Qatındar

49

Kötörmön! Hağınıu hağıştarına sızarlıq kösöm barlığına his ikelänmäyım. Asiyam da, bäläkäs bulha la, zur teräk ul. Bik tä bälşäyıp kithäm, aldıma imän bağanalay tayanıs-ürnäktärze kilterep bastıra alam: Tolparlımdıñ qaharman yöräkle, qoros ihtıyarlı qatındarın! Uqırğa kiter aldınan Fatih Asiya menän mine tağı Yañı öygä küserep quyzı. Tege qazna yortonda yäşäy inek.( Dauahanağa yaqın ğına yort kütärtkäynek, eş itep sığırğa ölgörmänek – qıyıq astında äle, bireşmäs). Öläsäkäyzä bulıuım bäğze lästitselärzeñ telen dä kereşläp toror. Berzän. İkensenän, yañı vraç kilde, uğa la yäşärgä möyöş käräk.

Dauahanağa yaqın ğına yort kütärtkäynek, eş itep sığa almanıq. Qıyıq astında äldä, bireşmäs.

İñ ğazaplıhı täüge yıl buldı. Hıyalıylanmam, timä ikän, yäreñdän ayırılıp. Qaytırın belgän köyöñä äle. İrzären huğıştan kötöp ala almağan qatındar ösön tağı yörägem hızlandı, inde üzem kisergän zarığıuzan fähem alıp.

Kötäm dä ul, sabır itäm dä ul ...Qaytmay quyha Fatihım? Auıl dauahanahı ösön ul slişkom obrazovannıy, baş qalala qalmağayı, tip höylängän, ti, älege rayzdrav naçalnigı la ber kilep kitkänendä. Uf!

Ber yıl ütte. Tağı yartı yıl... Täüzäräk könläp-säğätläp hisaplay inem köndärze, tora-bara aznalap, ä bıyıl – aylap. Öyränäm, tiyer inem yañğızlıqqa, köför bulıuzan qurqam. Şulay za künegelä äkrenläp.

Fatihım baş halğan mendärgä hatta Asiyamdı la halmanım, iremdeñ tanhıq yıse yuqqa sığır, tip. Üzemdeke menän yänäş quyam da, bitemde teräp yoqlap kitäm dähä min şul mendärgä. Äldä ömöt bar tormoşta, yäremdeñ qaytırına, yöräk häterendä qalğan kön häm töndärzeñ qabatlanırına ışanıs, kös birä. Oşo uy täñgälendä här daim ilağım kilä: tol qatındarzı, yazıusı «Pogonhız haldattar» tip atağan totoş ber bıuındı isläüyemdän. Kitaptan uqıp qına belmäyım dähä min ularzı, sögöldörzä bergä eşläp, aulaqtarza zarzarın tıñlap üstem... Ämmä ilamayım. Ular, ana, ğümer buyı sızağan, miñä yıbep ultırırğamı, oyalmayınsa, tip üzemde ärläyım dä eştäremde yımerep eşläp taşlayım. Hağış harıhı ällä tir menän ağıp kitä, yıñel bulıp qala.

Ber keşehez utrauza yazğız qañğırıp ultırmayım daha! Auılımda, Başqortostanım iñendä, Sovettar Soyuzında, nihayät, Yır planetahındamın. Yır Qoyaş tiräläy äyläneüzän tuqtamağan keüyek, donya qazanı la qaynauzan tuqtamay. Ul qaynap torhon ösön usaqqa, mäğişät meyısenä, tuqtauhız utın östälep tora – tıuım-ülem, fän asıştarı, huğış häm solohtar, yıhani yañılıqtar, säyäsät yanyaldarı, aslıq häm tuqlıq, his yuğında bäğze ber töbäktä bäğze beräüze küktän töşkän tärlikägä ultırtıp osorop alıp kiteüzäre...

Äldä Äsmä ähirätem bar! Unıñ menän yış osraşabız, serläşäbez. Tik uğa ğına şarran asıla alam. Üze lä esendä ber töyön qaldırmay.

– Äşräfkä esendeñme, ähirät? – tip horanım, siselep kitep ber höyläşkändä.

– Esendem genä lä tügel, yaratam daha!

– Yaratahıñ?!

– Yälläyım, yällägäs, yaratam inde. Eştän şul tiklem arıp qayta, säseü yä uraq mälendä bigeräk tä, täzränän kürep qalam da ayaqtarın saq höyräp qaytıp kilgänen, yügerep sığıp kütärep alırzay bulamsı. Şul osorza yort mäşäqätenä yıkmäskä, tämleräk aşatırğa tırışam bahırqayımdı.

– Urıstıñ ber yırı bar-barlığın: «ne skacu caleya, çto lyublyu, a skacu lyubya, çto caleyu...»

– Üz itkängä, yänemä berekkängä yälläyım, mesken kürgängä tügel, bäs. Hineñ teleñ qısıp tora, ähirät, beläm, Arturzı yarata ineñ dähä, tiyergä. Artur yöräkkä tamırlanğan, täüge höyöü bulıp. Ul – ideal, ber yıteşhezlege lä yuq. Qay saq, ällä unıñ haqında kitapta uqınımmı, tip uylap quyam.

– Äşräfteñ yıteşhezlektäre barmı?

– Donya kötäbez zähä! Äyt äle üzeñ: Fatihtı yarata aldıñmı?

– Min tap unı yaratqanmın, ışanırğa qurqıp yörögänmen, moğayın.

– Haman «moğayın»mı? Äytäyımme, nilektän kemgä tuqtalırğa belmäy azaplandıñ?

– Äyt.

– Haylanırğa yıgettäreñ küp bulğanğa. Käbire, Fatihı, Sıñğızı, Sabirı menän Arsenı, yıtmähä.

– Kit, keşe işeter zähä! Sabirı – balalıq isärlege, unıñ isärlege. Arsenı – osraqlı, tanış qına yıl-yosor arahında ällä qayzan, sit yaqtan, hiskänderep yat ipken şäylänep qala laha qay berzä – şunıñ keüyek. Sıñğızmı? Käbir menän Fatih arahında qazaqlanmaham, bälki, ul... Äy, yuq! Fatihtıñ zäñgär küzzäre baştuq arbanı mine, hinän tanmayım, qızıy.

– Tegendä beräy költä qoyroq märyä äürätep quymaha yaray za, tös-başı qoyop quyğan urıs taha ireñdeñ?

– Azırğa vaqıtı barmı unıñ, bahırqayımdıñ, köndöz uqıy, kistären «Skorıy»za eşläy, yal köndärendä dauahanala decur itkeläy, bezgä aqsa arttırğılay.

– Yaratahıñ, toçno yaratahıñ, qızıy.

– Hatta ki – toçno?

– Bahırqayım, tineñme? Yälläneñ...

Üsmer saqtağı keüyek, aldıbızzı-artıbızzı qaramay, qısqırıp kölöşörgä totondoq.

Şul köndän birle yörägem ber sama urınına ultırzı. Huñğı osorza bulğan säyäsi häldärgä lä iğtibar itä, feker küzäüyenän ütkärä başlanım.Eñer töşkän mäldä «Bi-bi-si» radiohın tıñlarğa äüäslänep aldım, auılda häzer unı baytaq keşe tota, qurqmay-örkmäy . Solanda öyölöp kitkän gäzit-curnaldarzı makulaturağa tapşırzım, ike kitaplıq yıyılğan – 20 kilogramm. Andersen äkiättärenä yazılıp, marka aldım.

Şırmıy İqsandıñ Brecnev turahındağı anekdotı la qolağıma kilep inde. Leonid İliçtıñ 70 yäşlek yubileyına sığarzım, tip äytä, ti. Başta Sulaq Mansurğa höylägän.

– İşetteñme, Mansur ağay, Brecnevqa operatsiya yahağandar, – tip känsälärgä yar halıp barıp ingän. Unıhı sçet töymähen şaqıldatıuınan tuqtağan hatta.

– Qayhı yırenä yahağandar?

– Kükrägenä.

– Yöräkkäme?

– Yuq. Kükrägen kiñäytkändär.

– Orden tağırğa urın yıtmägängäme? Ul anekdotqa haqal üskän inde, eşemde qaldırıp yörömä! Sulaq Mansur, frontovik, qatı itep urıssa hügengän dä äytkän:

– Mä hiñä yañı läqäp, äle genä üzem uylap sığarzım: «Brecnevtıñ arqahına la orden tağırğa» mömkin tigän Ukaz sıqqan... General sekretarğa häykäl halındı. Marşal zvaniyehı birelde. Sovettar Soyuzı Geroyı yondozo, 3-söhö, östälde, Lenin ordenı menän bergä. Ul ğınamı, Çehoslovakiya, Bolgariya, Rumıniya, GDR, Polşa, Vengriya häm başqa dus däülättärzeñ ordendarın da isäplähäñ, qayza tağırğa la belmäsheñ şul.

