq sikäle, usal qiäfätle. Şul saq büret teşen ırcaytıp ırıldanı la artqı täpäyzärenä bastı häm qapıl alğı täpäyı menän dömbäslätä yort eyäheneñ yañağına kilterep huqtı. Ber arıy bıl ikäü, büret menän hunarsı, küzgä-küz qaraşıp şım torzolar. Ahırza hunarsı: “Harıgüz?” — tip bışıldanı. Büret: "Tanınıñmı?" — tigändäy, qoyroğon bolğanı la örörgä totondo. Laulauı säyıreräk ine unıñ.

Uñarsı babayın qarşılarğa tip kütärmägä sığıp basqan äbeyı säreldärgä totondo:

— Büre huqtı, babayzı büre huqtı!

Qısqahı, töşkölökkä ük Ähmäzin hunarsığa quşamat äzer ine: Bürehuqqan. Ä ısın dörösön Ähmäzin, äy, Bürehuqqan babay, üze genä belde: nindäyzer serle täqdir ilä, büre öyöröndä azaştırğan kötöyö — Harıgüz üsep, has ta büre bulıp qaytıp ingäyne. Ämmä, oqşaha la, büre tügel ine häm yamanatlı büretkä lä äüyerelmägäyne hımaq ul, şökör. İsemde kötöygä üze quşqaynı, küzeneñ tösö sılt harı bulğanğa. Şuğa la, äle kilep, küzenän, qaraşınan tanını Harıgüzze. Timäk, inä büre yat kötöyzö boğazlap ültermägän, yällägän? Harıgüz üze lä sos ine, büre kösöktärenä tizük eyäläşep, tahıldarın üzläşterep tä alğandır? Azna buyı hağalap yöröp, inä büre auğa sıqqan saqta, yäple genä itep atqarıp quyğaynı niäten hunarsı – ällä niñä büre balahın qulğa eyäläşterergä sämlände lä yörönö şul osor, gonah şomloğo... Ata büre nişläp üze rizıq taşımağan balalarına? Moğayın, uğa ber-ber häl bulğandır, yuğihä bit ul yaz mälendä (aprel başı ine) könönä ber nisä qoralayzı yığa ala hatta. Mesken qoralayzar köndöz qoyaşta irep, töndä bısaqtay yaltırap tuñğan qar kirtlästärenä toyaq-bäkäldären yärähätläp, şäp saba almayzar şul. Hunarı uñmağanda la ata büre as itmäy balaların, tapqan rizığın äz-äzläp aşqazanına yıya, esäktärenä yıbärmäy, öñönä alıp qaytqas, kire sığara... Şularzı esenän genä farazlap, ozaq qına şaq qatıp basıp torzo Ähmäzin qart.

Qäüyememde qucğıtqan oşo vaqiğa, bäğze başqa häldär zä miñä mäğlüm. Ämmä ul qäüyem arahında älegä yuqmın, donyağa tıuıp ölgörmägänmen. Min — yaralğı. Bar bulğan möhitem hıu menän tulı, şunda bäüyelgeläp yözöp yöröyöm. Moğayın, min küldä — balıq yaralğıhı, yäğni selbärämender? Yä sümesbaşmın, abau, baqa bulırmınmı ikän? Bälki, hauala osar qoşmon — älegä kükäy esendäge şıyıqsala bolğanlayımdır? Yuq ta inde... Mineñ bit añım bar?! Möhit esendä (ul möhitteñ inälek, äsä qarını ikänlegen belmäyım-beleüyen) vaqıtlısa, qursaulıqta ikänlegemde hizemläyım. Oşonda imen üsähem, täbiğät inselägän qiäfätemä inähem bar. Ä qiäfätem matur bulasaq! Sönki min — äzämi zat yaralğıhı. Nisek añğarzımmı? Ällä... Mineñ äle Olo yıhanğa, donyağa tıuahım bar. Älege möhitem, timäk, – kese yıhanım. Min — estä; tıştağı, Olo yıhandağı Ay tigän yısemde kürmäyım, toyam ğına: ös tapqır tuldı ul, dürtensegä kitelä başlanı häm... tap şul mäldä kese yıhandağı täüge kisereşemä — qurqıuğa dusar buldım. Mine, bäläkäs yände, üzeneñ qarınında bar itkän däü yändeñ yarhıuı küzänäktäremä ütep inde: "Töşörtäm!" Däü yändeñ bıl niäte tınıs möhitemdeñ astın öskä kilterze. Tıumas boron, yıtlekmäs boron kese yıhandan töşöp qalıp yuq bulırğa?! Qurqıuımdan asırğanıp tularğa totondom, yäşärgä däğüämde belderzem şulay. Däü yän mine yälläne, nindäyzer şomlo tupha arqılı ütep, äcäl tırnağına eläktek tigändä, kire boroldo. Qıuandım! İnde miñä ike his-toyğo tanış — qurqıu häm qıuanıu. Kiläsäk ğümerzä oşo täüge ikäüzän bihisap yañı kisereştär şıtıp sığırın añğarmayım, qan häteren, añ-mäğlümät küsägileşen dä älegä belmäyım.

...Nihayät, tıuzım! Ay yıte qabat tuldı, yıte qabat kitelde lä (könöm tulmanı bit äle?!), däü yän menän bergäläp kisergän tulğaq ızaları aşa ütep, kese yıhan şarşauın yırtıp kilep sıqtım Olo yıhanğa, donyağa. 1948 yıldıñ sentyabre... İnde min üz allı yäşäy başlarğa teyışmen?! Däü yändän ayırıp, kendegemde kistelär. Üzemä tın alırğa käräk häzer: auızımdı asıuğa yırmaslap eskä inep kitkän haua üpkämde urtalay telep yıbärgändäy itte lä, tüzmäy, qısqırıp ilap yıbärzem. Täüge auırtıu, täüge küz yäşe. Täüge auaz! Küzemde asqas, däü yände, nihayät, tıştan kürzem: ul ısınlap ta şunday däü, ike ayağı östä qıymılday, quldarı — urtala, başı asta tägärläp yöröy. Unan haman da ayırılıp uq bötmägänmen äle. İnde min däü yän menän yılı yomro imsäktäre aşa totaşam, ularzan almaş-tilmäş ballı höt imäm. Kem öyrätkän mine tıuıu menän ul imsäktärzäge keskäy imgestärze tabırğa, qarhalanıp auızıma qabırğa häm yäşäü hutı hura başlarğa? «Äsäy!» Qolağıma gelän şul hüz yağıla. Äsäy ikän däü yändeñ iseme. Häzer ul baştübän yörömäy. Bälki, min tıuğanğa şatlanıp täü mäldä şulay yöröp alğandır äzeräk? «Balam!» Tağı oşo hüzze äylängän hayın işetäm. Min dähä ul bala – iñ-iñ qäzerle yän eyähe. Yuqha, niñä şulay öyörölälär mineñ tirämdä, tındarın da qapılda sığarmay, yıl yıbärmäy, estärenä tartıp toralar?

Şunı asıqlanım: mine bäpläüse tağı ösäü bar häm ular ber işeräktär ikän. Äsäyım hımaq keyınälär, imsäktäre lä bar, mine qısıp yaratqandarında hizäm dähä ul yomroqastarzı. Bigeräk tä ihlastar, yıstäre tanhıq, quldarı yomşaq. Ularzı Zölhizä öläsäyım menän Räyhana qartäsäyımdärzer, ä bözrä säsle köläkäs beräüheneñ ike tuğan apayımdır tip belmäyım – üzemä bik-bik ğäziz, käräk ikändären barıber toyam...

Mine bit bıl öyzä, dürt möyöşlö donyala, tik qatın-qız uratıp alğan! Oşono añlağanda, telem sıqmağaynı äle. Ämmä sağıştıra beleü ösön teldeñ häcäte lä yuq — küz bar zaha. Sağıştırzım: üzem dä şular hıñarımın ikän, yäğni — qız bala. Ä ber köndö... Ber köndö, yağılğan meyıs hırtına tayana-tayana, ustarıma öf itä-itä yöröp arığas, izän urtahına lıp barıp ultırzım häm täzrä qaşağahınan kön timäy, tön timäy, qasan küzemde asham da, här dayım miñä bağıp torğan räsemdäge keşegä qaranım da qısqırıp öndäştem:

– Ata-a-ay!

Hikelä, mine küzätä-küzätä, batmusta borsaq tägärlätep ultırğan äsäyım qapıl hikerep torzo. Süp arahınan ärsep, haylap alınğan yomro aq borsaqtar yıltıraşıp hibelep, izän yarığına töşöp kitte, beräühen genä totop alıp, urtıma yomop qaldım. Hizger genä äsäyım bıl yulı şunı la kürmäne, aptırauı köslö bulğandır inde. Ä min, ısın, mutlaşa la beläm häzer, ber yäşem tulıp kilgän qızıqaymın.

Dürt qatın itägenä yäbeşep üs tä, "atay!" tip teleñ asılhınsı?! Tereläy his yuğı ber kürhäñ ul atayzı? Äsäyımdeñ borsaqtarı şuğa aptıraşıp izängä hikereşkänder inde...

Şul dürt qatın ösön min, ularzıñ Nuriyaları (isememde biläüzä ük otop alğaynım),– iñ matur, iñ aqıllı, iñ kamil balamın. Älege dürt möyöşlö öy-donyalamı? Totoş Yır yözöndä, Olo yıhanda, belgegez kilhä! Äle höylägändärem dä ularzan işetkändäremder: yuğihä, bäpes sağın kem häterlähen, ti? Ä, bälki?!.

2

— Nuriya, hayt! Nişläp ultırahıñ bında, yüger öyöñä, atayıñ qaytqan, ana, moryak Bayazit qaytqan, tim!

— Aldaşma, Bürehuqqan olatay, bar, üzeñ qayt, bez sorlauıq uynaybız, — tim tauışımdı basıp qına, äteü mine işetep qalhalar, malayzar tiz ük ezläp tabasaqtar.

— Bar, yüger, ısın äytäm – atayıñ qaytqan, ultırma bında sorlap. Urının da tapqan – baqsa artı. Bında kilep hine kem ezlähen, dus malayzarıñ küptän öyzärendä bäräñge aşap, qatıq esep ultıra.

Esem kötörzäp quyzı, asıqqanım ikän. Ber säğät kenä barzır oşonda kilep yäşeneüyemä. Ä sorlauıq şunday uyın ul: beräüze kötöüse itep qaldırahıñ da (şıbağa totoşop inde, härämhez) törlö yırgä bosoşahıñ, kem qayza barıp yıtä ala. Sabir, ana, ällä himezlegenän, yayman bulğas, bezzeñ qara-qarşı kürşebez Gölbikä apayzıñ öy artına saq yäşenep ölgörä. Unı şunduq tabalar, mışnap tın alıuı ber saqrımdan işeteläler äle. Şunan başqalarzı ikäüläşep, ahırza kümäkläşep, qızırıp ezlärgä totonalar. Mine taba almay azaplanalar. Gelän. Üzzäre minän äzeräk ölkäneräktär äle, hı... Arı-bire sorlap ta alıu şart yäşengän keşegä. Bögön ällä nisä sorlanım, ämmä haman kilep tapmayzar. Altı malay ber qızıqayzı, ısınlap ezlähä, tapmas, time. Et menän ber zähä ular, ezeñde yıskäp kilep sığırzar östöñä. Ä bıl yulı nişläp mıştırlayzar?

Şul minutta yaqında ğına, Küränle qultığında, ügez ükerep yıbärze. Tertlänem-tertläüyen, ämmä qurqmanım. Bastırıp, oslo mögözö menän eläkterep ala almayasaq – ısın ügez tügel, ä mönşögör tigän qoş ul, şulay ükerä. Unıñ tağı ber iseme bar - öñşäüyer. Yılğanıñ yazğı taşqında özölöp qalğan bögölöndä, qamış arahında, oya qora, bala sığara. Bıltır bosop qına küzätep ultırzım: ozon suqışı menän balıqtı, vağıraq tälmäryınde yälp itterep eläkterep ala. Oşo bögöldä yofar za yäşäy ul, yarzı öñöp oya yahağan da, şunda. Ana, oslo tomşoqlo ozonsa başın honop, bäläkäs kenä küzzären sılt-sılt yomğolap mineñ yaqqa qarap tora. Balıqtıqı keüyek täñkäle qoyroğon höyräp, yılt itep hıuğa töşöp kitte şunan...

Qabatlap ber-ike sorlanım da asıq urınğa sıqtım. Kürhendär zä... Bäy, taralışqandar. Şıyıq eñer basıp kilgän tirä-yaqtı tağı ber hözöp bayqap aldım da öy yağına ıñğaylanım. Nıq qına hıuıtıp ta yıbärgän – may başı ğına bit äle. Uf, yomşaq qına ber nämägä bastım? Şämähä tösöndäge umırzaya ikän, siren säskähenä lä oqşap tora äzeräk. Eyılep, turaytıp quyzım, äldä hınmağan. Özmänem dä – küpme genä ğümere qalğan bılay za, yäşähense.

Öy ni, urınında ultıra. Tik ul tarafta barıber nizer üzgärgän keüyek. Şul uq öy inde, başı taqta menän yabılğan, taqtahı müklänep, yäşkelt töskä ingän. Qapqa la qäzimge, ber yaq bağanahı yantayğas, yabılır-yabılmas tora. Şul qapqanı ällä niñä älege lä bayağı Bürehuqqan olatayğa oqşatam: bişmäteneñ töymähen gelän yañılış elä lä, ber salğıyı östä, ikensehe asta salışayıp yöröy. Aşığıp keyınäler ul, şäp atlap, salış salğıyzarın yıl-yıl yıltlätep yöröy, artınan büre qıua töşkän tiyerheñ. Hi-hi, qalay qızıq hüz... Hüz tigändäy, "atayıñ qaytqan" tine lähä şul babay. Bäs, üzgärgänse öy: bez ber qasan da eñerzän ük şämgä ut almaybız, ä bögön bötä täzrälärzä lä yaqtı balqıy, timäk, ber tügel, ike şäm yana! Ä min, isäüän, Bürehuqqan babayğa ışanmağan bulıp, auıl osonda sorlap yöröyöm. Atay hınlı atay üze qaytıp töşkändä, nindäy uyın qayğıhı ti ul?

Yügerep tuphağa mendem, işektäge astaraq, mineñ ösön mahsus qağılğan bäläkäy totqağa üreldem tigändä, tanauıma tämäke yıse bärelep, tuqtap qaldım. Bezzeñ öymö bıl? Bezzeñ öy, bezzeñ işek, bına laha mineñ tätäy totqam. Uñarsı işek asıldı, häm küz aldımda ul, atay keşe, päyzä buldı. İrekhezzän eske yaqqa, tege kärteşkägä, qaray halıp aldım — urınında, täzrä qaşağahında. Ä bıl ozon buylı, kiñ yaurınlı bahadir mineñ «tere köyök» (qartäsäyım şulay ti) atayım?! Bahadir şul, ana nisek mine, qursaqtay itep, yıñel genä kütärep aldı. Ällä nimägä ilağım kilde şul minutta, ä küzemdän yäş sıqmanı. Biş yılğa yaqın bötä öy ese menän kötkän, min ihä äle ğümeremdä täü tapqır kürgän atayıma unı şaq qatırırlıq hüzzär äytkem, teldärlegem, üskänlegem menän hoqlandırğım kilde, ämmä telem tirbälmäne. Äyterheñ, bıl däü, köslö keşe qapıl mine taşqursaqqa äyländerze, bına-bına ul añhızzan töşöröp yıbärer zä, selpärämä kilermen. Qurqıuım telemä qeüä birze:

— Nıq tot, atay, ısqındırma, izängä töşöp vatılam, äteü, — tinem dä, äzeräk tınıslanğas, östäp quyzım: — Äy, min taşqursaq tügel dähä!

Barıber şaq qatırzım, küräheñ, atayımdı. Başın artqa taşlap, qısqırıp kölöp yıbärze lä, käüzämde qımtıp totqan quldarın alğa huzıp, ozaq itep miñä qarap torzo. Min dä, ayaqtarımdı hauala hälendergän kileş, şımtayzım da unıñ küzzärenä baqtım. Ozaq, bik ozaq bağıştıq hımaq. Sämlänep kitep, kerpegemde lä qaqmay qaranım atayımdıñ küzzärenä, ularzıñ tösön kükşel-yäşel kürän qıyağına oqşattım. Atayım ahırza bireşte, qaraşın sitkä aldı. Şunan mine hikegä alıp barıp bastırzı la tağı kükrägenä qıstı, sänskele yañağın bitemä teräne, körhöndö...

Yoqlarğa yatqas, yörägemdeñ darslap tipkänenä ğäcäp ittem. Qurqmanım da inde? Şatlandım ğına. Ä yöräk, qurqqandağı keüyek, döp-döp tibä. Qurqıu küptän, kese yıhanda saqtan uq, tanış miñä. Kisä, ana, bızau qıuıp barğanda, tıqrıqtan küze alarışıp ike et ırğıp kilep sıqtı, uf, tertlänem! Örmäyzär zä his yuğı, üzzären belgertep. Hı... şatlıqtı la belmäyım tügelse. Tik yörägem bılay darsıldamay torğaynı. Moğayın, bığasa bäläkäyıräk şatlıq-qıuanıstar bulğandır, ä bınıhı — zur, bik zur! Tege yulı kese yıhandan töşöp qalıuzan qotolğandağı keüyekme?.. Bıl şatlıqtıñ yıse lä bar, quldarımdı helkkelähäm, nığıraq hizelä: bit habını menän tämäke ısı bergä quşılıp añqıy. Küzgä-küz bağışqanda, atayımdıñ şırt yön basqan sikälären, üzem dä añğarmastan, hıypap alğaynım, şunda heñä halğandır qulıma bıl älegäsä yat yıs.

Atay yıse...

İrtägähenä tañ menän tanauımdı qıtıqlap uyattı atay yıse. Oşoğasa törlösä tamşanıp uyanğanım buldı: yılımıs hıuza bürtkän örök, yözöm bosona, tağı uymaqtay ğına bäläkäy säynüktä (barnik tibez) börkäp kenä tönältelgän börtöklö säy tınına — ular hiräk, ällä qayzağı Kimeräü (Kemerovo qalahı,Novosibirsk ölkähe - G.Ya.) yaqtarında töplänep donya kötkän Däülätbikä tigän ös tuğan apayımdan, Zölhizä öläsäyımdeñ yıyänsärenän bula inde, posılka kilep töşkändä genä tarala bezzeñ öyzä. Qızzırılğan boyzay, yäğni qurmas, ıuız qoymağı, yañı bızaulağan hıyırğa ber bizrä itep bıqtırılğan mätrüşkä säyı...

İslähäm, mine tatlı yoqomdan ayırırlıq yıstär küp bulğan ikän dähä. Ä bıl köndö şım ğına meyıs artındağı kiñ hikenän töştöm dä, izän urtahına basıp, tanau yapraqtarımdı kirep yıskänä-yıskänä, öy esenä küz yügertep sıqtım. Qartäsäyım – min unıñ menän ber hikelä ergäläş yoqlayım – qorama yurğanın töröp, mendären qabartıp ultırtıp quyğan, üze küptän ayaq östöndäler. Elek Şärifä apayımdıñ birnä handığı ultırğan möyöştä yat äyber kürenä – dürtkel sumazan. Äytkändäy, Şärifä apayım – tıumışımdıñ täü könönän ük (hatta ki kese yıhanda sağımda uq!) belgän tege dürt qatın-qızzıñ berehe ul, eyı, atayımdıñ ber tuğan heñlehe. Üzebezzeñ auıldıqı Ältäf ağayğa, häzer yıznä inde, keyäügä barğaynı bıltır köz, şul äürätep qalağa – Öfögä alıp sığıp kitte. Atayım, auılğa qaytışlay, ularğa kerep sıqqan, arıuzar, ti. "Äürätep" tip älege qartäsäyım äytä inde... Urzala apayımdıñ qıyıq yaulığı, kosınkahı, elenep tora, "küz köyögö" bulıp. Bınıhı la qartäsäyım hüze. Küzzeñ köyögö bulalır şul? "Yänem köyä" tip tä äytep quya qay saq, yaray inde, unıhı köyhä lä köyäler, estä bit ul yän, kürenep tormay... Äy, ällä qayza töşöp kittem, öyöbözzö tikşerep torouım daha. Äsäyımdeñ timer karauatı qayza ul? Töptäräk, täzrähez möyöştä. Urınındası. Ä, şarşau elgändär ikän. Totop ta qaranım, baqsa artlaş kürşebez tegense Tatar äbeygä yış barıp yöröyöm, şuğa tauar räten beläm: yaltlap torğan beşe satindan bıl şarşau. Östäldä lä yañı äyber bar: ayaqlı yomro közgö tora, ike yaqlı — ber yağı, abau, zuraytıp kürhätä. Bını atayım alıp qaytqandır. Közgöläge tabaq bitle qızıqayğa tel kürhättem, uf, imänes, hıyır tele bäläkäyıräkter. Şulay isem kitep torğanda, öy işege asıldı, tuphağa ir keşe kilep ultırzı. Bına qayzan kilgän tege yat ta, häzer äzeräk tanış ta atay yıse — ul tışta tämäke tartıp torğan. Arqahı işek yasılıq bıl äzmäüyer mineñ atayım şul! Uslaptay käüzäle, tiyer ine qartäsäyım. Ul şulay mineñ äle qatmağan, hığılmalı zihenemde tos, bäsle hüzzär menän tıñqıslap tultıra, üze äytmeşläy. "Bäläkäs Räyhana" tip arqamdan höyöp tä quya bäğze inäyzär. Min ular arahında küp yöröyöm, sönki qartäsäyım il yözöndä beräü — töş yurausı, yılan arbausı, qot qoyousı. Hanay başlahañ, tağı küp unıñ hönärzäre. Äle hanap tororğa vaqıt yuq, ana, ul tuphala ultırğan atayımdı oroşa:

— Nişläp ultırahıñ tuphala, yaramay zaha, qot kitärep. Öy eyähe genä ultırırğa haqlı tupha-türzä, bäs.

— Min dähä bıl öyzöñ eyähe, — ti atayım, şayarta, yänähe.

— Sittä sitelep, qırağaylanıp bötkän bıl bala... Öyzöñ haqsıhın äytäm, belmämeşkä halışma! Bezze, dürt qatındı, tağı, ana, qız balanı hin yuqta kem haqlanı tiheñ? Ul, öy eyähe... Qozağıy za, ber yañğızına mäşäqätlänep ultırmastan, küpselek bezzä yäşäne, Nuriyanı qaraştı. Hin qaytqas, tağı üzenä küsende. Ällä rähät bulğan tiheñme ir-athız? Yaray äle, Bürehuqqan ağay yarzamınan taşlamanı. Atayıñ märhümdeñ qorzaş dusı ine, şunıñ haqına inde...

— Äsäy, hin kisä, bik zur eş bar irtägägä, tigäyneñ?

Atayım yäple genä itep hüzzeñ muyının borop yıbärze.

— Äy, eyı şul. Kilen menän orloqloq bäräñgene toqqa tultırıp solanğa quyğaynıq, şunı qoyaşqa sığarırğa ine, tigez genä itep yäyıp, yırzä ber nisä kön yatqırhaq, uyanıp, şıtıp kiter. Keşe, ana, ultırta la başlanı bäräñgehen, iyun tıuırğa tora laha.

Yähät kenä quzğaldı la atayım, solandan ike toqto ike yaurınına halıp tışqa atlanı. Alpamışa ikän ul! Äkiäti batır! Äsäyım hıñar toqtoñ auızınan, qartäsäyım ike möyöşönän totop, ikäüläp saq höyräp sığara torğaynılar.

— Berärläp taşı, balam, bileñde birtenderep quyma. Äşäüäthez kesertkän toqtarı bit. Qaytırıñdı nıqlı belmäy zä inek, kemgä ışanıp lıqa tultırğanbızzır? Tisterzäreñ ös yıl tigändä tıp itep qayttı la töştö, ä hine kötä-kötä küz tondo... Bınday toqtarzı ısınlap ta kesertkändän huğalar ikän. Selpo yıyzırta ul kesertkände, malay-şalay unı urıp, kipterep tapşıra la äzme-küpme aqsa işaratı töynäy. Min dä qılanıp qarağaynım da, sigendem: kesertkän minän dä beyık, yılanday sağa üze! Bahır Eliza, Şärifä apayım höylägän äkiättärzäge qızıqayzı äytäm, nindäy tüzem, batır bulğan ikän, ügäy äsäyzäre sihırlap aqqoşqa äyländergän un ber qustıhın yañınan keşe qiäfätenä qaytarıu ösön un ber küldäk bäylägän kesertkändän. Unı qara töndä, zıyarattan barıp özgän bit äle, qurqmayınsa! Öf-öf, haman isläyım kesertkän sağıp, örölöp-örölöp sıqqan barmaqtarımdıñ hızlauın...

Uf, bına şunday ul min, nimä kürhäm, şul haqta uyılıp uylap alam da kitäm. Kesertkän toğo la buldımı vaqiğa, atayım qayttı laha!

Ataylı donya bötönläy ikense ikän ul. Bäräñgene huqa artınan ultırttıq, hä tigänse buldı. Ultırttıq, tiyem şul, min dä eşkindemse äzer buraznağa orloq ırğıtıp yörörgä. Urtağa bülengän bäräñgelärze qartäsäyım bäläkäy qula bizrägä tultırıp qulıma tottora la huqa artınan yügertä: "Yähät bul, äsäyıñdeñ bizrähen tultırıp birgänse, hala tor, şıtımlı hırtın öskä qaratıp hal, salqatan äygäzägän ärmände işe ağarıp yatmahındar", — tip nıqıtırğa la onotmay. Kürgänem bar ul ärmändene, oşonda, bäräñge baqsahında, tupraqta yäşäy ul, baqıldaq yäşel baqa hımaq küldä tügel. Qorhağı ap-aq, eyı, tütäl utağanda la yıuan alabuta tamırına eyärep kilep sığa, äsäyım say-soy kilep üläne-niyı menän atıp bärhä, gelän şap itep arqahı menän barıp töşä lä yata tarbanlap, mählük. Hı...Ber qarahañ, ni häcäte bar ikän bıl donyala ul baqa-ärmändelärzeñ? Tälmäryın tigändäre lä şul uq baqa işaratı şikelle? Häyır, tälmäryındäreneñ fayzahı teyıp quya. Bıltır köz ular arqahında qara-qarşı kürşe Gölbikä apayzı yıñdem. Üzenä iptäşkä tip, mine bäşmäkkä ögötläp eyärtkäyne, şunda, Küränle yılğahı aşa sıqqanda, äytep tä qaranım uğa: ana, tälmäryındär yarğa sığıp baqılday, yamğır yauasaq (öläsäyım hınamışı), tip, barıber nıqışıp alıp kitte. Urman auızına barıp yıteügä, yamğır hibäläy başlamahınmı?!

– Vaq küzle bıl yamğır, äyzä, kire borolayıq, vaq küzle yamğır ozaqqa kilä ul,– tim. Tıñlamay Gölbikä apay, hını qatıp kölä, yıtmähä:

– İke qarsıq arahında üzeñ dä ırımsığa äylänep barahıñmı, ällä tälmäryın qolağıña şıbırlanımı? – tip märäkäläy. Öndäşmänem. Üsekmänem dä. Min belgän hınamıştar här saq döröskä sığıp tora bığasa. Küptän tügel genä, ana, atayım eşläp birgän bäläkäy köyäntämde yırgä halıp quyğanmın – tizük kärägemde aldım: aşatlap qına sığayım tihäm, östönä bastım da, yañılış – botoma kilterze lä huqtı ber qırı menän. “Äytmänemme hiñä, köyäntäne aşatlahañ, bot töböñä qıyaraq sığırın, yaray za başıña eläkmägän!”– tip öläsäyım kilä halıp yıtte ergämä. Ä qartäsäyımdeñ hınamıştarı tağı la serleräk. “Yılan mögözön kürgän bähetle bulır”,– tigänen işetep qaldım yañıraq, şunan birle, qayza barham da, ayaq astına abaylap qarap yörörgä tırışam: mögözön halıp kitmägänme beräy yılan? Bähetle bulğı kiläse?!.

– Öşötä başlanı, ısınlap yaua laha, bäşmäge lä yuq,– tip, nihayät, yıñelde Gölbikä apay.

– Tälmäryınde tıñlamağas, şulay bula ul! – Hüzemde öskä sığarıp quya beläm ul min...

Eyı lähä! Baqalarzı isläp, sitkä kitep barğan yañı täsoratımdı küñelemdä nığıtıp quyzım: ataylı donya, ısın, ikenseräk şul. Ä atayhız donya nindäyıräk ine? Äy, islämäyım dä – küp tigändä ber yıl qul arahına kereüyemä, yomoşqa yäpläneüyemä, zarlanmayım äle. Ataylı saqtı ğına beläyım dä quyayım.

Bähetle köndär tiz ütä. Bezzän öy aşa ğına yañğız yäşägän Ğäzilä inäyzeñ belgän hüze şul. Tağı ber hüz belä, imeş, äle ul: "Mineñ Äräşitem qaytıp kilmäyme, kürmäneñme?" — ti zä horay, kemde genä osratha la. Minän dä yöz horaştı inde Äräşiten. Qayzan beläyımder unı, min tıuırzan altı yıl elek huğışqa kitep qaytmağan ağayzı?

Aptırağas, şul inäygä yulıqmas ösön, bäpkälärze bıyıl ikense uram aşa, urauzan, töşörä başlanım Küränlegä. Äytägür, şäyläp qalıp, qartäsäyım bot saptı:

— Nişläp ulaytıp arıtıp, sarsatıp yörötäheñ bıl bäläkästärze, mut – şilma qızıqay, ä?

— Anau Ğäzilä inäy zähä, täzrähen asa la häbär horay, Äräşit, ti zä, ällä hıyallanğan.

Qartäsäyım inde oroşor tihäm... tirä-yağına qaray haldı la ber usı menän auızımdı qaplanı, ikense usı menän başımdan hıypap, şıbırlanı:

– Aslan ulay timä bütän, ränyıtmä qartäsäñ şayı olo keşene. Hıyallanğan şul äzeräk, bisaraqay.

– İsär Äsän keüyekme?

– Yuqsı. Äsän döm isär zähä... Üz könön üze küräse Ğäzilä kürşe, kolhozda la eşlänese. Berzän-ber ulı ine Räşite, häbärhez yuğaldı anau qähärle huğışta. Yuq-yuq tigändä lä qaytıp töşä bit qayhı ber yaugirzar, kem äsirlektän, kem qayzan... Kötä inde, täzrä töbönän kitmäy, uramdan küzen almay. Qış bulha, qapqa töbönä sığıp basa, kemdärzer özlökhöz kilep-kitep torğan Olo yul yağın küzätä. Yaray za besäyı bar iptäşkä, unıhı itägenän teşläp, tartqılap alıp inä öyönä...

— Babayı qayza bulğan?

— Ul da huğıştan qaytmanı...

— Ğäzilä inäy ber zä "babayım" tip ilamay, ” Äräşitem” ti zä tora?

— Bala — bäğer ite, qoloqasım, ir qayğıhı — itäktä.

— İtäktä? Ä niñä Äräşit tip bozop äytä ul?

— Ular näsele menän şulayıraq höyläşä. Miñä lä Äräyhana ti, iğtibar itmäyheñme ni? Tele qatqan inde unıñ häzer, hındıra almay...

Telde hındırıp bulalır şul? Kolhoz eşenän, bıyıl ul yäşelsälä, töşkö aşqa ğına qaytqan äsäyımä eyärep qartäsäyım öygä inep kitte, ä min, isemä töşöp, bäpkälärze hanarğa totondom. Beräühe yuq? Ber, ike, ös... yıte, higez... un ber... Qayza tege oya töbö? Moğayın, azaşıp qalğan! Ğäzilä inäyzeñ ränyışe töştömö? Yügerzem bäpkämde ezlärgä. Yartı yulda ülän arahında qañğırıp yöröp yata, säsrämägere! Tiz genä totop alıp itägemä haldım da bütändärenä alıp barıp quştım tegene. Oşo inä qaz, añşayğan, tuplap qına yörötä belmäy bäpkälären. “Yıtäklärgä qulıñ bulmaha, qanatıñ bar zaha, bäplä balalarıñdı, şilma! - tip, qartäsäyımdeñ är hüzen inä qazğa äytep, sıbıq kürhättem: - Täpäyıñä eläkterhäm äle!» İse lä kitmäy, şıpırt qına ülän aşauın belä, suqışında igäüye bar inde, şunıñ menän igäp özä ülände. Bäpkäläre şunda yapraq oson ğına kitep qabıp yöröy älegä.

Aqıl alğas, hıu buyınan qaytışlay, şilmalanmay ğına Ğäzilä inäyzär tapqırınan üttem.

— Haumı, inäy, — tip äytep tä ölgörmänem, ul horay haldı:

— Kürmäneñme Äräşit ağayıñdı, haldattar qaytmağanmı äle?

– Yuq şul, kürmänem, — tinem dä yügerep kitep barzım. İlağım kilde qapıl...

Ras ikän, bähetle köndär tiz ütä ... Atayım qaytqanğa ös ay za bulıp kitkän, imeş. Ös köndäy zä toyolmanı. Ana ul yıñ hızğanıp uraqta eşläp yöröy, MTS-tan yañı kombayn kilgän, şuğa ultırttılar. Qulı osta, tehnikağa başı eşläy, ti zähä unıñ turahında Bürehuqqan olatay. Un sinıf uqığan bit atayım. Tağı uqıyım, institutqa keräm, tip äytä, ti, äle ul. Uslaptay käüzähe menän, ozaqlamay mäktäpkä töşörgä yörögän qızı bulğan köyönä, haqalı ağarğansı uqıp yörörmö ikän? Bılay unıñ äle haqalı yuq, yıgerme ös yäşlek kenä sağı. Äsäyımdeñ barıber ese boşa, ä üze, ällä barımı bulmağan, altı sinıftan arı kitä almağan.

... Avgust azaqtarında, ber zur qabaqtıñ esenän yımeştären aralap alıp ultırğanımda, äsäyım menän Zölhizä öläsäyımdeñ höyläşkänenä iğtibarlap qolaq haldım. Atayım da, qartäsäyım dä öyzä yuq ine, şul mälde haylap serläşä äsäle-qızlı bılar.

– Artaban uqığım kilä, ti bit, özmäy zä quymay, uqır-uqır za taşlar ul mine Bayazit, — tip haldısı äsäyım.

— Äytep qarağaynım da hiñä, toqomo menän uqımışlı ular, ıntılma, tip, tıñlayhıñmı ni... Yaray za, nikah uqıtıp qaldıq, keyäü ärmegä kiterzän alda, tim. Tuylap birä almanım hine, ber börtök qızımdı. — Öläsäyım, basınqı ğına uftanıp, östäp quyzı:

— İke bala kütärep torop qalırhıñ mikän?

İke bala?! Min ... häm? Bıl horau başımda zır-zır äylände lä telemä kilep tä sıqtı:

— Mineñ tuğanım bulamı? — Qapıl qısqırıp yıbärep, tertlättem hatta tegelärze. Şunan äsäyımä tup-tura tekläp qaranım da aşığıp äytä haldım: — Töşörtöp quyma tuğanımdı. Öläsäy, hin dä tıy unı, üzeñ, ana, qartayıp bötkäs tabıp yatqanhıñ äsäyımde!

Ni äyttem huñ äle min ul tiklem, qarşımdağı ike qatındı şaq aptıratırlıq? Asqan auızzarın yaba almay, ön-tınhız toralarsı.

— Äy oşono, Räyhana balahı, belep tıuğan...

Äsäyım şulay tigän buldı ahırza. Dörös äytä, min äle unıñ qarınında, kese yıhanda uq, belä inem ul qurqınıstı – saq “töşöp” äräm bulmay qaldım daha.

— Eyı, başıña la kiltermä, üstererbez qayhılay za! — tip telgä kilde öläsäyım dä, — sabıy üz rizığı menän tıua ul. Bayazit keyäü zä, nişläp taşlap kithen, ti, hine, bınau altın balanı (mine äytä!). Kitmäs, inşalla. Hatı kilmäyıräk torğas, tege vaqıtta, "töşörtäm" tip ber yarhıp alğaynıñ şul... Yandıraylığıñ bar qay saq, atayıña oqşap... Onot şul uyzı

— Räyhana qozağıy üzeñde käpkäkläp tormay, kilenemä ber eş sızamay, üzemä tartqan, yıgärle, tip kenä tora. Äldä mineñ hımaq mızıqa bulmağanhıñ, şökör.

— Mızıqamın ti zä, hineñ hımaq deputat bulıu yıgärle danı sıqqan qäynämä lä eläkmägänse. Äy, qäynäm tigändän, qozağıy bezgä hıyırın yıtäkläp kilgäyne Bayazit armiyala saqta, bıyıl, huğımhız qalhaq qalırbız, harayaq başmaqtı (qışlağan közgö bızau –G.Ya.) unıñ azbarına alıp barıp bäylärbez, ti äle ul.

— Ästäğäfirulla, mineñ yıtmeşkä kerep barğandı onotqanmı ällä Räyhana qozağıy? Hötlö genä, yortauay ğına beräy käzä asıraham bulır, bötönläy aqhız qalıu yaramas. Üzemä iptäş tä bulır, äürärmen şuğa... Ä hıyırğa kös yıtmäs, olo mal bit. Ğümer buyı kolhozda hauınsı bulğanım da yıtkän, barmaqtarım da käkräyıp, höyäktäre suqayıp sığıp bötkän, hıyır imsägen tartırlıqmı häzer? İke öygä ber ir, keyäüze äytäm, besän äzerläp häle bötör. Kolhozı la qısa, sabınlıq yuq. Ana, üzemä täğäyın yalandı hezgä inseläp quyzım inde.

— Zölhizä yalanınmı? — tip qısıldım min tağı. — Hiñä unı ordenlı hauınsı bulğanğa birgändär, eyıme? Öläsäy, şul ordenıñdı alırğa Mäskäügä barıuıñdı höylärheñ äle beräy vaqıt, yäme.

— Yöz höylänem dä...

— Ä hin miñä añlat, öläsäy, nisek itep, uqıy-yaza belmägän köyöñä, Mäskäü hınlı Mäskäügä barıp yörönöñ. Sığış yahanım, tiheñ bit äle Stalin babay aldında? Aldaşahıñdır ul?

— Isınsı! Ordendı üze tapşırzı.

— Ä urıssa nisek höyläneñ, äyt şunı?

— Ber-ike auız hüz äyttem inde. Bezze bik ütker, belemle keşelär qarap yöröttö, ular öyrätkän yömlälärze yatlap aldım. Poyızda yul buyı qabatlap barzım. Onotormon, tip qurqqaynım, islänem. Ay, unda!.. Meñärlägän äzäm kerpek qaqmay qarap ultıra hiñä. Qayza baqma — qızıl bustau. Tüşämdä küzzeñ yauın alğan şämdäldär...

— Yarar, uların höylägäneñ bar. Kiskä barıber hiñä iptäşkä quna baram, qırqtan uzğan köyöñä bala taptırğan quraysı olatayım turahında höylärheñ, tamsı la yäşermäy, äteü?

Şunan, qartäsäyım ber eş quşqaynı, tip yähät kenä kitep barzım. Öläsäyımä, yällärmen tip, kütärelep qaramanım: beläm, ällä qasanğı yäşlegen, üze äytmeşläy, "beräzäk quraysı”hın häterläp, mälyıräp, küzen yäşkäzätep torouılır.

Ä qartäsäyım Tatar äbeygä (ataq, ısın isemen belmäyım ikän haman) yomoşqa barırğa kündergäyne, artıq-bortoq, keyım beskändän qalğan tauar yarpıları yuqmı ikän, tip beleşergä. Qorama yurğan hırıtırğa uylaşa, küräheñ. Häzer bına hizäm kemgä ikänen — mineñ bulasaq tuğanıma!

Tatar äbey mine yarata ul. Maqtanıp äytmäyım, üzemde qır tibep torousılar auılda yuq ta. Höymälegeñ bar, ti qartäsäyım... Kütärmänän mengändä ük işetäm: tegen maşinahı tekeldäy. Unan da ostaraq tegense bulmağas ni, eşe küpter.

— Haumı, Tatar äbey! — tip yılpeldäp barıp indem.

Ul başın qağıp qına quyzı, küzen tegenenän almanı, maşinahın tekeldätä birze. Ällä üpkälägän? Nimägä? Bäs, quşamatı menän öndäşkängäler... Yuqsı, üpkälämägän, ana laha, eşen quyıp, küzlegen halıp, miñä yılmayıp qaray.

— Üt-üt, ütä kür, kürşekäyem, Nuriyakayım, balakayım, — tip matur hüzzären dä tezgäs, şöbhäm taraldı.

— Tatar äbey, äyt äle, isemeñ kem hineñ? Äteü, ällä nisek bılay... Üpkäläneñme ällä, tip toram, başta miñä kütärelep tä qaramağasıñ.

— Ciñ utırta idem, balakayım-Nuriyakayım, iñ katlaulısı şul iç... Ä isemem Tahura bulır. Küngänmen inde, auılda miña alay däşüçe dä yuk. Başta tatar kilen idem, kemgä – ciñgi inde, annarı üzeñ küräseñ — Tatar äbi. Cankisäk tä buldım beräügä…

— Hin äbey tügelheñ äle, küzlek keyhäñ genä olo sıray kerä äzeräk, — tip yıuatqan bulam unı, ıñğayına. Üzemä kürä min dä beläm hüz räten, yulımdı uñdırahım da bar zaha. Qartäsäyımdeñ, yılı hüz yılandı öñönän sığarır, tigänen dä istä totam. Yuqsı,Tatar äbeyze yılanğa oqşatıuımdan tügel, ä yılandar batşahı Şahimarandı kürergä ine, tip oşo osor hıyallanıp yöröüyemdän başıma kilep inde bıl äytem. Aq yılan, ti, ul, bar teläktäreñ qabul bula, ti, uğa äythäñ. Küp horamas inem, min näfsele tügel, atayımdı sitkä kiteü niätenän töñöldör, zinhar, tip kenä ütener inem...

— Alaysañ, sin, Nuriyakayım, miña "Tatar äbekäy" dip däş, yame?

— Yarar, Tatar äbekäy...(«Cankisäk» qolağıma kirtelep qaldı mägär).

— Ana bit ul, elep tä aldı, alay da akıllı bala bulır ikän. Loskutlar kiräkme, kurçak uynamıysıñdır la? Häzer karıybız, bar ul, bar loskutlar.

Bigeräk izge küñelle inde bıl Tatar äbey (Tatar äbekäy!), yomoşomdo äytergä baznat itmäyıräk tora inem. Yamaulıq, yarpı-yorpo kisente (unıñsa — loskut) horap kileüse ber minder şul? His buş sığarmay, hatta mahsus miñä tip matur-maturzarın yıyıp tora. İ, yomartqayım, Tatar äbekäy genäm! Bıl hüzemde lä esemä yäşerep tormanım, üzenä äytep işetterzem.

Zur ğına töyönsök totop qaytıp indem öygä. Öläsäyım üzeneñ öyönä qaytıp kitkän, qartäsäyım hike başında basıp tora: yıuılğan qultastamaldarzı ikegä bökläp, östönän uqlau tägärlätep yomşarta. Aldına alıp barıp quyzım da töyönsögömdö:

— Mä, bäpeskä yurğan tışına! — tinem.

Belä ikän şul, sılt ta itmäne, töyönsöktö sitkäräk etärze lä uqlauın tägäräteüyen dauam itte.

— Yäymä yäyäheñme ällä?

Höyläşterergä äytäm, älege häbärze äzeräk surıtırğa qırsınam. Mineñ bulasaq tuğanım turahında laha!

Qartäsäyım ulay uq teşläm keşe tügel, ämmä üze önämägän hüzgä äyzükläp töşörörmön timä: tuq ta tuq kilep uqlauı ğına tauış birä, üze läm-mim.

— Tatar äbekäyzeñ isemen beldem äle, — tigän bulam, küzle bükän şikelle torayımmı ni, — Tahura ikän. Oloğara auılğa berzän-ber tatar qızı kilen bulıp töşkän dähä zamanında — tarihı ğälämätter, hizäm.

— Quşamatı yäbeşte inde, ataq, bıl hätlem zur auılda quşamathız kem bar? Ana, ber osta ğına, Biksänäy osonda, ällä nisä Säğürä, nisek ayırahıñ ularzı quşamathız?

Ähä, telen sistem qartäsäyımdeñ! Üzem äzer genä ultıram yüplärgä, hanay za başlayım:

— Salpa Säğürä, Hantıy Säğürä, Tıpıy Säğürä, Yıte qullı Säğürä... Köläkäs Säğürähe Kelät tıqrığında inde, Bürehuqqan babayza?

— Un-un biş öylö Ayıusıla la quşamathız äzäm hiräk, — tip dauam itte qartäsäyım. — Ğäzät... Halıqqa tel sarlap alırğa la käräk tähä.

— Hin – Ziräk Räyhana, ivetä? — ti halam, üzem besäy hımaq qartäsäyımä hırpalanıp alam.

— At ayağın dağalağanda, baqa boton qıstırğan, hineñ işe, qoloqasım.

Äkämät — üzem baqa, üzem qoloqas? Ä şulay za min bötä äkämät hüzzärze, ğälämät häbärzärze "yotop" qına yöröyöm. Azaq dus malayzarğa (altau ular) höyläyım. Ularzıñ qolağın sayır qaplağan bit, ber nämä işetmäyzär, belgändäre – at yözzöröü, atış uynau... Barıber malay-şalay arahında yöröü qızıq, sönki min ularzan bik küp hönär otop alam. Beräy qızıqayzan hora balıq totou serzären — äytä almay, seläüsende nisek şañqıtıp qarmaqqa keyzereüze lä belmäy ul hatta. Ä teş arahınan sırtlatıp kem alısqaraq tökörä? Malayzar! Öyrätep qarağaynım bıltır ähirät bulışqan Mäülizäne, üzenän arı kitmäy tökörögö, şayığın ağızıp, tüşen yıüyeşlätep böttö lä ğärlänep ilap qaytıp kitte. Anhat qınalır şul... Min häzer Gölbikä apayzıñ zäñgär qapqahına töşörölgän qoş hüräteneñ (ällä kügärsen, ällä aqqoş) tas küzenä genä tökörä alam, vät! Ä bezzeñ qapqa töbönän ularzıqına kämendä un azımdır äle.

Ana, täzrä asıq, qapqalağı ällä kügärsen, ällä aqqoş miñä äle lä qırın ğına qarap tora — ähä!

— Nişläüyeñ bıl, mut-şilma qızıqay? Äytkäyne lä Gölbikä kürşe, ışanmağaynım. Qara hin unı, öy esenän tököröp ultırası, qayza uqlauım! Yap täzräne, öyzö yıllätep alayım äzeräk tigäynem, yap tizeräk, tışta yıl qupqan, ana...

Uqlauı qartäsäyımdeñ gelän qul osonda ğına. Tayzım tizeräk, nıq huqmaha la, eläktereüye bar — bütän tökörmästäy bulırhıñ. Äy, tiz hıuına ul, qaytıuıma onotor. Şulay uylanım da toqoyzom Qızılyarğa (Küränleneñ qızıl balsıqlı tekä yarın şulay atağandar). Unda, söñgöllö tärän yatıuza,tege altı dusımdıñ ikäühe – Fatih menän Käyzerem Käbir tap oşo vaqıtta at huğara torğan. Yar buyında ğına kolhozdıñ kirbes harayı, ul attar şunda misäüzä yöröp balsıq basa. Käyzerem Käbirzeñ atahı İslametdin ağay attarzı buytım balsıq, qom öyölgän, küp itep hıu halınğan zur tüñäräk soqor esendä säğättär buyı tapandıra la, kirbes huğırğa eşkinerlek izmä äzer bulğas, arıp häldän tayğan malqayzarzıñ başın malayzarğa tottora: tirzäre saq qına qatqas, hıuğa töşörörgä. Şul mäl min tıp itep kilep tä yıtäm Qızılyarğa. Äle Fatih, äle Käyzerem menän parlap ultırıp yöröyöm äle Kügattıñ, äle Turayğırzıñ arqahına — malayzar üpkälämähen, tim. Äldä kilgänmen, bında oşo arala eş tuqtayasaq ikän, közgö hıuıqta kem balsıq menän bulaşıp ultırhın...

Uñarsı İslametdin ağay hızğıra: attar inde başqa eşkä yıgeläsäk, kisä huğıp, qalıptan alıp yıläs urında kipterelgän kirbestärze yandırıp sınıqtıra torğan zur meyıskä utın taşıyhı bar. Ä haray esendä ike apay qara-qarşı ultırıp kirbes huğa: "qap-qop", "şap-şop"... Torğanı zavod, ä! Şunda eşlähäñ ine ul, bäheteñ bulıp? Ämmä hıyallanıp tororğa vaqıtım yuq, gelän uynap qına yörömäyım dähä, täğäyın burıstarım da bar öyzä. Yügerzem qaytıu yağına.

Qaytham, qartäsäyım haman turhayıp yöröy. Onotmağan bayağını? Yaray, äläyhäñ, min üsegä belmäyımme ni? Tiz genä solan izänen, tışqı boldor hikältälären yıuıp sıqtım, ayaq astında yata torğan iske toqto qağıp kärtägä eldem. Bıl säğättä ni oşo inde atqara torğan eşem. Bäs, täzrä busağaların hörtmägänmen, unda qoyolğan göl yapraqtarın yıymağanmın, qartäsäyım äytep tormağas ni... Ä bit ozaqlamay, sömbölä ayı uzğas, altınsı yäşemä kitäm – auılda bez, altı-yıte yäşlek qızzar, kötäbez donyanı! Kem qaray qaz-öyräkte, kem yılğanan hıu taşıy, kem öy yıyıştıra? Bez zähä. Äsäyzär alıstağı qoyoğa, Biksänäygä bara inde barıuın, könönä ber — samauır säyınä. Häzer üzebez zä yöröy başlanıq unda, Mäülizä ähirätem menän kisä genä barzıq, ös kenä tuqtap yal ittek. Mäülizä mäüyeşeräk inde ul, äyttem dähä, tüşenä tökörä, tip... Eştän başı sıqmay unıñ. Dürt bala üsälär ber öyzä. Ul — ösönsö, aldınan – ike qız, artınan — ber malay, töpsöktäre. Bähetenä kürä, apayzarı bar. Kümäkläşep şul oya töbön — İşbirzene qarayzar. İsemen atayzarı (uqıtıusı ul) quşqan. Yänähe, Hozay uğa, kötä torğas, iş birgän: ös qız arahında ber malay. Unıhınıñ äle iñ bimazalı sağı: ni atlay halıp kitmäy, ni tik ultırmay, şıuışıp yöröp tä donyanı zır qıyrata, äle östäldän aşyaulıqtı höyräp töşörä, äle besäyzeñ qoyroğonan tartıp aqırta... Ayağına basa la yığıla, yığıla la şarıldap ilay. Ber köndö ,min dä ularza inem, samauırzı barıp totqan, barmaqtarın beşergän. Bına quptı sar-sor! Ber apahı Mäülizäne izän heperä torğan qanat menän bärgesläp aldı – İşbirzene qaramağan ösön. Miñä äüräp küz yazzırğan şul ähirätem ul bäläkäs kenä yın botağınan. Yaray za, atayzarı öyzä yuq saq ine, yuğihä, ay-hay, qızıu qanlı keşe ul. Küze nasar kürgängä huğışqa la eläkmägän, ä barıber nervıhı qaqşağan. Äzeräk "qıyış teyäp" tä alha (äldä ul häle bik hiräk bula), tamam bäreyı quba unıñ. Rabiğa apay, Mäülizäneñ äsähe, üze äytä lähä şulay tip...

— Auırtamı? — Belägen hıpırğılap buzlap torğan ähirätemde yıuatırğa bula, qapıl väğäzä itep quyzım: — Mäülizä, min hine Bürehuqqan olatayzarğa alıp baram, yäme. Ul bezgä Ilasının kürhätäm, tine.

— Eyı hiñä, yışpıtahıñ?! Atayım äytä ine şul, ni sıqha, Ähmäzin ağayzan sığa – äle büre, äle börköt, tip...

— Billahi, alıp baram.

Väğäzä birzem dä ul... Bürehuqqan olatay ni tiyer? Äle miñä, märhüm dus-qorzaşınıñ yıyänsärenä lä, ber tapqır ğına kürhätte Ilasındı, yat küzzän yäşerep asıray, bala qoş, ti.

Ilasın turahında bezzeñ öyzä lä höyläp-höyläp aldılar oşo osor. Bına bögön dä, kiske aştan huñ, atayım da öyzä saqta, tağı quzğaldı şul haqta hüz.

— Börkötsölär bulğan ular elgäre, — ti qartäsäyım. – Tölkögä hunar itkändär börköt menän.

— Niñä, Bürehuqqan ağayzıñ ataqlı quşköbäge bar zaha? Bez malay saqta kürä inek şunı asıp urmanğa kitep barğanın... – Bınday häbärzän atayım da sittä qalmay, ğäzättä, ul hüz qatmay, şım ğına uyğa batıp ultıra yä kitap uqıy.

Uqımışlı!

Ölkändär üz yusığında gäpläşä, ä mineñ baştan bayağı İşbirze sıqmay. Dörösö, unda la tügel häsrätem, ä tıuasaq tuğanımda. Ul da, äsäyımdeñ qarınındağı yaralğı la, malay bulha? Älege keüyek öyöböz sınyahau ğına tormas, timäk? Totoş bolartıp bötörör inde... Qarın tigändäy, Zölhizä öläsäyım mine aldap mataşa, imeş, bäpeste äsäyım hıu buyınan, Küränlenän totop alıp qaytasaq. Balıqtır şul ul?! Äytmänem inde, hıyır bızaulağanın kürmäneñme ni hauınsı sağıñda, tip. Bızau inäheneñ esenän şarşauı-sıuı menän kilep sığa, başı yä toyağı menän üze büsmähä, şunı yırta halırğa käräk, tonsoğop quymahın ösön. Min ber tapqır şahit ta buldım inde tıuım tigän möğcizägä. Hıyırıbız bıltır qış bızaulanı, azbarza şäm totop yaqtırtıp torğanımda totoş kürzem...

— İlahi Rabbım, mal ni zä, äzäm ni — ber iş, — tine şunda qartäsäyım, — qotoldoñ, Märyınem, inşalla, buşandıñ imen-aman...

Min dä häükäşebezzeñ muyınınan hıypanım:

— Märyın, Märyınkäy... Min hiñä tip yäy könö ber költä mätrüşkä yıyğaynım...

Bıl uyımdan arınğanda, ölkändär küptän inde onotqan Bürehuqqan olatayzı, şım ğına ikense nämä haqında höyläşälär. Ähä, Stalindı telgä alalar. Ä min beläm unı, Stalin babayzı. Qaşağahında atayımdıñ kärteşkähe torğan täzrägä qarşı stenala unıñ hüräte elengäyne. Gelän ber-berehenä qaraşıp torzolar şulay. Ä min ularzıñ ikehenä säñgeldäktä qarap yattım. Atayımdıñ kärteşkähenä bötähe lä törtöp kürhätep, kön dä äytep torzolar, tıua-tıuğanım birle, ä mıyıqlı keşe menän tanıştırıusı bulmanısı. Tastamal menän qaymalap, türgä quyğandar hüräten, moğayın, yaqın keşebezzer? Añ belgäs, qartäsäyımdän horanım:

– Kem ul ?

— Stalin babay! — tine qartäsäyım.

— Hineñ atayıñmı, ällä Zölhizä öläsäyımdekeme?

— Bötäbezzeñ dä atahı ul, — tine lä qartäsäyım mine kütärep hikegä ultırttı, üze ihatağa sığıp kitte. Mıyıqlı keşegä tekläp ultıra torğas, yoqlap kitkänmen...

Şularzı islänem dä tağı öyzäge häbärgä qolağımdı qarpayttım:

— Lavkağa barğaynım, şunda ös-dürt frontovik, ällä äse baldı küberäk hemergändär, qızıp kitep, ey gäpläşälär, Stalindı ärläyzär... Qurqmayınsa?! Huğış bulırın belä torop, armiyanı äzerlämägän, tizär. Qırq berenselä kitkändärze, salğı menän ülän sapqan işe, totoş qırıp halğan inde doşman, unıhı bezgä lä mäğlüm... — Qartäsäyım tımğas, atayım dauam itte:

— Hezgä bında, töpköl auılda, küp nämä qarañğı inde ul. Min unda, armiyala, törlö millät arahında küpte añlanım. Sit il moryaktarı menän dä feker alışa torğaynıq, min bit suhoputnıy moryak buldım, qırzan kilgän sudnolarzan yök buşattıq, üzebezzeñ sırsanı ularğa teyänek... Stalindıñ hataları yıterlek, bıl huğış ul hätlem qanlı bulmas ine, ägär yulbaşsı aldan kürhä.

— Ber üze nisek barıhın uylap böthön, yarandarı qayza qarağan?

— Yarandarı? Ular qurqıp, yaramhaqlanıp öndäşmägän, ä tura hüzleläreneñ başı törmälä seregän. Utız yıtense yıldarza iñ şäp komandirzarzı atıp bötörgändär.

— Stalinhız faşistı yıñer inekme, hin şunı bel! — Qartäsäyım inanıp äytte bını, atayım da hüz köräştermäne, kileşte, ahırıhı. Tağı bayağısa qabatlanı:

— Hezgä ni, töpköl auılda...

Qartäsäyım uğa hüzen oslarğa irek birmäne:

— Nitkän häbär ul, "töpköl auılda" ti zä torası. Üzeñ qayzanhıñ, ä? Bez bında, tılda, kürgände, asıuım da kilmägäyı, bäğze haldat ta kürmägänder äle, uf, Allam! Köför bulmağayım... Ber us boyzay ösön, ana, Gölbikä kürşene yır ayağı yır başına – qatırğa hörzölär. İre frontta bulıp qaldı. Qaytmanı ul, qara qağızı la kilmäne üzeneñ. Ğärlängänder Gölbikäheneñ hälenän, başın sit yaqqa olaqtırğandır huğıştan huñ, tip faraz iteüselär zä buldı. Bahır ğına, Gölbikä auırlı ine, taşmayıp bötkän köyönä quldarın qayırıp alıp kittelär. Üzeñ dä kürep torzoñ dabaha! İs kergän sağıñ...

– Eyı, katorgağa... Qırq ikense yılda, — tine atayım şımtayıp qına. Qartäsäyımdän äzeräk şörläy ällä ul? Biş yıl buyı hezmät itep, diñgezzär, karaptar kürep, urıssa şartlatıp höyläşep yörögän bähleüän atayım şörläyme? Yuqtır, äsähenä itäğäte bulğanğa öndäşmäy zä quyalır...

— Bürekkä halhañ da, urmanğa qasır büre balahı...– Şulay tip tağı hüz başlanı la qartäsäyım,qapıl yartı yulda tuqtap qaldı.

Añlamayım, niñä qartäsäyımdeñ haman käyıfe yuq? Nindäy büre tağı?..

Atayım şunda qapıl horap quyzı:

— Ul qayza? — Küze menän kemdeler ezläne üze. Kemde? Bında tik üzebez genä.

— Işanıslı urında, — tine qartäsäyım. – Yarar, horau alma minän.

— Äsäy, böttö häzer horau alıuzar, şımsılıq, ezärläüzär. Ul – yuq!

— Ul bulmaha, bütäne kiler. — Şulay tip qartäsäyım älege äñgämäne nıq itep özöp quyzı.

Tağı Stalin turahında ikän hüz, atayım tege hürätte ezlägän, kitel keygän mıyıqlı keşene. Unı qartäsäyım, qara käşmir yaulığına töröp, handığına halıp quyzı – bıyıl mart ayında, 5 martta, Stalin ülgäs. Ul köndö qartäsäyım nıq qayğırzı. Mine eyärtep kolhoz känsäläre yanındağı mitingığa alıp barzı. Bar äzäm ilay ine şikelle. Ällä ul mıyıqlı keşe ısınlap ta bötäheneñ dä atahı bulğanmı?! Qaytışlay Mäülizälärgä inep sıqqaynım (ber uramda yäşäybez), bäs, unıñ atahı qoyaştay balqıp yöröy, his tä qayğırmağaynı Stalin babay ülgängä. Tağı aptıranım...

Ä tege üz başınan ütkän faciğäle hälde miñä Gölbikä apay üze höylägäyne, atayım qaytırzan ike-ös kön alda ğına. Kürşe yäşägäs, kergeläp yöröyöm ularğa. Qartäsäyım unı bik önäp bötmäy ällä, yomoş-fälängä mine inderä lä yıbärä. Şul ber yomoş ine inde gelän: unıñ qıl iläge bar, ä bez oşoğasa yükä iläk menän kön kürzek. Oşoğasa, tim, sönki atayım armiyanan ber tügel, ike qıl iläk alıp qayttı, mohtaclıqtı belgäs ni.

Qıl iläkkä tip huñğı ingänemdä, Gölbikä apay ozon köygä yırlap ultıra ine. Tuphala tuqtap tıñlap torzom, äy, moñlo ikän tauışı, hağışlı. Şul yulı höyläne kürgän ğazaptarın.

...Tönö buyı ırzın tabağında qul molotilkahında armanhız bulıp eşläp qaytıp, itek qunısına büskä genä itep tultırğan boyzayın buşatıp qına torğanda, härbi keyımdäge ike ir kilep inä lä şarıldatıp qısqırtıp alıp sığıp kitä unı. İrtänge häcäten atqarıp, äbräkäy yağınan kilä yatqan äsähe Miñlebanıu inäy bıl küreneştän qoto osop yığılıp yatıp qala, qulınan ısqınıp tägärägän qomğanın tege härbizärzeñ berehe tibep osora...

Gölbikä apay, hilaf eş qılğanın añlaha la, ul qäzärem dä qatı yaza birerzär, tip uylamağan şul. Halıq doşmanı! Abau... Bınau bäläkäy genä başım menän min dä añlayımsı, oşo nazan ğına, yıuaş ber apay qalaytıp halıqqa, timäk, ilgä, zıyan qıla alhın, ti, ul? Boyzayzı la asıqqanğa urlağandır, yöklö bulğan bit.

Artaban küz aldımda tağı hätäreräk, qot osqos häldär päyzä bula.

...İkhez-sikhez daryala barca tigän zur hal yözöp bara. Kön yözä, tön yözä... Magadan lagerına taban yözä. Qayza baqma — ofoq menän totaşqan hıu. Küränlenän dä kiñ hıuzar bar ikän?

Barcanıñ qaq izänendä ultırğan yöklö qatındıñ başı qapıl heñgäzätä kilterep huqqan yazmış küsägenän tubal bulğan, uyzarı inep-sığıp yöröy şunda... Tik başı tügel, ese özöp-özöp auırta, bile äsetep hıza. Ul hızlanıuğa sızar ğına ämäle lä yuq bisaranıñ, ämmä ön sığarırğa qurqa. Kisä häsrätenä tüzmäy hıñqıldap ilağanın işette lä, ber haqsı timer sınyır menän qayızlanı arqahın. Äle arqa ärneüye hizelmäy zä, sönki esendäge kisken auırtınıu unlata köslöräk! "Ay, Allam!" Barıber qısqırmay tüzä almanı. Tuqmahındar, tipkeslähendär — uğa barıber...

— Ällä balalarğa itä? — tip höyläşä haqsılar.

— Ahırıhı. — Şunan qatındı, başqa unıñ işe totqondar arahınan yolqop alıp, höyräkläp ber möyöşkä iltep haldılar.

Küpmeler vaqıttan huñ kilep qaranılar:

— Käntäy, berze lä tügel, ikäüze tapqan.

Qatın şul tirälä yatqan toqmo-nimäme yarpılarına törgän sabıyzarın kükrägenä qıstı.

— Qayza, bir äle bında, küräyık! — Haqsılar törgäktärze tartıp alıp, izängä halıp tağattı. — Malayzar. Berehe ülgän, ikensehe tere hımaq?

Tere sabıyzı botonan totop ırğıttılar:

– Mä!– Qatın saq totop qaldı, qaq izängä töşhä, şunduq yän birer ine ğäzize. İkenseheneñ mäyıten sır yalanğas kileş daryağa taşlanılar. Balıq zurlıq qına aq käüzä barca qubarğan tulqın kübege astında yuq buldı.

Teträneüzän arınırğa qatınğa qulındağı sabıyzıñ täzeldäüye yarzam itä. Balıq-bala üle tıuzı ul... İgezäk bulğandar ikän, äytäm, esen ayqayzar ine, qıbırzaşıp. Yıtlekmäy tıuzılar, yıte ay za tulmağan... Bınıhın yäşätergä ine, tere bit. Sabıyına imsäk qaptırırğa itä, yuq, almay imsäkte, hälhez. Häyır, höt töşmägän tüşenä...

Äsä sabıyın bayağı toq kisägenä biläne lä kükrägenä quyıp yılıttı. İsmaham, öşömähen.

Arıu-yonsouzarı siktän aşqaynı, yoqlap kitkän. Töş kürze: imeş, Gölbikä – yäş, matur sağı – Küränlelä hıu inä, ä ap-aq qına ike balıq unıñ tirähendä uynap yözä. Qurqmayzar za unan, totop alır tip belmäyzärme? Balıqtarğa qulın huzzı... häm uyanıp kitte. Qulındağı bäpese tubığına tägäräp töşkän, küzzäre yomoq... Yoqlaymı? Tın almay hımaq? Äsä sabıyınıñ keskenä käüzähen tanauına teräp tigändäy tıñlanı: hulışı barmı, yuqmı? Yuq... Ülgän!..

Bıl sabıyzı la haqsılar daryağa ırğıttı. Üzenän saq qına aldan kitkän igezäk tuğanı artınan ul da aq balıq bulıp söñgölgä sumdı...

Oşo hätlem ayanıslı häldärze miñä, bala-sağağa, höyläne Gölbikä apay. Küñelen kemgä buşatırğa belmägän mäle bulğandır, küräheñ. Yapa-yañğız şul ul. Äsähe anau saqtağı teträneüyenän mantıy almağan, yöräk öyänägenän vafat bulğan.

Hayrandar bulıp qayttım da älege qıl iläkte kötöp kötök bulğan qartäsäyım menän äsäyımä höylärgä totondom tege tarihtı. “Beläbez, käräkmäy, zinhar, höylämä,”– tizär. Ä min tüzmäyım, barıber üzemsä tezä baram. Şul tiklem täsorattı tışqa sığarmay nisek sızayım, ti?!

Aq balıq bulıp daryala qalğan sabıyzar turahında höylänem dä, küzemä yäş kilep, tuqtap qaldım:

— İlägez onoğozzo, şul ber helkäüyes on ösön...

– Seyänkä bit, ütä lä qäzerle aq on, – ti qartäsäyım.– Yä, artaban ni bulğan?

– Ällä nisämä höylägänder inde ul häbärzärze Gölbikä apay hezgä. Äytäm, qartäsäy, üzeñ ber zä kermäyheñ yomoşqa, yörägeñde öşötköñ kilmäy ikän. Ä mineke öşöhä lä yaraymı?

– Hineñ keüyek itep tasuirlap bäyän iteüse yuq, belgeñ kilhä.

– Hı, yükä şına qağalar... Başta şunı äytegez äle: kem oşaqlağan tege yulı Gölbikä apayzı?

– Auıldaştarzıñ eşe tügelder,– ti haldı qartäsäyım. – Ul osorza, säseü yä uraq mäle yıthä, NKVD keşeläre, tağı ällä kemdär kilep yıtä hala ine – tirä-yaq auıldarzıñ igene lä bezzeñ ırzın tabağına kilterep eşkärtelä torğaynı, şuğalır. Tikşerep, añdıp qına yörönölär... Yä höylä, tim, azağına sıq inde häbäreñdeñ, ber başlağas!

– Azağı qızıq ta, qızğanıs ta tügel. Ultırğan törmälä... Kön dä haq astında bıyala zavodı ösön seymal – hüngän vulkan itägendäge köldö, ti,– teyätergä yörötkändär, kön dä käbestä hurpahı esergändär. Tağı? ...Kürşe baraktağılar altın yıuıuza eşlänelär, ularğa iñ auırı teyze, isän qaytqandarı hiräkter, tine. Gölbikä apayzan ikense yulı şularzı höylätäm äle: nimähe auır bulğan ikän, altındı ber totop qarauıñ ni toralır zaha? Bik küp totqondar ştrafbatqa ozatıldı, isän qalmastarın belep torhalar za, frontqa kiteüzärenä höyöndölär, tine tağı... Ä üze, belähegezzer, huğıştan huñ, uraq mäle ine, ti, äylänep qaytqan auılğa. Lagerğa nemetstarza äsirzä bulğandarzı kilterep tultırğandar ikän... Äsäyım ondo iläp tä böttö min häbäremde oslağansı. Eyähenä qabat alıp barıp tapşırırğa tip, qıl iläkte totop uramğa sıqtım. Qapqa töböndä qartäsäyımdeñ tauışı qıuıp yıtte:

– Kilen, bına iseñä alıp quy, oşo bala la uqıp keşe bulmahamı! Min äytte, tiyerheñ. Qoyop quya häbärze, ä? Torğanı bäyänse.

Bäyänse? Qartäsäyım miñä yış öndäşä ul, yä, ni häldär bar auıl arahında, bäyän itep yıbär, tip. Äsäyımdeñ yauabın tıñlap tormanım, aşıqtım. “Näselegezgä tartıp, uqımışlı bulha, ğäcäpme?” — tigänder, küp bulha. Şul ber hınığı buldı unıñ, ismaham, yıtensene bötörmägän, üze ğäyıple. Ul vaqıtta bezzä mäktäp yıte yıllıq qına ine, qalğanı miñä eläkmäne, tiyer zä quyır ine. Atayıma, ana, eläkkän, äsäyımdän ber yılğa huñıraq tıuğas: ul yıtenselä saqta mäktäpte un yıllıq itep yıbärgändär. Zölhizä öläsäyımdeñ "huñ tıuğan, irtä ölgörgän" tigäne şul mikän? Äy, belmämeşkä halışıp toramsı, atayımdıñ un higeze tulmas boron, armiyağa kitkänse ük, bala yahap kiteüyenä kinäyäläy zähä ul.

Qartäsäyım ihä äsäyımdeñ yauabın, ğäzätensä, yä huplap, yä basıp quyğandır. “Uqıu käräk. Küzeñ asıq, qolağıñ tişek bulıp ta, bıl donya hemäytergä äzer ul äzäm balahın. Ä qatın-qızzı bigeräk böröp alıp bara, qol itergä, ayaq astına halıp tapap, izergä genä tora...” Yış qına şulay ti ul, bıl yulı la, bälki, oşo uq hüzzären qabatlağandır. Kemde, qasan ayaq astına halıp izgändär ikän auılda, belmäyımse?

Zölhizä öläsäyımä quna barırğa hüz birgäynem dähä, şunda yullandım. Alasığında tabaq-hauıt qıştırzatıp yörögän bula.Tiz genä kärtä başında tüñkäreüle bizräläremde köyäntämä tağıp, hıuğa kitä halayım, tihäm, hizep qaldı:

— Kem bulhın, üzemdeñ uñ hapaqayım ikän, bar, bar, Küränlegä yüger, häzer kötöü qayta, kisep buyratır, äteü. Yıl qapqanı yartılaş asqan kileş, köyäntämde borop tuqtanım da tege, qabaq yımeşe süplägändä başıma kilgän uyımdı telem menän uyıp quyzım:

— Ükenäheñ dä yöröyhöñ, öläsäy, äsäyımdärgä häzer yaha la quyığız tuyzı. Ber bayram bulır. Qartäsäyım, ana, tik yatmay, atayımdı yañı ğına ögötläp ultırzı, zagsqa barığız, yazılışığız, tip... Qurqınıs hüz mikän ällä ul ZAGS? Öläsäyım min Küränlenän äylänep qaytqanda la alasıq aldında alyıp basıp tora ine. Qobarahı osqan. Mine kürgäs, isenä kilgändäy, höylänä başlanı:

— Bayazit keyäü sitkä sığıp kitergä buldımı ikän ni? Ös bala menän qaldırıp... Üz tiñen haylamağas... Änkälär osondağı Barıy küpme yörönö küz atıp, barıp qına quymanı şuğa. Ay, Allam, yarlıqa — ul yıget huğışta başın haldı. Keyäü saq qına eläkmäy qaldı, unan aldağılar, 27-lär, alındı frontqa. Barıyzıñ qustıhı Mansur şul yılğı ine, azağıraq, huğış tıma başlağasıraq, kitkäyne lä, sulaq bulıp qayttı... Bezzeñ Bayazit keyäü, inşalla, ozaq yöröhä lä, tınıs hezmättä bulğas, hap-hau kileş äylände. Muyını ozon, asqaq qına ber hontor ine, qayhılay mıqtılanıp, örlöktäy bulıp kitkän häzer. Sitkä tartıla unıñ küñele, sitelgän şul ärmehendä. Qozağıy za totop tora almağas...

Oşo öläsäyımdeñ! Ber hamaqlay başlanı ihä, tuqtar timä. "Ös bala" tigäne ğäcäpländerä äle mine bıl yulı, qalğanı haman ber häbär inde. Ös bala?! Bıl hüz his başıma hıymay, nisä hisaplaham da — bez ikäü: min häm tıuasaq tuğanım. Ällä üzen quşıp isäpläyme? "Min häzer bala hökömöndä, qartayzım", — tip quya laha hiräk-hayaq... Ähä, qartäsäyımdeñ niñä käyıfe bötöp yöröüye häzer añlaşıla: atayım bulıp sığa tege "bürekkä halhañ da, urmanğa qasır büre"?