Ä huñğı osor, Stalindıñ tıuıuına 100 yıl tulıu ayqanlımı, halıqta partiyağa, bögöngö hökümätkä rizahızlıq nıq hizelä. Ul tulqın yarzan aşmaha yarar ine! Älege «Bi-bi-si», SSSR-za torğonloq däüyere, timer şarşau, irekhez matbuğat, tip tökörök säsä. Töptö yuqtı höylämäyzär keüyek tä, barıber üz ilemä ber genä qırın hüzze lä qağıldırğı kilmäy. Ana, AQŞ-tıñ neytron bombahın tikşerhendär, haman ülemesle qoral yıteşterä, huğış kösäy, timäk.

Bılarzı min tışına «1979» tip yazılğan däftärgä terkäp quyzım. Huñğı bitenä «28 dekabrzä Afğanstan Demokratik Respublikahına sovet haldattarınıñ siklängän kontingentı inderelde» tip «Pravda» gäzitendä basılğan TASS beldereüyen hüzmä-hüz küserzem dä, başqortsahın älegä belmägäs, russa modcahet, duh – afğan partizandarı, fetnäselär, tigän añlatma menän däftärze yabıp quyzım. Teträndem: tağı huğış?!

Eyı, ul aralarza hiräk töşörzöm aq qağızğa uyzarımdı. Vaqıt tabırğa bulır ine, töndärem kem menän urtaq, ber qamasau yuq. Qulıma qäläm alham, kötöp kenä torğan ğäskär keüyek, his-toyğolar, hätirälär qapıl kilep yabırıla la feker yıben säbäländerä…

Berdman tigän yazıusınıñ kitabın uqığaynım, şundağı ber kälimä yörägemä inep yattı la tınğı birmäy. «Äsäneñ bäheten dä, bähethezlegen dä qızı miras itep qabul itä» – oşonan ğibärät ul hüz. Bäläkäy sağımda atayım tip yän atıuzarım qaytauaz bulıp şañqıta. Asiyam da, mineke işe, ğazaptarğa tarımasmı? Fatih märkäz Öfönän, zamansa yıhazlandırılğan klinikalarzan, hirurg bulıu hıyalınan baş tarta alırmı? Ni tiklem genä tırışha la, auıl dauahanahınıñ mömkinlektäre siklängän dähä. Operatsiyanı la ul aşığıs käräk bulğanda ğına, döyöm hirurgiya buyınsa alğan kvalifikatsiyahına arqalanıp yaharğa hoquqlı bulasaq. Qaytırmı?! Baş qalala qalam, kil, tihä? Atayım da äsäyımde saqırzı... Miñä, älbittä, äsäyım keüyek, tel belmäyım, nazanmın, tip qurqahı tügel, ämmä Tolparlımdan ber qayza la kitähem yuq. Ni ösönmö? Özöp kenä lä, ozon itep tä añlata almayım. Beläm tıuğan tuprağınan tamırı özölhä, yat yırzä mandımas, hulır göldär barlığın. Min şul göldär işeler. Yaratha, añlar! Fatihtı äytäm... Ä ul üze şunı uq miñä qaytarıp äythä? Bıl ikeläneüzär, irek quyhañ, aqıldan yazzırır. Yıtmähä, iremdeñ qaytıuına hanaulı ğına köndär qalğanda, hağınıuım bigeräk tä talsıqtıra, baştaraq, kitkän genä sağında, şulay ine, ä häzer niñä özgälänämder bıl hätlem! Üzemde qulğa alırğa, eşkä-mäşäqätkä nığıraq sumırğa käräk. Häm şulay ittem dä.

Säyähätteñ uqıusılarım ösön belem dairähen kiñäyteü sarahı, ä üzem ösön küñel dauahı ikänen belgängä, ekskursiyalarzı yış oyoştorzom, yalqmanım da, irenmänem dä. Fatih qaytır yıldı, yäygehen, Böryän rayonına – Şülgän mämeryähenä säfär itterzem «Globus» ağzaların. Bıl yulı – yıtenselärze. Ularza la bar uñ qulıma äylängän tağı ber Tuqtarov hıñarı, ul apteçka häm başqa käräk-yaraq ösön kem yauap bireren bildäläne, «Apala bezzeñ qayğı yuq»,– tigäne lä qolaqqa salınğılap qaldı. Mindä – iremdeñ qaytıu-qaytmau qayğıhı, yäğni. (Auılda här kemdeñ tormoşo halıq küze tigän rentgen aşa daimi ütep tora, ä uqıtıusınıqı – bigeräk tä.)

Siläbe yağına barğanda alğan aqıldan sığıp, häzer üzem dä fotoapparat, karta – fälän almayınsa yulğa sıqmayım. Şülgäntaş haqında mäğlümät tä yıyzım. Käräk taştıñ auırlığı yuq, tigändän, ryukzak töbönä saqmataş ta halıp quyzım – bezzä här öyzä haqlana ul – Saqmayılğanıñ yıbemäy torğan şırpıhı.

Mämeryäneñ bötä qattarına la mendermänelär, ämmä eskä inep, yıüyeş hauanı hulap, taş qabırğaların hıypap sıqtıq.

– Speleologtar bulğılay, sit ildän dä kilep sığalar, ularzı Öfönän ük ozatıp kilälär. Mahsus qulaylamaları, keyımdäre, fonarzarı menän... Bıl bala-sağanı öskä kütärep, baş ikäü tügel, härendäş. – Bezze qarşılağan olpat ağay şulay tine. Ä min unıñ «härendäş»yın yullap, quraysı olatayımdı isläp aldım.

– Hez Beloret yağınanmı? – tip horamay tüzmänem.

– Töptö Böryändekemen. Ä niñä ulay töpsöndöñ, härendäş?

– Olatayım, Abdrahman quraysı, şulayıraq höyläşkän. Härendäş, tip.

– Ä-ä, qarındaş hüze şulay şımarıp kitkän ul. Ber qarahañ, dörös tä tügel hımaq här kemgä «qarındaş» tip äyteü, ikense qarahañ, Anabız – Haua, Atabız – Äzäm... Abdrahman quraysı, tineñ bit äle, härendäş, bezzeñ töbäktän bit ul, miñä mäğlüm şul şähes haqında hüz barha? Belorettar menän höyläş urtaq ul bezzeñ. Tuqta äle, härendäş, hin miñä tuğan bulıp ta sığahıñ, äteü? Abdrahman quraysını atayım märhüm yış telgä alır ine, näseldäşem, tip.

– Ä min Abdrahman olatayzıñ yıyänsäre – Nuriya Aqsurina.

– Sırtlan ağañ bulırmın, bälki, babañ? Mına hiñä ber ğillä! Ip-ısın härendäşem, toqomdaşımhıñ daha? Äyzägez, qımız menän hıylayım, äyzägez, kisä genä ber umartanı qarağaynım, käräzle bal da bar. – Babaqay şulay tip öltöräp töştö lä qoş hayrauına oqşatıbıraq hızğırıp aldı, hızğırıuğa qarağay arahınan yıgeüle at bışqırıp kilep sıqtı. Arbahına tiz genä teyäldek tä kittek. Qunaqlap yöröü säyähät planında yuq ine lä, nisek baş tartahıñ?

Qarağayzan halınğan ıqsım yort kürende. İhatala burama alasıq, tışta taqta qıyıq astında ozon östäl, plitäle keskäy meyıs, qulyıuğıs, utınlıq, alıs ta tügel unlağan dadan, at bäyläy torğan bağana, ergähendä azbarı – täü qaraşqa şular küzgä taşlandı.

– Sırtlan babay, hez ata-äsämdän ölkäneräkter, minekelär illegä inmägän äle, isemegez hiräk osray, tatarsaraq yañğıray?

– Törkizän, şulay bulğas, tatarza la barzır. İşetkäneñ yuqmı: «...Yalan yırkäyıneñ, äy, bürehe, kük hırtlan da bulır kübehe», – ti zähä boronğo başqort yırı.

– Böryändä yalan yuq taha?

– Sül dä yuq. Ä hırtlan – sül bürehe. Üzem başqort tele häm äzäbiäte uqıttım, ulım – tarihsı, ikebez zä nıq qızıqhınabız il-halıq tarihı menän. Ana şul malayım yullap sığarzı «sül bürehen». Başqorttoñ ezzäre qayza ğına qalmağan, şul isäptän süldä lä, ti zä hayran qala ul, älege köndä qıpsaqtar tarihı menän qızıqhına. Bez, atay – qıpsaqtar, ti, Sıñğızhanğa la baş birmägän Aqman menän Toqman batırzar toqomo. Qıpsaq dalahınan ezärleklänep, oşo tauzarğa kilep hıyınğanbız, imeş?

– Danlıqlı İnsebikä qayahın kürmäy qaytmasqa ine, - tinem, babayım hüzen tuqtatqan arala.

– İrtägä alıp barırmın unda. Bögön bayağı ulım kilä, qarauılğa bında qalıp toror. – Tirä - yünde qarap sığıp äylängän balalar hırıp aldı.

– Sırtlan babay, Kapova peşera haqında höyläyıkme? – Tuqtarov hıñarı inde, belgänen äytergä sızamay tora.

– Yä, ulanım, urıssalamay ğına höylä, üzemä mäğlümde azaq min dä bäyän itermen. Ana, yort burahınıñ qibla yaq qabırğahına taqta qağılğan, şunda Şülgäntaştıñ planı töşörölgän, äyzäle qarayıq. Mämeryäneñ yäşen belähegezme?

– 250 million yıl, ä taştağı hürättärgä – 14 meñ yıldan aşıu, paleolit däüyere... – Tuqtarov hıñarı saq qına tuqtap torzo la horau quyzı: – ğalimdar 50-se yıldarza ğına kürgändär şul hürättärze, şuğasa yabay äzämdär iğtibar itmägänme ikän ni? İh, üzem aldanıraq tıumağanmın, bälki, min asır inem şul sensatsiyanı! Ana qasanğı ruhi mäzäniät ölgöläre bar başqorttoñ, äteü, imeş, revolyutsiyağa tiklem sey nazan,qırağay bulğan bezzeñ ata-babalar.

– Ul uyzırmanı kem sığarğan, tihegezme? Hatta Lenindıñ yazmaların da uqımağan tomana kommunistar, belgeñ kilhä. Lenin, Räsäy mosolmandarı arahında belemlelär urıstarğa qarağanda sağıştırmasa küberäk, tip yazğan. Ul bezzeñ iske törki yazmahın, ğäräp alfavitın tanıuıbızzı, matematika, astrologiya buyınsa la mäğrifätle, auız-tel icadına bay bulıuıbızzı tanığan.

– Leninmı?

– Lenin Vladimir İliç.

– Mäktäp kitaphanahında unıñ PSS-ı bar, qarap sığayım äle. – Tuqtarov hıñarı (äytkändäy, tege ısın Tuqtarov geografiya fakultetına uqırğa inde bit – ğorurlanam!) şiklänep quyzı: – Dörös bulha...

– Hüzmä-hüz istä qalmağan, ämmä fekereneñ yılege şulay. PPS-ı nimä ul?

– Ä, polnoyı sobraniye soçineniy. İke käştä tulı, qasan yazıp ölgörgän? «Dahizarzan-dahi, ul – titan», tip yuqqa yazmağan, ulayha, şağir.

– İspaniya menän Frantsiyalağı mämeryälärzä lä Şülgäntaştağı keüyek hürättär tabılğan, – tip hüz qıstırıp yıbärzem bıl olo menän keseneñ dialogına.

– Bezzekelär unda la bulğandır, – tip kenä quyzı Sırtlan babay. Bula bit şunday uğata başqorttar, tip ğorurlanıp quyzım. Ularsa, Äzäm vä Haua la – başqort. Bäs, «Ural batır» eposı äytep tormaymı ni şunı: Yänbikä menän Yänbirze lähä...

Ber qızıqayıbızzıñ qapıl sırıldap yıbäreüye uyımdı özzö. Qort saqqan ikän.

– Säbälänmä! Äteü kümäkläp kilep yabırılırzar. Ul hineñ säskäle küldägeñde aqlan tip belgän. Qara hin unı, kürep qalğan – bal qortonoñ küze bişäü bit unıñ, nisek kürmähen.

– Aldaşma, babay?!

– Mına min hezgä, öygä ingäs, «Umartasılıq» tigän kitaptan şul hüzze törtöp kürhätermen, taşqa basılğandı.

Äñgämä qororğa äüäs bulıp sıqtı babayıbız. İnsebikä qayahına bäyle legendanı höyläy haldı, irtägähen kötöp tormanı. Ä tañ atqas, qayağa barışlay, miñä ber qızıqayım töş höyläne: imeş, töşöndä unı, İnsebikä isemle hılıu qızzı, qart babayğa yäräşkändär. Rizalığın horap ta tormağandar. Bisara qız tön buyı ilap sıqqan da tañ hızılıuğa täüäkkällägän – yäne höymägängä barmas! Sıqqan da yügergän Ağizeldeñ iñ tekä yarına taban. Artınan qıua töşkändär. Ämmä saya qızzı tota almağandar, ul qayanan tärän upqınğa hikergän. «Ostom, apa, küzemde yomdom da ostom! – tine qızıqay, iläslänep, – yaratmağan äzämgä barahım da yuq taha... Hikenän izängä tägäräp töşkäs, uyanıp kittem. Äldä hike täpäş kenä. Äldä töş kenä, ön tügel, apa, ivetä?!»

Qızıqayzıñ säsenän hıypap quyzım, kileşkänemde belderep. Bala ğına, ä qatın-qız täqdiren älüktän tetränep qabul itkän. Üzemdeñ dä bögäsä tap şulay töşäneüyemde uğa höylämänem. Ni tihäñ dä, yämğiättä uqıtıusı – zur şähes, ä uqıusıları küñelendä – ideal, häm mineñ dä, oşo qızıqay ıñğayına, urtaq töş küreüyem ğäzäti äzämgä äüyereleüyem bulır ine.

– İşetähegezme, qıñğırau sıñlay, seüyegez, tıñlağız äle? – Sırtlan babayzıñ äyteüyenä, tirä-yüngä qolaq haldıq, tik yılğa ağışın, tulqındarzıñ säp-säp kilep qaya taşına bäreleüyen genä şäylänek.

– Küregez, tim, taqıyabaş qıñğırau säskähe bıl, russa «civokost uralskaya», tip atala ikän, belgegez kilhä, yañıraq qına Täbiğätte haqlau ministrlığınan kilep kittelär, şular äytte. Bıl ülän «Qızıl kitapqa» ingän, oşo töbäktä genä qalıp bara, täläflätmägez, tip nıqıtıp, kartalarında bildäläp, fotoğa töşöröp, gerbariyğa tip beräühen genä hındırıp aldılar. Yarlılana bara şul täbiğätebez... Ozon ğına töz habaqqa güyä keskäy genä zäñgär qıñğırauzar tezelgän. Qolaq haldıq: dzin – dzin – dzin… Isın daha, sıñlay ul ğäcäyıp säskälär!

Ozaq itep Ağizelgä qarap torzoq, İnsebikä osqan qayanan. Ber-ber artlı erele-vaqlı kämälär yözöp uza, hal hımaqtarı la kürengeläy. Turistar.

İnsebikä... Qartäsäyımdeñ hüze iskä töştö, bezzeñ dindä üz-üzeñä qul halıu – gonah, tigäne. «Romeo menän Dculetta» kitabın ikense qatqa yotolop uqıp ultıra inem, yökmätkehen horaşa quyzı. Höyläp birgäs, baş sayqanı, önämägänen belgertep. «Täübä, ästäğäfirulla, dusıñ tügel, doşmanıña kürhätmähen ul häldärze! – tine lä miñä notoq uqıp aldı: – Qatlı-qatlı gonahqa batqan ul balalar, Rabbım yarlıqahın, añhızlıqtandır... Nikahhız bäyläneşkä ingändär. Ğäziz ğümerzären qıyğandar. Ata-äsälären qara qayğığa halğandar. Şulmı möhäbbät qissahı. Ğibrät kenä almahañ?»

Şülgäntaşqa tağı tuqtalıp uzzıq. Mämeryä tuphahı astınan qapıl urğılıp kilep sıqqan yılğağa ğäcäpländek. Babayıbız, bıl möğcizäne meñense tapqır kürhä lä, äsärlände, tärän itep tın aldı la qısqırıp amanat äytä başlanı:

Tamır aşap, ülän yımşäp,

Yaqşılıq bulhın atığız,

Keşe bulha zatığız;

Yamanğa yul quymağız,

Yaqşınan baş tartmağız!

– Ural vasıyatı, «Ural batır» eposınan, – tine ber qızıbız.

– Afarin, balaqay, – tine Sırtlan babay. – Hezzeñ keüyek ziräk bıuın üskändä, tamırıbız qoromayasaq, inşalla. Ruhlı bulıuığız yörägemä may bulıp yattı. Yäle, üzegezzeñ auılığız turahında höyläp yıbäregez.

Minekelär, berehenän-berehe uzzırıp, serle Tolparsıqqan küle, Döyä ürkäse täñgälendä ürgä aqqan Zäñgär şişmä, yırlı quray üskän Bucan tauı, bürelär töyäge Şäketau haqında höylänelär. Hağınıp ta ölgörgändär – hizelä. İs kitkes ihlas küñelle, bay häterle, ilen, milläten höygän babayza tağı ber tön yoqlanıq. Kiskehen unıñ tarihsı ulı bezgä mämeryäläge hürättärzeñ küsermähe töşörölgän qağızzı kürhätte.