— Öläsäy, totoş hauıttarıñdı tultırzım, dürt köyäntä taşınım, — tinem dä kitergä yıyındım.

— Ana, sümes buş taha, — ti öläsäyım, ul şulay hıuğa tip sümesenä tiklem sığarıp ultırta. Qayhı ber köndö yuramal seüätälären dä tezep quyıp, tultırıp kitäm irmäk ösön. Ä bögön mindä şayarıu qayğıhı yuq, quna la qalmayım, tizeräk kire qaytıp, öyzägelärzän töpsönörgä käräk: nindäy ös bala huñ?

Töpsönöp tororğa la tura kilmäne. Atayım qayzalır sıqqan, qartäsäyım ilap şeşenep bötkän äsäyımde yıuatıp yöröy :

— Kilen, hin bötörönmä ul tiklem, qaytıp alam ğailämde, ti bit, hüzendä toror, ışan. Ayağına tışau ğına halmanım bit inde, auılda miñä tolqa yuq, donya kürgem, keşe kürgem kilä, ti zä aşqına. Bez keşe tügelder şul... Üzgälängän unıñ küñele, kilen, barıber basılmas, yöröp qaythın.

Atayım armiyala tapqan dusı, urıs yıgete Vasya menän hatlaşqan, maldarzı qurağa yapqas ta Karaganda tigän yaqqa şahtağa kitergä höyläşkändär ikän.

— Ös balanı qaldırıpmı? — Yänähe, şaq qatıram tegelärze. Yäple, minän häbär yäşermähendär!

— Miñä oqşağan inde kilenem, qäynä tuprağınan, atayıñdan alda igez qız tapqaynım, azna la tormanılar... Könö tulmay tıuğaynılar. Yäşlegemä barıp, eşkä auan buldım, auır kütärep imgändem. İnde balağa başqa uzmam, ahırıhı, tip nıq qayğırzım, tağı baytaq yıl bizäü yörönöm dä quyzım. Şunan, Allağa şökör, başta – atayıñ, ike yıldan Şärifä apayıñ tıuzı.

– İgezäk tuğandarım bulasaqmı?

– Höyläp toram daha...

– Ä qayzan beldegez, igez tügelder, bälki, ütä kürenäme ni?

– Häzer genä ul balnisqa yöröyzär, uñarsı min inem kendek inähe bıl auılda. Hineñ kendegeñde lä üzem kistem, kilen baqsala bäräñge sığarıp yörögän yırenän tulğaqlap kitte lä... Yıte aylıq bulıp tıuzıñ, qoloqasım. Sentyabrzä, sömbölä östöndä.

– Yıte aylıq...Yıtleger ösön unda, kese yıhanda, tınıslıq käräk tähä! – Mineñ bıl hüzemä äsäyım yañınan buslığıp ilarğa totondo.

Qartäsäyım huñğı aralarza mine tiñ kürep höyläşä keüyek. Bına äle lä, äzämgä hanap, horauıma yauap birep tora. Mineñ "qatın" bulıuım şul mikän ällä: "Bıl bala şäp qatın bulmaqsı”,— tip äytkäne lä bar zaha üzeneñ?

— Äsäy, tim, ilama äle, tuğandarım qurqır! — tinem. Ä bayağı uyım mine otoro qıyıulandırıp yıbärze: — Bez — dürt qatın, bireşmäsbez!

– Kem ul, dürt qatın?

– Qartäsäyım menän öläsäyım, min, tağı hin üzeñ — dürtäü tügelme ni? — Ni äyteren beläm, şuğa aldan alıp quyzım: öläsäyım bala hökömönä kermägän äle, buştı höylämähen, ä min ul hökömdän sıqqanmın, vät!

Küñelem közöklänep tik torzo oşo aralarza. Tışta – et sıuağı, köndär qoyaşlı, yılekkä ütmäle halqın. Yır tuñğan, ozaqlamay qar küze lä kürener. Atayım basıuza tuñğa höröüzä yöröy. Öyzägelärzeñ käyıftäre yuqlığın hizäm, säbäbenä töşönä almayım. Seteräyıp-seteräyıp şul säbäpte yullayım.

Haplap qına alğan feker yıbem qapıl özöldö, qapqa asılğan tauış işetelde. Atayım qaytıp kilä, qulında büre tirehenän tegelgän bürek. Totop qaramayınsa uq beläm: Bürehuqqan olatay atayıma tip iläp quyğan tirene ällä küpme vaqıt solanında kireüle totto, ä yañıraq besep, bürek tegep ultıra ine. Yıyına atayım, şik yuq, başına büre tirehe qaplap kitergä yıyına. Bına – min yullağan säbäp tä...

Donyabız bılay bötön qalasaq: baz tulı bäräñge, qabaq uñdı, könbağışıbız ike toq buldı. Azbar qıyığında – tıñqıslap tultırılğan besän, lapas astında – ike-ös yılğa yıterlek utın, bısıp qına tügel, yarıp ta öyölgän. Bılarzı qartäsäyım qabat-qabat barlap sığa, üzen şulay yıuata. Ä min "ir qulı teygän donya", "ataylı bala – arqalı" tigän hımaq hüzzärzeñ başımda uralıuına sızaşa almay, ilarğa tulışıp yöröyöm.

3

Atayım, Vasyahınan häbär kilgäs, tuğandarımdıñ tıuıuın da kötöp tormanı, tege dürtkel sumazanın totop Karagandağa sığıp kitte. Höyläşep quyğan keüyek, dürtebez zä küz yäşe kürhätmänek uğa, ozatqas qına buzlaştıq.

— Öyömdöñ örlögö işelde! — tip ilanısı şul kön qartäsäyım. Kütärelep qaranım – örlök şılt ta itmägäyne?!

Mart urtahında, üz säğätendä, kese yıhan qabağı asıldı – mineñ tuğandarım unan Olo yıhanğa sıqtı. Qız häm malay!

Atayımdan ällä nisä hat kilde. İgezäktär tıuıuın höyönsöläp häbär itkäynek, şuğa yauabında: "Yataqta ayırım bülmä alğas, hine qaytıp alam, Gäühär, borsolma", — tip yazğan. Miñä tigän ayırım yuldarza ul: "Äsäyıñde haqla, qartäsäyıñde, öläsäyıñde tıñla", — ti zä qabatlay. Haqsılır şul min yä tärtiphez ber qızıqayzır. Yänem köyzö lä (ana qayhılay tip köyä ikän ul yän), äsäyımdeñ yauap hatındağı ber asıq urınğa üz qulım menän yazzım da quyzım: "Min — şäp qatın!" Kitte ul hat Karagandağa. Äsäyım ällä kürmäne yazıuımdı, ällä kürep tä öndäşmäne. Ä min ber ıñğayza unıñ hatın uqınım da quyzım, röhsäthez bulha la. Yıñel uqınım, äsäyım ere häreftär menän yaza, asıq qına itep. "İke imsäk balahın kütärep ällä qayza barahım yuq, üzeñ qayt!" — şulay yazğandır tihäm, läm-mim bıl haqta. Yıte yat Vasyanı horaşırğa, uğa säläm äytergä belgän, ä igezäktäre menän töndär yoqlamay ızalanıuın yazmağan. Äyter inem min sälämde ul Vasyağa, qäzerle keşemde sitkä olaqtırıp alıp sığıp kitkän qotqosoğa. Atayımdıñ bılay za ozon-ozaq moryak hezmätenän baytaqqa huñlap qaytıuına la şul urıs ağay ğäyıple ikän, ikäüläp portta aqsa eşläp yörögändär, ti. Äytäm, tege dürtkel sumazan tulı büläk ine. Ana, miñä alıp qaytqan qupşı başlığı – häzer totop utqa ırğıtam! Uf… İkmäk meyısendä dörläp yanğan utındarğa bitem beşä yazğansı ozaq itep qarap torzom da qırt boroldom: atay tösö bulıp qalğan äyberze ni, yandıra almanım... Qış yıthä, käräge lä teyır, bäy. Ä üzem atayımdı şul tiklem hağınam! Qartäsäyım hizenä, qız bala la atayzı şulay yaqın iter ikän, tip aptırap quya bersä. Qız bala... Yöräge bar zaha qız balanıñ da!

Äldä tuğandarım tıuzı, şular menän yıuanam. Şul tiklem oqşaşqan ular, ayırıp ta bulmay. Mäülizä ähirätem menän qızıq bulıp bötäbez: äsäyım berehen imezep kilterep tottorha, bähäsläşä başlaybız, Kamilmı bıl, Kamilamı, tip. İkeheneñ dä ber iş yürgäktären tağatıp qaraybız, kemebez yıñgänen beler ösön. "Kamil bit, min dörös äytkänem, — tip qıuana Mäülizä, — ana laha turğayı!”

Isın, ähirätem tiz ayıra igezäktärze, ä min yış yañılışam. Ğärlänäm ayauhız şuğa, üz tuğandarımdı butap ultırğas ni.

—Min bit yın botağı İşbirze tuğanımdı qarap üstereşkän keşe, — ti Mäülizä.

— Ä şulay za nisek ayırahıñ?– tip töpsönäm.

— Malayzarzıñ mañlayı tuñ bula, — ti zä rähätlänep kölä ähirätem, — tuñ baş bit ular!

İnde ikäüläşep yığılıp yatıp köläbez.

Ni genä eşlähäm dä, yığılıp yatıp kölhäm dä, küñelem kitek şul. Kistären, yoqlap kitä almay, tasrayıp örlökkä qarap yatam. Örlök... Ällä niñä qartäsäyımdeñ anauı «örlök işelde» tigän säyır hüze isemdän sıqmay. Qaray torğas, bılay za aq, şıma örlök ay yaqtıhında tağı la ağarıp, nurlanıp kitkändäy bula, güyä, atayımdıñ yözö. Ana, ike küze — kükşel-yäşel bulıp yaltıray... Şıbırlap qına öndäşäm:

— Atay! Atay, qayt, Kamildı, malayıñdı, kürgeñ kilmäyme ni? Ul hiñä iş bulır. Älüktän qır tanaulı, hiñä oqşağan. Kamila la — tas üzeñ. Kürhäñ, ayıra la almashıñ ul maturqayzarzı. Min yämhez şul, tabaq bitle, yämşek tanaulı qarasman — Zölhizä öläsäyımä tartqanmın, ällä şuğa yaratmayhıñ!? Taşlap kitmäs ineñ... Äsäyım hılıu za inde, unı yaratıp alğanhıñ bit, yıgetenän – Barıy ağayzan haldırıp alıp, mañqa ğına köyöñä. Ultıra häzer ataylı yıtemdär qosaqlap, ber tügel, ösäüze...

— Nimä mığırzayhıñ, Nuriya, yoqla! Bäläkästärze uyatahıñ bit. — Ergämdä üze lä yoqlamay, şım ğına uyğa sumıp yatqan qartäsäyım yaurınıma qulın hala. Örlök-atayım menän qısqırıp höyläşä başlağanım ällä? Tağı qarayım örlökkä: ike küz tigänem täzrä yaq baqsala üskän seyäneñ yapraqtarı ikän, ay nurında külägäläre sağılğan. Bäy, tüşäm tulı ikän ul serle "küzzär", kerpek qaqmay miñä baqqandar...

Ozaq arına almanım atayımdıñ qırğa sığıp kiteü qayğıhınan. Üzemde äle saq qalqıp kilgän qanatın imgätkän bäpkäläy itep toyzom... Uqırğa töşöüyemdeñ şatlığın da toymanım hatta. Küpme küzem qızıp yörönö mäktäpkä minän ber yıl alda barıp uqıp yörögän dus malayzarıma, bayağı altauğa, küpme köttöm şul köndö, ä üzem höyönmänem dä quyzım. Tırışıp-tırışıp höyönörgä ittem – bulmanı, esem boşop tik torzo. Ä uqırğa mine Mäülizäneñ atahı Ämin abıy (bezzä uqıtıusılarzı "abıy", "apa" tip yörötälär), öyzägelärzän dä horap tormay, yıtäkläp aldı la kitte. " Yıteñ tulıp kilä, ähiräteñ menän bergä uqırhıñ, hin unan da sosoraq", — tine lä Mäülizä menän ikebezze ber partağa inderep tä ultırttı. Ul köndö ozaq uqımanıq, tiz qayttıq. Äy, häref tanırğa Ämin abıy Mäülizä menän mine yöz bıltır elek ük öyrätep quyğaynı inde. Atayımdı aptıratırğa yarap qalğaynı laha şul belemem: tämäkeheneñ qabındağı yazıuın uqınım da birzem – “Kaz-bek”. Üzem tağı horay haldım, nimä ul, qayza ul Kazbek,tip. Atayım bik yıtdi itep höylägäyne Kavkaz tigän yaqtar, undağı Kazbek tauı, papaha keyıp, bilenä hänyär tağıp yörögän gruzindar, avarzar, lezgindar, çeçendar häm şul töbäktä yäşägän başqa halıqtar turahında... Papirosı buşağas, min Kazbek qabına känfit qağızzarı halıp quyzım – asmalı bit ul, tışına tau yağalap sapqan, qara burka keygän hıbaylı töşörölgän .

Esem boşqanda, aulaqta şunı asıp qarap yıuanam häzer. Unda känfit qağızzarı menän bergä yaltır şäşke vatıqtarın da haqlayım, ike-ös matur töymä lä yata. Bähetle, ataylı köndär tösö bulıp qalğan tämäke qabın yıskäp-yıskäp yabıp quyam da tışındağı hürätkä qarap uyğa talam: tauğa qarap yılgän hıbaylı atayım keüyek kürenä başlay küzemä... Yarar, boşonorğa vaqıtım inde qalmas ta, mäktäpkä töşkäs. Ölkändär riza bulırmı äle?

— Min uqırğa barzım, tauar biregez, alyapqıs tekteräm Tatar äbekäyzän, — tigäs, qartäsäyım hikegä ultıra töştö. Ul ğına öyzä ine, eşe irtäle-kisle – kolhoz känsälären yıyıştıra. Tañ menän ös meyıskä ut yağa, kistän izän yıua. Min kiskehen yarzamlaşam qay saq, yazlı-közlö auır uğa, izändäge bısraqtı timer köräk menän qırıp taşlay täüzä, şunan ğına yıua, yükä yıuğıs menän. Min östäldärze hörtäm, räyıs bülmäheneñ izänen heperäm, unda tazaraq bula ğäzättä. Hisapsı sulaq Mansur ağayzıñ, äsäyımde alam tip yörögän Barıyzıñ qustıhınıñ inde, östälendäge satnaq zäñgär tärilkä tulı tämäke töpsöktären süplekkä sığarıp taşlayım. Küp tarta ul ağay, bülmähe lä, tärilkähe keüyek, zäp-zäñgär bulıp torop qala artınan. İşekte asıp, hepertke menän heltäp qıualayım zäñgär tämäke tötönön. Uf... Qartäsäyımä oqşatıp, üzzäre yuqta, känsälärzä eşlägän ağayzarzı oroşop yöröyöm ber arıy:

— Öyzärendä lä şulay qılanamı bılar, itektären tışqı tuphalağı qırğısta äzeräk qırğılap kerhälär bulmaymı? Ülängä lä hörtöp alırğa bulası, belekhezzär...

Nişläpter, şul hüzze äle kilep qabatlap äyttem dä quyzımsı, top-toyoqtan:

— Belekhezzär!

— Bına laha, handıq aqtarıp ultıram, tauar ezläp, sabır it! — tine qartäsäyım qatı ğına tauış menän.

— Hine äytämder şul.

Qartäsäyım üz häbären surıttı:

— Üzem dä ber uylap quyğaynım, ällä birergäme hine mäktäpkä, tip. Däftär-qälämdäreñ bar, Şärifä apayıñ posılka hayın qıstırıp yıbärä. Şul atayıñdar ösön borsolop, isemdän sığarğanmın hine, qoloqasım. Rähmät inde Ämingä, möğällim qustığa, qanatıñdı bäpläp tora. Bürehuqqan olatayıña, Tatar äbekäyıñä lä Alla ğümerzären birhen, oşo balamdıñ küñelen üstereüzäre ularzıñ... Hin dä uqımahañ – başıñ tulı aqıl. Ähiräteñ dä barğas mäktäpkä, hiñä ni qala, uqı şul, uqı. Mäülizä hinän yäşkä küpmegäler ölkäneräk, buğay... Qalışmashıñ, uzzırıp yıbärerheñ äle unan, ivetä?

— İvetä! — Şulay tinem dä, qartäsäyım birgän ike törgäkte, aq häm qara satindı, qultıq astıma qıstırıp, Tatar äbekäygä yügerzem.

Aq alyapqısım kiskä ük äzer buldı, äbekäyımdeñ vaq-töyäk yort eşen bötöröşöp, küzzän tekterep aldım.

— Bu bäyräm alyapkıçı, kupşı bulsın, — ti äbekäy, — yaurınnarına kanat kebek itep äberkä salam, siña berençe bu fason, bel. Kürgäç, bütännär dä sorar inde şundıynı, barıber siña — berençe, Nuriyakayım! Kara alyapkıçnı, köndälekkä, yabayırak itärmen, kesälär basarmın, yame. İrtägä kilep alırsıñ.

İ, Tatar äbekäyım! Küpme eştären sitkä quyıp, mine, ber balanı, şatlandıram tip, küz nurzarın tügep ultıra bit! Qosaqlap, ike bitenän üptem dä äbekäyımdeñ, qanatlı alyapqısımdı kükrägemä qısıp, qaytıu yağına ostom.

Başıma häsrät kerze, yörägemä hağış harıldı şul... Ä bit äle mineñ başım da, yörägem dä, Bürehuqqan olatay äytmeşläy, ıuız ğına. Yañıraq mine üze kilep aldı, Ilasındı tağı kürhätmägä. Qışqı kanikul mäle – höyönöp eyärzem olatayğa. Yaray, barğanmın, yaray, kürgänmen şul qoşto, kükrägemde böröp, qısıp torğan küzgä kürenmäs qulsa ısqındı hımaq, nihayät. Tınım irkenäyze.

Nisek başım yıtkän oşo Bürehuqqan babayzı olatayım itep alırğa? Auılda huğıştan huñğı osorza olatayhız üskän bala äzme ni, äldä ölgöröp qaldım, beräyhe unı üzenä inselämäs boron.

Atayım armiyanan qaytmas elek buldı bıl vaqiğa. Qartäsäyım Bürehuqqan babayzı kärtä-qura yünäteşergä saqırğaynı, şunda, eş arahında, äytep quyzı:

– Nuriya yäştärendäge ike yıyänem bar mineñ dä, tiñ genä üsep kilälär. Yıraqtalar şul, İzel aryağında. Ni arqalarınan qağıp-höyöp bulmay, ni belgänemde öyrätep, qolaqtarına kirtep bulmay...

Öyölöp yatqan hayğau östöndä ultıra inem, hikerep töştöm dä babayzıñ salğıyına barıp yäbeştem:

– Min olatay itep alam hine, qayğırma!

Holqoma künep bötkän qartäsäyım dä aptırap qaldı:

– Nuriya qoloqasım, nişläüyeñ?

– Ä neyä, bik mäslihät. Nişläp üzemdeñ dä başqa kilmägän bıl uy? – tip şatlanıp kitte Bürehuqqan babay (häzer – olatay),– miñä häläl ul, Hatıbal qorzaşım urınına olatay bulam, aha, neyä bulmasqa?

...Oşolarzı äle kilep iskä töşörzöm dä:

— İ, Bürehuqqan olatay! Äldä hin bar! — tinem uğa, bala saqtağı keüyek hırpalanıp. (Eyı, tege kistä, örlök-atayım menän höyläşkän kistä, bötkäyne keüyek mineñ bala sağım.)

— İ-i, — tip qabatlanı ul, mine üseklägän işe, — Tatar äbekäyıñdän otop aldıñmı, başqa kem şulay äytä tağı?

— Min äytäm.

— Holqoñ Räyhanağa tartqan, ul da küzgä qarap, tanmay höyläşä. Äy, Hatıbal dusım yäl! İsän bulha, oşo Ilasındı ikäüläp sığarır inek hunarğa. Unıñ yaurınına qundırır inem bıl börköttö. Kiñ yaurınlı, möhabät ir ine qorzaşım, hineñ qartatayıñ Hatıbal. Bizgäk sirenän äräm buldı, yäşläy genä.

Hatıbal? Säyır isem, auılda beräü. Niñä şulay quşqandar? Bürehuqqan olatayzan horarğamı ällä? Yuq, azaq beräy töpsönörmön äle. Häzer min olatayzıñ lapasına atlığam, şunda asıray ul Ilasındı. Ozaq kürmäy torzom ul qoşto...

— Kilähe qış ısınlap hunarğa sığabız. Quyanğa, tölkögä... Älegä öyränsek kenä bez.

Şulay tip ällä üzen, ällä Ilasındı ögötläp, olatay lapas yağına ıñğaylanı. Unda irken, beyık kenä, yaqtı. Ber möyöş tübägä totaştırıp yış ağas räşätkä menän totop bülengän, unda qayırı hızırılğan tarbay ağas höyäp quyılğan, ike tümär zä tora — Ilasın qunırğa. Lapas qapqahın estän biklägäs, olatay räşätkä işekte astı, börköt iräüäneräkkä sıqhın, tip.

— Qayzan tottoñ bıl qoşto, olatay? Aqbeyıktänme? Haman horamayımsı?

— Fronttaş dusım Buranbay kilterep büläk itte unı miñä. Üze yäşägän yaqta, İrändek tauında totqan, börköttär töyägendä.

— Äle börköt, äle Ilasın tiheñ?

— İsemen Ilasın quştım, üze ısın börköt ul — qoştar batşahı. Ulım bulha, Ilasın tip narıqlarğa hıyallanğaynım... Ber börtök qız nasip itte Hozay, ul ni, qanatlı qoştay, osop kitep barzı oyahınan — kürşe rayonda keyäüzä,Ütägändä.

— Banat Batırova auılındamı?

— Eyı, şilma qızıqay, işetmägäne yuq üzeneñ. İke yıyänem bar, hineñ tisterzär, tigäynemme?

— Eyı. Ä bıl Ilasın?.. — ti haldım, olatayzıñ uyı ällä qayzağı Ütägän yağına kitep barır, yuğihä.

— Dusımdıñ oşonday zur bülägen kire bora almanım şul. Atqa tiñ himmätle büläk inde, añlağan keşegä... Yäl üze, baştaraq qatı bäğerle bulırğa käräk: usallığın bötörör ösön ay buyı küzen qaplap, bauğa bastırıp tottom. Un kön yoqlatmanım, bauın yış-yış helketep torzom. Bahırqay, yıuaşlandı yaylap. Şunan küzen qaplağan sepräkte sistem dä irkeneräkkä sığarzım, quldan aşata başlanım – mine huca itep toya häzer. Hälemdän kilerme unı ısın hunar qoşo itergä, yuqmı — ällä. Belgän hönärem tügel...

— Dusıñ, Buranbayıñ, niñä öyrätmäy?

— Eyı, ul belä, unıñ börkötsö bulıp teşe sıqqan.Täüge aulağan yänlegeneñ yörägen aşatırğa käräk, ti, börkötkä, äteü bütänsä hunar itmäyäsäk, ti.

— Ä hineñ bürese bulıp sıqqanmı teşeñ?

— Äteü. — Şulay tip kenä quyzı olatay, yaray za, üpkälämäne. Ey, oşo telemde! – Şäketau büreläreneñ qoto osop toror ine, min hunarğa sıqham!

— Şäke-şäke, äşäke,– tip quyzımsı yırle yuqtan.

— Äşäkeneñ bında ber qısılışı la yuq, “şäke” – boron büre tigände añlatqan.

— Büre tauımı, äteü? Añlanım. Höylä inde tizeräk, Bürehuqqan, äy, Ähmäzin olatay, zarıqtırma! Ilasın äle nimälärgä öyränep ölgörzö? Qalay zurayğan häzer, qanattarı yasırğan, ä suqışı — hätär! — Şulaytıp babayzı yüpläy haldım tizeräk. Östäp tä quyzım: – Hine häzer Börkötsö tihäm dä bula, ivetä — ber üzeñä ös isem?

Şaştırıp yıbärzemme, olatay miñä qarap başın sayqap torzo. Ämmä yauaphız qaldırmanı:

— Ähmäzinläp tormahañ da bula, ä Börkötsö tihäñ, neyä, rizamın. İnde miñä aparuq eyäläşte, Ilasındı äytäm, bına tigän hunar qoşo yahayım unan. Zamanında bürene örörgä öyrätkän keşe äle min!

— Büreñ qasıp kitte bit urmanğa, eteñ äylänep qayttı, Harıgüzeñ, şul öröp tora la inde.

Bıl hüzem, billahi, artıq buldı – babayzıñ tösö üzgärze, küz aldında burlattay qızarıp sıqtı.

— Kem äytte? Üzemdeñ äbey zä belmägän hälde... Räyhanağa ğına höylägäynem, aslan serze sismä, tip nıqıtqaynım. Işan bıl bisä-säsägä. Toğro qatın, tihäm... Oşo ostoq qızıqayğa höylägän? Nisä yäş äle hiñä? Tıumağaynıñ da ul saqta.

— Nişläp min "ostoq" bulayım. Belgeñ kilhä, min dä, qartäsäyım keüyek, "toğro qatın", hüzemdä tora beläm. Anttır bına, beräügä lä ısqındırmam Harıgüz haqında.

— Äyt şulay za: kemdän işetteñ?

— Üzem beläm, qartäsäyım ber nämä lä höylämäne. Kese yıhanda saqta uq işettem... Hine nisek hatayım, ti, Ilasındıñ ğına tügel, üzemdeñ dä qanatımdı bäplägän keşene!

Bürehuqqan olatay (inde – Börkötsö) ğaciz bulıp, qul heltäne. Äldä töpsönmäne, äytägür, kese yıhanda belgändäremdeñ Olo yıhanda la qay saq ısın bulıp sıqqanın uğa nisek añlatayım?

Mäñgegä kilgändäy bulıp, donyanı qalın qar menän burap taşlağan qış ta ütte, gör-gör yırlağan görläüyektärenä eyärep yaz za ağıp kitte, yämle yäy yäyräne.

Börkötsö olatayğa yış, kön dä tiyerlek yöröy başlanım. Äbeyı, tege biş Säğüräneñ berehe, — Köläkäs Säğürä inäy zä hömhörön qoyop tormay, yılmayıp qarşılay: "İhi-hi (häbärenän alda kelterlätep kölöp ala), Gäühärzeñ qızı kilgän", — ti zä ihlas itep lapas yağına işaralay, yänähe, babayı şunda. Belä lähä kemgä kilgänemde.

Mäülizäne ber genä eyärttem, apahı unı qanat menän bärgeslägän köndö genä. "Ilasındıñ holqo bozola, sit keşegä küp kürhätergä yaramay”,— tip olatay qatı ğına kisätep quyğas, qolaqqa eldem.

Ä Ilasın küzgä kürenep eyäläşä Börkötsögä. Yaurınına, qulınıñ hırtına kilep quna, tırnaqtarın qalın kün beyäläyınä batıra la qaqayıp ultıra birä. Mine lä yat itmäy, başın saq qına borop, qırın qarap quya. Äkämät ğorur üze! Ä aqılı! Börkötsönöñ här işarahın añlap tora keüyek.

— Köslö sağımdaraq kilep qunmanı bıl Ilasın mineñ yaurınğa, äkrenläp kär kämey, — tip mıcıp ta ala Börkötsö olatay. — Üzhüzle qoş ul, bäğze vaqıt beräy nämä menän alıp bärerzäy bulıp kitäm, frontta bötkän nervılar sızamay... Buranbay dus yaza, börköt ğärsel qoş, asıuın onotmay, teyıp quyma, tip. Yaratha, nıq yarata, toğro yarata, haslaşha, ülemesle doşman bula ikän bıl... Ber-berebezgä eseneştek keüyek bılay. Här häldä, arı-bire yände köyzörhä lä, min unı yaratam! Älege kär kitä başlauı ğına borsoldora, töndä yoqlatmay, yaralar hızlay...

– Ütä qart tügelheñse, nisä yäş äle hiñä, olatay?

– İllegä genä inep barış ta ul... Huğış alıp qaldı bezzeñ yäşlekte lä, haulıqtı la, Nuriya qızım.

— Min hiñä yarzamğa Käyzeremde biräyım, Börkötsö olatay! — Şulay tip ısqındırğanımdı hizmäy zä qaldım.

— Kem tağı unıhı?

— Käbir ul, min genä Käyzerem tip yörötäm. İslametdin ağayzıñ ulı.

— Ä, İslametdindıqı bulğas, yünhez malay tügelder?

— Unan da yünle malay yuq, olatay. Hıbay yılgänen kürhäñ — osa ğına. Atahınıñ yartı eşen eşläşä kirbes harayında.

— Bir, äläyhäñ, miñä ul Käyzeremde, — tine Börkötsö, küzen mut yaltıratıp, hatta yäşärep kitte.— Hıbay yöröü mahirlığı bik käräk bezgä, börkötsölärgä.

Börkötsölärgä? Yünle, tigäs tä, Käyzerem dä bulğanmı börkötsö. Köläkäs inäy kölmöşläy, ihi-hi... Ulay za, äytkän hüz — atqan uq, Käyzeremde kilterzem eyärtep Börkötsö olatayğa. Küze nıq qızzı tegeneñ, hikerep töştö, baram, tip. Därtle ul, quşamatı la şuğa Käyzerem — käyzerep, şäp atlağanğa. Ämmä başqa beräügä lä forsat birmäy üzenä ulay öndäşergä, yozroğo tos... Ä miñä teymäy, “Käyzerem”dän haldırıp tik yöröyöm üzen. Nişläp tüzä şuğa? Äytägür,üzem taqtım daha uğa quşamattı! Malayzarzıñ bötä uyındarın da beläm, tahıllıqta ularzan uzzırıp ta yıbärgeläyım – şul haqta äyttemme äle? Mäsälän, hıu östönän taş käyılteüzä miñä yıtä almayzar. Yoqaq qına yalpaq yası taştı käyıltep yıbäräm, ällä nisä qat hıuğa säpätep osoram ğına tegene. Nisä säpätäheñ, şunsa «qoymaq» qoyahıñ. Käbir bigeräk sämle, ber mälde, uğata mauığıp kitte ällä, hatta ki tele körmälde: “İñ kübe min käyzerpelttem, un qoymaq käyzergänski!” – tip hörän haldı. Miñä ni yıtä qaldı...

Höyönöp bötä almanım azaq Käyzeremde "börkötsö" iteüyemä. Olatayğa şäp yarzamsı buldı la kitte. Ällä nisek ölgörä: atahı yıgelgän kolhoz yögön dä tartışa, öyzä lä bulışa, hıuına tiklem taşışa — torğanı Käyzerem inde. Ölkän malay şul ğailähendä, tağı ike bäläkäs heñlehe bar, uların öläsäyzäre bağışa. Äsähe – sögöldörzä, auır eştä. Kolhozdıñ yäşelsä baqsahında eşlägän bezzeñ äsäyzärgä lä yıñel tügel. Mäülizä menän min beläbez inde, yäy buyı şunda yılkäbez seylängäs. Yäşelsägä tuqtauhız hıu hibergä käräk, yılkänän köyäntä töşmäy... Tañğı hibeügä uyatmayzar, ä kiskehenän bezze qaldırmayzar. Bıyıl yaz qoro kilde, vät kürzek Mäülizä menän kürmägände! Hıuzı köyäntäläp täüzä hazlıqtan taşıybız: yaqın da, hıuı la yılı. Baqaları heräyıp ultırıp qalğansı hığıp alıp bötäbez hıuın. Şunan Küränlenän yırılğan arıqqa yöröyböz. Üze tärän, üze tar ul arıqqa qoyaş nurı töşmäy, hıuı zäñketkes halqın. Eyılep kenä alıp ta bulmay hıuın, töşörgä käräk. Min töşäm inde, Mäülizä käüzägä bäläkäy, bizrälärze astan kütärep birä lä almay. Dürt bizräne tultırıp öskä kütärgänse ayaq ishez bulıp tuña... Şuğa, sögöldör turahında häbärzär quyıra başlağas, estän genä qıuandıq hatta. Ä qıuanırlığı bulmağan ul eşteñ, tamuq kötkän unda bezze häm bezzeñ äsäyzärze... Qayhı ber köndö yäşelsä baqsahına Käbir kilep kitä käyzerep kenä. Äzeräk hıu za taşışa, şul arala Ilasındı la höyläy hala:

– Buranbay dusı olatayğa posılka halğan, Ilasındıñ başına keyzerep, küzen qaplay torğan qaplauıs yıbärgän. Kündän tegelgän, üze has şlem hımaq, başqortsa torqa inde – olatay şulay yörötä. Bez, börkötsölär, beläbez inde, — ti Käyzerem, otoro maqtanıp, — küptän öyrätkänbez Ilasındıñ küzen qaplarğa. Börköttöñ küze osqor, yuğarınan totoş auıldı, Aqbeyıkte, Küränlene ber qarauza kürä, bäläkäs kenä sısqandı la ısqındırmay, şunduq unı eläkterergä şıqıya. Ä bit ul sısqan aulay torğan yabalaq tügel, ä büre, tölkö keüyek ere yırtqıstarğa hunar itä torğan qıyğır qoş! Belgeñ kilhä, kisä Ilasındı hezzeñ sabınlıqqa – Zölhizä yalanına alıp sıqtıq, ürläs yırgä.

— Şunan?!

— Ähä, qızığırhıñ tigäynem dä.

— Yä, höylä tizeräk! — tim, ä üzemdeñ esem borop-borop ala könläşeüzän: Börkötsö olatay menän min yörörgä teyış tähä. Ällä hizep qaldı hälemde, Käyzerem yırle yuqtan oşo häbärze kilterep qıstırzı:

— Hıbay mendek ürläskä. Babay şäp yöröy äle eyärzä, bireşmäy. Añlanım tel töbön (min hıbay yöröy almayım, yänähe), ämmä belgertmänem:

— Ul bit ğümer buyı urmansı bulğan, östäüyenä hunarsı la, gelän at menep yörögän, häzer genä — töngö qarauılsı,– tinem.

— Beläm dä inde, yanğın miskähen qarauıllay. "Min qarauılsı tügel, ä yanğın hündereüse, pocarnik!" — ti üze.

— Köläkäs inäy höyläne inde unıñ nisek yanğın hündergänen, ihi-hi! — Äyttem dä quyzım, Ilasındı minhez yalanğa sığarğanına olatayğa asıuım kilep. Äythä, min dä barır, kürer inem. Käyzerem menän ber atqa ultıra almayımmı ni? Häzer tege läqäpte höylärgä tura kilä inde bıl malayğa...

— Min hineñ teleñdän tartmanım, üzeñ başlanıñ, yä! — ti, ana.

Qotolop bulmay Käyzeremdän, höylätmäy qalmas.

— Tıñla, äteü. İlgä taratma! Ololar beläler beleüyen... Min tıumas boron bulğan ul häl, un yıllap elek.

— Boron şul!

— Şayartma, bülmä hüzze!

...Qarañğı töşöp, keşe ayağı tınğas, babay yanğın harayın biklägän dä, säy esep kiläyım tip, öyönä qaytıp kitkän. Şul arala ber kelätteñ möyöşö yanıp kitkän. Yäy könö, kelät buş, aşlığı yuq. Barıber qaraltı laha. Şul osta yäşägändär kürep qalıp, tiz genä hündergändär äldä. Unday häbär ni, tiz yöröy, kolhoz räyısenä lä barıp yıtkän, ul at menep kilä halğan. Şul saq yay ğına atlap bezzeñ babay kilä yata, ti. Üze aptıray ikän, nimä tip şunsa halıq yıyılıp kitkän bında, töngä taban?

— Hin, qart, qayza yöröyhöñ eş urınıñdı taşlap, ana laha pocar sığa yazğan! — Räyıs ağay bını tetä başlağan. Ä bezzeñ babayzı beläheñ dähä, ise lä kitmägän:

— Niñä äle hez mineñ eşemä qısılıp, haray işegen röhsäthez qayırıp asıp yöröyhögöz? Yanğındı ni, sıqha ni, yaylap üzem hünderer inem äle, — tigän. Häm östäp quyğan: – Räyıs qustım, farman bir, irtük yozaqtı yünäthendär, miskägä hıuzı tultırıp quyhındar!

Rähätlänep köldök. Şunan Käyzerem Ilasındıñ täüge hınau könön tasuirlanı. Min, nişläpter, unıñ urınında tik üzemde kürzem.

...Bına, imeş, min quyan tirehenä harıq yönö tultırıp yahalğan qarasqı tağılğan ozon bauzı höyrätep yıläm. Hıbay yılmäyım dähä, yırzän yügeräm (aldaqsı bıl Käyzerem!), tege «quyan» da saba. Ğümerendä täüge tapqır hunar qomarın tatıyasaq häzer Ilasın. Mineñ dä eşem yauaplı: şäp yügerergä, bauzı quldan ısqındırmasqa, beräy qıuaqqa hörlögöp yatmasqa teyışmen. Tırışam, artıma qaramay, alğa yügeräm genä. Olatay, başına keyzergän kün torqahın sisep alıp, börköttö kükkä söyzö. Bına ber mäl qıyğır qoş, atqan uqtay, min höyräp kilgän qarasqığa yomoldo.

Qeüätle qoyroğo "qop" itep yırgä qağıldı, tipker tırnaqtarı «quyan»dı matqını. Min, qurqmay-nitmäy, börkötkä qarap toram. Ul da tup-tura miñä qaray! Uñarsı olatay kilep yıtte, ul da börköt menän qaraşıp torzo baytaq. Ber-berehenän qänäğät ine börköt menän börkötsö. Olatay kesähenän sey it kisäge kilterep sığarzı la Ilasınğa hondo, tabışın ısqındırırğa işaralanı. Tegehe buyhondo, ütker tırnaqtarın buşattı, suqışın asıp, hucahı qulınan itte hoğondo. Börkötsö olatay yäş hunar qoşon kükrägenä qıstı, başına tağı torqahın keyzerep, küzen qaplanı la yaurınına ultırttı...

Äyterheñ, kino qaranım: börköt hunarı haqında mauıqtırğıs kino, ä ber geroyı — üzem. Tügel şul! Ana bit, ergämdä basıp tora ul geroy, auızın yırıp. Mineñ uğa Käyzerem tip äytkem kilmäne lä quyzısı häzer. "Börkötsö Käbir" — oşolay kileşä. Olatayğa ni, qatlı-qatlı quşamat nimägä, äüälgehe, öyränelgäne menän yörör. Läkin älegä Käbirgä ber ni tip tä öndäşmäy toram, bılay za, qabıq qanat, maqtanırğa mas qına.

Uñarsı dusım ser urtaqlaşırğa totondo :

— Qış hunar itäsäkbez Ilasın menän, älegehe öyränmeş kenä. Yäy urtahında quyan-büre aulamay hunarsılar, tıyılğan... Qulıña beyäläy, yaurınıña qaplauıs, ä Ilasınğa tağı ber torqa tekhen, Tatar äbeygä alıp bar, tip olatay üzeneñ iske kün itegeneñ qunısın qırqıp birze äle.

Ana, tağı qupaya. Kötöp torhon yañı quşamatın. Tağırmınmı, yuqmı äle ?!

Bez, dürt qatın (bäläkäs Kamilanı isäpkä almayım, ismaham, ös yäşe tulhın, şunan belener: şäp qatın sığırmı unan, sıqmasmı), häüyetemsä donya kötäbez. Bıyılğı yäy yañılıq artınan yañılıq kilep tora. Gel arıu yañılıqtar. Zölhizä öläsäyımä, elekke danın isläp, altı möyöşlö öy halıp birze hökümät. Ömä itep, tizük kütärep, başın yabıp ta quyzılar. Äle kürşe Nikolayivkanan Usta znakum tigän urıs babayı meyıs sığara. “Bıl aranday öyzä min nişlärem ikän ber üzem", — tip öläsäyım yöröy unıñ yanında qañğırıp.

Kisä märäkä buldı. Yügerep kenä öläsäyımdeñ hälen belep sığayım tip inhäm, kürşe auıldan ber babay kilep inde, meyıssene kürergä tip. Yurıy tıñlap torzom, babay Usta znakum menän qayhılaytıp urıssa höyläşep kileşer ikän, tip. Moğayın, meyıs sığartırğa tip yöröyzör bit inde?

— Toce peçku nado? — tip horanı Usta znakum, yañı meyıskä ımlap.

— Äbizätelnä!

— Çerez dva dnya prideş. — Usta znakum ike barmağın kürhätte lä nığıtıp quyzı: — Ladno?

— Äbizätelnä!

Şulaytıp, urıssa ber genä hüz belep tä, yomoşon yomoşlap qaytıp kitte babay. Äkämät... Qaytqas, kölä-kölä qartäsäyımä höylägäynem: "Yıreklenän Äbizätelnä ağay bulğan, küräheñ", — tip kenä quyzı, ber zä aptıramanı. Kölmäne lä.

Kamila menän Kamildı ber qarauzan ayıra başlanım: şul da yañılıq tügelme ni? İke yäş tä bulıp kitte ularğa. Sirämdä tägärätep uynatıp ber bulam üzzären. Qızıq taha: bükän keüyek tägäräyzär – ike ayaqlı, ike qullı, küzle bükändär. Şulay sağıştıram da, qurqışımdan tiz genä täübä äytep, beräm-beräm kükrägemä qısıp höyäm tuğandarımdı. Bäläläre bik töşmäy ularzıñ miñä. Zölhizä öläsäyım tağı gelän bezzä, ul qaraşa. Räyhana qartäsäyım dä yäy hayın atqarğan kaşauarlığınan (kolhoz besänselärenä aş beşerä torğaynı) baş tarttı şul bäläkästär haqına. Ä nisek ayırammı? Keyımenän tügel: äsäyım ularğa haman ber iştän, ozon ğına, toq hımaq küldäk işaratı keyzerä lä quya, bestätäü zä yörögöläyzär. Yuq, "turğay" qarap ta tormayım... Häzer ularzıñ, töskä ike tamsı hıu keüyek oqşaşhalar za, ayırmaları yıterlek. Kamildı bigeräk yaratam. Atayımdıqı keüyek yäşkelt küzzären yomraytıp qarap ultırıuzarı şunıñ! Kamilahı ilaq, yıtmähä – heygäk. İnde totahıñ ayağın, inde kül itä lä ultıra... İkehenä lä tıua-tıuğandarı birle öyrätä öläsäyım, belderegez, “bes” itkegez kilhä, tip. Kamilı şunı añlap, säñgeldäktä sağında uq ıhıldap buzarıp bötör, astına yıbärmäy, ayağın totqandı kötör ine. Ä Kamilahı... Barıber unıhın da yaratamsı, üzemdeñ ber börtök heñlemde ni.

Ä iñ zur yañılıq, öläsäyımdeñ zur öyönän dä zurıraq yañılıq — atayım qaytasaq. Totoşlayğa tügel şul... "İyul urtalarında qaytıp töşörmön, otpusk alam, — tigän hatında. — Gäühär, igezäktär menän hine alıp kitäm, bülmä birzelär. Nuriya qızım älegä qalıp toror..."

Şul hattı uqığas, şım ğına uramğa yügerep sıqtım da, Gölbikä apayzıñ solanına kerep, başımdı büränägä bärep-bärep ilanım. Başım kübep-kübep sıqtı, auırtıuına tağı ilanım. Qısqırıp-qısqırıp... Ulay za ilağanım yuq ine hımaq. Äldä Gölbikä apay öyzä yuq, bıl vaqıtta ul sögöldörzä.

Bitemde solandağı hıulı bizrägä sumırıp aldım da, qapılda öygä qaytqım kilmäy, Mäülizälärgä barıp uranım. Ämin abıyzıñ tauışı tışqa uq işetelä: «Öy tulahı qatın-qız, ä donya bola, äyber tabırlıq tügel, qayza mineñ yıyılışqa tağa torğan galstuk?” – tip dıu quba. İnep tormanım, üzebezgä boroldom.

Ä üzebezzä qäynäle-kilenle ikäü ber qararğa kilep ultıralar: auıldan beräü zä kitmäy! Ällä qayzağı urıs arahında, äzäm işetmägän Karagandala — nimä qalğan unda?

— Min urıssa belmäyım, qala yırendä eş tabır hönärem yuq, taş öyzä biklänep, qasan qaytır bıl, tip sitlektäge qoştay ultırırım...

— Aqsañ böthä, hauıp eser hıyırıñ yuq, barıp töñkäler keşeñ yuq. Yıte yat arahında... Bına kileşkändär, ikehe ber töptän bılar? Zölhizä öläsäyımdän, hisapqa alıp, feker horausı yuq inde, ä minän huñ — niñä horamayzar? Min dä bar bit äle bıl donyala!

Ös kön qatı uylandım. Nişlärgä? Atayımdan qalmayım, tegelär eyärmähä, mine alıp kithen üze menän, bäy. Urıssa uqırmın, öyränermen. Atayım eştän qaytıuğa ärsep bäräñge beşerep torormon, qoymaq ta qoya beläm. Ker-fälän yıuırğa eşkinäm, hauıt-haba, izän yıuıu turahında äytep tä tormayım... Yuq... Kamil menän Kamilanı nisek qaldırıp kitäyım? Tege börkötsölärzeñ qışqı hunarın da kürähem bar. Mäülizä ähirätem minhez tamam mäüyeşläner. Atahı la, uqıtıusı başı menän, holoqhozlanıp ala. Tönägöngö bırhıuınan huñ basılğandır inde tip, bögön tağı barğaynım ularğa (ismaham, Mäülizägä höylär inem es seremde), Ämin abıyzıñ haman yırle buşqa yınlänergä äzer genä yöröüyen kürep: "Äldä atayım yuq,"– tip quyzım da estän genä, qayta halıp kittem.

Qaytham, öyzä, güyä, kese qor yıyılğan: ös qatın dürtensene, mine, kötöp kenä ultıralar. Hanğa huğalar qay saq...

— Räyhana qozağıy, şunı käñäş itergä kildem äle, — tip hüz başlanı Zölhizä öläsäyım, — ällä tağı bergäläşäyıkme, Bayazit keyäü armiyala saqtağı keüyek? Qıyın daha miñä ike aranı tapau. Ber başıma qazan asıp ultırıuı la yäphez, küpselek hezzä rizıqlanam da barıber...

— İşegeñde bikläp, töyönsögöñdö totop, käzäñde yıtäklä lä kil dä in, qozağıy, hin bezgä artıq höyäk tügel, — tip özöp kenä yauaplanı qartäsäyım, ike uylarğa urın yuq bıl yähättä, tigände añlatıp.

— Ni bit äle... Qozağıy, miñä tigän yañı öygä küsenhäk, kümäkläşep?

— Bına hiñä, iske auızzan yañı hüz... — Qartäsäyım aptırap qaldı. Ä unıñ şulay qauşap torouın min bığasa hiräk kürzem, bälki, kürmänemder zä?

— Yarar, biğäybä, keyäü qaytqas häl iterbez mikän? Mine ni, bala hökömönä kerep bötkän qarsıqtı, ärlämägez inde...

— Oşo qozağıyzıñ... Ä bit... uylap qarahañ? Küsenäbez, bäy, niñä? Bayazit qaytqansı uq küsenäbez. Täüäkkälläybez zä quyabız. İgezäktär üsä barğan hayın nığıraq belenä bıl öyzöñ bäläkäylege...

— Meyıste yağıp qaranıq Usta znakum menän, yaqşı tarta. Hılap, aqlarğa la... Bına Gäühärem äzeräk buşaha? Qartäsäyım, häl itkes beräy eşkä äzerlänhä, gel şulay itä, böyörönä tayandı:

— Kilen, yäşelsäñdän tura qozağıyğa bar, bez balalar menän şunda bulırbız, töşkö aş äzerläp tororboz. Min İslametdindän beräy köyäntä balsıq horap alıp kilermen, aqburzı töyöp quyırmın, Nuriya küp itep hıu taşır. Tamaq yalğap alırhıñ da totonorhoñ şul meyıskä. Yäme?

— Yarar. — Äsäyım, Karagandağa kitmäs ösön, un meyıste hılap burlarğa la äzer, kürep toram. — Yarzamğa beräyhen saqırham?

— Bınau uttay eş mälendä kemde tabırhıñ ikän? Bötä bisä-säsä sögöldör basıuında, ayaqtarın saq höyräp arıp qaytalar.

— Mäülizäneñ äsähen saqır, Rabiğa apayzı, — tip hüz tığıp yıbärzem. — Köndöz ul buş bit. İşbirzehen ähirät menän ikäüläp qararbız. Zurayğan ul, elekke keüyek ük yın botağı tügel, "yaramay"zı belä başlağan.

Şulay ittek tä. Eñer töşöp, kötöü qaytqansı eş oslandı. Meyıs äzeräk kipşengäs, tağı ber-ike kön ut yağıp hınap qaranıq ta Yañı öygä (şulay atanıq) küsendek tä kildek. Älege lä bayağı Bürehuqqan olatay yanğın hündereü hezmätendäge atın arbağa yıgep, mölkätebezze küsereşte. Äzläp-äzläp, tağı ber-ike kön yökmäp tä taşınıq äle: bik zur bulmağan dürt möyöşlö öygä şul tiklem küp äyber hıyğan, imeş.

Öyzöñ täzrä pärzälären almanıq, zur hikene lä urınınan quzğatmanıq. Qartäsäyım şulay quştı: "Ul hikelä mineñ märhümä qäynäm bäpes bilägän... Bayazitımdıñ atahın, Hatıbalımdı", — tine.

Qola yalan qalğas, öy nıq yäl bula ikän. Qartäsäyım küz yäşen kürhätmäne äldä. Kütärmägä sığıp basqas, ihatanı bayqap aldı la äytep quyzı:

– Biğäybä.

– Huş, Atay yorto! – bınıhın min östänem. Uylap ta äytmänem, telemä şulay kilde.

— Keyäü riza bulırmı ikän? — tip iskärtkän buldı Zölhizä öläsäyım.

– Kem horay unıñ rizalığın? Nigezen yätimherätkehe kilmähä, yörömähen tegeläy-bılay tägärläp, dalalağı qamğaq şikelle. (Nindäy ikän ul — dala qamğağı?)

Qartäsäyımdeñ bäğere qatqan ikän, qayhılay usal äytte. Bäğer nimäme? Yomşaq sağı qayhılay za unıñ, qatı sağı nindäyme? Ä niñä qata ul? Oşonday häm başqa törlö horauzar häzer mindä hirägeräk tıua, yäşem ıray zaha, küp hüzzärzeñ mäğänähen üzlegemdän üzem añlayım da quyam, täü tapqır işethäm dä. Zölhizä öläsäyımsä, ällä «belep tıuğanmın»? Tatar äbekäy zä äytä: "Nuriyakayım, ike yagıñda ike färeştä — zur änkäläreñ, şunlıqtan sineñ ziheneñ ütker. Dönyanı ütep çıkkan hatın diyarseñ, söyläşüyeñä karap, i, bäbekäyem, keçkenä kızçık bit äle soñ üzeñ ..."

Ös yäşemäsä, sabıylıqta inde, sebendäy mıcğıp tora ine ul horauzar – başımda la, baş osomda la, ayaq astımda la, tirä-yağımda la... Äsäyım menän Şärifä apayım: “Teñkägä teymä! – ti zä qasıp kitälär ine mineñ qırzan. – Ana, qartäsäyıñdän hora yä öläsäyıñdän — ular küp yäşägän, küp belä”, – tip qotolalar. Ä inde dürtemä kitep, "şäp qatın" bulasağım farazlanğas, min häbärzeñ ayışın üz allı añğarırğa öyrändem. Ber mälde qartäsäyım äsäyımde şeltäläp yöröy: "Şul tauıq baş Säğüräneñ lästitenä ışanıp, süptän sümälä öyöp, eseñde kümhetep yörömä, tip hiñä küpme äytäm, ä, kilen!" Mineñ tıştan kilep ingände hizgäs, tuqtanılar. Bına häzer uylapmı uylayım bit inde: auılda biş Säğürä bar, qayhıhınıñ başı tauıqtıqına oqşağan ikän? Uram qızırıp yöröp, bişehen dä barıp qaranım – bäy, bötähe lä zur başlı, ä Salpa Säğüräneke bezzeñ alasıqta malğa bäräñge beşerä torğan körşäktän zurzır äle hatta – säse quyı, bözrä. Yuq, osona sığa almanım bıl hüzzeñ. Öyzägelärzän horamayım, sämlänäm. Küpmeler vaqıt ütkäs, barıber beldem!

— Tauıqtar iserep tägäräşep yata, — tip bırhıy ber köndö älege qartäsäyım. — Kilen, tim, äyttem hiñä, küp halma qamır äsetkehenä qomalaqtı, künäktän taşıp sıqmahın, tip. Ana, ber meyıs ikmäklek qamırıñ küpsep artılğan, tauıqtar şunı aşağan.

— Äy, ber semtem qomalaqqa tägärägän tauıqtarın äyter inem, — tigän bula äsäyım.

— Şuña tauıq baş bit ular, meyıläre bäläkäs bulğanğa!

Ähä, meyıhe bäläkäs, timäk, aqılı hay? Ähä, tege – Hantıy Säğürä ikän, töşöndöm!

Ul apayzar mine tıua-tıuğanım birle aptırattı. Baştarın qarap yörögängäsä, quldarın hanap sıqtım äle: Yıte qullı Säğüräne ezlänem.

– Bötäheneñ dä qulı ikeşärse! -Qartäsäyımä şulay tigäynem, ul bot saptı:

– Auıl gizep, Säğürälärzeñ qulın hanap yörönöñmö? Şilma qızıqay... Unğa tiklem hanay belä ikän beräü. – Üze kölä, asıulanmay. Şunan añlattı: – Yıgärle ul Säğürä. Yıgärleneñ qulı yıtäü, ti halıq.

– Ä-ä. Quşamattı maqtap ta tağalarmı, äteü? Salpa, Hantıy – yamaq taha? Tıpıyı, yarar, bäläkäy buylı, tıp basıp yörögän apay…

– Törlösä bula inde unıhı. Töskä, buyğa, näselgä lä qarayzar, küpselek – holoqqa.

“Teñkä” tigän säyır hüzzeñ dä ğämäldä tüzemlek, sabırlıq mäğänähendä ikänen dä añlanım şul aralarza, yuqha min unı, küzgä kürenep tormağas, estäge bauır yä yöräk keüyegeräk beräy ağza mikän, tip baş vata inem...

4

Yazmış quşqansa Yañı öyzä yäşäy başlağas, atayıma eyärep kiteüzän vaz kistem. Almaş küldägemde, qanatlı aq alyapqısımdı, Şärifä apayım yıbärgän zäñgär yıbäk tasmam menän yısle habınımdı töröp tä quyğaynım, qapıl kitep barham, tip. Kirenän tağattım töyönsögömdö. Barıber tınıslanıp bötmänem äle. Ber ni zä qılmay, baştı eyıp qalğı kilmäy... Besän eşläşermen, ike-ös azna torormon, tigän atayım hatında. Qaytır za tağı kiter, timäk. Nişlämäk huñ?! Ällä? Taptım yulın — atayımdı kire kitmäslek itergä käräk. Sihırlarğa! Äsäyımä quşa qaplanhın da quyhın. Ana laha, Änkälär osondağı Fariza yıñgä Häyrulla ağayzı şulay itkän. Un ber yäşkä ölkän, ti bit, şul yıñgä ağayzan. Ğibrät?! Häyrullahı unıñ östönän ike tapqır yäş käläş (qızzan, ti!) alıp qarağan, tora almağan. "Höyzörgös eserzem!" — tip äytä, ti, Fariza yıñgä. Şuğa Häyrulla ağay uğa kire äylänä lä qayta, moğayın. Elekkelären, min tıuğanğasa bulğandarın, belep ük bötmäyım, mägär Häyrulla ağayzıñ huñğı tapqır qaytıuın häterläyım. Halıqtı dıu kiltergän bıl hälgä ös yıl bulıp kilä şikelle. Hatta ki lästit ällä ni quyırtılmağan bezzeñ öyzä lä örlökkä yıtep öyöldö keüyek ul saqta häbär.

— İnde ultıraqlanır bıl Häyrulla, qırqtı qıualır zaha, — tine qartäsäyım, öyzäge imeş-mimeşkä sik quyırğa telägändäy. — Auıldıñ iläk auızı ozaq yabılmas äle...

— Ğäynulla qäyneşem menän Näfisä kilendäş isän bulha... — Öläsäyım başlağaynı tağı, qartäsäyım qırt kiste:

— İsän vaqıttarında aqıl birmänelär uldarına, dıuamallandırıp ber buldılar unı, häzer inde, gür eyähe bulğas, ni qılhındar? Häyrulla üze lä aumaqay. Yaratqas, tor ine şul Farizañ menän. Yaratqan — yılan ite aşağan!

— Eyı şul...

Bezgä näseleräk bulıp sığa Häyrulla ağay, öläsäyım äyteüyensä. Ä Fariza yıñgä uğa Siläbenän eyärep qaytqan, ağay şunda härbi zavodta eşlägän huğış yıldarında. Alkinda uq haylap alıp, şöröp yaharğa yıbärgändär unı. Nindäy Alkin, nindäy şöröp? Äy, unıhı miñä nimägä häcät, tege "höyzörgös" baştan sıqmay äle. Nisek Fariza yıñgägä yul tabırğa ikän – ämälläp birhen ine şul höyzörgöstö. Atayım äsäyımde huştan yazıp höyhön, kärtinkä keüyek qala märyälären kürmäs bulhın, ber qayza la kitmähen, bezgä, häläl balalarına, sat yäbeşhen — ana şulay qatı itep, ğümerlekkä sihırlahın ine!

Ber köndö täüäkkällänem. Töş auışqas, Fariza yıñgälärgä yullandım – Änkälär osondağı kürkäm genä öygä. Şul osta Änkä menän Früzkä isemle märyälär yäşäp kitkän huğış osoronda, isemdäre torop qalğan ... Tik bıl yulı ular qayğıhı tügel mindä, beräy islärmen äle. Fariza yıñgäne uylap kileşem. Bik uñğan, yünsel, ti, ul. Debet şäl bäyläy zä qalağa alıp barıp hata, time. Bäyläy inde, qulın bala bäylämägäs... Bar, ti, täüge irenän ber ulı, Siläbelä qalğan ikän unıhı. Ä bına Häyrulla ağayzan bala tapmağan. Ä barıber ağay uğa yäbeşep yata. Höyzörgösö bar şul, köslö şul — bütänsä qalay?

Üzem kitep baram, üzem säbäp uylayım: nimägä kildem, tiyergä? Höyzörgöskä, tip qapıl-tura äytergä yaramay za inde. Kileşmäy. Şäl bäylärgä öyrängem kilä, tihäm?

Bılay, ul yıñgäne kürgänem yuq tügel, hauınsı bulıp eşlägänen beläm. Hauın arahında kitap uqıy za ultıra, balahı bulmağas, öyönä atlığıp tormay, tip tä höyläyzär... Bäs, min unan beräy kitap horap barğan bulayım ?

— Bına, biş-altı kitap bar, küberäk ine lä, şulay horap kilgeläy bala-sağa... — tine Fariza yıñgä, his aptıramay ğına. — Ana, käştälä, qarap al üzeñ. Kem qızı äle hin?

— Räyhana yıyänsäre. — Şulay tinemse, ata-äsämde äytergä käräk tähä?

— Ä-ä, Zölhizä inäyzeñ dä yıyänsäre inde, äteü? Gäühär menän Bayazittıñ qızı. Atayıñ qayta, tizär ine? Şärifä apayıñ qayza, Öföläme? Min unı şäl bäylärgä öyrätkäynem...

Şulay alsaqlanıp höyläşte yıñgä mineñ menän. Bıl yulı höyzörgös haqında hüz quzğatırğa qıymanım. Mostay Kärimdeñ «Bezzeñ öyzöñ yäme» tigän kitabın haylap aldım da qaytıp kittem. Artıq vaqıtı la yuq ine yıñgäneñ dä: "Häyrullama nimä beşeräyım ikän?.. Häyrullam kilep iner bına-bına, timerlek yağınan tauış kilmäy şikelle? Tizgä genä yügerep qayttım, aş hästärlärgä. Eşe auır bit Häyrullamdıñ..." — tip hamaqlap yıbärze hatta.

Bezzeñ öyzä ulay öltöräp kötöp tororloq ir-at bulmağas, miñä säyır toyoldo yıñgäneñ qılanıştarı. Qartäsäyımä äytmänem (şunduq yä hizener), Zölhizä öläsäyımä bulha la älege kürgändäremde höylämäy tüzmänem. Kitap alırğa barzım, tip baştan uq qamap quyzım, nişläp yöröyhöñ unda, tip bäylänmähen. Şunan ipläp kenä öläsäyımdeñ häbär yomğağın tartqılarğa totondom.

— Häyrulla ağay bezgä tuğan, buğay, atayım yağınanmı?

– Yuqsı, mineñ qäyneşteñ ulı laha. — Ähä, ber tartıuzan oson totop aldım, häzer tağata ul öläsäyım yomro-yomro yomğaqqayın!

— Äsäyım näseleme ni?

— Yuqsı, berense irekäyım Töhvätullanıñ ber tuğan qustıhı Ğäynulla qäyneşteñ ulı ul Häyrulla. Şul ber börtök kenä ulandarı buldı. Ä bezzeke ikäü ine: Rähmätulla menän Zäynulla. Anau qähär huqqır Gitler häläk itte örlöktäy ulandarımdı. Rähmätullahı käläş alıp ölgörgäyne. Däülätbikä yıyänsärem dähä — unıñ tösö. Kimeräüzä yäşäy. Hiräk kenä qayta. Qız bala ni, eşkä barğan yırendä keyäü tabıp, şunda tamırlandı la quyzı. Sit tupraqta yatıp qalır mikän höyäkkäyzäre? Äy!.. Zäynullam qırqınsınıñ közöndä alınğaynı ärmegä. Huğışqa eläkte şunan... Yäş kenä köyö äräm buldı, yıgermelä genä. İsmaham, orloğo qalmanı... Ular menän äsäyıñ – inä ber, ata başqa tuğandar.

— Beläm, öläsäy, beläm uların. Hin miñä Häyrulla ağayzı höyläy başlağaynıñ?

Bına ber vaqıt hütelä başlanı yomğaq! Öläsäyım, ber ihlaslanha, osta ul, täfsirläp höyläy. Äle alğa, äle artqa tägäräp, azaşıp kitkeläy unıñ yomğağı, barıber bülmäy tıñlarğa tırışam, üzemä kärägen qolağıma kirtep ultıram.

– ...Qäyneş tihäm dä, iremdeñ qustıhı bulğas, Ğäynullanı äytäm, minän un yäş samahı ölkäneräk ine. Äzmäüyerzäy keşe üze. Mineñ babay, Töhvätullam, unan qaytışıraq. Qartıraq bit inde, käüzähe sauıqqan. Mine alğanda uq illegä kerep bara ine. Nikah könöndä täü kürzem unı, min bit kürşe auıldan, Yıreklenän.

— Ä hiñä... un ös yäş kenä, olo bisähe bizäü bulıp, bala taba almağas, ikensegä öylängän babayıñ, — tüzmänem bıl yulı, büldem öläsäyımde, bigeräk töpkä töşöp bara, äteü.

— Yä, butaması başımdı! İke yıl miñä qağılmanı äle Töhvätullam. Un yıtemdä Rähmätullamdı qulıma aldım. Şul ber bala menän qalırbız, qartımdıñ harqıntıhı bulğandır, tihäm, Rähmätullam un bişenä yıtep, yıget qorona inep barğanda, tağı buyğa uzğanmın da quyğanmın. Zäynullamdı utız ike yäşemdä taptım. Babayım ni, yıtmeşkä inep bara ine. Eyı... Şunan huñ ös kenä yıl yäşäp qaldı, bahırqayım. Eyı... Olo bisähenä, Mäğüzägä, rähmät, balalarzı qaraştı, mine lä qaqmanı. Malayzarım ıñğayına min dä unı "inäy" tinem dä yörönöm. Äy, Häyrullanı horaşahıñ bit... Ul nisänse yılda tıuğaynı äle? Mineñ Rähmätullam yañı bıuat başındaraq, meñ dä tuğız yöz yıtenselä, qarayaqqa qar nıqlap yatqas tıuzı.Un altı yäşkä bäläkäy Häyrulla unan, teüäl un altığa . Näfisä kilendäşem huñ taptı ulın, qırqtıñ östöndä, buğay. Eyı, qäyneş unı ayırmanı, ğäyıp üzendä bulğanğalır... Ğäyıp tigäs tä, täqdir inde. Ber şulay, seyägä barğanda, Seyäletübä başına kem tizeräk yügerep menä, tip bähäsläşkändär. Yaman tekä bit ul tübä! Menep yıttem tigändä, Näfisähe ber taşqa hörönöp yığılğan da asqa tägäräp töşöp kitkän, bizräläre-niye menän. Yäş saq, dıuamal saq... Kilendäşemdeñ şunda auırı töşkän dä quyğan. Küp bulha ike-ös aylıq bulğandır. Şul barmaq başınday yaralğıların yapraqqa töröp, ber imän töbönä kümgän bulğandar, azaq gel barıp, ilaşıp yörögändär. Bıların miñä Mäğüzä inäy höyläne. Min Tolparlığa kilen bulıp töşkänse bulğan häldär... Qaynı keşe, imeş, ütä haran bulğan. Uramındağı qoyohon yozaq menän bikläp totqan. "Hıuzıñ tamırı hineñ bilämäñdä, as qoyoñdo, intektermä, ismaham, kürşe-tiräñde", — tip aqhaqaldar äythä lä, tıñlamağan. Halıq äüäldän Biksänäygä yörögän inde eser hıuğa, ul, ergähendä hazlıq yatqas, ber qasan da qoromay. Ä ber yıldı hatta ul da qoroy yazğan, hıuzı säğättär buyı kötöp, sümesläp kenä alır bulğandar. Ämmä bezzeñ qaynı barıber totondormağan qoyohon. Ahırza, berzän-ber köndö, şul qoyo qoroğan da quyğan. Mäset qarttarı teläk teläp, Hozay Täğälä hıu tamırın Biksänäygä borop yıbärgän, tizär.

— Şunan? Bınıñ ni qısılışı bar huñ Häyrulla ağay menän Fariza yıñgägä? Ular haran tügel dähä?!

— Hüz ıñğayı ğına... Atayzarınıñ ana şul haranlığı arqahında näsel tamırı qoroğan, tip üsägän tolparlılar Töhvätulla menän Ğäynullanı, tim. Balaları bulmağas, tim. Arı tabanmı? Qäyneş menän kilendäşte höyläy inemme? Eyı... Yaratışalar ine ular. Mına ber möğcizä, balahızlıqqa künep bötkästären, Häyrulla kilde lä tıuzı, Hozay nasip itkäs ni. Äytkändäy, qäynäm märhümä üze lä Ğäynullahın qırq dürtendä tapqan, bäs, ul yäştä bäğze qatın ırıuzan qala... Näseldäreneñ ber ğillähe ällä? Yöklö sağında Näfisähenän ber köyäntä hıu za kütärtmäne qäyneş, billahi ğazim, aldamayım. Totoş üze eşläne eşte, kilendäşem öyzä genä, aş-hıu tirähendä genä qıştırzap yörönö. Qäyneş, älege Häyrullahı keüyek, timerse ine. Hay, ğäyyär ir ine ul!

— Öläsäy, ällä şul qäyneşeñä küzeñ töşkäyneme? Babayıñ qart bulğan bit...

— Kit, mınau bala, ällä nindäy yazıq hüz äyttererheñ... Bülmä äle. Eyı... Häyrulla tıuzı. Qäyneş, därtlänep, yañı öy buratıp taşlanı. Uğa ni, hönäre bulğas, küp keşeneñ könö töşä, bergäläştelär. Şunan donyalar butalıp aldı, ärtil tigändäre başlandı. Mal-tıuarzı oyoştororğa totondolar. Qäyneş şul timerlegendä eşläy birze, häzer inde – ärtilgä. Totoş höylähäñ, ozaq... Näfisä kilendäş menän ber fermala hıyır hauabız, yäy könö yäyläüzä quna-töşä yäşäybez. Küñelle. Mineñ dä aparuq yäş saq, qırqqa kermägänmen. Şul yıldı...

— Şul yıldı Beloret tauzarınan mineñ olatayım kilep töşkän, quray tartıp! — Ay! Isqındı bit telem, öläsäyım üpkälär inde?

— Eyı şul! Gäühärem tıuırğa, mına hineñ keüyek altın kisäge yaralırğa bula kilep töştö şul Bilärit tauzarınan mineñ nasibım — Abdrahmanım.

Hı, ser birmäne, maladis, bala hökömöndäge öläsäyım. İrkäläp kenä şulay höylänep ala ul, ä üze, käräk saqta, hätär zihenle, hätär nıqlıqay. "Olo köndäşenä şul yomşaqlığı menän yarağandır..." – tip ällä maqtap, ällä hurlap ala unı qayhı vaqıt Räyhana qartäsäyım. Yomşaq uq bulha, orden ala almas ine äle?!

— Öläsäy, orden alıuzarıñdı töşöröp qaldır. Häyrulla ağay menän Fariza yıñgäne onottoñ? — tip tege yomğaqtı taqır yuldan töşöröp yıbärzem tağı.

— İrkälättelär Häyrullanı, artıq hästüklänelär. Yäyläüzä bezgä eyärep yörönö ul. Gäühärem dä şunda buy yıtkerze. Tolomdarın Küränle hıuında küpertep yıuıp, ikenän ürep yıbärer ine... — Tamaq qırıp aldım oşo urında. Hizä öläsäkäyım, tağı miñä käräk hüzze yullap ala: – Şunan Näfisä kilendäşteñ ayaqtarı ırmatiz bulıp hızlay başlanı. Qış fermala bozlo hıu kisep yöröyböz, erzinkä itek menän, nisek auırımayhıñ. Yäş kenä ber qatın töbörkölözgä habışıp ülep quyzı. Kilendäşemdeñ göp şeşep kitä ayaqtarı, auırtıuı yöräkkä töşä, ti torğaynı, meskenkäyım. Eşläy almanı fermala bütänsä, hiräk-hayaq başqa beräy eştä qatışa ine, boyzay utauzamı... Ä min haman hıyır hauzım, kolhoz oyoşqandan alıp huğış bötkängäsä eşlänem şunda. Ä-ä, Häyrulla?.. Ul ni, matur yıget bulıp üste lä yıtte. Üsep kenä yıtkäyne, älege huğış başlandı. Atahı ergähendä timerlektä yöröp, ostarıp qına bötkäyne, ärmegä farman kilde. Qırq ösönsölä, şikelle. Yaray za, Alkin stansahında, Öfö yağında, alıp qalıp, Siläbegä yıbärgändär, zavod eşenä.Timerselegen belgändär ällä? Hökümätteñ dä yöräge bar, küze barzır zaha, beräüzärzeñ berzän-ber ulı, tigänder, ut esenä alıp barıp keretmägän. Äy, mineñ ulandarım ğäziz tügelme ni, baştarın haldılar... Dömökkörö, läğnät töşkörö Gitler!

— Töşkän uğa läğnät, dömökkän ul Gitler küptän!

— Beläm dä... Bäğerem telenä, sızar ämäl yuq. Nişlär inem, Gäühärem bulmaha?! Ğäzilä keüyek ultırır inem, döm hıyalıyğa äylänep. Äy... Häyrulla, tiheñ bit äle. Nimägä şulay nıqışahıñ äle, balaqay, ni häcäte hiñä ul häbärzeñ?

— Fariza yıñgänän kitap barıp aldım, tiyem dähä, şuğa qızıqhınıp kittem. Qart tügelse ul yıñgä ällä ni? Häyrulla ağayğa tekläp qarağanım yuq, qasan kürhäm dä, qara qoromğa buyalıp yöröy.

— Timerseneñ ni, bite qorom bula inde. Mineñ qäyneş tä, märhüm, gel şulay... — Öläsäyım tağı üzen üze tuqtattı: — Äy, ber isläy başlahañ, tuqtamay ös kön, ös tön islärgä bulalır... Ä Häyrulla Farizanı Siläbenän yıtäkläp qayttı. Qaytıu menän timerlekkä sıqtı, huğış osoronda unda atahı eşläp torğaynı. Bötä auıl menän şaq qattıq ta quyzıq: hıu hölögö keüyek yıgetebez üzenän olo, balalı qatın alğan. Auıl tulı yäp-yäş tol kilendär ultıra, qız-qırqınğa keyäü yuq, ä bıl?!

— Hılıu za inde Fariza yıñgä?

— Hılıulıqqa hılıu, ul sağında bigeräk tä unan küzze ayırıp alıp bulmay ine. Baştaraq kilendeñ Häyrullanan ölkäneräk ikänen dä belmäyıräk torzoq... Ütep kitä auıl uramınan — ölgörgäne yügerep sığıp qaray, ölgörmägäne täzrägä qaplana.

— Hıbaylı töşöp qaray, yäyäüle yatıp qaray, tip tä yıbärhäñ, öläsäy?

Şul hüz ıñğayına, güyä lä, mineñ küz aldımda tağı serle pärzä asılıp kitte lä ğäcäyıp vaqiğalar päyzälände: öläsäyımdeñ köylö tauışı, mauıqtırğıs tasuirzarı artınan ez yazzırmay eyärep, unıñ häter dairähendä tügelmäy-säselmäy haqlanıp qalğan sähifälärze tergezäm, imeş.