– Mamont, bizon?!

– Uraldı 10 meñ yıl elgäre töyäk itkän ular, isbatlanğan fakt, – tine tarihsı. – Ä bınıhı at inde, başqorttoñ qanatı... – Äytep tä bötmäne, minekelär hor menän: «Aqbuzat! – tip qısqırzı. – Qanatlı tolpar! Tolparzar bezzeñ küldän sıqqan daha?!» İrtänsäk babayıbız, at yıgep, bezze zur yulğa sığarıp quyzı…

Böryän! Güzäl, sihri täbiğätle başqort töyäge, legendalarğa bay yır, ihlaslığı artılıp torğan keşelär ile – has ta Tolparlım işe. Oşo matur uyzar ıñğayına bäüyelep, oyop barğanımda, qolağıma säyır tauıştar salındı: «Qäynä tele, qäynä... qäynä tele, telep telä...» Qäynä tigän ölkän qatın mine usal ısıldap bastıra. Ä tele ike asalı, yılandıqı keüyek ällä?! Ozon, yıtmähä, qulımdı telep-telep, sağıp-sağıp alası! His yaltanırlıq tügel ul teldän, sigenä, qısırıqlana torğas, ber möyöşkä barıp hırlıqtım. Äğüzü billahi... Oşonday ayanıslı häldä mineñ telemdeñ osonda doğa bula äldä. Hataştımmı? Bayağını isläp qarayım: qäynäneñ tös-başında Fatihtıñ äsäheneñ sıramıtı yuq ineme? Täübä-täübä! Bäs, tege, «qäynä tele» tigän tauış ısın işetelä? Yuldıñ borma-borma yatqan ozon, hätär ber ölöşön şulay atağandar ikän. Ana, urıs şofer za ällä nisä qabatlanı: «Teşin yazık», – tip. Ällä şörläy, ällä ihtiram kürhäteüye, kemgä: yul ruhınamı, qäynä telenäme? Hızır İlyas sıqhın yulıbızğa, tip teläp quyzım.

Bara torğas, başıma tağı İnsebikä obrazı kilep inde, häm uyzarım, qatın-qız yazmıştarın yullap, borma-borma ozon yulğa töşöp kitte...

Hikhänense yılda halıq Hruşyivtı yış telgä aldı. Qayza väğäzä itelgän kommunizm, tigändän sığıp. Tolparlınıñ üzendä «otdelnıy kommunizm» tözörgä yılkengän Sıñğız za bıl ideyanan, üze äytkänsä, «printsipialno» baş tarttı. Häzer unıñ başında «bazar iqtisadı» tigän hıyal yöröy. Äle genä tügel, kiläsäktä, motlaq tormoşqa aşasaq, tip inana. Gäzittärzä ämmä bıl turala – läm-mim. Bäs, töptäneräk uylahañ, kapitalizm şoyqanı hımaq kilep sığa?

Sıñğızzıñ üzen baytaq inde kürgän yuq. Tege şaulı kolhoz yıyılışınan huñ yartı yıl samahı hınanı la, vazifahın Aqnazar ağayğa tuğarıp, başqalağa küste. Räyıs sağında eskesegä halışıp barğan keşene tärtägä inderep, eşkä yıgep kitte, ber uylahañ. Yarar, ana, yarzamğa ulı qaytır, yöktö höyräy torhon, tip rizalaştı ahırza halıq ta. (Aysıuaq zootehniklıqqa uqıp yöröy ine.)

Öfönän alıs tügel tözölgän zur, ämmä ber nisek tä tulı qeüätenä eşläp kitä almağan qoşsoloq fabrikahın alğa sığarıu ösön küp kös halğan häm şul nigezzä kandidatlıq dissertatsiyahı yaqlağan Sıñğız. Bezzäge täcribähe lä yarap qalğandır? Unıñ uñıştarın Menäüärä aşa belep torabız. Öyläneştelär bit, yöröy torğas. Qızzarı bar.

Qaytqanında mine kürmäy kitmäy Menäüärä. İke azna turahında ğına, kolhoz uraqqa töşmägäyne äle, ös kön torop kitte. Nurzidä yäslägä yöröy, irtän atahı alıp barıp quya, qäynäm alıp qayta – tegeñä ışanhañ, tip haldı la şunduq yünätep tä quyzı, eşe muyından bit, yänähe. Şulayzır za, ışanam. Sıñğızmı ni minutın hisaplap, qasan eştän tayırğa tip ultırır äzäm?

Menäüärä üze gäzittä eşläy, häbärse. Bıl yulı bezzeñ rayondağı Qatın-qızzar sovettarınıñ eşmäkärlege turahında yazırğa tip kilgän. Rayon yıtäkseläre, iñ şäp täcribä Tolparlıla, tigän ikän, şuğa bala keüyek qıuanğan. Min dä ğorurlanıp kittem, küpme yıldar şul sovettıñ ağzahımın daha.

Ölkänän häbärse kilgäs, planda torğan ber ultırıştı, saq qına aldanıraq bulha la, unıñ küz aldında uzğarırğa buldıq. Hüz qatın-qızzar arahında eskeselek osraqtarı haqında barasaq ine. Başta Zöhrä isemle medsestrabız, üzebezzeñ auıl qızı, sığış yahanı. (İr-attan ber kemde lä saqırmanıq, asıqtan-asıq höyläşeü maqsatında.)

– Araqınıñ urıs löğätendä yözlägän iseme bar, ti. İkäühenä genä iğtibar itäyık: «zelenıy zmey», «sleza mladentsa». Bılarğa täfsir käräkme? Yılandıñ da iñ ağıulıhı. «Sabıy küz yäşe» tigände eskese üzensä, saf, taza, mäğänähendä tiyergä telär zä, aqılı bar töbönä töşör: ata-äsä nazınan mährüm sabıyzıñ küz yäşe.

Şulay başlanı hüzen Zöhrä. Alkogoldeñ qatın-qız organizmına zıyanın, yöklö sağında eseüzeñ bala ösön ni tiklem qurqınıslı bulıuın höyläp, misaldar kilterep kenä qalmanı, ählaq, ruh bötönlögö mäsälälärenä lä qağıldı. Hoqlandım uğa. Qasan ğına äle, min pioner vocatıyı bulıp eşläy başlağanda, ilaq qına ber qızıqay…

Hatıusı Gölüsä apayzı saqırğaynıq. Oşoğasa baytaq ärlände ul, bıl yulı küñelen üstermäk buldıq. «Gelesä» quşamatın kütärgänse aqıl almanı, ant itä lä boza ine. Ä üze yaqşı eşläy, aldaşmay, tupas tügel. Şuğa la unı alama ğäzätenän ayırıuğa kümäkläp totondoq. Nihayät, küräbez: hiräkläne, äle kilep, bötönläy taşlanı, buğay, yäşel yılan menän duslığın. Sähi ağay ber ingändä şıbırlap qaldı: «Hineñ hüzeñ nıq ütkän bığa», – tip. Qartäsäyımdän qalğan «İsem atatıu» däftären totop barıp, Gölüsä iseme gölgä tiñ tigän mäğänälä, ısınlap ta, apay, göldäy maturhıñ, gel eshäñ, quşamatıñ alğa sığasaq, tös taşlap, sirgä habışasaqhıñ bit, tigäynem şul. Älbittä, Ziräk Räyhananıñ abruyı, üze donyalıqta bulmaha la, yarzam itte. Qaynıhınıñ mirasın qalınayta töşkän, üz qulı menän küp kenä isemdär östäp yazğan. Nurzidä – küz nurı ikän, ğäräp-farsı telendä. Sıñğız, töpsönöp belep, mäğänähen küñelenä halıp quştı qızıbızğa isemde, ti Menäüärä. Väräqä itep quşayıq, tip nıqışqan qäynähen saq kündergändär. Qartäsäyım yazıuında bar bulıp sıqtı ul bezzeñ tirälä işetelmägän isem: Väräqä – yäşel yapraq ikän. Harğaya, elberäy töşkän däftärze yañığa, kün tışlı qalınğa, küserep yaza başlanım. Täüge bitenä avar şağirı Räsül Ğamzatovtıñ «Qızzar iseme yondozzar balqışına häm gölsäskälär näfislegenä oqşarğa, ä ir-at isemendä qılıstar sıñlauı häm kitap aqılı sağılırğa teyış» tigän hüzzären terkäp quyzım. Räsül isemeneñ ilse, päyğämbär mäğänähendä bulıuın isläp, şağirzarzıñ da keşelär küñelenä yul yarğan ilse ikänlegen uylap, isemdeñ yazmışqa yoğontoho barlığına tağı ber qat ışandım.