...Hozur yäyge kön. Känsälär ihatahındağı beyık bağana başına elengän qara köläpäle radionan moñ ağıla. Ayaz küktän költä-költä nur yaua. Basıu yağınan iskän yıl tanhıq yıs tarata: arıştar baş qosa. Başaqtı özöp säynäp qarahañ, auızıña qaymaqlı hağız tula, aşlıqtıñ ıuız mäle. Ä auıl uramınan ber hılıu qatın atlay. Uğa qarap, güyä, bar tirä-yaq arbalğan: qoştar, osouınan tuqtap, hauala qanattarın ber urında zırıldatıp tora, öy aldındağı yımeşkä töynälgän almağas kärtä aşa sığırzay bulıp botaqtarın tışqa huzğan, qapqa töbö hayın basıp torğan äbeyzärzeñ, bala-sağınıñ küzzäre şar bulğan. Bıl minutta här öyzöñ, här täzräneñ, hatta ki här bağananıñ küze bar hımaq, — bulır za bulır, bınday za sibär bulmas! Basıp kileüzäre — yuldıñ börtök sañın da quzğatmay, ällä ayaqtarı yırgä teymäy? Mañlayındağı säs bözräläre, qarluğas qanatılay yılpengän qıyğas qara qaştarı küñelde yılkenderä, unıñ qarşıhına yügerep sığahı kilä! Sığırhıñ bına — ergähendä ılasını bar bıl maturzıñ: Häyrullahı. Ana, ul kiñ yaurındarın kirep, başın tekä totop qursalap kilä käläşen. Äle beräü zä belmäy Farizanıñ Häyrullanan oloraq ikänen, täcribäleräktäre hizenhä lä, un yäşläp ayırma barzır, tip başına la kiltermäy. İke-ös yäşkä, bälki... Äle bötä äzäm kilendeñ muyıl qara küzzärenä, ozon kerpektärenä, ınyı teştärenä hoqlana. Bäğzelär könläşep tä quya: eläktergän bezzeñ asıl yıgette, sibärlege menän qızıştırğan, tip.

Ä ber köndö, yılanday ısıldap, ğäybät tarala: qart bisä, üsep bötkän ulı bar ikän, äsähendä qaldırğan. İren taşlap, Häyrullağa yäbeşep kilgän. Yäşe utızzan uzğan, tise. Ul yäştä yünle qatın öläsäy bulırğa yıyına başlay. Häm-häm-häm... — yamğırzan huñ qapıl tupırzaşıp kilep sıqqan ağıulı bäşmäktär keüyek, ürsey genä lästit.

— Näfisä kilendäş ulay yahil hımaq tügel inese, keşe hüze keşe ülterä, tigändäy, tik torğandan Farizanı käpkäklärgä totondo. Kön yuq bahır kilengä. Ä taşlap qaytıp kitmäy Siläbehenä, tüzä. Öläsäyım üzeneñ häbärenän täm tabıp höyläy, teşhez auızın säpeldätep, tökörögön yotop yıbärä ara-tirä. Bayağı päyzälärzän arınıp, tağı unıñ häter yomğağı artınan eyäräm.

...Kolhoz ber vaqıt, huğış bötkändeñ ikense yılına, Saqmayılğa tigän yırzä, tau arahında, başmaq himerteü fermahı tözönö: maldı yazzan qıuıp alıp kitep, qış ta şunda totop, ikense közgä genä huğımğa alıp qaytırğa. Ä unda eşlärgä kemde ğailähenän ayırıp yıbärergä? Yäşärgä tigän öyzöñ burahı ğına äzer, ber yäy esendä kütärtep, başın yabıp inähe bar, ti. Yäş-yılkensäkteñ qulınan kilmäs? Başlıqtar şulay baş vatıp ultırğanda, Häyrulla üze kilep rizalığın beldergän.

— Ä timerlektä kem qala? — tip aptırayzar.

— Yazğı säseügä säskes-tırmalar äzer, közgä tiklemen küz kürer. Ana, atay qart eşläp toror, äkrenläp...

— Yarzamğa ike yıgette biräbez, yort-qura kütäreşergä, ä qışqıhın üzegez genä qalahığız inde. Kilende eyärtäheñder? Kileşälär. Häyrullağa başmaqtarzı ışandırırğa yaray, ilap qalırğa bala-sağahı la yuq. Ber kötöü başmaqtı äyzäp kitälär. Barıp yıthälär, qırağay urman,ti. Mal ösön irkenlek: tüñäräk yalandar, saf hıulı yılğalar, tirä-yaqta beyık tauzar. Başmaqtarzı öyöröp kenä yörötöp kötörgä uñaylı. Yalan kärtäneñ bağanaları qağılğan, hayğauzarı tırım-tırağay yata älegä, qağıp quyahı bar. Ferma harayı mükläp kütärtelgän, qışqılıqqa isäp totop, başı la yabılğan, ä täzräläre quyılmağan. Bıyala kilterhälär, unıhın Häyrulla hä tigänse eş iter zä ul... Bına üzzärenä tigän öyzö nisek ölgörtörgä? Bögöndän kön kürä başlarğa la beräy möyöş käräk tähä.

Öläsäyım, oşo urında tuqtap, alasıqqa sığıp äylände. Samauırınıñ torbahına sıra toqandırıp tığa la kilä ul. Qoyo hıuı, üle kümere äzer genä. Şuğa aldınan alıp, üzem eşläyım, tip hikerep tormanım: ayaqtarın yazıp yöröp alhın, qan yügertep, üze äytmeşläy. Ana, kilde lä äylänep.

—Äle samauırzıñ möryähen quyıp torham, qılt itep isemä töştö: barzıq bit bez unda, Saqmayılğağa, — tip dauam itte öläsäyım (fekereneñ yıben yuğaltmağan äldä). — Näfisä kilendäş ögötläp alıp kitte. Qäyneştän yäşerzek, yänähe, yıläkkä yıyındıq. Äy, tupar yıläge uñğaynı ul yıldı, ber urınğa sükäyıp alhañ, şul tiränän genä uratıp yıyıp, bizräñde tultırahıñ da quyahıñ. Yaqında ğına, Qırlastau bitläüyendä lä, suqmarılıp yata yıläk, ä bez arı kittek. Unda Ähmäzin enekäş kötöp tora, at yıgep. Urman qarauılsıhı sağı. Qäyneş tä alıp barır ine, timerlekkä täğäyın at bar ul, uğa äytmänek bit inde. "Ana, hıyzırmay ineñ kilende, häzer qoyroq bolğap barırğa itäheñme?" — tiyer zähä Näfisähenä.

Barıp yıttek. Hay, sährä! Yalandar mätrüşkä yısenä tulğan, basırğa yäl — ayaq astında şau ğına säskälek. Bezzeñ hıyırzarğa unsa ülän eläkhä, ikeşär bizrä höt birerzär ine! Eyı... Hiräk kenä qarağay arahında qıuış ğälämäte ultıra, aldında huyır taştarzan möryähez meyıs hımaq ber nämä ätmälängän, östönä qalın yası timer halıp quyılğan. Bürehuqqan enekäş atın tuğarıp, yuşatırğa quyzı la, anauza sätläüyeklek bar ine, isän mikän, qarap äylänäyım äle, tip aşığıp kitep barzı, bez tege qıuış yağına ıñğaylanıq. Dürt ere bağana qaqqandar za, kärtä-märtä menän totaştırıp, halabaş yükäheneñ qayırı menän köplägändär, başına urtağa yarılğan hayğau tezep, besän menän qaplağandar — qıuıştarı şunan ğibärät. Esenä kerzek: kergäs tä sımırı ğına urındıq tora, urtala dürt ayaqlı östäl, möyöştä hike — bötähe lä yañı ğına yunıp eşläp quyılğan. Hikegä turpışa yabılğan, yurğan-yastıq ta kürenä. Östäl yalanğas, urtahında säskä quyılğan qalay hauıt tora. Urındıqta ultırabız, huşıbız kiteşep.

— Yäy könö yäşärgä bula inde, sährälä... — tip quyzı Näfisä kilendäşem. Şunan qapıl qıuış urtahına barıp bastı la «Beyış»te yırlanı la yıbärze:

Yäygelegen hindä yäylänem dä,

Qışqınayın qayza qışlayım... — tip.

Harap ta matur ine unıñ tauışı, kilendäşkäyımdeñ. Nıq yäne köygänder inde ber börtök ulıqayınıñ oşolaytıp kön kürep yatıuına. Auıldıñ iñ häyırse äzäme lä iñ auır zamanalarza la bılay, qabıq qıuışta, yäşämänese. Balbabayzıñ yükälektä bar ine qıuışı, huñ ul bit ös könlök, umarta küsergänse genä. Ul arala kilen yaltırap kilep inde qıuışqa. Barıber donya hılıuı inde unıhı. İke bizrä möldörämä yıläk totqan, başına säskänän tac ürep keygän. Östöndä barsalı sitsa küldäge — tegä lä bit ul, eyärtkän birnähe lä – tegen maşinahı. Keşegä tekmäy, Tatar inäyzeñ käseben almayım, tigän. Ä näsel-näsäpkä tekkeläy. Eyı. Kilep kerze Fariza kilen, tañ qaldı bezze kürep. Samauır tötätep yıbärze, anau äşäüäthez meyıs işaratında qoymaq qoya haldı. Yıtezlegenä küz eyärmäy! Näfisä kilendäş miñä qarap quyzı, ul da kilenenä hoqlanıp ultıra. Yuq şul, ğäfü itä almay unıñ ulınan unlap yäşkä olo bulıuın. Şunı isenä töşörhä, ağıu eskändäy, sırayı sirılıp, ber ağarıp, ber buzara la kitä.

— Häyrullam arğı kötöülektä, şul yaqta yıläk yıyzım bına, uğa töşkölökkä rizıq alıp barğaynım, — tip sutıldanı Fariza kilen. — Qayhılay yäple buldı, qäynäm, ivetä, Zölhizä inäy?

– Eyı şul,– tigän buldım.

Uñarsı tirä-yaqtı qızıra halıp bayqap, Bürehuqqan enekäş kilep yıtte, gäpkä ul osta, häüyetemsä genä höyläşep säy estek. Kiske hauınğa ölgöräyık, tip qaytıp kittek, töşköhön bılay za ähirättärgä ışandırıp kitkäynek. Berär bizrä äzer yıläk tottorop qaytarzı bezgä Fariza kilen...

İke qış şunda, Saqmayılğala, torzolar. Tege öyön eş itep kergändär inde. Unda ferma yaylap kiñäyıp kitte, malı ürsene kolhozdıñ, tağı ike ğailä küsep barzı. Näfisä kilendäşteñ ayaqtarı hızlap, yort esendäge eş-köş tä qulınan töşä başlağas, qäyneş tä timerlektäge auır eştän yonsoğas, bılar Häyrulla menän kilende qaytarırğa uylaştı. Fariza kilen nıq torğan. "Saq başımdı yırıp aldım undağı lästittän, qaytmayım, — tigän. — Artımdan, kürä almay, ut köyzöröp qarap qalalar, sızar hälem qalmanı, äldä oşonda, ocmahqa, yul astı Hozay", — tip tä östägän.

Miñä oşo urında tağı ällä nimä buldı. Küz aldımda alıs hağımdar tösmörlände, üzem dä hizmästän şunda inep tä kittem, güyä. ...Auıl uramınan hılıuzarzan-hılıu Fariza yıñgäm kitep bara. Unıñ artınan irhez tilmergän, şunlıqtan mikän, urtı tulı zähär ağıu bulğan tol qatındar, qart qızzar näfrätlänep qarap qala. Bına bereheneñ, iñ könsölönöñ, ällä küzenän, ällä auızınan ber költä yalqın sığıp, yıñgäneñ itägenä hikerze. Ul äle hizmäy, başın yuğarı totop atlay birä. Ä ut öskä ürmäläy, tolomdarın ötä, arqahın yalmay. Fariza yıñgäm ut zähärenä tüzmäy, qısqırıp yıbärä: “A-a-ay!”

— Yä, Hozay, tim, nişläüyeñ, Nuriya, seü?! Höylämäyımme? Yıter, eş qaldırıp, säğät buyı häbär hatıp ultırabız.

— Yuq, yuq, öläsäkäy, höyläp böt, ber başlağas!

Mañlayımdı totop qaraham, yanıp bara. Ällä auırıyım? Hıyalıy şikelle, täsirgä birelep, qısqırıp ultıramsı... Barıber älege hıyalıylığımdan sıqqım kilmäne, qızğan mañlayımdı öläsäyımdeñ yaurınına teränem dä, uyıma tağılıp, tağı Saqmayılğağa yıldem.

...Ällä qayzarzağı Siläbenän höygänem tip kilep, urman arahındağı qabıq qıuışta ocmah tapqan hılıu yıñgämde min, higez yäşlek ostoqay, bötä küñelem menän añlayımsı? Bäy, min dä bit — qatın zatı! Yıñgämdeñ yöräk yanıuzarı bar bulmışımdı der qaltırata, yarhıu kisereştäre zihenemde ayqay. Häm qapıl, ısınday, üzemdeñ bäläkäy käüzämdän hıpırılıp sığam da homğol, matur qatınğa äüyereläm. Min — Fariza. Mineñ ihtıyarım nıq, ğorurlığım köslö. Telähäm, aldımda tauzar tubıqlanır, sämem taş yarır! Min ber nizän dä, ber kemdän dä qurqmayım, sönki yanımda ılasınday yärem bar.

Seü! Arba tägärmästäre dıñğırzay, döñk-döñk itep deget bizrähe häbär halıp kilä: Fariza, hineñ ocmahıñ tar-mar iteläsäk!.. Qaynım ikän. Bezze, Häyrulla menän ikebezze, alırğa kilgän. Qaytığız, bergä yäşärbez, timäkse. Yäşäp qaranıq bit inde? Ämmä qaynım miñä qaramay za, äyterheñ, yuqmın bında, ğömümän, donyala yuqmın, ul ulına ğına töbäp öndäşä:

— Yıyın, qayt, min timerlektä eşlär yäştä tügel, äsäñ sirläy. Hiñä tip kötkän donya, yıyğan häläl mal bar, yörömä yılgä yılenläp, bozğa bızaulap, sıpranlağan alama hıyırzay. (Hıyır tigäne min — Fariza inde, añlap toram.) Yä, quzğal tizeräk! Häyrullam, bahadir hınlı yärem, başın eyıp basıp tora, mañqa malayzay bulıp. Keşegä nimäneler birep yıtkermäyzer şul bıl Hozay, Häyrullamdıñ qulı altın, yöräge qaynar za — ihtıyarı yomşaq. Ata-äsähenä tik ber tapqır üz şartın quyhası!

— Kilende lä eyärt, — tine ahırza qaynım. Häyrullamdıñ yaurındarı yazılıp kitte, küzzäre nurlandı: tätäyın tartıp almayzar ikän bıl sabıyzıñ.

Beläm, ükenermen. İlarmın. Bäğeremä qan hauır. Läkin üzemdeñ, telägän yırgä qıualap eyärtergä, mal tügellegemde lä belämse! Köyö kilgändä uynap, kilmägändä ırğıtıp quya torğan sepräk qursaq ta min tügel. Üz bäsemde, üz bahamdı yuğaltmau miñä bar nämänän zarur. Min — qatın, ir-attan ber genä yırem dä käm tügel!

Üz yazmışımdı üzem häl ittem:

— Ber qayza la quzğalmayım. Kötkän donyam bar, eşem bar. Bıyıl yäş tanalar kilterep bäylärgä toralar, hauınsı bulıp qalam.

— Donyañ bar, eşeñ bar, ä ireñ — barmı?

— Unıhın, qaynım, ul üze äythen... Mineñ menän qalha — bulır irem, qalmaha...

Yarhıp kitep, artığın äyttem, añlayım. Ämmä kire sigenähem yuq! Min bit alıs qalanan uğa ışanıp kildem, ir tapmağanğa tügel, yaratqanğa. Trudärmis irzär unda, härbi zavodta, bıua bıuırlıq ine. Eyı, artığın äyteüyemdeñ şunduq aldım äceren. Häyrullamdıñ köräktäy zur quldarı yäl bulıp qaltıranıp kitte, tauışı, yır astınan sıqqanday, qarlığıp sıqtı:

— Qalmaha, ana ğına häüyerektär, ä? (Oşonda mal kötöp yörögän yıget yorattarın äytä.) İh, oşo hüzeñde teleñä sığarmahañ, ni tiklem estän nıq bulırğa tırışham da, kire sigenä başlağaynım inde, Häyrullam. Ata-äsäñ oloğayğan, bütän kemdäre bar, lästit tä basılır äle ber zaman, tip, üzemde auılğa qaytırğa künderergä totonğaynım... Ä hin?! Miñä şik taşlanıñ? Atañ aldında, ul häzer ni uylar?

— Eyı, şul häüyerektär menän qalam, — tinem. — Yäş irzärze äürätep öyrängän baş, — tip östäp quyzım, yıtmähä.

Atalı-ullı qayttı la kittelär. Hındarı kük monarğa inep yuğalğansı arttarınan qarap qaldım. Häyrullam, ismaham, ber tapqır başın mineñ yaqqa bormanı...

Ul qış şöqäthez kilde. Buranlay za buranlay. Ferma qapqahınan öy qapqahına arqan baulap quyzım, şuğa yäbeşep baram eşkä bäğze küz asqıhız buran köndärzä. Yaray za, kötöüse Säğäzätteñ bisähe Hätimä küp itep käzä mamığı alıp kilgäyne, şunı tetep, iläp-bäyläp ber bulabız qışqı ozon töndärzä. Äybät ul Hätimä, ber qatlı, şul arqala küp hüz höyläp yänemde lä köyzörä qay saq. Häyrullama käläş alıp birgändären unan işettem.

— Ah!..– Kükrägemdeñ iñ töpkölönän, tärändän (unday uq täränlegem barın älegäsä belmäy inem?) urğıp, qubarılıp sıqtı bıl auaz. Uf, älege şul işetkän ber häbärze küz aldıma kilterep, küñelemä ala torğan säyır ğäzätem... Ämmä üzemä harap ta oqşay ul halätem – nisäler minutqa ğına bulha la ikense ber donyanıñ pärzähen saq qına asıp qarağanday bulamsı?

– Nuriya, hapamdı, tim! — Öläsäyımdeñ qoto osqan. Unıñ ıñğayına mineñ dä osto qotom, tiz genä bit-başımdı, tänemde härmäp sıqtım: üzemmen, qaqsa ber qızsıqmın. Ä Fariza yıñgä? Äle, moğayın, üzem bäläkäs bulğas, aqılım da ällä ni zur tügelder, ämmä şul aqılım da yıttese miñä unıñ hälen añlarğa. Teläktäşlegem şul däräcälä köslö buldımı, bayağı auazdı bar itkän täränlektä yäşerengän beräy qözrät mine yuramal hınap qaranımı — belmäyım, saq qına bulha la kiserzem hımaq Fariza yıñgäneñ şul mäldäge küñel ğazabın...

— Äy, oşono, qurqaq bäräs, şayartam da inde, — ti haldım mineñ "ah”ıma haman da qoyolop töşöp torğan öläsäyımä. – Üzeñ dähä şulay osta bäyän itäheñ (bäs, bäyänselegem menän min uğa tartqanmınmı?)

Artaban öläsäyım tarihtı qısqa totto.

...Ber qış yäşägän dä yañı käläşe menän, unı taşlap, Häyrulla ağay kire Farizahına, täügehenä, ısqınğan – Saqmayılğağa. Ä tege käläşe verbovka menän qayzalır qırğa kitep barğan, ğärlegenä sızamay. İke yıldan Ğäynulla babay vafat bulğan. Häyrulla ağayzı auılğa ögötläp qaytarıp, timerlekkä eşkä quşqandar. Kolhoz, totoş halıq timersehez qala almay zaha. Fariza yıñgä haman eyärep qaytmağan. Häyrulla ağay unı kötkän-kötkän dä ösönsögä öylängän. Yañğız yäşäy almay inde ul ir-at (bınıhı – üze ber yomaq). Tolparlıla berzän-ber yañğızaq bar, ul da bulha – İsär Äsän, ä irhez qatındar bıua bıuırlıq.

Yañı qatını menän Häyrulla ağay arıu ğına yäşäp alıp kitkän. Malayzarı tıuğan. Tik... Köndärzän ber köndö Tolparlığa Öfönän teatr kilgän. Bezzä unday vaqiğa ifrat hiräk bula, töpköldä yatabız bit inde, yul yuq. Klubqa halıq bötä kürşe tirä-yaqtan yıyılğan, Saqmayılğanan da kilgändär – ul bäläkäs kenä ber auıl bulıp bara. Fariza yıñgäm dä qalmağan, kilgän, Siläbehendä, qala yırendä, keyä torğan qısqa yıñle yıbäk küldägen, beyık üksäle tufliyın keyıp. Tağı bötä äzämdeñ küze unda – teatrıñ sittä torhon. Häyrulla ağay şul kiste ük yıñgäne Saqmayılğağa ozata kitkän. Ä yıñgä unı yuramal qıumağandır, üs itep älege yäş bisähenä? Ber aznanan ğına äylängän auılğa ağay, täğäyınle eşe bar bit. Bäs, bisähe ul arala üzeneñ äsähenä qaytıp kitkän. Üsegep. Şul ğauğalarğa qayğırıpmı, Näfisä inäy bigeräk bireşkän, ayaqtan qalğan, bılay za saq yörögän bit inde. Küp yatmağan, donya quyğan. Qäynähe yataqlanıp kitkäs, bayağı üseksän kilene kire qaytqan, tağı bergäläşep yäşäy başlağandar. İşle näseldän bulğan ul kilen, dürt ağahı kilep, Häyrulla ağayzı dömbäslägän, tip tä höyläyzär. Ämmä, nisek ithä itkändär, ahırza keyäüye menän heñlelären Beloretqa küsergändär. Bında yäşäy almastarın belälär zähä.

Yat yırzä donya qoror bulıp niätlängäs, Häyrulla ağay tıuğan yorton qırzan kilgän veterinar ğailähenä hatıp kitkän. Ä inde ber yıldan, ularzıñ rayonğa küseneüzären işetep, Fariza yıñgäm sosloq kürhätkän: öyzö kire üze hatqan da alğan veterinarzan. Häm Tolparlığa küsep qaytqan. Bolo la bulğandır, kolhozdıñ eş haqına qarap tormağas, yılına unar şäl bäyläp hatqas... Oşo täñgäldä Fariza yıñgämä qarata üpkäm dä qabarıp quyzı keüyek: ike bisägä ük yıtkermäskä ine ireñde, qaynıñ vafat bulğandan huñ da qaytmağanhıñ, artıq nayan qılanğanhıñ?!

Qalğanın öläsäyımdän höylätep tä tormanım. Häyrulla ağayzıñ Fariza yıñgägä azaqqı äylänep qaytıuına üzem şahit. Häzer taşlap kitmäs inde yıñgäne, höyzörgös eskäs? İh, şul höyzörgöstö nisek qulğa töşörörgä? Hıltauım bar zaha: kitaptı uqınım, şunı alıp barıp birgän bulayım da, beräy yayı kilep sığır, bälki, ütenesemde äytergä? "Bezzeñ öyzöñ yäme"n yotloğop uqınım.Üzemde keskäy Oksana itep toyouı miñä his kenä lä qıyın bulmanısı – qızğandım da, hoqlandım da... İh, yazıusı bulhañ ine lä şulay osta itep tezep yazhañ ine! Ä nimä haqında yazırım ikän? Bäs, ana laha Fariza yıñgämdär yazmışı, äzer tarih...

İke kön saq-saq tüzzem dä kittem Änkälär osona, ni bulha la bulır, niätemde taşlap quyahım yuq.

— Oqşanımı? — tip horanı Fariza yıñgä, küzemä hınap qaray üze, ällä şiklänä. — Hineñ yäşeñdä, ğäzättä, äkiät uqırğa äüäs bulalar.

— Äkiättärze miñä öläsäyım menän qartäsäyım säñgeldäktä yatqan sağımda uq höyläp böttölär inde…

— Min hiñä, bına, Häübän menän Närkäs turahındağı kitaptı äzerläp quyzım. Uqığıñ kiläme? Mä. — Yıñgä miñä tambur yıbe menän tegep töplängän qalın däftär tottorzo. Tışına qızıl qäläm menän «Aqbuzat» tip yazılğan.

— Quldan yazılğan?

— Eyı, elek, kitap yuğıraq zamanda, kürşe apayzan küserep alğaynım. Ul bik uqımışlı ine, kemdänder höylätep yazıp alğaynı bıl tarihtı. İsem kitep uqınım, donyala şunday möhäbbät bulmayzır, tip. Äkiätter, tip...

— Äkiätme, äteü? Möhäbbät yuqmı? — Däftärze äle asıp ta qaramaham da, yıñgäneñ seren belgem kilä: höyöüye ısınmı bezzeñ Häyrulla ağayzı? Teüälen genä belmähäm dä, döm hiñmay tügelmense – äzäm arahında yäşäyım dähä, qolaq halam: äzämdärzeñ iñ qızığıp, mökibbändär kitep höylägäne – höyöü, möhäbbät, ğişıq.

— Äkiäti möhäbbät yazılğan bında...Üzeñ tatıp qarağas qına yauap tabırhıñ horauıña, bikäsem.

— Tatımaham?

— Hinme? Hin tatırhıñ, ütä küräm — eseñ tulı his.

— Esemdä şau esäk-qarın daha? — Yänähe, şayartam.

— Qorhaqtı äytmäyım, eske haläteñde, asılıñdı äytäm.

— Ä-ä?..

Yuq, oşonday za alsaq, miñä ışanıp, mine tiñ kürep höyläşkän hılıu yıñgäm menän ike yözlö bula almayım! Dörösön äytäm dä quyam.

— Fariza yıñgä, hiñä ifrat zur yomoşom bar...

— Äyt, nindäy yomoş? Hindäy höymälekle bikäsemä ni alıp, ni birergä belmäy toram äle. Äyt!

— Bikäs kem, qäyınheñle bulamı? — tip horağan buldım, añlap torham da. Şunan tärän itep tın aldım da (yarzan hıuğa hikergändäge keüyek) yarzım da haldım:

— Höyzörgös eşläp bir, yıñgä! Zinhar! Bik tä, bik tä käräk miñä şul höyzörgös!

— Höyzörgös?! — Yıñgäm ni kölörgä, ni asıulanırğa belmäy torzo qapılda.

— Eyı, höyzörgös, atayım qayta ozaqlamay, uğa eserergä ine şunı. Kitmähen kire sit yaqqa, äsäyımde huşhız bulıp höyhön, başqa ber kemgä lä, küze töşmähen!

— Min, ällä üzeñ beräy malay ostoğona ğaşiq bulğanhıñmı, tip toram?

— Kit, yıñgä, mineñ başım yäş tähä äle...

— Kem äytte hiñä ul höyzörgös turahında? Uyıñ üzeñdän olo, bikäsem.

— Hüz eyähe menän yörömäy... Qartäsäyım şulay ti.

— Räyhana apay äyter. Şäp apay ul, şäp qatın.

— Ul miñä lä äytä, şäp qatın bulmaqsıhıñ, ti.

— Älüktän kürenep tora, bulırhıñ, bikäsem.

Min Fariza yıñgägä şul tiklem möldöräp, inälep qaranım, ahırıhı, yıñelde, nihayät: "Yarar, — tine lä solanına sığıp kitte. Unda bıyala şeşälär şaltıratqan tauış işetelde. Küp tä ütmäy, yıñgä bäläkäy genä hauıt kilterep tottorzo. – Asma, ğäyräte qaytır, atayıña ös tapqır hıuğamı, säygäme quşıp esererheñ. Hizzerep quyma! Keşegä höylämä!" — tip iskärtte. Tübäm kükkä teyıp qaytıp indem öygä. Alan-yolan qaranıp, höyzörgöstö yäşerergä urın ezlärgä totondom. Qayza quyham da, höyräp kilterep sığarasaq igezäk tuğandarım. Bigeräk tä Kamilahı butanıp qına yöröy... Bazğa töşöröp yäşerzem ahırza. İñ-iñ töpkä, nigez buyına kümep quyzım. Qaythın ğına ataqayım, höyzörgös menän sihırlap, äsäyımä quşa yäbeşterep quyırmın üzen — nıq itep, mäñgelek itep, ayırılmaslıq itep, vät!

Bazzan sığıp kilgänemde öläsäyım kürep qaldı, alasıq menän öy arahında käläp halıp (İke arala özlökhöz yöröp torou. Tura mäğänähe: ike oso satalı käläp tayağına ilängän yıpte ayaqlau.- G.Ya.) yöröy bit ul kön ozono. Küzätep torhañ, üze ber märäkä. "Nimä tip kerzem äle oşo alasıqqa, äbä-ä", — tip ozaq qına basıp tora, şunan öygä ıñğaylay, unda la: "Nimägä kerzem äle?" — tip tağı üzenän üze horay, kire alasıqqa yünälä häm, yartı yulda tuqtap, yañınan öygä borola, tağı höylänä: "Yämkä menän hosqo käräk tähä, alasıq meyıseneñ kölön alırğa ine, küpme tılqıyım oşo Gäühärgä, Häyrullağa äyt, şularzı tağı berärze yahap birhen, tip... » Bögöngöhön şulay onotoñqoraha la, elekkehen nıq yaqşı häterläy öläsäyım. Äle mineñ bazzan sığıuğa, nişläp unda töşöüyemde lä qapılda horamay, qabalanıp höylärgä totondo (hütelgän şul unıñ häter yomğağı oşo osor):

—Nuriya, iñ qızığın äytmägänem tege yulı hiñä Häyrulla turahında. Ular Saqmayılğala ike yıllap torzolar, tigäynemme? Şulay ber saq, uraq östö yıtep kilgän mäl ine, hıbay saptırıp Häyrulla kilep tuqtanı yäyläüyebezgä. Töşkö hauımdan huñ äzeräk eş-köş menän bulıp yöröyöm. Şul yäy seräkäyle buldı, höt hözörgä tigän marlını ferma öyönöñ asmalı täzrähenä quyırğa yıyına inem.

— Häyrulla ağay atınan hikerep töştö... — Şulay tip hüzzeñ ayışına kilterep töşörmähäñ, seräkäyzän sebengä, sebendän tağı ällä nimägä töşöp kitmäs timä bıl öläsäyım. – Äy, eyı lähä, aşığıp qına kilgän. Yomoşon äytä haldı:

—Zölhizä inäy, atayım äytä, Töhvätulla ağayımdıñ igen huğa torğan şıbağası bar ine, beräy yırgä elep quyğandır yıñgäm, haqsıl bit ul, ti.

— Şulay time, haqsıl bit ul yıñgäm, time, äy, qäyneşemde! Bar ul nämä, nişläp taşlayım, ti, qomartqını.

— İnäy, kürergä ine şunı, qayza tora, äyt, hä tigänse auılğa barıp urayım.

— Ataq, ul han zamanındağı qoramaldıñ ni käräge töştö?

— İgen sästem bıyıl, inäy, boyzay, şunı huğırğa käräk.

— Ästäğäfirulla, — tim, — häzer unıñ menän kem hitlana, maşina huğa laha igende.

— İnäy, Saqmayılğalağı un sümälä boyzay ösön kem kombayn birhen? Yä, qayza şıbağasıñ — äyt tä, barıp alam.

— Eşkinä mikän? Serep-tuzıp bötkänderse...

— Min unı qarayım ğına, yañını eşläyım, timerlekkä hıu sıqmağan,– tip nıqışa bıl.

Öyrätep yıbärzem. Ul şıbağas azbar qıyığında yäple genä ber möyöştä yata, nisä yıldır inde. Häyrulla atına menep auıl yağına saptı, ä min yäş sağımdı, Rähmätullamdıñ bäläkäy genä vaqıttarın, Töhvätullamdı, qartıqayımdı, isläp ultırzım...

Öläsäyım yaulığın başınan sisep, usın tökörökläp sikä sästären hıpırıp rätläp, qaytanan böhtä itep yabınıp quyzı la yäyräp kitep häterläy başlanı. Taşlap sığıp kithäm, üpkälär, ultırayım äzeräk tıñlap. Minän başqa esen buşatır keme bar tağı... Ber tında ğına, höt separatorı keüyek göröldäp kenä sığa öläsäyımdeñ tauışı, şuğa ällä izräp yoqlap kitkänmen. Töş tä kürep ölgörzöm şul arala.

...Kön ayaz, tımıq. Taqır itep heperelgän ırzın tabağında suqayışıp boyzay költäläre ultıra. Ösär-dürtär költä, baştarın teräşterep, sümälägä quyılğan.

Ber apay menän üsmer malay şul költälärzeñ bilen sisep, tağatıp, yırgä tezep yöröy. Başaqtar, kerpektären asıp, ber-berehenä qarap yatqanday. Alyapqıs bäylägän, başına aq yaulıq söygän apay has ta äsäyım, läkin barıber ul tügel. Äsäyım ulay keyınmäy zä inde: bıl apayzıñ küldäge ozon, kiñ, ayağında sabata. Bäs, bıl mineñ öläsäyım dähä! Unıñ yäş sağı. Ä tege malay Rähmätulla babayımdır? Qayzan kilep sıqtılar bında, min nisek sıramıttım ularzı — babayımdı kürep belmäyım dä inde. Läkin şigem yuq, tap ul yügerep eşläp yöröy ırzın tabağında.

Bına ber mälde, yılkälärenä ağas haplı nämä kütärep, ike ağay kilep yıtte. Berehe, olorağı, költälär tağatılğan tüñäräkte urap sıqtı, tuzınıbıraq yatqan başaqtarzı rätläne lä:

— Yä, Ğäynulla qustım, hınap qarayım hineñ bıl qoralıñdı! — tine.

— Tayaq menän huqqandan arıuıraq bulır äle, ağay.

Şunan "qoral" tigändären totop qarap tikşerä başlanılar ikäüläp.

Yäşe añlata:

— Bınıhı, ozono, hapmı hap inde, tırma habı keüyek, bıl qısqahı — şıbağas, qayış menän bäyläp berkettem. Ozon hapqa qayın yaqşı, ä şıbağas tuqmağına imän yä sağan käräk. Tuqmaqtı şıp-şıma itep yışahıñ, şırau-fälän qalha, başaqtı eläkterä, eşte bolarta.

— Üzeñ quşqansa, Töhvätulla, un ike költäne sisep haldıq, — tine irzär ergähenä kilep basqan bayağı apay, yäğni Zölhizä öläsäyım. Ä Töhvätullahı — unıñ täüge ire lähä. Mäş kilep donya kötöp, aşlıq huğıp yöröüzäre. İrzär, şıbağas menän heltänep, boyzay başaqtarın tuqmarğa totondo. Ber-ber artlı, almaş-tilmäş göpöldätälär genä. Äzeräk eşlägäs, tuqtap, boyzay habaqtarın quzğatıp, helkkeläp qaranılar.

— Qara äle, qustım, aşlığı qoyolop, halamı ğına qalıp bara, — tip şatlanıp höylände ölkän ir. — Başaqqa ğına töşörörgä tırışayıq bıl şıbağastı, halamı nıq tetelep, sañğa äylänmähen.

— Tahıllaşırbız yaylap, eşteñ başı ğına äle. Yıgermeläp költäne ike rät quyıp, huğıp qararğa ine?

— Qulıñ altın, enekäş! Häzer timerlegeñde bikläp, ağas menän bulaşırhıñ inde. Kür zä tor, bötön äzäm hiñä kiläsäk bıl qoramaldı horap.

— Ağay, şıbağastı totoş käüzäñ menän kösänep, başaqqa barıp töşörlök itep huğırğa käräk, ä, tauıq suqığan keüyek, oson ğına teyzerep almasqa. Bar köskä, qolas kirep kilterep bär. Ä häzer halamdı sitkäräk etäbez zä, — bına, yaltırap yata boyzay, mäkinähen yılgärergä genä qala.

— Bılay küpkä ıramlı bit eş, ä? Tayaq menän, ana, malayım huğır, qul arahına kerep kilä, ä üzem oşo qoramalğa yaylaşırmın, inşalla. — Ölkän irzeñ nıq küñele bulğanı kürenep tora. — Kisä kötkäynem hine, kilmäneñ?

— Malik bayzıñ at molotilkahın yünäteştem. Ağas baraban esendä äylänep torğan timerzeñ teştäre qoyolğan, şularzı quyzım. Könönä yöz arba költäne huğa la birä molotilka. Yañğız keşeneñ eşe tügel inde ul, hezmätseläreñ bulmaha...

— Nisä keşe, ulay za?

— Hanayıq äle! At qıuıusı, költä taşıusılar, unı tağatıp, baraban tamağına ırğıtıusılar, halamdı höyräp alıp torousılar — un bişläp keşe. Bıyıl köz matur kilde, molotilka ırzında tügel, basıuza eşläy, költä taşıp etlänähe yuq. İşetäheñder tauışın, ağay?