– Nuriya, mine lä tıñla äle, äzämgä haplap,– tigän usal ğına tauışqa, uy artınan uyılıp töşöp barğan yıremdän, tert itep qaldım. Sämäy-Hälisä inäy, imeş, telmär totop tora. Qatın-qızzar sovetı ağzahı tügel ul, ämmä, işetep qalha, kilä lä yıtä. Miñä, organda eşlägäs (militsiya uçastkahında yıyıştırıusı ul haman da), här urında küz-qolaq bulırğa käräk, tip kenä yıbärä. Qıumaybız. Hüzgä lä quşılıp kitkeläy. Tıñlaybız.

– Min eşkä irtä yöröyöm, Sämiğullin rayonğa-fälängä kithä, könö buyı uçastkala ultıram, ul-bıl bula qalha, keşene qabul itergä, sara kürergä käräk tähä. Huca urınında saqta gäzit-curnal uqırğa vaqıtım küp, radio la tıñlayım. Sämiğullin äytä, bezzeñ eştä añlı bulıu äbizätelnä, ti. Yañıraq ber gäzittä ğäcäp häbärgä yulıqtım. Nindäyzer urıs, professormın tigän äle ul, mosolmandarzıñ tuqlanıuı haqında yazğansı. Kafır bezzeñ nisek rizıqlanıuıbızzı niñä tikşerä ikän, tip uqırğa buldım. Bäs, ägär zä astan üleü qurqınısı yanaha, mosolmanğa susqa ite aşarğa yaray, tigänse. Päyğämbärebezgä hıltanğan, unıñ häzisenä. Ä, belähegezme, iñ häräm rizıq nimä? Araqı! İsertkes esemlek qullanıuzan da zurıraq gonah yuq ikän, tuqlanıu täñgälendä. Keşelärze eskelekkä äyzäüselär ihä, şunan tabış alıusılar tamuqta yanasaq, ışanahığızmı? Min ışanam. Üzegez şahit Allah Täğälänän nindäy yaza alğanıma. Öy başında biş-altı sirektä samogonım bar ine, ni ğillä menänder, beräühe yä asıq ultırıp, yä nişläp, möryänän osqon elägep, göltläp toqanğan da kitkän. Sirektär şartlağan, tübä yanıp, örlök işelgäs, öy isän qalamı ni? Kemder, imeş, kürgän, küktän utlı suqmar kilep töşkänen. Bälki... Üzemde Hozay yällägän ulay za, yañğız başı, zäğiflege lä bar, tigänderme. Täübägä kildem, kilmäysä. Esmäyım dä, eskegä etärmäyım dä, älğäyäzembillahi! Zayımdarım yanmay qalğaynı, bazğa kümep quyğaynım. Bäläkäs kenä bulha la öy haldırıp indem, ana, şökör. Yarlıqanı Rabbım.

Ber kilke tınlıq urınlaştı. Şunan sığış yahausı miñä öndäşte:

– Nuriya, isem däftäreñ ergäñdä tügelme? Mineñ isemem nindäyıräk mäğänälä ikän?

– Häterläyım, Hälisä inäy, hatta matur hineñ isemeñ – saf, taza mäğänähendä. Küñeleñ, fiğeleñ yäğni zä.

– Qaytıuım oşo bulır üz asılıma. Quşamatımdı onotoğoz! Äteü...

Ber-berebezgä qaraşıp, kölöşöp quyzıq. Äteü uçastkağa saqırtam, tip äytmäkse ine, buğay, inäyıbez. Yahil barıber. Üzen yaqlauzıñ ber sarahılır ul holqo, terpe lä enäle bulmas ine, ayıu keüyek köslö bulha, bäs. Gölüsä apayzı, Hälisä inäyze, sovet räyıse Säkinä apanı – ayırım, kümägebezze bergä fotoğa töşöröp aldı Menäüärä. Yamanatıbızzı sığarmasqa väğäzä birze häm yañı şiğırzarın uqını. Ayıusı auılınıñ ayanıslı yazmışın tasuirlağanı bigeräk yöräkkä ütep inde.

...Äy, Ayıusı, hine tergezer zä

Quşılıp yırlar inem qurayğa!

Urap-urap qaytır häter bulıp

Uralğanhıñ mineñ urayğa.

Azna la ütmäne, şağiräbezzeñ mäqälähe basılıp ta sıqtı. Torğanı hikäyä, beräüze lä ränyıtmäy, hüz zä yäşermäy, uqığan här kem fähem alırlıq itep yazğan.

Hälisä inäy yıñ hızğanıp üzenä üze tapqan eşkä totonop kitte: esergä äüäs ir-attı – qatın-qızzı la, älbittä,– asıqlau buyınsa «razvedka» alıp bara. İrzäre eskän, yäberlägän qatındar, qızıq, başta uğa möräcäğät itä, Sämiğullinğa barıp yıtmäs boron. Şunan – bezgä. Uçastkovıy – ösönsö siratta. Yanyalsı irze saqırıp höyläşäbez, üzebezzeñ quldağı saralar menän qurqıtabız: eşenä häbär iteü, LTP-ğa yıbäreüze horap Sämiğullinğa qağız yazıu, känsälär aldındağı «Hurlıq taqtahı»na hüräten elep quyıu häm başqalar. Tap oşo siktä tuqtausılar baytaq.

Ber nisä urında aulaqtarzı yañırtıp yıbärzek. İñ uñaylıhı – qıştarın buş torğan Atay yortonda.Qoton yıbärmästän, unda könönä ber bulha la meyıs yağıp toram. Aulaqtarzıñ üzenä kürä programmaları bar. Bıl uy Säkinä apanıñ başına kilde. Apayzar uğa «aulaq direktorı» tip tä törttörä, yıtäkselek iteü qanına heñgän, yänähe. (Yañı mäktäp haldırıu mäsälähe quyıra başlağas, mäktäp direktorı vazifahınan üze teläp tuğarıldı ul, urınına Vafiç qaldı.) Qul eştärenä öyräneü, aş-hıuğa ostarıu, ğailä tärbiähe buyınsa äñgämäläşeü – programma, nigezzä, oşolarzan ğibärät. İñ şäp hucabikälär «däres birä», bıl harap ta poçetlı, apayzar, al birmästän, ärepläşep tä kitkeläy. Şuğa kürä här kemgä täğäyın eş büleüzän dä yaqşıhı yuq. Aulaqtar qunaqqa yöröşä, täcribä büleşälär – üze ber yarış hımaq. Hiräkläp min dä baram Atay yortona, undağı aulaqqa Aqman Qara ağayzıñ qatını baş – qozağıy zaha. Aqıllı, sabır ul. «Balalarzıñ ölkänerägenä yaqşı tärbiä birä alhañ, bäläkästäre uğa qarap tartıla», – tigäne üze ber halıq pedagogikahı bit! Zahira Tolparlı qatındarın şäl-väl bäylärgä öyrätte. Baymaq yağında aq yönlö käzä mamığınan ütä kürenmäle seltär şälde şunday näzäkätle itep bäyläyzär ikän, kilen, bezze öyrät, tip bıuınına töşkändär. Zahira üze küzze qızzırıp şul välen yabınıp yörönö lä... Bäyläp qarağanım yuq ine, qaytıp, azna buyı töñkälep ultırıp, yıñgämdän otop kildem, tip höyläne azaq miñä, ser itep. Mah birmäy inde ul, şulay ğorur holoqlo. Väl hüze vual tigändän tügel mikän? Ä kem belä, bälki, kirehensäler. Hı-ı, bez, bisä-säsä, qız-qırqın, oşolay hönärgä ılığıp, ğailä qayğırtıp yörögändä, irzär tik yathınmı ni?! – Ber kilke oşo horau qalqıp sıqtı. Isınlap ta, qış mälendä ularzıñ şöğölö yuq. Äüälgesä känsälär turahında gäp hatıu za onotoldo. Küpselek divanda televizor qarap yata. Gäzit uqıy. Aulaqta la ildäge, rayondağı yañılıqtar haqında motlaq feker alışıu ğäzätkä ingän. «İrzärgä genä qızıqmı ni zur donya häldäre, sepräk baş tigäs tä bezze?» – apayzar şulay tip sämlänä.

– Äyzä şularzı bıyma basırğa ögötläyık,– tip haldı ber kiste kemeheler. Oşo hätle zur auılda ostahana ashañ da bula. Nikolayivkala, ana, öy hayın bıyması, qış yıthä, käseptäre şul. Ularzan hatıp alabız zaha, hökümät bıymahın keyırlek tügel, qatı, bögölmäy.

– Ber osor ni, unar par bıyma käräk ine, – tip hüz qıstırzı Kamilanıñ ügäy qäynähe, – häzer, yaray, qalasa botinka keyälär. Üsep, taralışıp bötöp baralar inde, balalarzı äytäm.

– Äle lä yıterlek äle hindä bala, tağı igezäktär tabıp yıbärhäñ... – tip kölöşöp aldılar.

– Tabırmın da, hälemdän kilgäs! – Ere sirtterze qozağıy, bireşmäne.

Şunan hüz ikense yusıqqa töşöp kitte – afğan huğışına. Qot-yän yuq, şul taraftan qayğılı häbär kilep quymahın, tip. İke yıgetebez Taciqstan sigendä hezmät itä, şular ösön borsola tolparlılar.

Ütep kitkän Olimpiada täsorattarı la haman teldän töşmäy äle. Televizorzan qaranıq, östäüyenä İşbirze qaytıp höyläne – Mäskäügä Başqortostandan ber törköm militsioner tärtip haqlaşırğa barğaynı, şular arahına, iñ yaqşı, iñ ışanıslılar isäbendä, eläkkäyne. Yäy, qızıu eş mälendä bulha la, Zölfär halıqtı klubqa yıyıp, İşbirze menän osraşıu oyoştorğaynı. Ul Mäskäüzä 80 ildän sportsılar kileüye, baş qalanıñ här tıqrığında militsiya torouı haqında, üze kürgäs, mauıqtırğıs itep höylägäyne.

– Anau Amerikanı äyt, haman doşmanlaşa, Olimpiadağa sportsıların yıbärmägän bulıp, ä? – tip beräühe äytkäyne, kitte...

– Yapon menän qıtayın äyt, ularhız za ütte.

– Boykot yahausı ildär küp bulğan, altmışlap, şikelle, İşbirze äytte lähä. Ä nimägä şulay qılandılar äle ul? SSSR Afğanstanğa yarzam itä, tipme?

– AQŞ üze bezzekelärgä qarşı köräşeüse duhtarğa qoral yıbärep yata, ti äle.

– Unıñ şul bulır!

Ä mineñ häteremdä Olimpiada Kuba bokserı Tefilo Stivenson häm şul köndärzä vafat bulğan Vladimir Vısotskiy iseme menän ürelep qaldı. Tefilo çempion buldı, unıñ qabarınqı bözrä sästäre, kamillıqtıñ ürnäge bulğan käüzähe, qoros muskuldarı huşımdı aldı, tihäm inde… – hoqlandırzı, şulay dörösöräk. Arıslanday köslö, qaplanday yılğır. Olimpiya çempionınıñ fotohüräten curnaldan kisep alıp, albomıma yäbeşterep quyzım. İrzär maturlığınıñ idealı tip qabul iteüyem.

Ä Vısotskiy... Unıñ qarlıqqanıraq tauışın işetmägän, telähä-telämähä lä yırzarınıñ hüzzärenä iğtibar itmägän, uylanmağan keşe qaldımı ikän Sovettar Soyuzında? Bähäshez, unı totoş donya belä ine. Tauışınıñ qıldarı kösörgäneüzän özölöp kiter keüyek toyola la, küñeldä häüyef tıua torğaynı. Oşonday teträneügä min täüläp «Buranbay»zı tıñlağanda dusar bulğaynım. Här öndä – ğazaplı iskärteü, ayanıslı häter, äyterheñ, yörägeñä tosqap atalar.

İşbirze höyläne: Mäskäü Vısotskiy menän huşlaşqanda, kükte bolot basıp alğan, tik ul qayğılı qurğaş bolottarzı, Olimpiada ayqanlı, samolettar menän qıuğandar, yamğır sitkäräk kitep, tügelep ilağan. Mäskäüzän alıs Tolparlıla la ul köndö yäşenläp ükhene küktär. Bez zä ükhenek. Şunday talantlı häm halıqta kiñ tanılğan şähesteñ «atqazanğan» tigän dä iseme bulmauğa ğäcäpländek, ükendek. Oyaldıq. «Ülgäs, geniy tiyerzär, kür zä tor!» – tine Ämin abıy. Ä min kitap şkafınan Vısotskiyzıñ şiğırzar yıyıntığın alıp yañınan ber qat uqıp sıqtım. Ap-asıq, tire menän dä qaplanmağan, yan kereşeläy tartılğan nerv... Eyı, ul tiz genä onotolmayasaq.

Bıyıl Fatih ordinaturahın tamamlay. Rayzdrav mödire kilep kitte. Aptırattı. Rayon üzägenä eşkä alabız Qarabulatovtı, şunday belges auılda qalmas, tise. Özmäne lä quymanı şul hüzen. Fatir bula, miñä lä eş tabıla, imeş. Baş vraç itäm, üzäk dauahanağa, ti. İrem üze häl iter ul mäsäläne, tip hüz tayzırzım. Ägär Fatih riza bulha? Eyärermen, bäs, sit yır tügel, auılım ergälä. Ä Tolparlı tağı yuğarı belemle tabiphız qalasaqmı?!

Qaythın äle başta. Sentyabr azaqtarına, tigäyne. Qayhı ber keyımdären, kitap-däftären qaldırıp kitkeläy başlanı, äkrenläp yıyına. Ber kiste kürenekle tabip, hirurgiya geniyı Fedor Uglovtıñ «Serdtse hirurga» tigän kitabın qulıma alıp, asıp qaranım: täüge bitenä: «Hirurg dolcen imet glaz orla, silu lva, a serdtse cenşinı». Boronğo äytem» – tip epigraf quyğan. Bıl äsärze motlaq uqırmın, tip küz osonaraq halıp quyzım. Oşo is kitkes sifattarğa eyä bulırğa teyış, timäk, mineñ yärem dä?! Lektsiyalar yazılğan däftärzären dä qaraştırzım, küz yügerttem: «Provodyaşiye puti mozga. Traktus-kortiko-pontiko-tserebello-dentata-rubro-spinolis...» Qayhı yazmaların uqırlıq tügel – berzän, latin alfavitı, ikensenän, telde hındırırlıq yat termindar. İngliz telendäge broşyuraları baytaq. Uf! Şunday za belemle başı menän mine äzämgä hanarmı bıl Fatih? Äldä üzemä kürä tügel ğorurmın, şiklänmäskä tırışam. Tiñhenmähä, ana bara yulı! Tege «üzem»därzeñ nayanı şulay tihä, sabırı iskärtä: ä Asiyañ?!

Mäktäptä uqıuzar başlanıp qına torğanda, täbiğätte äbeyzär sıuağınıñ yaqtı, ämmä yılıhı hüränäygän qoyaşı yıuatqanda, yörägem dertläne lä torzo. Qulımdan ruçkam töşöp kithenme, ukazka totop karta yanında basıp torğan kileş, nimäneler iskä töşörörgä telägändäy, seräşep üzemdeñ eske halätemä qolaq halıp, qapıl isemde yıyıp alayımmı – säyır... Ä bögön bötönläy qoyolop töştöm: öläsäkäy ber hüz zä öndäşmäy genä yatıp qaldı irtänsäk, ällä?! Hikehenän yımırlap töşöp ozatqan bula, his yuğında, qapqanı asıq qaldırma, hapam, tigäneräk notoq eyärtep yıbärä ine lähä?

Däresemde yartı yulda qaldırıp, uqıusılarıma, «Galley kometahı» tigän temağa referat yaza toroğoz, tinem dä klastan sığıp yügerzem. Niätem – öläsäkäygä küz halırğa la kire äylänergä. Şöbhäle hizemdäremdän qasıp, küktäge Galley kometahı haqında uylarğa tırışam. «Qoyroqlo yondoz» tip tä yörötälär unı. Qoyaş tiräläy äylänä häm 75 yılğa ber Yır täñgälenän osop ütä. Huñğı tapqır unı donyanıñ astrologik stantsiyaları 1910-sı yıldıñ mayında küzätkän häm täü tapqır fotoğa töşöröp alıuğa ölgäşkän. 1986-la (küp tä qalmağan ikän) tağı yaqınayasaq bezzeñ planetağa – ğalimdar isbatlauınsa, 31-se tapqırğa. Däreskä bik yıtdi äzerlänep barğaynım – «Kometalar» tigän temağa. Östämä material tuplağaynım, ayırıusa şul qoyroqlo yondoz haqında. Qıtayzar, mäsälän, unı bezzeñ erağa tiklem ük belgändär häm kiler bıuındarğa mahsus tablitsa tözöp qaldırğandar. İngliz astronomı Galley ihä kometanı yañı däüyerzä nıqlap öyrängän, ğilmi hezmättär yazğan, kük yısemeneñ unıñ isemen yörötöüye osraqlı tügel.

Üzem yügerä-atlay baram, qayza häm ni ösön aşıqqanımdı añlamamış bulıp, uyımdı haman şul ikhez-sikhez kük kömbäzendäge yondoz yağına qıuam: Galley kometahı yaqınlaşqan arauıqta Yırzä zur faciğälär küzätelgän. Urıs yılyazmahı, mäsälän, tatar-mongoldar basıp alğan osorzo tap qoyroqlo yondoz kasafatı tip añlata...