— İşetmägän qayza? Malik bayzıñ basıuı Tolparsıqqan külenän bireräk, saqrım-saqrım yarım ğına bınan, molotilkahınıñ ükereüye tañ menän qolaqtı tondora başlay. Könönä unarlağan arba költä huqqas, ul Maliktıñ nisä bot aşlığı yıyılır ikän?

— Yarar, ağay, häyırle säğättä, eşeñde başla. Min üzemdeñ qul molotilkahın yıbäräm irtägä, kilerheñ. İkäüläp äyländerergä käräk unı. Hiñä lä yıteşer, igenebez huğılmay yatıp qalmas.

— Qäyneş, tim, ayran bulha la esep kit! — Yaulığın söyöp yabınğan qatın (sibär genä bulğan ikän dä öläsäyım) yäş irgä küperep torğan esemlek halınğan haplı sümes hondo. — Bına üzeñ eşläp birgän yız icau, harap uñaylı, rähmät töşkörö, qäyneş...

— Nimä ezläneñ baya bazza? — Öläsäyımdeñ horauına uyanıp kittem. İsenä töşkän, ä?

— Öläsäy, hin ber babay menän aşlıq huğıp yörönöñ, yaulığıñdı söyöp yabınıp, — tim. — Töştä kürzem, äle genä.

— Töş, tise, hapamdı, şunı höyläp ultıram daha qasanan birle. Nişläneñ bazza, bäs?

— Besäy balahı mıyaulağan keüyek qolağıma salınğaynı, şunı töşöp qaranım. Yuq ikän, – tip aldanım. Höyzörgös yäşerep yörönöm unda, tiyergäme ni, äteü.

Eyı şul, bar mineñ qulda häzer qözrätle sara — höyzörgös!

5

Atayım qaytmanı. Yañı ğına kügelyım-yäşel igen basıuzarı altınhıu töskä inde. Hıza buyındağı balandarğa al yügergän, yıraqtan uq küzgä taşlana. Uraqqa töşmäs elek tip, bötä halıq üzenä besän äzerläy, kolhozğa tigäne küptän käbändä ultıra. Bez zä Zölhizä yalanında mäş kiläbez. Qartäsäyım menän äsäyım besän saba, öläsäyım tağan asıp aş beşerä, säy qaynata. Min tuğandarımdı qarayım. Uları tik kenä ultırmay, tuytanlap kitä lä baralar, nimä tura kilhä, şunı özöp qabırğa äzerzär. As tügeldär zä inde! Uf, min şulay hiñmay bulmağanmındır! Küz yazzırmayım, yä beräy yaramağan nämä yotop quyırzar tip. Yoqlahalar tağı bälä: kügäüyen-fälände qıualap toram. Äy, tüzerem äle, besän eşe ozaqqa barmay ul, yamğır ğına yaumahın. Äldä alıs tügel yalanıbız, yäyäü barırlıq. At haldırıp yörör hälebez yuq taha. Atayhız...

Öläsäyım iñ asıq urınğa ultıra la, küldägen kütärep, arqahın qızzıra. Qızıq ittem äle unı: şım ğına barzım da qalın tauış menän "ho!" tip qısqırzım. Tert itep qaldı. Min ikände belgäs, oroşto:

— Kit, hapa, qotto aldı, ir-at ikän tip toram!

— Nindäy ir-at oşo hätlem yırgä kilep yöröhön, hineñ sırış arqañdı kürer ösön («hapa» timähen).

Asıulanmanı, köldö lä tağı qabatlanı:

— Mına hapa qızıqay...

— İsem taqma, öläsäy, äteü üsegäm. Qaytırım da kiterem, ana, ataylı qızzar Küränlelä hıu inep rähätlänä...

— Yaratıp qına äytäm dähä, märhümä äsäyım mine şulay ti zä tupıldatıp höyör ine, isän sağında. Yäşläy genä ülde şul... Ügäy äsä gelän mızıqanan qırqıp torzo, bala ğına köyömä babayğa tottorop yıbärze şunan...

— Ni tigän hüz huñ ul "hapa"?

— Älläse. Üz äsäyım äytkäs, matur hüzzer. Aq höttöñ apahı – hauınsınıñ hapahı,tigändäre lä bar...

— Mäülizäne lä äsähe: "Kil äle, bisuramdı, ber höyöp alayım", – ti zä yöröy. Bisuramı ni matur hüz?

—Älläse...

Şul mäl Harıgüz usal itep örörgä totondo, unı Bürehuqqan olatay, iptäşkä tip, bezgä eyärtep yıbärgäyne. Sabınlıq osondağı suq muyıl tirähendä sabıulay ine, şunan kilä tauışı. Ä muyıl töböndä – qara yılan oyahı!

Besängä töşör mäl yıthä, ölkändär mine ber tauıştan kisätä başlay:

– Muyıl yanına barma, unıñ töböndäge soqorza, yası taş astında, yılan bar, aslan teyıp quyma!

– Ä ul saqha?

– Zıyanıñ teymähä, saqmas.

Barıber şul soqor tirähendä uraldım, tege yılandı kürä-kürä yörönöm.Taş östöndä bögärlänep yoqlap yatqanın da küzättem. Şulay ber qarap tora inem, yılan qapıl ğına başın kütärep säkäytte lä osop barğan kübäläkte totop yotto. Tağı bögärlände. İkense yulı kürgändä unıñ esendä yozroqtay ber ğälämätteñ qıymırlağanın şäylänem.

– Baqa yotqandır yä sısqan,– tine öläsäyım, aptıramay ğına. – Qoşqa la hunar itä ul. Yörömä şul soqorğa yaqın, añhızzan üzeñä ırğıp quymahın, täübä-täübä!

– Ä ul yılandıñ balaları qayza ikän?

– Balalamağan äle, avgust azağında yä sentyabrzä inde... Şişmägä hıu esergä töşä ul, yulın bülähe bulma, işethen qolağıñ.

– Ä niñä, öläsäy, ülteräyık tä quyayıq şunı, beräyhen saqmas boron.

– Yırle yuqqa tere yände qıyırğa yaramay. Hozay bar itkän ikän, ul mählükteñ dä käräge yuq tügelder. Ağıuınan darıu yahayzar,ti zähä...

Bıyıl ğına barmanım yılanlı muyıl ergähenä, igezäktärze qursalayım bit. Harıgüz nıq abalağas, ulay za kittem şul yaqqa, Kamil menän Kamilanı öläsäyımä ışandırıp qaldırzım da. “Sığır bulhañ, sıq, yılan. Sıqmas bulhañ, yat, yılan, yatqan yırzän qat, yılan,”– tip hamaqlap-arbap kiläm, belgänemsä, yänähe, haqlanam.

Harıgüz öröüyenän tuqtanı, ällä yılan saqtımı unı? Barıp yıthäm, ni küräm: et soqor başında qımşanmay za art ayaqtarında ultıra, asta – tege yılan qoyroğona basıp, başın kütärep ısılday. İkehe lä ber-berehenän küzen almay añdışalar. Kilgänemde hizep, Harıgüz mineñ yanğa taypılıp ırğını, yaqlarğa äzerlegen belgertte, toğrom! Yılan da yılt qına taş astına şıldı...

Yamğır yaumanı, besänebezze ös köndä sabıp, kipterep, kübäläp böttök. 9 kübä sıqtı. Ber hıyırğa 6-7 kübä yıtä, ti qartäsäyım, tağı başmaq, ike baş harıq bar äle. Mamıq käzähen dä totonmasqa ine — kilähe qış mine şäl bäylärgä öyrätmäkselär. Üzem dä qızışıp yöröyöm şul hönärgä. Bälki, Fariza yıñgägä barıp öyränermen, nıq üzhenäm unı, hatta hağınıp kitäm, ozaq kürmäy torham.

Atayımdan posılka kilde. Esendä yazıuı la bar: "Bıyıl otpuskamdı birmänelär, qaytıu ikense yılğa qaldı inde, yañı şahta asıldı, eşlärgä keşe yıteşmäy,– tigän. — İnstitutqa dokument tapşırzım, közgä imtihan biräm", — tip tä östäp quyğan azaqtan ğına. İgezäktärgä keyım halğan: Kamilağa – qupşı küldäk, Kamilğa – moryak kostyumı. Äy, kileşte bınau Kamilğa şul kostyum, bäläkäs kenä moryak buldı la quyzı. Kämit! Tağı tägärätep yarattım tuğanımdı, "Hästrüş!" tip übä-übä, biten hälenderep böttöm. Ähä, üzem dä — hästrüştän haldırzım şalqan keüyek qustımdı? Äy, yaratıp qına laha. Miñä lä bumazıy küldäk yıbärgän atayım. Aldan asmalı, bille, kesä qapqastarı bar, ä kesähe yuq. Yırlege seyä qızıl, şunda zäñgär ürzäk bäpkäläre töşörölgän. Kem hıyalıyı şulay yahağan, zäñgär bäpkä bula time? Här kemgä ölöş sıqtı, äsäyımä iñ kübe: alhıu kosınka, yaltır muyınsaq, tufli. Keyıp qarağaynı tufliyın, tap-taman. Ala belgän yarağanın, onotmağan äsäyımde, timäk, ayağına tiklem häterendä totqas... Öläsäyım menän qartäsäyımä yaulıqtar, tağı ike kisäk küldäklek tauar, börtöklö säyzär häm qağızlı känfittär (qağızzarı matur, tege «Kazbek» qabına taslap halıp quyırmın). Bayram ittek, qısqahı. Atayımdıñ qaytır-qaytmauın tikşermänek. Äsäyım: "Uqırğa uylay ikän haman", — tine lä, tauışın sığarmay, kükräk töbönän genä uftanıp quyzı.

Şul uq kiste yañı küldägemde qotlatırğa Mäülizälärgä barzım. Ämin abıy mine aptırattı: "Bına üze kilä, Mäülizäne yügertäm hiñä, tip tora inem", — ihlas qarşı aldı ul, äyterheñ, min – ber ölkän keşe. Ähirätem tiz genä qolağıma şıbırlanı: "Bezze ösönsögä “hikertergä” uylay atayım, riza bulmayıq!" Abau, tağı ni qılandırmaq bıl Ämin abıy? Qızmasa sağında ızalatqanı bar bezze, ällä nindäy qatmarlı mäsälälärze sisteräm tip. Matematikanan uqıta ul, ölkän sinıftarzı, östäüyenä zavuç ta üze. “Min ike balalı bulğas uqınım Uçitelskiy institutta, şul arala, ber qaytqanda, yasap kittem hine, matematikanı yaqşı belergä teyışheñ, äbäzänä!” – ti zä bäylänä Mäülizägä. Ä miñä nimägä unıñ sinus-kosinustarı – mineñ “yasalıuım”da abıyzıñ qısılışı yuq!

— Min hezze aşa hikertäm! — tip Ämin abıy üze başlanı tege häbärze. — Ösönsö sinıfqa. İkensene üzem tiz genä ütkäräm dä, äle ber aylap vaqıt bar mäktäpkä, şunan komissiya imtihan alır.

— Birä almahaq ul imtihandı?

— Ana, keşe balahı, añlap tora üzeneñ fayzahın, — tip abıy miñä yükä şına qağıp aldı. Ä min ısınlap ta qızığıp toram. Bezze olo yäştäge apa uqıta, oşolarzı sığaram da kitäm, tip yöröy. Maqtaulı uqıtıusı ul, bälki, qasandır şäp tä uqıtqandır, tik äle tügel. Bezgä beräy yul häref yazırğa quşa la ultırğan yırenän küzen yomop yoqlay başlay. Arifmetikanan da şulay: handarzı tezep yazıp ultırabız, däres buyı. Mäülizä menän mine Ämin abıy ällä qasan uq uqırğa ğına tügel, handarzı quşırğa-alırğa la öyrätte, älbittä, ä bütändär? İcek tarta belmägändär zä küp.

— Hikeregez, äteü sey nazan qalahığız ul yoqo sülmäge menän, — tip abıy dörös äytä. Mäülizä höylägänder inde apanıñ “sülmäk”legen? Dürt sinıf buyına häref yazıp ultırhañ, harap taha.

— Rizalaşayıq, — tim Mäülizägä. – İkäüläp tırışhaq, buldırırbız.

— Käyzerem menän uqığıñ kiläme? — tip halmahınmı şunda ähirätem. Başıma la kerep sıqmağandı...

— Abıy, hikeräm!

Şulay tinem dä qaytıp kittem, Mäülizägä borolop ta qaramanım.

İrtägähenä ük kilep yıtkän ähirätem, köyäntähen asıp: äyzä, yänähe, Biksänäygä. Yaraşırğa ithä, ozaqqa huzmay, hıltauzı tiz taba, häyläkär. Mineñ dä üpkäm bötkäyne, Käyzerem menän bergä uqıhaq, şäp tähä? İmtihan tigän nämäne birep tä tormanıq, abıyğa ışandılar, moğayın. Şunda tege "Äldä atayım yuq" tigän uyımdan vaz kistem. Bına laha, Mäülizäneñ atahı arqahında ikäüläp ber sinıf alğa kittek. Ataylı – arqalı inde ul...

Ösönsölärze pedtehnikum bötörgän yäş uqıtıusı Räylä apa uqıta ine. Baştaraq bezze därestän huñ qaldırğılap, sumırıp öygä eş birep qaqşattı. Tırıştıq. Mäülizä uqıuğa hälätle, mindä lä säm bar. İkense sirektä qıuıp yıttek yañı sinıftaştarıbızzı. Şunan ğına Käbirgä sirat yıtte mineñ menän höyläşergä. "Torop tor äle, vaqıt yuq", — tim dä quyam. Ul tüzmäy, oşo osor bigeräk tä, ällä nindäy yañılığı barzay qılana. Ä bulha? Moğayın, Ilasın menän hunarğa sıqqandarzır?!

Oşo uy meyımä inep ultırğas, mineñ dä tüzemlek böttö. Hezmät därese bara ine, keläy horap toram tip hıltau sığarıp, partahı ergähenä barıp, küzenä qaranım. Küzenä genä tügel, mañlayına yazılğan Käbirzeñ: qışqı hunarzı başlağandar! "Bergä qaytırbız", — tip şıbırlanım. Ul baş qaqtı.

Qaytışlay Käbir höyläy, min, ğäzätemsä, küz aldıma kilteräm, işetkändäremde kino itep qora baram. Bıl yulı Ilasın hunarında üzemde tügel, Käbirze qatnaştıram — yaray inde, buldırğan bit, yıbep qalmağan. Häm şuğa üzem dä azaq ğäcäplänäm: Bürehuqqan olatay qayzalır sittäräk yöröy, ä vaqiğalar urtahında — Börkötsö Käbir.

...Tañ menän, yaqtırıp ta bötmästän, Börkötsö Käbir at menep Aqbeyıkkä yul totto. Yaurınında — Ilasın. Ular, tau yağalap, ürgäräk kütärelde. Öyköm imänlekte ütkäs, küz sağıldırırlıq ap-aq qar menän qaplanğan kiñ aqlandar asıldı. Ähä! Käbirzeñ osqor küzzärenä yañıraq qına qıyalatıp ütep kitkän yänlek ezzäre salındı. Bürehuqqan olatay unı "Urman Älifbahı”n tanırğa öyrätkäyne inde, şik yuq, bıl – tölkö eze. Käbir Ilasındı kükkä söyzö. Qıyğır qoştoñ beyıkkä kütärelep, käyılep osouın küzätte. Ilasın tüñäräk yahap talğın ğına osa. Tölkönö küktän hağalay, ul unı küptän kürep qalğan. Käbir, hunar qomarına birelep, eyärenän hikerep töşöp, bayağı ezze yullap yügerä, yalanda qar äle bik qalın yatmağan, mart urtalarında bula torğan aqman-toqman burandarı bar alda. Ana bit ul tölkö, Käbir zä kürep qaldı unı. Üzenän yıraq ta tügel basıp torğan keşegä költä qoyroqtoñ ise lä kitmäy, Ilasındı şäylägän ul. Qoyroğon kütärep, arqa yönön tırpaytıp, teştären qurqınıs ırcaytıp, tölkö ülemesle alışqa äzerlängän. Bürenän qala, iñ aqıllı yırtqıs ul, ti Bürehuqqan olatay tölkönö. Häyläkär yırtqıs aqlan yözöndä Ilasından qasıp qotolop bulmasın yaqşı añlay, şuğa qıuaqlıqqa hıyınğan. Uğa yomolğan sağında ğına sitkä ırğıp, doşmanın aldap qaramaqsı: qıyğır qoş yañınan kükkä kütärelep asqa tomorolğansı, urman esenä inep yäşenergä ölgörör, bälki. Nişläp Ilasın haman tibep almay bıl tölkönö, nimä añdıy ul küktä käyılep? Käbir hunarsı hizeme menän Ilasındıñ uyın añlap aldı: tölkönö nisek tä qıuaq töbönän höskörtörgä, aqlanğa sığırğa mäcbür itergä käräk. Költä qoyroq sabıp kiteü menän, Ilasın unı küz asıp yomğansı tipker tırnağına eläkterep tä alasaq. Käbirzeñ yöräge darslap tibä, sönki belä (Bürehuqqan olatay bit unıñ ostazı): tölkö – köslö yänlek, yäş bürenän käm tügel. Yäşäü ösön köräşäsäk ul, yäntäslim alışasaq.

Oşo urında kino tasmahı, äyterheñ, özöldö, Käbirzeñ tauışı ğına yañğırap qaldı:

— Bürehuqqan babay atı menän kilep yıtte lä, tunın sisep, tölkö yağına ırğıttı. Tege, moğayın, Ilasın yabırıldı, tip uylanı, qıuaqlıqtan aqlanğa hikerep sıqtı. Ä unda inde arqahına, ısınlap ta, Ilasın uqtay kilep tä töştö!

Käbir menän ber-berebezgä qaranıq ta qattıq. İkebez zä ahmalğa töşöp tirläp bötkänbez, nıq äsärlängänbez, äyterheñ, tege yalandan qaytıp töşöp kenä torabız.

— Hin äle höylägände tıñlap qaltırap torahıñ, ä kürhäñ unda bez nisek aulanıq ul költä qoyroqto! İke köndän büregä sığabız, — tine Käbir ğorurlıq menän. Ğorurlanırıñ bar, maladis, tip maqtayhı urınğa, dusıma tupas itep:

— Hineñ äkiäteñä min qaltırap torzommo? — tinem dä quyzım. Äkiät tügel ikänen belä torop, nimägä şulay qılanırğa inde miñä?

Şunda täü tapqır ükenesle däğüä yaraldı küñelemdä: niñä malay bulıp tıumağanmın, oşo Käyzerem urınına min yörör inem Ilasın söyöp?!

Bıl kötölmägän toyğo mine tetränderze. Tönön küzemä yoqo elenmäne. Qızıqayzar, malayzar turahında ğına tügel, irzär, qatındar turahında uylanıp alıp kittem. Qayhı yınes eyähenä rähät bıl donyala, kem bähetleräk — irme ällä qatınmı? Kem möhimeräk tormoşta? Älbittä, qatındar alıp bara donyanı, ular kärägeräk! Ularzıñ qulınan bötä eş kilä. Huğış barğanda basıuzı kem hörgän, kem üstergän igende — qatındar zaha. Bına bez, dürt qatın, nasar kötäbezme ällä donyabızzı? Atayımdıñ arqahı alısta bulha ni, üzem quyırmın arqamdı igezäk tuğandarıma, yıl-yamğır teyzermäm ularğa!

Häzer mineñ oşo däğüäläremde raslarğa, küñelemde inandırırğa ber keşe käräk ine. Öyzägelärgä öndäşmänem, telähä nämä uylap yörömä, tiyerzär. Mäülizä qayhılayıraq qaray ikän irzärgä, yä, yaray — malayzarğa, ti?

İrtägähenä ük, ozon tänäfestä, bayağı bötä dälildäremde ähirätemä tezep äyttem. Hatta arttırıp yıbärzem, irzärzeñ ber häcäte lä yuq, tip. Kileşep, baş qağıp torzo la, Mäülizä mineñ meyımä älegäsä inmägän dälilde yarzı la haldı:

— Bäs, irzär bulmaha, donya bötä lähä.

— Nişläp böthön, bez, qatındar, bar zaha.

— Bez qartayıp ülgäs, barıber bötä inde donya.

Kire qaqqıhız häqiqätte qapıl añlap, telhez qaldım. Ülgäs... Balalar qalırğa teyış tähä bezzeñ urınğa. Ä ular irzärhez tıumay şikelle? Ana, auıl tulı qız köyö qartayğan apayzar, qartäsäyımsä, balahız qıuarıp ultıra. Yıgettäre huğıştan qaytmağan. Ber nisähe balalağan, uları la, risuay bulıp, keşe ire menän yörögängä genä. Eyı şul, käräk ikän şul irzär.

Oşono üz başım menän dä añlay alır inem dähä? Küptän tügel auıl osonda, kirbes harayı ergähendä, Zaquan menän Färit isemle ike ağayzıñ yağalaşqanın, äsäyım menän Rabiğa apay ıñğayına, min dä kürep torzom, İslametdin ağay saq ayırıp aldı ularzı – şul häl dä asmağan küzemde?

– Hin mineñ bilämägä ingänheñ, äzäm aqtığı! – tip yıkerä ağayzarzıñ berehe.

– Nimä, zakon sıqqanmı hineke tip, yä ZAGS-ıñ barmı? – ti ikensehe.

– Hüz bireştek bit, ir hüze ber bula !

– Hin üzeñme hüzen tota torğan äzäm, Miñlähmät bilämähenä kermäneñme, ıristan käzä täkähe!

Nindäy bilämä, nindäy käzä täkähe?

Rabiğa apay azaq äsäyımä bıl hälde şım ğına añlatıp höyläp aldı – ber qolağıma inde, ikensehenän sıqtı – atayımdı uylap tik torzom: ul bınau ağayzar keüyek huğış suqmarı tügelder... Häzer qabattan töşöp häterläp mataşam Rabiğa apay äytkändärze. Huğıştan isän äylänep qaytqan irzär, imeş, tol qatındarzı üz-ara kileşep büleşep alğan, här qayhıhına unar-un bişär öy tura kilgän, şikelle. Yäğni «bilämä». Häläl yıfettärenä beldermäy genä yöröştörgändär şulay... Zaquan ağay üz bilämähendä tıuıp-üsep kilgän ber malayzıñ tas Färit ağayğa oqşağanın şäyläp sığırınan sıqqan ikän.

Töşönäm hımaq...

Niñä tormoş tap oşolay qorolğan, ä bütänsä tügel? Mäsälän, öläsäyım aldarğa tırışıp qarağansa, balanı Küränlegä barıp, hıuzan tot ta al ine?! Yuq şul, qatındar unı tuğız ay qarınında yörötörgä, ızalanıp tıuzırırğa, kükräk hötön imezergä teyış. Bäräkät, irzär zä taphın ine bala, qorhaqtarı bar zaha, qorhondar ine şunda kese yıhandı?

Başım tubal bulğandır, äşäüäthez zurayğandır bıl ğälämät uyzarzan? Ä kisereştärem meyımde kiñäytep kenä tügel, qabırğalarımdı etep, kükräk sitlegemä hıymay, esemde lä köpäytte, unda la tuldı keüyek. Uqıuzan qaytqas, yügerep barıp öläsäyımä Stalin babay büläk itkän (Mäskäüzän alıp qayttım, ordenğa quşıp birzelär, ti bit) zur közgögä qaranım – üzgärmägänmen.

Tik barıber min elekke Nuriya tügel, yañı halättämen häm bıl halätemde şulayıraq küzallayım: äyterheñ, serle ber tarafta bäüyelep toram; qara säsle keskäy qızıqay mine uyau qursalay, sigenergä, qolap töşörgä birmäy; quldarımdı yuğarığa huzğanmın, şunda, imeş, nimägäler yäbeşep toram... Tege qızıqayzıñ mineñ bala sağım, ä yuğarılağı taraftıñ kiläsägem ikänen añğaram... Oşo halät mine taşlamas buldı. Köndän-kön, ayzan-ay, yıldan-yıl yuğarığa, ber yäbeşkäs, tahıllıraq ürlärmen (sämle bit min), ämmä bala saqqa borolop qararğa onotmam: ul eskerhez, toğro yöräkle teldär qızıqay mine taşlamas, yarzamğa kilergä här saq äzer bulır hımaq?..

Oşo ike arauıqta yapa-yañğız qaldım. Yäşäyışteñ qatmarlı tabışmaqtarı haqında ni tiklem genä seräşep uylanham da, üz başım ğına yıtmäy, qartäsäyımdeñ qalın aqılınan habaq almay bulmas. Unıñ menän irkenläp qayza höyläşergä häzer, öyzä igezäktärzän tınğılıq yuq. Älbittä,– känsälärzä. Qışın unda bezgä eş tä äzeräk, batqaq höyräp yöröüse yuq... Ber kiste qartäsäyımde räyıs östäle artına yıtäkläp alıp barıp ultırttım da tantanalı iğlan ittem:

– Häzer hüz iptäş Qaramırzinağa birelä!

– Şayarırğa tihäñ, hiñä quş.– Kündäm genä barıp ultırğan yırenän quzğalırğa itkän qartäsäyım yanına tağı ber ultırğıstı kilterep quyıp, yähät kenä qamay haldım.

– Yä,ni äyterheñ,– tine ul, miñä ğäcäpläneberäk qarap.

– Qartäsäy, bına bez, biş qatın (Kamilanı la qıstırzım,qul arahına inep kilä lähä) ir-athız za ap-arıu itep yäşäp yatabız. Üzeñ dä äytkeläyheñ, tılda qatındar yır zä hörgän, utın da qırqqan, yäğni...

– Samalanım tel töböñdö, tuqta. – Qartäsäyım küpmeler vaqıt, feker töynäpter, hüzhez ultırzı. Nihayät, yäpläberäk ultırıp, başlanı näsihäten:

– Atabız Äzäm ğäläyhissälämde, täü äzäm zatın, Allahı Täğälä balsıqtan bar itkän, uğa yän örgän. Äzämdeñ qabırğahınan anabız Hauanı yaraltqan, häm, ğalämdäge barsa tereklek hımaq, ular za parlı bulğan. Äzäm vä Haua, ber-berehenä möhäbbätle bulıp, tatıulıqta, ocmah hozurında ğümer hörgändär, Hozayıbızzıñ höygän balaları hökömöndä. İblis Läğänä, äğüäse şaytan, ularğa haslaşıp, gonahqa batırmaq yörögän...

...Räyıs bülmähendä ultırğanımdı onottom. Ap-asıq kürep, işetep toram: ilahi nur börkölgän güzäl möhittä yımeşen özöü, tämläü tıyılğan almağas üsep ultıra. Ä min, imeş, – Haua, şul almağasqa ımhınıp-ımhınıp quyam... “Almahı yabay tügel, unı özöp tämlägän aqıllıraq, sibäreräk, möhäbbätleräk bula!” – Almağastıñ olonona uralğan yuha yılan şulay tip väsüäsä hala... Yılandan da qurqmayım, unıñ ğämäldä İblis äüyermähe ikänen dä uylap birmäyım, aqıllıraq, sibäreräk, möhäbbätleräk bulğım kilep, almağasqa yaqınlaşam, almahın özörgä tip qulımdı honam...

– Qızıqtıñmı? Näfse...– tine qartäsäyım, qulımdan totop alıp. Añlap-toyop toralır ul mine.

– Şunan?

– Şunan ni, qanun bozop, tıyılğan yımeşte özgäs, Äzäm vä Haua ocmahtan Yırgä hörölgändär. Älmisaqtan parlaşıp ğümer kiserälär, uttar-hıuzar kisälär...

– Añlanım. Allah inselägän täqdirze üzgärtep bulmay, yaramay, yäşähen ir-atı la, donya tar tügel,– tinem, qartäsäyımdeñ hınap baqqan küzzärenä qarap. Aldamanım, inanıp äyttem.

Äzäm vä Haua serenä töşöngäs, hıyalsan halätem tağı üzgärze, inde üz-üzemde bötönläy möğcizäüi räüyeştä farazlayım: min — Haua zatı, äzämi qiäfättäge tere yısem, ike kendegem bar, berehe, qısqarağı, öyömä, auılıma, Küränlegä, Aqbeyıkkä, Ilasın qanatın qaqqan Tolparlı kügenä totaşqan, ikensehe — Olo yıhanğa, ul kendek ğäyät ozondor... İke kendegem dä nıq käräk üzemä, şunı ap-asıq toyam. Älegä qısqa kendek tirähendä mineñ yäşäyışem, hulışım. Saq qına alıslaşham da, ul qanay başlar, ärner keüyek. Ä bit qasan da ber alıslaşırğa, hatta ayırılırğa tura kiler unan (kisepme?) — Olo yıhandı totoş kürgem, belgem, urap sıqqım kilä mineñ!

6

Qısqa kendegen atayım bötönläy özöp taşlağandır, tihäm, min bişenselä uqıp yörögändä, qış ahırında,qayttı la töştö ber köndö. Aldan hat yazıp ta tormanısı.

Ä min hizgäynem. Töşömä kerze. İmeş, hozur yäy mäle, is kitkes matur ber küldä yözöp yöröyöm. Tirä-yağımda harı yıkändär tirbälä, qoştar sutıldaşa, äkiäti güzäl kübäläktär osop yöröy. Närkäs ikänmen dähä min! Ä Häübän qayza? Yar buyında kemder quray tartıp yıbärze. Tanıyım, imeş,– kötöüse Tarauıl qart bit. Şul saq külde qapıl urğılıp tulqın bastı, häm aq kübek esenän tolpar attar kilep sıqtı, kötöü-kötöü bulıp. Bäy, bıl bit – üzebezzeñ Tolparsıqqan küle! Min şul arala Nuriyağa äüyereldem dä ber homğol tolparzı üzebezzeñ ihatağa äyzäp alıp qayttım...

Töşömdö qartäsäyımä höylämänem, üzallı yurap qaranım: atayım qaytır?

Yurauım yuş kilde: ike kön dä ütmäne, qayttı la inde atayım. Täüzä qartäsäyımde qosaqlanı, ike qullap öläsäyım menän küreşte, şunan mine kükrägenä qıstı. Tege yulı, armiyanan qaytqandağı keüyek, bilemdän genä totop baş osona tiyerlek kütärmäne, ozaq itep küzzäremä qaramanı. Min üzem uğa yotolop qarağaynım, başın sitkä borzoso?

— Qayza igezäktär? — Atayım, güyä, kiñ itep qanatın yäyze, quldarın ike yaqqa huzıp, saq qına sükäyä birze: Kamil menän Kamilanı kütärep alırğa äzerlände. Ular häzer tür bülmänän tuptırlap kilep sığırzar, tip köttö, ahırıhı.

— Tışta uynap yöröyzär, sana şıualar, — tine küreşergä üz siratın kötöp torğan äsäyım.

Atayımdıñ aptıraşlı sırayın bötäbez zä kürzek häm añlanıq: igezäktärze ul haman bäläkäs kenä bäpestär tip küzallayzır. Ä ularsı bişense yäştären tultırıp bara.

— Eyı, — tigän buldı la atayım, äsäyımde yıtäkläp tür bülmägä inep kitte. İşektän kergändä başın bärze, unıñ hımaq ozon buylı, uslaptay keşe aşatlar ösön yaraqlaşmağan bıl tupha... Estän äsäyımdeñ: "Ber qayza la kitmäyım!" — tigäne işetelde. Bez, biryaqtağı ösäü, ber-berebezgä qaraştıq ta, här qayhıbız üz eşebezgä totondoq. Qarsıqtar qaşığayaq şaltırattı, min igezäktär artınan yügerzem: uyın qasmas, atayzarı qaytqan daha!

Höyzörgös tä ısın bulmay sıqtı. Fariza yıñgäm, mine yälläp, şeşägä qäzimge hıu halıp birep yıbärgän. Azaq üze ipläp äytte. Barıber yarzamı buldı ul höyzörgöstöñ, möğcizägä inanıp, küñelem basılıp torğaynı ber arıy...

Häzer atayımdı Tolparlığa, öyöbözgä, üzebezzeñ itägebezgä bäyläp quyır ämäl yuq! Ös kön genä torzo la tağı olaqtı. "Sittä küp yörönöm, Uralıma qaytam", — tip kitte. Ber ni añlamay, qayhılay farazlarğa la belmäy, aptırap torop qaldıq.

Olo yulğa atayımdı at menän Bürehuqqan olatay sığarğaynı, ul añğarttı:

— Yıkaterinburğa, häzer Sverdlau inde, qaytırğa uylaşa Bayazit. Uqıuın da şunda küsermäkse. İncener bulasaqmın, ti, tağı ike yıldan, şikelle? Sverdlauza zavod küpter...

— Nimä ti, kilep alam, timäyme bılarzı? — Qartäsäyım äsäyımä, üzeneñ ike tubığında ultırğan igezäktärgä ımlanı (mine isäpkä lä almay).

— Öndäşmäne ul haqta... “Tauzarımdı, urmandarımdı, köndö, qoyaştı hağınam,– tip üzäkte özzö. –Şahtala, yır astında, ayzar, yıldar buyı qoyaş kürmänem bit: köndöz töşhäm, sıqqanda — tön, töndä töşhäm, köndözön yoqlarğa, yal itergä käräk auır eştän huñ, qalğan vaqıttı sittän torop uqıu ala”,– tine.

— Uf, balam, bäğeremde telde genä ul! — Qartäsäyım hığılıp töştö. Ällä qasanğını häterläp, Yañı öyzöñ qarağas ağasınan sutlanğan örlögönä kütärelep qaranım. Min, un yäşlek, yäğni üsep bötkän qızıqay, şul minutta saq kilep añlanım: tüşämde totqan örlöktöñ nıq bulıuı bik tä möhim öyöñ imen bulhın ösön, ämmä bit qartäsäyım zurıraq mäğänä halğan bulğan tege saqta äytkän hüzzärenä. Küz teräp torğan ulına ışanısı işelgän unıñ — bına nisek? “Bötörönmä, qartäsäy, üzem bulırmın hezzeñ ösön donya örlögö, bez, qatındar, bireşmäbez!” — tip äytähem kilde oşo minutta. Läkin, ihlastan uqtalham da, qısqırmanım, sönki "väğäzä — iman" ikänen añlay inem inde. Esendäge — tışında bulğan, uylağanı şunduq telenä sıqqan Nuriya bala saqta torop qaldı, buğay, unıñ urınına qapıl hontorayıp kitkän, ozon qullı, ozon ayaqlı, ozon muyınlı (abau!) beräü päyzä buldı. Qaştarı quyı, qara, tanauı äüälgesä ük nıq yämşek tügel. Tolomdarı qalın, yügergändä arqahın qayışlap teñkähenä teyä. Ä küzzäre — söm-qara, här nämägä, här keşegä tup-tura qaray, hınay, ütä kürergä tırışa. Tirä-yaqqa, yırgä-kükkä, donyağa tap oşo minuttağı küsermähen ala halıp qalırzay bulıp qızıqhınıp, yotloğop, hoqlanıp qaray ul küzzär. Eyı, bıl min — bögöngö Nuriya.

Äsäyım dä üzgärze, atayım qaytmasqa tip il-yorttan kitkäs. Elek, yazmışı ikele-mikele bulğas, üzeneñ räüyeşen taba almay yonsoğan mikän, başın basıp yöröy yä kötmägändä yandıraylana la kitä ine. Häzer holqo hälmäklänep, käüzägä äzeräk yomrolanıp alğas, äsäyımde tanırlıq ta tügel: yözön asıltıp, yılmayıp qına yöröy. Yış qına elekke kürşebez Gölbikä apayğa bara, yä unıhı bezgä kilä, ikäüläp kis ultıralar, şäl bäyläyzär, serläşälär...

Qartäsäyımä ällä oqşamay äsäyımdäge üzgäreştär, artınan äytep qalğılay:

— Sögöldörgä töşörhälär, belerheñ äle! Ana, mesken bisälär, ayaqtarın saq höyräp yöröy. Uynaqlap qal, yaray...

Öläsäyım şımtayıp yöröysö oşo osor. Nimä bulğan? Min genä qıuanam äsäyımdeñ şulay därtle, helketä basıp yöröüyenä. Uynaqlap, imeş. Bılay za yäşelsälä tügel bez häzer – unda aparuq yıñel bulğan ikän. Bıltır yäy kirbes huqtıq, şul eştän dä auır tügelder äle sögöldörö. Äytkändäy, bezzä unı “ısvikla” tiyergä öyräneş itep aldılar, yänähe, urıssalap. Ä Tolparlınıñ bötä qatındarı la tiyerlek häzer ber quşamatta yöröy: "ısvikla bisäläre". Hıza buyı tigän ızanğasa huzılğan zur basıuğa ularzı irtänsäk ber maşina itep teyäp alıp kitälär,ä kis üzzäre, kem nisek, qaytalar. Qayhı berzären irzäre at menän barıp ala. Ällä, beräü zä yatıp ülmägän äle ul sögöldör basıuında. Uynaqlap yörömäyzär yöröüyen, qara eş bit. Äsäyım dä aq eştä tügel, huğıp qarahındar, ana, könönä 400—500 dana kirbeste!