Bıyıl ğına yökmättelär miñä astronomiyanı uqıtıuzı. Oşoğasa elekke geograf abıy alıp bara ine. Yıtdi fän bit, şuğa la qıuanıp bötä almağaynım abıyzıñ haman eşläüyenä.Täcribähe zur, mauığıp uqıta, astronomiya – ğilem totqahı, tip başlay torğaynı här däresen, istä, üzem dä unıñ uqıusıhımın. Äsbaptarın, kürgäzmä materialdarın miñä miras itep qaldırzı, kärägem töşhä, öndäş, tine. Älege Galley kometahınıñ zuraytılğan fotohın da ul birgäyne. Küräheñme, qoyroğo ayırsalı bınıñ – serle yondoz ul, tigäyne...

Yañı öyzöñ qapqa töböndä uyım özöldö. Qapqanı ipläp kenä astım, şaq itep qalha, öläsäkäy tertlär, tip.

Tertlämäs ine... Eşkä sığıp kiter aldınan nisek kürhäm, şul qiäfättä genä yatıuı – yözö, qänäğät bähillek misäte basılğanday, tıp-tınıs. Yoqlap qına kitkän. Donyalıqtan sabır ğına, şıp-şım ğına, razıy ğına ütep kitkän...

Nişläp min, unıñ hapahı, yörägemdeñ dertläüyenä bitaraf buldım, niñä sığır aldınan borolop ergähenä barmanım, tın alışın tıñlamanım ikän?! Asiyanı baqsağa keyındergänemdä: «Miñä tip säy quzğatma, üzem äkrenläp esermen, eşem eyäheläy, tañ menän torop ultırmayım, yata biräm», – tip hin dä min häbär tirze lähä? Şunan qaytıp portfelemde aldım da mäktäpkä kittem. Öläsäkäy yoqlay ine keüyek.

Qısqırıp ilap yıbärergä uqtaldım, mägär tuqtaldım. Borsormon hımaq ğäzizemde. Hığılıp sıqtı küz yäştärem dä – töptän, yän äsehenän. Şunda qälbemdäge kündäm «üzem» ögöt ögöp quyzı: tuqhanğa yıtte, sobhanalla.

Öläsäkäyze yañğız taşlap sıqmastan, Äsmägä şaltırattım, hälde añlatıp. Ul, tezep äytmähäm dä, bötähen dä teyışensä eşläyäsäk: kemgä öndäşergä, nizär hästärlärgä...

Küpmeler vaqıt ällä ishez ultırğanmın, qapqa tauışına aynıp kittem: äsäyım inep kilä, uğa tağı kemdärzer eyärgän. Gölbikä apayzıñ aq, küzze sağıldırırlıq ap-aq yaulığı, Fariza yıñgämdeñ qılt basıp atlauı...

Ähirät, tege donya barzır. Öläsäkäy ütep kiter tañda, uyanır aldınan ğına, häbär aldım daha: qartäsäyım, Orqoya qozağıy, Ğäzilä kürşebez, Tatar äbekäy – dürtäüläşep, aqtan ğına keyıneşep, tatlı niğmättär menän säy esep ultıralar, yäşel genä sirämdä, säskälär arahında, tip töş kürzem. Täzrä aşa küzätäm, qarsıqtarzıñ gäptärenä qolaq halam, imeş. Qartäsäyım, yıñel genä quzğalıp, östälgä tağı ber par sınayaq kilterep quyzı... Ocmah ta barzır. Qartäsäyımdär şunda kötä öläsäkäyze...

50

Fatih mine aşqınıp kilep qosaqlanı la qolağıma şıbırlanı: «Nihayät!» Yöräktärebez haman unisonda, qäzerlem! Uylap qına quyzım, äytmänem. Bezgä yözzärsä küz qarap tora ine lähä. Fatih sumazanın Yañı öyzöñ tuphahında qaldırğan da mäktäpkä yügerep kilgän. Zur tänäfeskä qıñğırau şaltırap, uqıusılarzıñ borsaqtay tışqa hibelgän sağı. Ä min därestäremde ütkärep bötöp, qaytırğa sıqqaynım.

Balalar geüläşep bezze qapqağa tiklem ozatıp qaldı, ä unda auızı qolağına yıtkän Häyrivara ağay kötä ine. «Saq qına ölgörmänem, ih! – tigän bula. Portfelemdä höyönsögä tip irzär şarfı, qatın-qızğa – yıbäk yaulıq yörötä inem, şarftı ağayzıñ muyınına haldım. Bala keüyek qıuandı, Tolparlınıñ bıl boronğo ğäzäten belgäs, baş tartmanı: – Hez aşıqmay ğına atlağız, min Fatihtıñ ata-äsähenä yıldem!» – tine lä, arbahınıñ tägärmästären köslö quldarı menän zır äyländerep, alğa ozdoyzo. Yul ıñğayı yäslänän Asiyanı yıtäkläp sığıuıbızğa, qäynäm qarşıbızğa kilä ine inde. Tüzmägän. Qaynım bıl säğättä eştäler, fermala. «Kisä ısviklanı bötörzök, bögön yal itäbez zä irtägänän teyärgä yöröy başlaybız», – tip sutıldanı qäynäm, üze tuqtauhız ulınıñ arqahınan höyzö.

Oşo täüge kön genä bayramsa buldı, irtägähenä, eşkä sığırğa prikaz bulmas äüäl, Fatihtı yullap kilep yıttelär dauahananan. Şämbe tip tä tormanılar. İremdeñ artınan, ğailämdeñ tüñäräkläneüyenä kinänep, qıuıp yıtep qosaqlap überzäy bulıp, yaratıp qarap qaldım häm tañğı säğättä yazmışıma şököränä itep, Allahı Täğälämä, mine kese yıhandan Olo yıhanğa sığarğan äsäyımä, tormoş aqılı birep üstergän öläsäyım menän qartäsäyımä, ğaläm kendege berekkän Tolparlıma, törlö sürättä hınağan, şähesemde sınıqtırğan auıldaştarıma, fizäkärlek talap itkän yauaplı hönäremä, tormoşomdo ğäm menän solğağan uqıusılarıma – hämmä yaqtı donyağa rähmät äyttem. Aqman Qara ağayzıñ ölkän qızına huqır esägenä pristup bulğan ikän.

– Tulğaq tota ällä, tigängä, äsähe yıtäkläp kiltergän,– tip höyläne azaq Fatih, – qatındarzıñ sabırlığına bersä ğäcäp itäm, nazanlıqtarına la... Un bala tapqan äsähen äytäyım, qızı la ikensegä auırlı. Könöm yıtmägän äle, ti zä bögölöp töşöp hızlana, uqşıp, qosa ikän. Tulğaqmı şul? Äühät ağay şunduq añğarğan, şuğa mine saqırtqan. Rayon üzägenä yıbärhäñ, yulda ni bulırın küz aldına kiltereüye qıyın. Täüäkkällänek. Appendiks şartlarğa yıteşkän, saq qına huñlahaq, şartlar za, peritonit başlanır ine. Äsä lä, bala la qan zararlanıuzan häläk bulasaq ul osraqta. Qotqarzıq. Operatsiya urınına ğına anesteziya yahanıq ta...

– Ä bala?! – tip horanım, telemde köskä äyländerep.

– İsän. Tağı un aznalap äsä qarınında üsergä, yıtlegergä könö bar äle.

– Kese yıhanda yözörgä.

– Qayza?

– Kese yıhanda. – Yuramal añlatmay torzom Fatihqa, bälki, üze töşönör, tip. Töşöndö. – Ä, äsä qarının äytäheñme? Dörös bit bıl sağıştırıu, Nuriyam. Anatomiyala la şiğriät bar, ulayha.

– Fälsäfä lä.

Fatihtı tağı üzebezgä baş vraç itep täğäyınlänelär. Qulında döyöm hirurgiya buınsa ordinatura dokumentı bulğas, ul hirurgiya bülmähen yıhazlandırıuğa la ölgäşte. Aşığıs operatsiyalarzı şunda üze yahayasaq.

Yañı yıl aldınan ğına qot osqos vaqiğağa tarını auıl. Röhsäthez-nihez ös ir hunarğa sıqqan. Saqmayılğalağı beräüzeñ qalalağı qozahı dusın eyärtep kilgän dä, ayıu tirehe käräk ine, tip hüz sığarğan. Qızmasa bulıp alğas, huca maqtana başlağan, yänähe, urmanda ayıu bötmägän, atahıñ da tirehen tunap alahıñ. Töş auıuğa bılar, sañğı keyıp, mıltıq asıp, Ayıusı hırtına yul totqan. Ämälgä tayanğanday, tiz ük ayıu öñönä barıp ta tökälgändär. İnä ayıu – nıqlap qışqı yoqoğa talıp ta ölgörmägänme, hunarsı yorattarı şulay haqhız, şaulaşıp yörögänme – qarşılarına ükerep kilgän dä sıqqan!