Ällä niñä bezze alıp barıp quştılar şul kirbeskä? Bığasa öyränep bötör inek «ısvikla bisähe» bulıp. Bez tigänem – äsäyım menän min häm Rabiğa apay menän qızzarı, haman ber misäüzäbez. İsäüänlänep, kirbestä bezzän alda eşlägän apayzarğa könläşep torğanım häterzä – ällä şunıñ qohoro buldı bıl auır eşkä kilep qabıuıbız?

...Könöböz kisäge kirbestärze "domna"ğa taşıuzan başlana, maşina hıyırlıq olo meyıste İslametdin ağay şulay tip yörötä, başı halam menän yabılğan kirbes harayın “zavod” tip fästerä. Kirbestärze domna esenä satraşlap tezep tultırğansı, İslametdin ağay menän Käbir haray urtahındağı zur tüñäräk soqorğa hıu taşıy, balsıq, qom öyä. Şunan Käbir at menän şul öyömdö tapatırğa totona, atahı meyıskä ut yağa la attı üze yörötä başlay. Äzeräk tamaq yalğap alğansı, kirbeslek balsıq basılğan bula. İslametdin ağayzıñ attı tüñäräktän alıp sığıp kiteüyen dä kötöp tormay, bez, qarsığa şikelle, äzer balsıqqa taşlanabız. Kös yıtkänsä yomarlaqlap kütärep, äsäyım menän min harayzıñ – uñ yağına, Rabiğa apayzar — hul yağına, taşıybız balsıqtı. Kem küberäk eläkterä, kirbese lä artığıraq bula, timäk, eş haqı la mulıraq töşä. Kürhä ikän beräyhe bezzeñ nisek sämlänep yäbeşkände balsıqqa, nisek özä-yolqa, tüşkä teräp unı yügereşkände! Anau yın botağı İşbirzegä tiklem, baştan-ayaq masmanlap, balsıqtı kümästäy äüäläp üzzäreneñ yağına ırğıtıp tora. Rabiğa apay baştaraq äz-mäz taşıştıra la, ölkän qızı menän ozon eskämyägä qara-qarşı ultırıp, qalıpqa halıp huğa la başlay kirbeste. Ğärlegemdän (artta qalabız bit!) küzemdän yäştär atılıp sığa, ämmä ul belenmäyzer, sönki säs arahınan bit buylap küptän ere tir yıbırlap ağa. Tegelärzeñ yağında balsıq kübäyä, soqorzağıhı äzäyä, bına-bına bez “yıñeläbez”. Äsäyım tilber, köslö, min dä uğa bäräbärmen, tik barıber ular kümäk — İşbirzeläre menän biş keşe! Şul saq atın Qızılyar yatıuında tiz genä huğarıp ölgörä lä käyzerep Käbir kilep yıtä. Yügerep soqorğa töşä, umırıp-umırıp alıp, bezzeñ yaqqa balsıq taşıy başlay. Ahırza ber sama bulıp kitä ike yaqtağı öyöm dä. Balsıqtı soqorzan alıp bötkäs, äsäyım dä kirbes huğa başlay.

Käyzerem tiz genä kitmäy äle, şap-şop öyölgän balsıqtı qalıpqa halırlıq qına itep yomraytıp, äsäyım yanına kilterep yöröy. İ, dusqayım! Kükrägemdä ällä nindäy qaynar tulqın bäüyelä — min unı rähmät hiseler tip uylayım. Nisek rähmätle bulmasqa mömkin şunday dusqa?

Ä inde kirbes huğıuza äsäyımdeñ aldına beräü zä sığa almay. Rabiğa apay yıbıtqıraq ul. Uğa olo qızzarı yarzamlaşa, almaş-tilmäş qarşıhına ultırıp, baytaq eşläşälär. Ölkän sinıf uqıusılarına la sögöldör bülep birgändär ikän, apayzarı şunda kitkäs, Mäülizä İşbirze menän torop qala. Häzer ular menän yarışıu za qızıq tügel, yıtmähä, İşbirze yonsop, mıcıy başlay, qamasaulap qına yöröy. Äsäyım kön dä kämendä 400 kirbes huğa, min şunı kipterergä taşıp quyam. Dürt qat ütä kirbes quldan: balsıq köyö; sey kirbes köyö; unan — meyıskä yandırırğa taşıyhıñ; azaq meyıstän sığarıp öyöp quyahıñ. Ber ısvikla bisähe lä sızamas bıl eşkä?! Rabiğa apayzar za şul uq hözömtägä ölgäşä. Äsäyım kön dä kürşehenä qalğan balsığın huğıp bötörörgä yarzamlaşa, ä min Mäülizägä kirbestären yıllätergä tezep quyışam. Bahır ähirätkäyım, yäşkä minän zurıraq bulha la, bıuını şıyığıraq, ise kitep arıy. Uğa äle yın botağı tuğanın yılğağa töşöröp yıuındırırğa käräk, äsähe azaqqı kirbesen tüñkärä lä öyönä yügerä: irenä aşarğa äzerläyhe bar! Şunday saqta, ul irzärzeñ mäşäqätenän başqa ber fayzahı yuq, tip tä uylap alam. Äsäyım uylap qına tügel, äytep tä quya şulay tip. Rabiğa apay öndäşmäy, qul ğına heltäy...

Ğäcäp häldär zä bulğılanı kirbes harayında. Ber kön kilhäk, hurıqtırırğa tip quyılğan kirbestärzeñ ber nisäheneñ qabırğahına "N+K" tip soqop yazıp kitkändär. Mäülizä menän baş vatabız: kem qılğan bıl haslıqtı?

— Moğayın, Sabirzır, — ti Mäülizä.

— Nişläp ?

— Küze töşkänder. Tağı beräüzeñ…

Şaq qattım. Min yänä Mäülizänän hiñmayıraq bulıp sığam?

— Tağı kemdeñ?

— Üzeñ beläheñ!

— Äyt, ber auızıñdı asqas.

— K-nıñ! Belmämeş bulıp torası, Käyzeremdeñ, bäs. Unıñ eşeler äle bıl yazıu, bälki. Yä Sabirınıqılır, könläşep qılanğandır…

Uf, nindäy ğärlek! İke malayzıñ miñä küze töşkän. Yır yarılha, şunda töşöp kiterheñ oyatıñdan. Ä niñä? Nimähe oyat, mineñ küzem töşmägän dähä, ular isär bulğanğa min ğäyıpleme?

Barıber nizer buldı miñä şul vaqiğanan huñ. Kisenä, Käbir menän Sabir, tağı dürtäü – mineñ menän sorlauıq uynağan dus malayzar – hıu inergä, at yözzörörgä saqırğaynılar, baş tarttım. Nisek min şular menän eske küldäksän genä hıu inep, quşarlap at menep yörögänem oşoğasa? Yuq, häzer mäñge ular tirähendä hıu töşmäyım.

Mäülizä menän ikäüläp mıştım ğına ikense urında, yırek arahında, balsıqqa buyalğan tänebezze yıuıştıq ta höyläşmäy genä qaytıştıq. Ul nimä uylağandır, min älegä kitaptarzan ğına uqıp, keşenän işetep kenä belgän möhäbbät, höyöü, ğişıq totou tigän nämälär haqında uylanımsı. Älegä bit bılarzı Fariza yıñgäneñ «esenä kerep» kenä toyomlap qaranım hımaq. Ular ber-berehenän ni menän ayırıla, ällä ösöhö lä ber ük äyberme? Kitapqa ışanhañ, ber iş mäğänälä hımaq möhäbbäte lä, höyöüye lä, ğişqı la. Ä yaratıu tigäne? Yuq, ul ikenseräkter — min, mäsälän, tarı qoymağı yaratam. Äy zä, butaldım da...

Eyı,şul köndö, «N+K» könön äytäm, min tağı (inde nisänsegä?!) üzgärzem keüyek. Nisegeräk üzgärzem — anıq qına añlap yıtmäyım äle. Tege, «kiläsäk» tigän yuğarığa quldarım menän nıqlı totondomday, ih, küz halahı ine äzgä genä: nizär bar unda, ni kötä? Ä iñ qızığı: barmı unda tege ösäü — möhäbbät, höyöü häm ğişıq?

Aprel urtahı yıtkän şul, qar murtayğan, yaz yıle qıyıqtarza elenep torğan bozimsäktärze yalap kinänä. Kirbes huğa başlarğa la küp qalmağan. Tege tamğalı kirbestärze üzem genä belgän urınğa yäşerep quyğaynım, teüäl yatalar mikän?

Uf! Ütkän ğümer... Atayımdı isläp, kükrägemdä nimäler auırtıp aldı: bäğer mikän, ällä ul özöldö mikän? Tüzmänem, ös bit hat yazzım – yañı adresına, Sverdlovskiğa.

İñ täüzä Harıgüzzeñ häläk bulıuın häbär ittem: marttan birle şul teträneüzän arına almay ber bulam. Kese yıhanda sağımdan uq belgängäme, ifrat ta yaqın ine miñä Harıgüz...

Bürehuqqan olatay eten (auıl halqı unı haman da büre tip uylay) hiräk-hayaq sılbırınan ısqındıra ine. Bıyıl yaz Harıgüz otoro bäyhezlänep kitkän, ös kön, ös tön oyahına qaytmay, qarığıp yörögän. Ä auıldıñ başqa arlandarı uğa gelän teş qayrap, hağalap yörögän – büre yıse, büre qomarı hirpelgän barıber Harıgüzgä. Elegeräk ul bireşmägän, häzer ihä qartaya töşkän, ä tege arlandarğa qon qaytarırğa forsat sığa: mälen añdıp,öyörö menän taşlanğandar, häläk itkändär Bürehuqqan olatayzıñ yort haqsıhın, küñel yıuanısın! – Qartlığın kötöp yatıp, oyahında şıñşıp üler zat tügel şul, üze teläp yomolğandır alışqa,– tine olatay...

Şularzı bäyän ittem dä, öy esenän säläm künderep, ber urında "äsäyım ösön borsolma, ul häzer uynaqlap yöröy" tip quyzım. Şunı yazğas, üsem qanğanday his ittem: ese boşhon äle!

Küpme hağınham da, ğäfü itä almayım atayımdı. Şul toyğo küñelemdä taş hımaq qatılana bara. Hattarında ul miñä töşöndörörgä tırışa: auılda añlaşıp, tayanıp yäşärlek iş yuq, imeş, uğa, hönäre – zavod hönäre, fälän dä fäsmätän...

İş yuq mineñ atayıma auılda. Oşo haqta yazlıqmay uylanam. Yaz artınan yäy kilde, kirbes zavodı asıldı. Tege istälekle kirbestärze «domnağa» ırğıttım... Yäy böttö, altın köz ütte, inde — qara köz. Mäktäptä mine oktyabryattarğa vocatıy itep quyzılar. Mäşäqät küp, iñ yäşeren uyzarımdı töndä, ällä nindäy äse ärneügä tüzmäy uyanıp kitep uylap yatam. Tän ärneüye tügel bıl, yän ärneüyeler... İş yuq, tigän atayım?! Ul – uqımışlı la, bındağılar nazan, timäkseme? Bezzeñ Bürehuqqan olatayzan, ana, Öfö ğalimdarı kilep aqıl horap yöröy äle. Ösäühen: olatayzı, Käbirze häm Ilasındı kärteşkägä töşöröp alıp kittelär, börkötsölär haqında kitap sığasaq time. Här kemde lä kitapqa yazıp tormayzar! Ämin abıymı tağı nazan? Sulaq Mansur ağaymı? Yañıraq, qartäsäyımä känsälär yıyıştırışırğa barğanda, Mansur ağayzıñ küpte belgänenä, ütkerlegenä isem kitte.

Eş bötöügäräk barhaq, känsälär solanı tulı ir-at; tämäkene rähätlänep tartalar, tötön esendä üzzäre lä kürenmäy, tauıştarı ğına işetelä. Qartäsäyım, tauıştarınan tanıptır:

— Mansur enekäş, İslametdin qustı, İqsan, abau, kitegez, kütärmägä sığığız! Ähmäzin ağay, hiñä bıl tämäcniktär arahında nimäñ qalğan? Häyrulla qoza, tartmay ineñ dähä... — tip isemläp oroşop aldı. — Qaytışığız, öyögözgä hıu sıqqanmı ällä?

İr-at hüzhez genä kütärmägä küste, öy qayğıhı tügel ikän ularza, säyäsät tikşerälär. Mansur ağay äytä:

—Nikita Sergeyiviç, Amerikala sığış yahağanda, qatahı menän tribunağa kilterep huqqan da: "Ya vam pokacu Kuzkinu mat!" — tip qısqırğan. Tege kapitalistarzıñ küze mañlayına mengän, vät.

— Kuzkahı kem, et kösögömö, şunıñ inähen kürhätergä itäme ikän Hruşyiv amerikandarğa?

Şulaytıp höylänep aldılar. Şım ğına, Mansur ağayzıñ tauışın qaplamastan, unıhı tuqtamay surıta. Ä min solan izänendäge ere süptärze, tämäke töpsöktären hossqoğa heperep alıp yöröyöm, qızıqhınıp tıñlayım.

— Marşal Cukovqa bıl batşanan izem yuq, Stalin, yaray, üzeneñ yañılışın vaqıtında añlap, ğäskär başına quyğaynı unı. Cukov, eyı, üzen dä qızğanmanı, yoqo tösö kürmäy, front menän komandalıq itte, haldattı inde ul bötönläy ayamanı. Barlıq alıştarza la unıñ prikazı tik ber törlö buldı: sigenmäskä, huñğı haldatqa, huñğı patronğasa huğışırğa! Bezzekelär qırıldı ğına... Atakağa mäyıttär östönän yügerep barzıq.

— Ä min Mäskäü oboronahında huğıştım, — tip tauış birze Bürehuqqan babay.

– Äytäm dä şul, hin qatnaşqanğa nimes Mäskäügä kerä almağan ikän, — kemder, şırmıy İqsan şikelle, tozhoz ğına hüz qıstırzı. Beräü zä bığa iğtibar itmäne, ä Mansur ağay dauam itte:

– Cukov Stalinğa Mäskäüzän kitmäskä käñäş birgän – armiya, bötä halıq yulbaşsınıñ baş qalala ikänen belergä häm bıl alıştıñ häl itkes, izge alış ikänen bötä yöräge menän toyorğa teyış! Tik şul saqta ğına baştan-ayaq qorallanğan, yartı Yivropanı tezländergän faşistik Germaniyanı sigenderep bulasaq, tigän.

— Stalin buyhonğan, tigen, ä? Stalin üze!

— Ä Hruşyiv belä Cukovtıñ kem ikänen, şuğa yaqın yullatmay za üz tirähenä. Böyök Vatan huğışı geroyı, poçetlı härbi naçalnik — imeş, haqlı yalda, säyäsätkä qısıla almay. Ğämäldä hörgöndä inde Cukov...

– NKVD-nıñ bronepoyızı qarşı torğan doşmanğa, şuğa Mäskäüze qolata almağandar, tip işetkäynek frontta, döröstörmö?

– Dörös!– tip özöp kenä äytte şunda uçastkovıy Sämiğullin, ul da halıq yıyılğan urınğa kilep yıtä hala şulay.

– Öfölä Stalindıñ şinel keyıp basıp torğan qiäfättä häykäle bar ine, şunı alıp taşlatqan Hruşyiv.

– Käüzähen mavzoleyzan sığarğas, hi, Öföläge häykälde ni...

— Äy, yarar, bik töpkä töşöp kittek, äyzä, töndä uyanıp, şarqıldap kölöp yatırlıq ber läqäp höyläp qaytaram üzegezgä. — Bınıhı İqsan ağay tauışı. Min yartılaş qısıq işekkä yaqınıraq barıp bastım.

— Utızınsı yıldarza, ti, kolhoz yıyılışı bara ikän. Bezzeñ atayzar, Bürehuqqan ağayzar zamanı. Buldıñmı şul yıyılışta, ağay?

— Min urman qarauıllap yörönöm...

— Äy, äteü, belmäyheñder. Ul saqtağı räyıs Şäyähmät Keyıkbayiv otçet dokladı menän sığış yahay, ti. Partiya quyğan burıstar haqında höyläp, Stalinğa maqtau häm rähmät yauzırıp alğas, kolhozda yıllıq plan ütäleşenä küskän: “Yämäğät, bıyıl bez däülätkä yön tapşırıu planın arttırıp ütänek, ä bına kükäy yıyıu buyınsa artta qaldıq. Şunıñ säbäple, yämäğät, yäğni kükäyze yön basıp kiteü arqahında, yuğarıla bezzeñ bödzöttö qırqıp taşlanılar”. “Byudcet” tigände Şäyähmät ağay gelän şulay bozop äyter bulğan, şunı belep torhalar za, halıq dıu kilep kölä başlağan. Yıyılış urtahında yoqlap ultırğan ber irekäy uyanıp kitkän dä kürşehenän horağan:

– Ni bulğan, ä?

– Bödzöttö qırqalar, ti, plan ütämägängä.

Uyaulı-yoqolo, yañılışıraq añlağan irekäy hikerep torğan da hörän halğan:

— İnde häzer bezzeñ bözöktö genä qırqıp alırğa qaldımı bıl hökümätkä!

Känsälär solanı yımereläme tip toram, älege ağayzar hahıldarğa totondo: Mansur ağay hau qulı menän stenanı tuqmap-tuqmap kölä, Bürehuqqan olatay tayağın taqıldata, Häyrulla ağay şap ta şop boton saba.

—Haman toralar, imeş, donyaları teüäl bılarzıñ, — tip töpkö bülmänän, räyıs kabinetınan, qartäsäyım kilep sıqtı. — Barığız bar, qana, tuphalağı bozzo köräp tazartıp alam. — Ul möyöşkä höyäp quyılğan timer köräkkä totondo. Ağayzar taralıştı. Tışta qarañğı, öyzärzä ut alınğan — qışqa qaray kön bik qısqa şul. Ä tön ozon, tañ atmay talsıqtıra.

Qartäsäyım dä, beläm, küp töndären yoqohoz ütkärä (min haman unıñ menän yänäş tüşäktä äle). Qay töndä, tüzmäy, miñä belgertä uyau yatqanın:

— Nuriya, qoloqasım, hin nimä tip yoqoñdo osorop ızalanahıñ, tämle bula laha yoqo yäş saqta?

— Min yäş tügel, qartäsäy, qart, — tim. Üzem dä şuğa ışanıp quyam bäğze vaqıt. Qart bulmaham, atayım menän äsäyımä bulğan däğüälär mineñ küñelemde şulay ayqar ineme ni? Ana, Mäülizäneñ ber belgäne – "5"-legä uqıu, azaq institutqa ineü, qalağa barıu, morocnıy aşau. Tağı – kemdeñ küze kemgä töşöüyen tikşereü. Ä min säbäp ezläyım: niñä sitelep olaqtı ataqayım? Büreneñ bürehe urmanına qasa, etteñ ete oyahına qayta... Äsäyım dä inde, irenä eyärep kiter zä azaq ilap yıñer, kire alıp qaytır ine Tolparlığa. Qartäsäyım dä, şul aqılı, şul ihtıyarı bula torop, ulın üzensä bögä almanı. Ular za ğäyıple! Ana laha, Rabiğa apay Ämin abıyzı balağa kümep quyğan da ber qayza la yıbärmäy. Qırzan kilgän irzären oşonda tamırlandıra hatta yünle qatındar: mäsälän, Gulya-Gölsöm apay uçastkovıy bulıp Stärle qalahınan kilgän militsiya Sämiğullindı auıl irekäyı itkän dä quyğan. İnde yalovıy itektären yaltıratıp, furackahın qırın halıp, yartı urıssa, yartı tatarsa höyläşep yöröy ine baştaraq, tizär, häzer kür — ata başqort, urındağı halıqtıñ telen beleü bezzeñ eştä uñıştıñ yartıhı ul, tip añlatıp ta quyğan, bezzeñsä huqalap mataşıuıñdı yaramhaqlanıuğa bögörgäme, tip horağan beräügä.

Gölsöm apayğa ğaşiq bulğan ul, äytkän, ti, bit: "Çukın disäñ, çukınırmın, sineñ hakka, Gulyakayım", — tip. Keşe yırle yuqtı höylämäs inde. Şulaytıp, suqına yazıp, öylängän. İnde unıñ qatını halıq arahında quş isem menän yöröy: Gulya-Gölsöm. İke qızzarı bar, yäğni Sämiğullindıñ (unı auılda familiyahı menän yörötälär, militsiya bulğas ni) qoyroğo qatqan Tolparlıla. Äytkändäy, Gulya-Gölsömö uğa «ättägenähe» tip tatarsalap öndäşä, şul ber hüz menän arbay. Kileşkändär inde...

Bäs, mineñ atayım Bayazit Qaramırzindıñ balaları yuqmı ni? Äsäyım, bahır äsäkäyım, igezäktär tabıp ta qaranı?!. Yarar! Bıl hağış külenä küp sumğanım bar... Fekeremde kösläp ikense yusıqqa boram. "Çukın disäñ, çukınırmın" tigäne hikmät äle anau Sämiğullindıñ, militsiya başı menän. Bıl haqta la qartäsäyımdän totop horaşmaham, isemem Nuriya bulmay zaha?

— Qızıq, ivetä, qartäsäy, Sämiğullindı äytäm, kem unı suqındırırğa tora inde başqort auılında? — tip "äñgämägä şim halıp" (Bürehuqqan olatay hüze) yıbärzem.

— Aq batşa zamanında, Qazan hanlığın qolatqas, tatarzarzı kösläp suqındırğandar, şunan qalğan hüz...

— Aq batşağa bezzeñ olatayzar baş halğan. Suqınmas ösönmö?

— Kem höyläy şularzı, oşo balanıñ başın qaynatıp? Ähmäzin ağayzır, küp bulha. Hüze böttö qartäsäyzeñ. Qızıq toyoldo bıl tarih miñä. Ber tura kilterep, Ämin abıyzan da töpsöndöm.

— Tarihsı bulırğa uylaşahıñmı ällä, Nuriya? Bul, şunan da mauıqtırğıs fän yuq, tiyer inem – matematika bar. Ä bezzeñ ırıu başlıqtarı suqınıuzan da, eyı, qotqarğan halıqtı. Räsäygä quşılğas, kileşeü tözölgän, şuğa yaraşlı başqorttarğa üz dinendä torou, üz qağizälären totou häm yırgä asabalıq hoquğı birelgän. Ul haqta, uqığıñ kilhä, mineñ handıqta üzebezzeñ mäğrifätsebez Möhämätsälim Ömötbayivtıñ yazmaları, Tätegäs beyzeñ şäcärähe bar.

— Ä kem ul Tätegäs bey?

— Yurmatılar ırıuı başlığı. Aq batşağa 100 husar tirehe menän yahaq tülärgä kileşkän.

— Ä-ä, ulay ikän... Rähmät, abıy...

Hay tügel bıl kül, tarih külen äytäm, min äle uğa yarzan ğına (sumıu qayza?!) qarayım: tärän, sikhez! Imhındırğıs tärän...

7

Bezzeñ altınsı sinıf qızzarına bıl qıştı ällä nimä buldı ul? Utın öyölgän, hıulı bizrä, taqta hörtörgä sepräk-fälän elengän meyıs arahına öymäkläşälär zä şıbırlaşıp, qıtqıldaşıp ber bulalar. Ayırıusa kürşe Ayıusı qızzarı şulay itä. Minän bigeräk tä hüz yäşerälär. Mäülizä äytä, ular bezzän ölkäneräk, şuğalır, ti. Ayıusıla dürt yıllıq qına mäktäp, artaban bezgä altı-yıte saqrım yöröp uqırğa, şuğa ul auılda balaların higez-tuğız yäş tulmayınsa uqırğa töşörmäyzär ikän. Äteü tege qızıqayzarğa un dürtär yäşme? Min un ikemä genä kittem, Mäülizä un ösönä – ber sinıf alğa la hikerzek bit. Ayıusı qızzarına qızığıp qaray başlanım häzer. Beräühe, Äsmä isemlehe, bigeräk şuq, ütker telle. Uqıuı nasar, ä üze ziräk kenä kürenä. Biş yäşenän äsäyhez qalıp, atay tärbiähendä üskänen belgäs, uğa yarzam qulı huzğım kilde.

— Äsmä, min hine rus telenän şeflıqqa alam, ä Mäülizä matematikanan otqor, ägär telähäñ? – Şulay tinem, ber yayın tabıp. Sönki Ayıusı qızzarına yaqınayğım kilde. Bıltır ular, yathınıpmı, şım ğına ine, kür, bıyıl üzzären klastıñ hucahı itep toyalar. Bezzeñ qızzar bılar yanında tauıq ergähendäge sepey keüyek, ä malayzar haqında äytep tä tormayım: közgö ätästär şikelle muyındarın urmaytıp, törtöşöp yöröyzär şunda. Ber Käbir genä aralarında äzeräk küzgä elenä.

Şunda uq riza buldı Äsmä. İkehe lä käräk: rus tele lä, matematikahı la — Öfögä hatıusılıqqa uqırğa kergem kilä, yıtensenän huñ, ti. Buşqa öyrätmäsheñ, atayım soloq balı birer, unday bal Ayıusıla ğına, yözyäşär qarağay qıuışında, ber soloqtan utız kilo sığa, tip nığıtıp ta quyzı. Älüktän äzer hatıusı hımaq?

Duslaşıp aldıq. Mäülizä, ällä mine könläşep, Äsmäne öyräteşkehe kilmäne, öyzä buşamayım, tip hıltaulanı. Äy, yañı ähirätemde genä höyrärlek belem üzemdä lä bar, «2»-le toqsayı tügelmen. Atahınan röhsät alıp, aznahına ber kön bezzä quna qala başlanı Äsmä. Öyzägelär qarşı kilmäne, öy zur zaha. Kamil menän Kamila qayhı vaqıt qamasaulay, tap bez däres äzerläp ultırğanda käräk bulıp kitä ularğa hürät töşörörgä, minän qalğan Älifbanı asıp häref öyränergä. Yuramal qatı itep "uqıta" başlaybız za tegelärze, tiz ük yalqıp, yoqlarğa hıpırtalar.

Yıtenselä Äsmä matematikanan nıqlı «3»-kä, rus telenän «4»-kä uqıy bagşlanı. Ä Yañı yıl kisähendä ber märäkä buldı, qısqahı, yañı ähirätem üzeneñ şayanlığın tağı ber qat raslanı. Mäktäptä karnaval oyoştorzolar, bez ölkän sinıftar menän bergä kiskehen kildek bayramğa. Ayıusılarzı at yıgep, sanağa teyäp kiltergändär. Aldan kürmänek karnaval kostyumdarıbızzı, törlöböz törlö möyöş-häyıştä keyınep, matur itep bizälgän, yım-yım itep torğan şırşı tirähenä yıyıldıq. Tölkö lä bar, besäy zä, Buratino, moryak — nindäy genä kostyum uylap tapmağandar. Min indianka bulıp keyındem. Zölhizä öläsäyımdeñ häyırlegenän 4-5 metrlıq tauarın inälep horap aldım da, şunı küldäk tışınan urap, oson Şärifä apayım büläk itkän broşka menän qazap quyzım. İ, äldä şul apaqayım bar, auılğa qaytqılap tora, qaytqan hayın beräy matur äyber alıp kilä. Säsemde ikenän ürep arqama haldım, ike qaş arahına buyau hörttöm dä, eş tä böttö: min — qoyop quyğan hind qızı. Şunda baştan-ayaq tetelgän yükägä uranğan beräü auırtqansı belägemde semtep qastı. Yügerep barıp totqaynım, üzen dä borop semetäyım tip, tege "Seü!" tip ım birze. "Kem hin?" — tim. "Bisura", — ti. Isın, äy, huyğan da qaplağan bisura. Häyır, unı, bisuranı, kem kürgän? Küzenä qaraham, bäs, Äsmä bit! Unıñ ğına küzzäre şulay ut bulıp yana ala. Barmağımdı irenemä teyzerep aldım, yänähe, — läm-mim. Mäzäk kürep, gel älege bisura tirähendä öyöröldöm. Bına ber saq matematika uqıtıusıhı Säkinä apa kilä yata, tup-tura bisurağa taban.

— Qızıqay, karnavaldan huñ yükäñde miñä birerheñ äle, beräy yıuğıslıq, — tine apa. İşetep toram. Şul mälde tege yalbır yükälär arahınan bisuranıñ qulı kilep sıqtı.

— Şiş! — tine bisura häm kürhätte lä «şiş»tı. Säkinä apay tekälep qarap torzo la usal itep barmaq yananı:

— Bına min hiñä quyırmın äle matematikanan yaqşı otmetka. İnstitut häzer hiñä – "şiş!" Qurqır, tihäm, bisura la bireşmäne:

— Nimägä miñä ul institut, ber yıuğıslıq yükä horanıp yörörgäme? – tine yuramal qarlıqqan tauış menän. Äsmä ähirätem genä şulay qıyıu bula ala! Ğorurlandım. Üzem, qurqıştan, tiz genä qulınan yıtäkläp, keşe arahına alıp barıp inderä haldım bisuranı. Apa la qıua töşmäne, azaq belerem äle kem ikänen, tigänder.

— Tanınımı ikän? — Äsmä barıber şörlägän äzeräk. — Hatıusılıqqa matematikanan imtihan bar, tik apa «2»-le sığarha?

— Tanımağan ul hine, äteü isemeñ menän äytep ärlär ine.

— "Qızıqay" tine bit.

— Yükä arahınan säseñdeñ tasmahı kürenä lähä... Şunan Äsmä ber qarañğı klasqa kerep, bisuralığınan qotolop sıqtı. Estän yäyge küldäk keygäyne, aqqa zäñgär säskä töşkän. Aptırap tormanı, tasmahın hütep säsen tağattı la, kesähenän qızıl kosınka sığarıp, başına bäyläne:

– Udarnitsa Naza! — tine lä, "Naza, Naza, Naza uñğan qız bala..." tip köyläp, mine bayram şauı harqılğan yaqqa äyzäne...

Hizäm, Mäülizä ähirätem mine Äsmänän ısınlap könläşä. İsärkäy, tıua-tıuğanıbız birle ber uramda uynap, Ämin abıyzıñ "bäreyı qupqanda" ikäüläp qurqıp, küp nämälärze urtaq kiserep, unı taşlap quyamdır şul? Atayım qırğa sığıp kitep, buzlap ultırğanımda, başqa beräü tügel, Mäülizä äytte bit äle miñä: "İlama, Nuriya, min hiñä atayımdı birep toram", — tip. Ularğa barham, qolağıma şıbırlay hala torğaynı: "Atayım — hiñä, uynap tuyğas, qaldırıp kiterheñ". Älbittä, Ämin abıy menän uynamayım, ä Mäülizä menän. Ularzıñ östäldäre zur ine, şunda tezelep ultırıp aşayzar, däres äzerläyzär. Kümäkläp. Küñelle. Ä bez Mäülizä menän şul östäl astında yomaq äyteşäbez, tuzğa yazmağan äkiättär uylap sığarabız: imeş, ber babay töngä qalıp urmandan qaytıp kilhä, qarşıhına sästären yalbırlatıp albastı kilep sıqqan... Abau! İmeş, ber bisä eñerzä yılğala ker sayqap torha, basmağa şüräle kilep ultırğan da ozon yöntäs barmaqtarın yälpeldätep saqırğan: «Kil äle, qızıy, qıtıqlaşayıq»,– tip... Abau! Qızıq ta,qurqınıs ta – nıq şörläy başlahaq, izängä töşöröp tiyerlek östälgä yabılğan kleenkanıñ sitenän küz halabız: ikebezgä beräü bulha la atay bar, ana, yotloğop gäzit uqıp ultıra. İşbirzeläre tıuğas, östäl astına, bötä öygä şul malay huca buldı...

Üzensä, Mäülizä mine Ayıusı qızzarınan bizzerergä tırışa, tegelärzeñ alama ğäzättärenä küzemde asa. Ularınıñ tänäfes hayın meyıs artında şış-bış kileşep torğanın küräm. Mäülizä barıp tıñlap ta kilgeläy. Ber şulay, añdıp torğan yırenän, küze dürt bulıp kilep ultırzı partağa: "Qızıy, tegelärzeñ aylığı başlanğan!” — ti.

Mineñ dä küz dürt buldı. Bezgä, qızzarğa, "Yort eştäre" tigän därestä Räliä apabız añlatqaynı ul turala. "Menstruatsiya başlanıu — qızzarzıñ ölgöröp yıteüye bilgehe, — tigäyne. – Ul ayına ber tapqır bula, şuğa yabay teldä "aylıq" tip tä yörötälär”. "Ölgöröp yıteü" turahında apanan yıntekläberäk horağı kilä ine, oyaldıq...

— Bäs, äteü ular keyäügä barha la bulamı? — Mäülizänän horayım — ul qayzan belhen inde? Ä yuq, belä ikän. Apayzarı bar zaha.

— Eyı, — ti, — hatta bala taba alalar.

— Kit!

— Hineñ aylığıñ yuqmı äle?

— Yuqsı!

Şul höyläşeü ikebezze otoro nıq yaqınayttı. Ber iş yıteşhezlegebez barsı: ana, başqalar "ölgöröp yıtkän", ä bez haman — bala-sağa, harı tomşoq...

Tege «şiş» haqında la şipkerttem Mäülizägä ber yulı. Äsmä häzer imtihandan qurqa, tinem, matematikanan «2»-le quyır Säkinä apa,tip.

– Qurqmahın, bıyıl yıtenselärgä sığarılış imtihanı bulmay,– tip tağı küzemde dürt itte Mäülizä, – higezensenän huñ biräsäktär tanıqlıqtı. Ä uñarsı Äsmäne kämendä «4»legä tartırbız, otqor bit ul.Tik hin uğa äüräp, mine onotma...

İ, ähirätemde, kiñ küñelle qayhılay! Könläy mine könläüyen, ämmä Äsmäne taşlay almayım. Qışqı kanikuldan huñ tağı ber häl buldı, şunan birle min Äsmäneñ dä ısın dus ikänenä tamam inandım. Ayıusı qızzarı la unı minän qızğanıp yörögän ällä? Yuqha, anau haslıqtı qılırzar ineme ni?

Ber köndö täüge däres, ni säbäptänder, bulmanı. Malayzar uynarğa sıqtı. Ä bez, qızzar, klasta ultırabız. Dörösöräge, auıldıqılarzan min genä qalğanmın, bütändäre öyzärenä taralışqan, ikense däreskä kilep yıtä alalarmı, yuqmı — unı uylamayzar. Şunda Ayıusı qızzarınıñ berehe mine meyıs arahına saqırzı. Barzım, älbittä. Här kem dä ayaq basa almay ul serle möyöşkä, eyı, ular unda saqta.

— Nuriya, nişläp üzeñde qaramayhıñ, — tip başlanı berehe.

— Qaşıñ sabata keüyek bit, yämhez, — tip östäne ikensehe. — Äyzä, qıyğaslatayıq şul ğibrät qaşıñdı, yörömä qara morda bulıp. İsemde yıyıp ölgörmänem: üpkälärgäme bılarğa, rähmät äytergäme — mine möyöşkä qısırıqlap, quldarımdan totop, bäläkäs kenä yıltır ber timer qısqıs menän qaşımdı yolqorğa totondolar, ällä ikäüläşep, ällä ösäüläşep, küzgä uttar kürende, äse itep qısqırıp yıbärzem. Yaray, şul minutta Äsmä kilep kerze, uramda bulıp qalğan ikän. Tauıştı işetep, tege qızıqayzarzı arma-torma törtköläp, mine ayırıp aldı.

— Qara morda, tinelär...– Ähirätemä oşaqlayım tegelärze.

— Familiyañ Qaramırzina bulğas, — tip yupaytlay bıl mine.

— Mordanıñ nimä ikänen genä beläm! Qarasman bulğanğa üsekläyzär. Ä miñä häzer nıqlap şul quşamattı taqhalar?!

— Taqtırırmın min ularğa, üzzärenä unarzı yäbeşterep quyırmın!

Işanam Äsmägä, şulay iter zä. Mäktäptän qaytışlay Mäülizägä lä höylänem bıl vaqiğanı. Ul öyönä qaytmağan, İşbirzeneñ klası tirähendä, işekte qısıp qaraştırıp yörögän, şayarmay mikän därestä ul yın botağı, tip. Bıyıl berenselä uqıp yörögän bula unıhı...

— Min bulham yanıñda, ayıusılar ulay şaşa almas ine, — tigän buldı Mäülizä ihlas itep.

— Eyı şul. — Min dä ihlas .

— Ä hin familiyañdı üzgärt! — Mäülizä şulay yış ğäcäpkä qaldıra, unıñ hüzzäre kötölmägänsä bula, mineñ başqa la inmägänsä. Atahı Ämin abıy belep äytäler, matematiktar yahay donyalağı bötä asıştı, tip. Mäülizä şul fändän beräüze lä aldına sığarmay bit.

— Öyöñ tulı familiya, — tip dauam itte ähirätem, — tot ta şularzıñ beräyhenä almaştır.

— Öyöm tulı?.. Qaramırzin — atayımdıqı, qartäsäyımdeke lä şulay. Zölhizä öläsäyım Näzerğolova. Tuqta, ul – täüge babayınan qalğan familiya, ä quraysı olatayım Aqsurin bulğan. Eyı, äsäyımdeñ qız familiyahı laha – matur, ivetä?

Yaylap bıl höyläşeüze onottoq, mäktäp balahınıñ qulınan kilmäse bildäle lä familiya almaştırıuzıñ. Ayıusı qızzarı la onotto "qara morda"nı.

Ä ozaqlamay miñä Äsmäneñ izgelegen qaytarırğa mömkinlek tıuzı. Üzenä ük tügel, bütängä. Qartäsäyım äytä, izgelekte unı şulaytıp ta qaytarıp bula, ti.

İkense sinıf uqıtıusıhı mine, oktyabryattarınıñ vocatıyı bulğas, ber däreskä balalarğa küz-qolaq bulırğa qaldırıp torzo, üzen agitpunktqa saqırğandar, "Molniya" sığarırğa – stena gäzite, unda kolhoz yalqauzarın tänqitläp yazalar. Balalar, mine belgäs, aptıramanı, tauış-tınhız ğına parta arahına ultırıştılar.

— Nimä birelgäyne öygä eş itep?

— Äkiät uqırğa. Horoqay turahında.

— Yä, kem höyläy?

Zölfär isemle malay qul kütärze. Taqta yanına saqırzım, üzem, ısın uqıtıusı hımaq, östäl artında ultıram. Malay mineñ yanğa sığıp basıp, höyläy başlanı. Urmanda azaşıp, qırağay yänlektärzeñ qoton alğan besäy haqındağı äkiät. Zölfärzeñ tasuiri itep, kileşterep höyläüye tañ qaldırzı mine.

— Horoqay, estän qaltıranha la, urmandağı yırtqıs hayuandarzı qurqıtırlıq qalın tauış menän mıraulanı: "Mırr-ram, mırr-ram, bötägezze lä qırr-ram!" — Zölfär şulay tip kösänep äytte lä şımıp qaldı.

Qolağıma nimäler söbörlägäne işetelde. Kösängän ıñğayğa malay bes itep yıbärgän dä şuğa qurqıp şımtayıp tora ikän. Klass belmäy zä qaldı tege eşte, min yaman tauış menän qabatlarğa kereştem: "Mıram-mıram..." Üzem balanıñ salbarına qarayım — yıüyeşlänmägän, bot buylap säptergänder.

— Dauam it, Zölfär, maladis, — tigäs, malay ni, därtlänep, artaban höylärgä kereşte. Yäğni min dä beräüze auır häldän yolop qaldım. Şul uyzan bına ällä nisämä kön küñelem iräyıp yöröy.

Häüyetemsä bara şulay tormoş. Köndöz – mäktäp, kisen – känsälär. Şul känsälär tuphahında gäpläşkän ağay-babayzarzı tıñlarğa uğata äüäslänep aldım. Eşemde eşläp yöröyöm, qolağıma häbärze elep yöröyöm. Öyzä gelän qatın-qız bulğas, Kamildı isäplämägändä, miñä ifrat mauıqtırğıs ir-attıñ häbäre. Bötönläy ikense nämälär haqında hüz yörötä ular, qatındar hımaq hıualğan hıyır, yıuılmağan ker, östö kilmägän ikmäk, imsäk taşlağan bala häm başqa yöz işetkän hüzze tılqımayzar. Huñğı arala ağayzarzıñ qorğan äñgämäläre gelän kukuruz, käzä tirähendä äylänä.

— Totoş SSSR-zı kukuruz menän kümä bit bıl Nikita Sergeyiviç, ä? Qayza üsä, qayza üsmäy zähä inde ul?

— Bezzeñ yaqtı kümä almas, ana, şäkär sögöldörö kiñäyä. Kürşelär, Qırmısqalı rayondarı, danlandı bit ısviklaları menän. Banat Batırovaların totoş il belä.

— Min unı kürep beläm, Ütägändän bit äsäyımdeñ näsele. Şul auıldıñ Säyıtğäle tigän keşehendä irzä ul Banat. — Bını tübän os Zakir ağay äytte, tauışı unıqı. Şunda, ällä qayza, tuğandarı bar ikän, ä?

— 1948-zä, şikelle, Lenin ordenı birzelär Banat Batırovağa, yañılışmaham? — Bürehuqqan olatay za, mömkinlektän fayzalanıp, üzeneñ häterle ikänlegenä basım yahap qala.

Şunan käzälärgä töşöp kitälär. Hıyır malın qısqartırğa quşqanı ösön Hruşyivtıñ tetmähen tetep halalar.

— Käzä lä buldımı mal! — tip bahır käzäne, hötön hauıp esep, mamığın tarap alıp izgelek küreüzären onotop, bötöröp taşlayzar. Nimä genä höylämähendär, här osraşıuza "huğış" tigän hüz qalqıp sıqmay qalmay. Bıl ağayzarzıñ tormoşo, güyä, ike osorğa bülengän: huğışqa tiklem häm huğıştan huñ. Min ul ike osorzo ike yar, aryaq häm biryaq itep küzallayım, ä urtala, qaynap torğan ut, qan, küz yäşe urğılıp aqqan tarafta, — huğış üze. Moğayın, tamuq şundayıraq bulalır? Üzem kürmägän huğıştı uylamay, päyzäläp qaramay buldıra almayım, sönki min belgän keşelärzeñ kübehe unı kön dä isenä töşörä. Zölhizä öläsäyımdeñ ulandarın, quraysı olatayımdı yotqan ul tamuq. Äsäyımde yaratqan Barıy ağayzı häläk itkän, kürşe Ğäzilä inäyze hıyalıylandırğan. Mansur ağayzıñ qulın özöp alıp qalğan… Klub yanındağı obeliskığa huğışta başın halğandarzıñ isemlege yazılğan, uqıp osona sığıp yıtmäslek. Ber Mäületqolovtar ğına undan aşıu, buğay. Näzerğolovtar — bişäü, ikäühe mineñ babayımdar: Rähmätulla menän Zäynulla. Eyı, bötä ildeñ, bar halıqtıñ yazmışın ikegä ayırıp ağa ul qanlı yılğa. Kitaptı ashañ — front şiğırzarı, radionı yıbärhäñ — front yırzarı, ağayzarzı tıñlahañ — front hätiräläre. Bez — huğıştan huñ tıuğan balalar, ul dähşätle osorzo kürgändäy itep kiseräbez. Sönki kese yıhanda sağıbızza uq şul tiñhez yuğaltıuzar haqında işetep, yöräk qanıbızzı huğarzıq, şul mäñge basılmas ärneüzär küzzärenä, hüzzärenä heñeşkän keşelär arahında üstek. Kamil menän Kamilağa, bälki, bıl şauqım qağılmas?

Böyök Yıñeüzeñ 15 yıllığın bayram itäsäkbez. Tolparlı ğına tügel, barlıq Sovettar Soyuzı, sovet haldattarı faşistarzan azat itkän Yivropa ildäre tantanağa äzerlänä. Yıtep tä kilä ul kön – 9 may.Tışta yaz hököm hörä, aprel yıldäre örä. Qoyaş bötä yılıhın, yaqtıhın, sämen qıştı hındırıuğa yıkkän,qaynar nurzarın yırgä költäläp qoya ğına. Qar büskärä, küzgä kürenep yoqara, yımşey bara. Kisä başqort tele uqıtıusıhı huğış temahına inşa yazırğa quştı. Konkurs bula, tine, uylarğa ber azna vaqıt birze. Nimä yazırğa ikän, nisek? Ällä babayımdarzı yazayımmı? Däftär tultırıp tezer hüzem bar hımaq...

Käñäşläşergä tip Bürehuqqan olatayğa kittem. Min unı ihlastan qan olatayımday küräm. Gel qatındar yäşägän bezzeñ öyzöñ iñ toğro yarzamsıhı laha. "Olatay nindäy bula?" tigän temağa inşa quşhalar, min tik unıñ haqında yazır inem. Ä atay haqında quşhalar? Moğayın, Sämiğullin isemä töşör ine iñ berense. Unıñ ike qızına küzem qıza mineñ... Atayzarı sıyırsıq oyahı eşläp birä, buran sıqha, uqıuzan qarşı barıp ala, mäktäp alıs bezzeñ, auıldıñ arğı osonda. Ber tıqrıq aşa ğına yäşägäs, min dä Sämiğullindıñ şinel salğıyına tağılıp qaytam, ä ul ber qızın, minän ike sinıf alda uqığanın, yıtäkläy, bäläkäserägen kütärep ala. Mine atayım tik ber genä tapqır kütärze, armiyanan qaytqas... Şuğa kürä unıñ haqında inşağa yazır hüzem dä yuq. Ä örlök-atay menän höyläşeüyemde, unı hağınıp hığılıp ilauzarımdı yazham, diuana bulğan, tiyerzär...

Bürehuqqan olatay öyzä küzlek keyıp gäzit uqıp ultıra ine. Mäktäptä uqıu eläkmägän uğa, üz aldına öyrängän.

— Darı yıskäp qaramağan keşe yazğan bını! — tip gäzitte helkep-helkep aldı ul, mine kürgäs. — Nuriya, mä, qısqırıp uqı äle, küzem ällä yañılış kürä?

Uqıp sıqtım. Mäqälälä fronttağı ber häl yazılğan. Küz asqıhız qışqı buranda, ber törköm sovet haldattarı blindacda butqa aşap ultırğanda, nemets haldatı azaşıp kilep kerä. Komandir bını aşatırğa häm ştabqa alıp barıp tapşırırğa boyora. Bezzeñ ber haldat "tel"de ştabqa alıp kitä. Yulda, prikazdı bozop, tege nemetstı ata la ülterä. Blindacğa qaytqas, nemets qasıp kitergä itte, şuğa attım, tip añlata. Komandirına dörösön höyläy, ular ikehe ber töbäktän, yaqın dustar ikän. Ä komandir prikazdı bozğan ösön dusın qulğa ala häm ştabqa ozattıra, tik nemetstı ültergän haldatqa ällä ni qatı yaza birmäyzär. Yaqtaştar huğıştan ikehe lä isän qayta, ämmä şul hälde onotmayzar, ber-berehe menän qatışmayzar.

— Niñä, olatay, şıma ğına yazılğan daha, — tigän buldım.

— Şıma, bik tä şıma! Ämmä unıhı nisşut, lyuboy düräk (olatayzıñ, yäne köyhä, ike-ös urıs hüzen tuqtauhız quşıp höyläy torğan ğäzäte bar) yaza häzer huğış turahında. Uyzırma yazıuzarı nervığa teyä, başqahı nisşut, vät täk. Hin yäş bala, huğış töşöñä lä inmägän, barıber, aqılıñ bulha, ışanmas ineñ mınau gäzittägenä. Ällä ışandıñmı?

— Ällä...

— Hin bına küz aldıña kilter. Haldat ikänheñ, ti. Qulıñda avtomat. İleñä basıp kergän faşist, donyalağı iñ has doşmanıñ, qapıl qarşıña kilep basa. Nişlär ineñ? Tiz yauap bir!

— Atıp yığır inem!

— Ä niñä uğa butqa aşatmayhıñ?

— Ul bit qunaq tügel, doşman. Mineñ ike babayımdı ültergän.

— Tege komandir urınında nişlär ineñ?

— Ä, bälki, ul "tel" qimmätle bulğandır, olatay, beräy nemets generalı?

— General buranda ber üze yörömäy, ul yılıla, ohran menän, sigärit tartıp, şnaps tigän araqı yotop ultıra. Bıl bahır yabay nimes haldatı bulğan inde. Yäl, eyı, ul da äzäm balahı, ämmä huğıştıñ üz qanunı: yä hin doşmandı ülteräheñ, yä ul — hine. Isın dörösöndä ihä blindacğa kilep ingän ul nimeskä ber ıñğay un haldat atıp yıbärer ine. Unday mäldä tizlek häl itä, bezzeñ starşina äytä torğaynı «reaktsiya» tip. Azaq, atqas, uylap ta quyırzar ine, bını "tel" itergä lä bulğan... Ämmä täüge reaktsiya: doşmandı yuq itergä! Vät.

— Bürehuqqan olatay, hin üzeñ Mäskäüze haqlap qalğanhıñ nemetstan, höylä äle şul turala?

— Qayzan beldeñ unı, Nuriya?

— Känsälär yıyıştırğanda işettem, üzeñ äytteñ dä...

— Mäskäüzeñ üzendä ük bulmanıq, ä unı haqlauıbız haq. Kaluga ölkäheneñ Çernışeno tigän auılı ergähendä huğıştıq. Unan — tup-tura Mäskäügä yul yata, doşmandı ütkärhäñ, baş qala qolanı, tigän hüz. Ütkärmänek! Bezzeñ härbi çastıñ haldattarı totoşlay tiyerlek häläk buldı. Okopta, avtomat totqan kileş, huñğı minutınasa atışıp, qan qatış tupraqqa kümelep yırlände ular... Donyanıñ astı öskä äylände unda: ike yaqlap ta tuptar atıla, pulyalar hızğıra — mäşhär, balaqay. Mäskäü oboronahı bit. Täbiğät üze lä yarzam itte bezgä,tıuğan yır azatlığı ösön huğışıusılarğa: dekabr halqındarı äz nemetstı tuñdırıp ültermäne... Ä bez qıştan qurqmaybız,sınıqqanbız. Ber haldatıbız za ber azım da artqa sigenmäne. Artta — Mäskäü, unda, Genştabta, — Stalin üze!

Olatayzı nıq tulqınlanıp tıñlanım. Azaq avtomat totqan köyö ayağürä ülgän, okopta qanlı tupraqqa kümelgän sovet halattarı küz aldımdan kitmäy yözätte. "Mäskäüze haqlausılar" tip inşa yazğas qına, küñelemdäge teträneüzär däftär bitenä töşkäs kenä tınıslandım. Töp geroyım, älbittä, Ähmäzin Kösäpqolov olatay ine.

İnşama "5"-le aldım. Därestä maqtalğas, Ayıusı qızzarınıñ berehe: "Uylap sığarırğa Nuriyanı quş", — tip hüz osorzo. Hikerep torzom da:

—Huğış ul hiñä meyıs arahında qıtıqlaşıp torou tügel! — tinem tegeñä. — Unda mineñ Abdrahman olatayım, babayzarım yatıp qalğan! Tege qızıqay şım buldı, başın hatta parta astına tıqtı, oyalışınan.

İnşam turahında höyönsö alırğa tip barham, Köläkäs Säğürä äbey boşonop ultıra. "Babayıñ lapasta, Ilasın menän huşlaşa", — ti. Atılıp tışqa sıqtım. İşegen ipläp kenä asıp, lapasqa indem. Olatay ber tümärgä ultırğan, ikense tümärzä Ilasın tora, qanattarın qauşırıp. Ber-berehenä qaraşqandar za, güyä, donyaların onotqandar. Miñä iğtibar iteüse lä yuq. Ilasındıñ qaşı helkengändäy buldımı?

— Hizä qıyğır qoş, hizä, — tine olatay. – Azatlıqtı kem kösämäy?! Ana, büreneñ bürehe – äzer tamaq, yılı oya ine — taşlap, urmanına qastı. İrekkä! Harıgüz bäygä ultırzı... Kem nimägä öyrängän şul... Ä börköttöñ könö — hauala, beyıktä! Barıber nıq eyäläşkän, yälläy min qarttı...

Qulımdan yıtäkläp tışqa alıp sıqtı la olatay, auır körhönöp, miñä ser siste:

— Ilasındı irekkä osoram.

— Ä Käbir? — tip äytkänemde belmäy zä qaldım.

— Nuriya, hin beläheñme dusıñdıñ räsem töşörgänen (hüzze sitkä borzo)? — Hay, mahir ul. Rässam bulırğa hıyal itä ikän. Bulır, tamsı la şiklänmäyım.

— Beläm. Klastıñ stena gäziten ikäüläp sığarabız: min törtmä şiğırzar yazam, ul hürät töşörä. Bayram şiğırı la yazam, käräkhä.

— Hı, stengäzit... Hin unıñ başqa hürättären kürgäneñ barmı? Äyzä äle, berehen kürhätäm, miñä büläk itte. Handıqqa halıp quyzım. Hürätte kürep, telhez qaldım. Yılğa yarında at östöndä aq säsle möhabät qart ultıra, yaurınında — börköt. Ya rabbi! Bıl bit – Bürehuqqan olatay, ä yaurınında — Ilasın. Tımıq qına ağıp yatqan yılğanıñ üzäne kükşel-yäşel kürän menän qaplanğan — üzebezzeñ Küränle! Ana, Änkälär oso, Häyrulla ağayzar yorto şäylänä belener-belenmäs kenä. Arıraq — igen basıuı, yäy mäleler, arıştar zäñgärhıuıraq töstä, bik beyık tä üsmägändär, ular arahında torğan qızıqayzıñ tubığınan ğına älegä. Ä kem ul qara säsle, sandır buylı qız? Alhıu küldägeneñ itägen yıl yılberlätkän... Ällä min ul? Min şul!

— Alhıu küldägem yuqsı? — Ahırza telgä kildem. Bürehuqqan olatay kinänep yılmayıp tora, bayağı hağışlı qiäfäte yuqqa sıqqan.

— Timäk, ul, hiñä şul tös kileşä, tip uylay. Rässam üze belä nindäy buyau haylarğa. İğtibar it äle, min başıma nimä keygänem?

— Salauat batırzıqı keüyek yäşel qamsat bürek.

— Ä barmı mineñ unday büregem? Yuq. Sal sästäremde ozon itep töşörgän, min säste şul hätlemgä yıtkerämme, känişne, yuq. Ilasındıñ torqahı, kür, altın menän uqalanğan! Min mengän attı kür — tolpar bit, qanatı ğına yuq. Min dä, hineñ keüyek, aptırap horağaynım: niñä ulay qupşılap yahağan bezze?

— Min hine, olatay, Börkötsö qart itep töşörzöm, ä sal säseñde ozon ittem, aqhaqalğa kileşä — aq aqıl, saf küñel häm ozon ğümer bildähe, ti. Ä hineñ obrazıñda — ısın başqort azamatı, ti. Bına bit yıget nisek feker yörötä, auılda äräm bulıp yatıp qalırğa teyış tügel ul. Min qartayzım, ä Käbir, Ilasınğa aldanıp, Hozay birgän hälätenän yä baş tartır, şunı la uylanım äle. Osoram Ilasındı. Kilerhegez Käbir menän, ösäüläp osororboz. Qunaqlar Aqbeyıkkä, telämähä, yäm tapmaha, Uqtauğa osor. Ural daha, qayza qarama — börköt oya qoror qayalar.

— Olatay, Käbir, timäk, hürättären yartılaş uylap sığarıp töşörä, üzensä küzallap? — Bıl horauzı bireüyem osraqlı tügel, unıñ "töbö" bar ine.— Ä ul, rässam yıget, hıyalıy tügelme?

— Hıyalıy tügel, ä hıyallı — şulay dörös bulır.

Uf, rähät bulıp kitte. Esemdän genä törlö tasuir töynäp, yırle yuqtan bäyän yahap yöröüyem dä, uylağanımdı kino keüyek küreüyem dä diuana-hıyalıylıq tügel, ulayha, ä hıyal yörötöü ikän. Fariza yıñgäm äytmeşläy, hisle asılımdır?

8

Bürehuqqan olatayzan küñelem bolarıp qayttım. Ilasın osop kiter... Ä min Käbirgä Börkötsö isemen haqlap tora inem. Rässam ikän dä ul. Hıyallı! Bına ışan ul malayzarğa, dus bulıp yöröy, ismaham, beräy hüräten kürhäthäse? Yäşergän. Bürehuqqan olatay unı "yıget" tip yıbärze tügelme? Hönäre bulğas ni, yıget inde. Min genä yöröyöm, imeş, bala hisabında, hönärhez! Bılay bulğas, sığır mikän minän şäp qatın?

Başım tağı tubal buldı. Ämmä közgönän barıp qaramanım. Uy kübäygändän genä baştıñ däümäle zuraymağanın beläm dähä. Meyıneñ yıyırsaları arta, ti. Läkin meyı közgönän kürenmäy...

İrtägähenä Käbir yağına borolop ta qaramanım. Ällä hizze – mäktäptän miñä tağılıp qayttı. Auıldıñ tarihın höyläyım, tip yuhalana.

— Üzem beläm, öyzä ike tarihsı qarsığım bar, — tip kenä quyzım.

— Ä elekke iseme nindäy bulğan auıldıñ?– Käbir üzzäreneñ boroloşonda şulay tip höränläp qaldı.

— Hin belgände min kipterep elgän! — Yahillaşıp, toqoyzom üzebezzeñ yaqqa.

Öygä ineü menän qartäsäyımdän horay başlanım:

— Bezzeñ auıldıñ boronğo atamahı nindäy bulğan? Yañıhın kem quşqan? Qasan?

— Tuqta, tın al täüzä, yügerzeñme ällä, yörägeñ döp-döp kilä. – Qartäsäyım ber qulın tüşemä quyzı, ikensehe menän başımdan hıypanı.

— İ, qartäsäy, äldä hin bar mine irkälärgä, — tinem dä saq ilap yıbärmänem. — Öläsäyım bala hökömöndä, üzen yıuatırğa käräk, äsäyımdeñ vaqıtı yuq, igezäktär bäläkäs... Yä, yaray za...İkäüme ni bezzeñ auıldıñ iseme?

— Sovet vlasına tiklemge atamahı Mullaqay ine. Zamanında ike mäsete, mäzräsähe, ataqlı mullahı bulğan auılıbızzıñ. Yäş kenä köyö ul mullanı bında Boharanan yıbärgändär, islam dinen nığıtırğa. Oşonda yäşäp, qartayıp donya quyğan. Ğailä qormağan, näsele qalmağan, qızğanısqa qarşı. Bik tä zıyalı bulğan ul, törkisä lä, farsısa la uqıy-yaza belgän, ti. Mulla abız tip yörötkändär başta, azaq — Mullaqay tip. Qaynım,Qaramırza imam, yış telgä alır ine...

— Ä hin kürzeñme mulla abızdı, qartäsäy?

— Yuq, äüäleräk bulğan ul häl, äle küsmä tormoş kötkändä. Häyır, bezzeñ halıq yäyge hozurlıqta ğına yäyläüzän-yäyläügä küsenep yörögän, yıre küp bulğas ni. Ä qışın gel ber urında yäşägän... Eyı lähä, şul zıyalı insan hörmätenä atağan boronğolar auıldı Mullaqay tip. Qırlastau itägendä iske zıyarat bar, şundağı taş qoymalı qäbergä iğtibar itkäneñ barmı? Mullaqayzıñ qäber-käşänähe.

— Äüliä zıyaratımı? Ayıusığa barğan yulda, ivetä?

— Eyı. Äüliä bulğan Mullaqay.

— Nisä yıl ikän huñ bezzeñ auılğa?

— Hatıbal qartatayıñ silsäüittä eşlägändä, mäset kenägälärenänme, ällä başqa ber yazıuzanmı, qarağan: Mullaqayğa kämendä 700 yıl, ti torğaynı. Tağı ber boronğo atamahı bulğan äle auıldıñ — Balsıqlı tigän.

— Kürşelä genä Aqmäte auılı bar, bezzeñ yaqta mäte menän balsıqtan başqa nämä yuqmı ni? Tapqandar...

— Elek şulay bulğan bit, yaqında yırek üshä – Yırekle, imän üshä, İmänle tigän dä quyğandar auıldı. Hiräkläp keşe iseme menän dä atağandar atauın.

– Mäsälän, Säyıtbaba, ivetä? Bezze unda ekskursiyağa alıp barasaqtar äle, Başqortostanda iñ zur başqort auılı, ti. Äteü ul Yır yözöndä, hatta ki bar Yıhanda, iñ zurı! Oho... Kem bulğan ikän ul Säyıtbaba tigän keşe?

– Säyıt – türä, başlıq tigände añlata, ti torğaynı qaynım, sabıyzarğa isem atatıuğa zur mäğänä halır ine ul... Säyıtbaba bezzän aparuq alıs yata, miñä unda yul töşkäne bulmanı, ä hin bar, kür, qalma iptäştäreñdän, tim.

— Ä qasan bez Tolparlı bulıp kitkänbez?

— Unıhın häterläyım. Meñ tuğız yöz yıgerme higezzä,täüge biş yıllıq iğlan itelgän yıldı, rayondan väkil kilep, halıqtı shodqa yıyıp, auıldıñ isemen üzgärteü mäsälähen kütärze: "Din — iskelek qaldığı, böttö häzer Mullaqayzar!" — tine. Halıq geüläşte genä. Ämmä vlasqa qarşı barıp nişläyheñ? Şunda beräü, älege Ähmäzin ağay şikelle, Hatıbaldıñ dusı, äytä quyzı:

— Yämäğät, bezgä, yäştärgä lä, qolaq halığız äle! Äyzägez, baş qatırmayıq, Tolparlı tip atayıq auılıbızzı. Ana, qarağaylıqta Tolparsıqqan tigän külebez zä bar.

Bötäheneñ dä küñelenä huş kilde bıl täqdim, şulay häl itelde. Bına şunday tarih, qoloqasım...

Käbirgä, moğayın, bılarzı Bürehuqqan olatay höylägän, üze quşqan daha isemde. Matur zaha — Tolparlı. Ä Tolparsıqqan külendä hıu ingänebez bar qızzar menän. Zölhizä sabınlığınan yıraq tügel ul, besän mälendä öläsäyım, äsäyım, qartäsäyım, min — älege şul dürt qatın – gelän töşöp sayınabız. Üze tärän, üze saf kül, ber qasan da tonsoqmay, hıuı nisek almaşına ikän, ağıp sıqqan urını la yuq hımaq üzeneñ. Boron-boron zamanda oşo küldeñ töbönän qanatlı at — tolpar sıqqan, ti...

Hikelä mendärgä yantayıp, siratılğan harıq yönön urap ultırğan Zölhizä öläsäyımdeñ qulınan orsoğo tägäräne: bezzeñ höyläşeügä mälyıräp, yoqlap kitkän. Oloğaya ul, küzgä kürenep sügä. Tösö uña barğan küzzärenä, yoqarğan quldarına qarap, öläsäyımdeñ tamırzarındağı yäşäü hutınıñ äkrenläp, şım ğına kämeüyen toyam. Qasan ğına äle ul Kamila menän Kamildı bäüyetä ine, ayağına zur mendär halıp, şunda ikehen bergä yatqıra la... Qartäsäyım dä bireşä başlanı. Uzğan qışqı kanikulda ike malayı menän qaytıp, ber azna torop kitkän Şärifä apayım da: "Äsäyım nıq sauıqqan, äbey bulğan da quyğan", — tip balauız hıqtı. Kön dä kürgäs, iğtibar itmägänem, ısınlap ta, bıltır ğına tap-taman kamzulı üzeneke tügel hımaq, kileşhez, kiñ kürenä — töymähen şıldırıp basıp biräyım äle. Tatar äbekäy birgän matur töymäm dä bar, «Kazbek« qumtahında yata, şunı basayım, höyönhön qartäsäyım.

Yörägemde qapıl şom aldı. Yöräkteñ töbönä bozlo hıu qoyzolarmı ni... Yän öşöü şulay bulalır? Yäşäy genä kürhendär inde öläsäyım menän qartäsäyım. Tege donya ularhız kitelmäs, älegä kötöp torhon, qasan da ber unda kitmäy qalmastar, tik aşıqtırmahın, ozaq köthön! Ähirät, ısın donya – unı şulay atay zamanında imam kilene bulğan qartäsäyım, ğäzättä. Ägär şul tege donyanıñ adresın belhäm, hat yazır inem, älege ütenestäremde tezep...

Äy, hapa tügel ällä, hapata min, nimägä aptırayım – teläk teläy beläm dähä. Bik ihlas, zarığıp telähäñ, ul kükkä aşa la qabul bula, ti. Şuğa ışanam. Işanğım kilä. Şunda uq hike sitenä ultırıp, ustarımdı qauşırıp, qısqırıp teläk telänem. Estän genä, şıbırlap, hatta uy menän genä lä yıtkerep bula teläkte, ä tauışıñdı sığarhañ, moğayın, yaqşıraqtır: küktä teläktärze qabul itep ultırğan Hozay Täğälä tizeräk iğtibar iter, äz time ni uğa möräcäğät iteüselär, mineñ işelär?

— İ, Rabbım, Allam! Zinhar, mineñ öläsäyım Zölhizägä, qartäsäyım Räyhanağa ozon ğümer bir! — tinem. Şunan östänem: — İ, Hozayım, ğäziz äsäyım Gäühärgä lä, Kamil menän Kamila tuğandarıma la ozon itep bir ğümerze! Üzemdeñ dä ozaq yäşägem kilä, i, Rabbım, — tigäs, ihlastan äytep quyzım: — Bezze taşlap kithä lä, atayımdan da yällämä ğümerze, zinhar, telägemde qabul it, Allahı Täğäläm!

— Rähmät töşkörö, Nuriya qoloqasım, atayıñdı la onotmanıñ. Hay, olo bit ul atay haqı, izge bit ul! – Qartäsäyım yaulıq oso menän küz yäştären hörtöp aldı (ilap qına bara huñğı arala). — Balaqay, ällä oşolay ihlaslığıñ kilep torğanda, tağı beräy doğa öyrätäyımme, tizük otop alırhıñ?

— Otqorloğom bar za ul, hüzzäre añlaşılmay...

— Täfsiren dä belerheñ, añlatırmın. Qozağıyzıñ qozağıyı ällä nisä doğa yatlanı, “Ayatıl körsi”ze uqıp ultıra gelän.

— Hineñ şikelle uqımışlı tügelem şul min, Räyhana qozağıy. — Öläsäyım, yoqohonan arınıp, qolaq halıp ultıra, imeş, bezzeñ hüzgä. — Nuriya, miñä tiz auırıu, anhat ülem telä, balam, oşosa yäşägänem yıtkän, şökör.

— Ni tigän hüzeñ, qozağıy? Olo keşeneñ hätere tuzğan bula, tiyeüyem genä. Yäşäyık äle Hozay nasip itkänen. — Qartäsäyım şulay tip yomop quyırğa itkäyne lä, öläsäyım tuqtamanı.

— Räyhana qozağıy, hüzzeñ dörösö käräk, hin üzeñ hälle keşelärzeñ balahı, älepte tayaq tip belgänheñ, atay yortonda uq. Ä inde qaynı-qäynäñ, Hatıbal qoza haqında äytähe tügel. Baylıqtarı la, ğilemdäre lä baştan aşqaynı. Qaynıñ – ukazlı imam, qäynäñ – abıstay, yatlamay tügel yatlarhıñ Qörände. Ziräk tigän quşamattı la halıq hiñä yırle buşqa berketmägän inde, bäs.

— Ğilemle ine qaynım, unıhı haq. Ä baylıqtarı ällä qayza kitmägäynese.

— Balaları tormağas, ber ütkense därüişkä saptar beyä birep hatıp alğandar malayzarın, şul ir yıtep, hiñä nasip yär bulğan. At haqı — altın haqı yöröy ul bezzeñ başqortta, ul zamandarza bigeräk tä.

— Olatayımdı hatıp alğandarmı ni?! Äytäm, iseme säyır — Hatıbal...

— Qozağıy, balanıñ başın butamayıq, ana, ällä nimä uylap sığarıp ta ultıra. Şunan qartäsäyım ısın dörösön höyläp birze.

Olatayım imam ğailähendä bişense bala bulıp donyağa kilgän, unan aldağıları tıua torğan, ülä torğan. Tamam ğaciz bula ata menän äsä. Ulay za izemen birä Hozay. Elek auıldar buylap mosolman därüiştär ütep-hätep yörögän, ti bit. Bezzeñ auılğa la, ul saqta Mullaqayğa, kilep sıqqan şularzıñ berehe. Qazaq dalahında säfär qılıp yörögänendä ber yolağa şahit bulğan ikän därüiş,şul haqta höylägän Qaramırza imamğa. Yañı tıuğan balanı beräy izge insan qulına tottoralar za, ul şul sabıyzıñ ata-äsäheneñ yorto ergähenän: "Bala hatam, kemgä bala käräk, bala hatıp alığız!" — tip höränläp ütä, ti. Ata-äsähe balanı täzrä aşa hatıp ala. Şul saqta ul ğümerle bula, imeş, ti.

– Bıl bala mineñ huñğı ömötömdör, moğayın. Allağa tapşırıp, şul yolanı atqarayıq, mosafir, — tigän imam. — Häzerzän min hiñä ber keyım kün itek inseläyım, qırq köndän huñ, şuğasa isän qalha sabıy, saptar beyäm — hineke!

— Tuğız başqa äyber bireü şart, — tigän därüiş. İmam bığa la küngän.

Tege yolanı şartına kilterep ütägändär, bötä auıldıñ küz aldında. Täzrä aşa därüiş imamğa balanı tottorğan, uğa kün itek birgändär, şuğa quşıp tağı higez törlö büläk, ti.

— Şunan? – Tüzmäy horayım, qızıq tarih tihäñ, mine quş, könö-tönö tıñlap ultırır inem.

— Sabır it. Şunan balağa isem quşır kön kilep yıtkän. Olo mäsettän mulla kilgän, imamdan horağan: "İr balağa nindäy isem quşırğa niätlänegez?”

Atay keşe auızın asırğa la ölgörmägän, därüiş äytä halğan:

— Hatıbal yäki Tuğızaq.

— Tuğızağı qoş iseme bit?

— Qoştoñ qısılışı yuq, ä tuğız törlö nämä birep hatıp alıu yolahına kinäyä, — tip añlatqan därüiş.

Aptıraşta qalğan ata-äsägä töşöndörgän, yolanıñ tozo la şunda — isemdä. Rizalaşqandar. Ä qırq köndän huñ imam yalan ayaq il gizgän mosafirğa kün itek keyzerep, saptar beyähenä atlandırıp ozatıp yıbärgän.

— Häm hineñ nasibıñ Hatıbal olatayım ğümerle bulğan! Äy...

— Äy, şul, balam. Ğümere qısqa buldı Hatıbalımdıñ. Bizgäk sirenän vafat buldı, utızına la yıtmästän... Bayazitımdıñ saq bişe tulğaynı.

— Min dä şul yäşemdä atayhız qaldım. — Añlanım da haqhız äytkänemde (atayım tere lähä!), huñ ine. Oşo telemde, qasan öyränäm inde şunı tıyırğa? — Hatıbal qartatayıma tege yola yarzam itmägän ikän? — tip qıstıra haldım, qartäsäyımde bayağı yañılış hüzemdän yazlıqtırır ösön.

— Ul yıldarza bizgäktän küp halıq qırıldı, ber Hatıbal ğına tügel. Hinin tigän darıuzan başqa dauahı la yuq ine. Yazmış... — Qartäsäyımdeñ uyzarı haman alısta, yäş sağında ikän, mineñ mäğänähez häbäremä iğtibar itmägän. Yä, şul yäşlegendä tağı äzeräk yöröp alhın tağı ber kilke, tip uylanım da östäp yıbärzem:

— Qartäsäy, yıläk keüyek sağıñda tol qalğanhıñ, barır ineñ babayğa? Kilep töşmäneme tau artılıp beräy quraysı, — tim, küz qısıp, yañınan mırlap qına yoqlap ultırğan Zölhizä öläsäyımä ımlap.

— Möhäbbätebez yasalma tügel ine bezzeñ Hatıbal menän. (Yahap ta alıp bulamı ikän möhäbbät tigändären?) Ä qozağıyğa, olo keşegä, teymä, ul da quraysı olatayıñdı nıq yaratqan. Yaratmaha, şul qıyıuhızlığın, şul hapalığın, yäğni iplelegen aşatlap sığa alır ineme? (Hapa, timäk, iple?) Ular keüyektärzeñ ğişqı haqında boron qissa yazğandar. Quraysı menän yırsınıñ yaratışıuı ğäcäpme ni?

— Ä kem yırsı?

— Zölhizä qozağıy, başqa kem bulhın.

— Bına hiñä iske auızzan yañı hüz... Äsäyımdeñ yırlağanın beläm, huñğı osor gelän yırlap yöröy ul, işetäheñder ?

— İşetäm. Bayazitım asa almanı unıñ asılın. Bütän beräü asır, bälki...

Şulay tine lä, qartäsäyım yalt itep mineñ küzemä qarap aldı. Añlamanım qaraşınıñ mäğänähen. Töpsönöp tormanım, däres äzerlärgä käräk... Quraysı Abdrahman menän yırsı Zölhizä qissahı häzer mineñ başımda, ikensenän, äyterheñ, mineñ qäzimge bulmışımda häzer ike keşe yäşäy: berehe äüälge üzem inde, bütäne – qolağına salınğandı qissa itergä mataşıusı “bäyänse”.