Hözömtälä Saqmayılğa irekäyı totqan da auılına hıpırtqan (keşe qayğıhı töştän kire, tigändäre şuldır), qozahı ağas başına ürmälägän. Ul qoza, imeş, Şırmıy İqsan läqäbensä, unda sañğıhı-niyı menän menep qunaqlağan, ti. Ä dusı ayıu tırnağına eläkkän. Saqmayılğa keşehe ratsiyanan rayonğa, Tolparlığa häbär itkän: «Ayıu, moğayın, yuldaştarımdı botarlağandır...»

Vaqiğanıñ bıl ölöşö törlö-törlö tasuirza qat-qat kilep inde qolaqqa. Ä qalğanın ber kiste, ike-ös kön uzğas, Fatihtan işettem. Könö-tönö şul patsiyent yanında bulıp, öygä saq yoğop torouı ine.

Häm, älbittä, ul höyläy, ä min küz aldımdan kino itep ütkäräm.

...Auıldan, qoralın alıp, Sämiğullin, Fatih menän Äühät ağay, käräkhä tip, hirurg sumazanı totop, dauahana maşinahında Saqmayılğağa sıqtı, unda yıgeüle ike at kötöp tora. Tege qasqalaq abzıyzı ultırtıp, ratsiyanı alıp, Ayıusığa yünäldelär.

Ber nisä osta hunarsı küptän unda kitkän. Ular, bayağı abzıy äytkän yırgä yıtä kilä, höyläşmäy, ım menän genä aralaşıp baralar. Urmanda şunday haq tınlıq, äyterheñ, här yänlek, här qıuaq sit zattar kileüyen hizä, añdıy. Eñger-meñger yaqınlaşa, äle genä ap-aq bulıp küzze sağıldırıp yatqan qar şämähälänä, kük yözö şämärä bara.

Aldan töşkän ir tuqtap qaldı, unıñ sımırı käüzähe kösörgäneştän tura qattı. Arttağılar hağayzı. Alğar ularğa yaqınıraq tartılırğa ım birze. Tartıldılar. Qarşıla – öyöp quyılğan qar, ergä-tirähenä qan tamsıları hibelgän. Hunarsılar şunduq añlanı: ayıu qorbanın yäşerep kümep quyğan. Un-un biş metrlap barzır, urman hucahınıñ öñö lä kürenä. Sıqqan. Kire inep yatqan. Täpäyzäreneñ ezenän bildäle. Nişlärgä? Sekundtar tekeldäp ütkänen sikä tamırında tipkän qan hınay keüyek. Şul mäldä östän, güyä, kükteñ üzenän, şañq itep ber nämä kilep töşmähenme! Bäs, sañğığa keretelgän bıyma? Kütärelep qarahalar – qarağay botağında ayaqtarın hälenderep ber bändä ultıra. Şunıñ hıñar bıymahı hurılıp töşkän ikän. Hunarsılar yozroq töyöp işaralanı: tauışıñ sıqmahın! Bılay za teldän yazğan, önhöz-tınhız ultıra ul mesken.

Ämmä yoqoho özölgän inä ayıuzıñ qolağı sosayğan, şul minutta acğırıp kilep sıqmahınmı öñönän! Yanuar, ällä küze qamaşıp, isen yıyıp torğan keskäy genä arauıq yıtte ısın hunarsılarğa: şartlap mıltıqtar atıldı, inä ayıu görs itep auzı la öñ auızına arqırı huzılıp yattı. Unan ike bäläkäy ayıu – taylaqtarı – baştarın törtöp tışqa qaranı la yäşende. Hunarsılarza ular qayğıhı yuq ine, tege qar öyömönä taban aşıqtılar. Öyömdö arma-torma taratqas, şaq qattılar, qan esendä yatqan keşene kürep. Qot osqos küreneşkä berehe uqşıp yıbärze, ikensehe qatı itep hügende. Qalğandarı älbıuınlanıp tezlände – irzär! İshez yatqan keşeneñ bite yuq, bit urınına yalanğas tire, qırıyınan qanğa uqmaşqan säs osmottarı hälberäy ällä – qapılda añlay halırlıq tügel.

– Baş tirehen quptarıp alğan yırtqıs,– tine oloraq hunarsı. – Höylägändären işetkänem bar ine, ä kürgänem yuq – täü tapqır. Hızırıp bitenä qaplağan. Bezzeñ töbäktä inde ul ayıuğa bäyle törlö häl – macaralar…

Uñarsı at qıualağan tauıştar işetelde, hunarsılar tağı mıltıq attı, qayzalıqtarın belgertep. Ayıuzıñ qorbanına küz halğas ta, Fatih sayqalıp quyzı. Qanğa tamam künegeüye mömkin dä tügelder şul. Sınığırğa ğına bulalır bıl täñgäldä. Äühät ağay, front gospitale tamuqtarın kiskän keşe, baş vraçqa farman birze: «Spirt! Yaranı sayqap, baş tirehen äyländerep urınına quyırğa la – dauahanağa!»

– Bolevoy şok, – tip eşkä quşılıp kitte Fatih ta, ukoldar haldı. – Yöräk sızağan. Puls nitevidnıy... Alıp qaytıp ölgörörgä teyışbez!

– Ölgörzök! – Fatihtıñ kütärenke tauışına üzemsä qorğan kino tasmahı özöldö. Ğäcäp, ul mineñ küzallauım qayza tuqtap qaldı, tap şul urından yalğap yıbärze – yöräktärebez bergä tibä, uyzarıbız haman auazdaş, timäk.

– Unison, – tinem dä iremdeñ küzzärenä qaranım. Ularzıñ közgöhöndä üzemde kürzem. Qobarahı osqan üzemde. Fatih baş qağıp yılmayzı ğına. Küñele keşe ğümeren ülem tırnağınan yolop qalğan minuttan ayırılıp bötmägän äle.

– Şunan? – Höylähen. Min unı tıñlarğa äzermen. Här saq. Ğümer baqıy. Oşono añlatırzan, tolomdarımdı hütergä totondom, yänähe, ber aşığıs eşem yuq, iğtibarım tik uğa ğına. Asiyanı kistän qäynäm üzzärenä alıp qaytıp kitkäyne, öyzä ikäüzän-ikäübez, däreskä ni, irtük torop äzerlänermen äle.

– Şunan ni, dauahanala yaranı yırenä yıtkerep eşkärtep, baş qapqasına tirehen tegep quyzıq. Zöhräneñ dä qulı altın, qoyop quyğan hirurgiya sestrahı. Häzer abzıyzıñ nervıların daualarğa qaldı, şunday stress! İke kön, küzem kürmäy, qolağım işetmäy, tip qurqıttı. Üze küzen asıp qararğa şörlägäs, bäbägen kütärmägäs, kürmäy inde. Şeşmäk ine bäbäge lä, auırtqanğa asmağandır, bälki. Äle küzen qısıp qına asa başlanı, yaqtını küräm, ti. Kürä ul, küzenä zıyan kilmägän. Zöhrä unı ayaqqa bastırıp kilä inde.

– Zöhrä... Musa isemle sinıftaşı menän hat alışa, buğay, – tinem. – Gel şul qızzıñ isemen kilterä lä qıstıra, şiklänep kittem hatta. Ällä?!

– Şuğa bit inde, Musanı kötöp, artaban uqıuzan baş tarta. Unıhı üze haman belem artınan qıua, ä bında hälätle qız üsä almay. Isın, nıq buldıqlı ul.

– Ulay ikän... – Säsemde, tağatqan yırzän, qabat ürergä totondom.

– Ürmä, barıber, hüteläsäk tolomdarıñ. – Fatih mine kütärep öyöröltöp aldı. Tauışında – därt tulqını, täqät yarhıuı. Tolomomdo totop tağatırğa uqtaldı la kire uylanı. – Barıber hüteläsäk, – tip qabatlanı.

– Kem hüter ikän? – Belä-kürä yurıy hüz uynatam.

– Möhäbbät buranı! Höyöü zilzilähe!

Häm...

İrtänsäktären, säy eskändä, ber-berebezgä qarap tuya almaybız, ğäzättä. Könö buyı eştäbez zähä, hağınışabız. Ä oşo osor, ällä niñä, üzemä lä säyır, Fatihtan qaraşımdı yäşergelänem, äyterheñ, ber-ber serem asıla. Küpmeler vaqıttan añlanım, ısınlap ta ser yomğanmın ikän şul! Auırğa qalğanmın daha.

Kese yıhanımda yän yaralğanın belgän köndö ük uğa: «Bähetle bulırhıñ, ğäzizem», – tip öndäştem. Şul ıñğayza uylana quyzım: Asiyam bähethezme ni? Küzzäre moñhou unıñ. Qäynämdekenä tartım sıramıt. Täbiğätenänder? Hağıştıñ ni ikänen tatımağan sabıy zaha äle. Uf... Unı kütärgändä küñelem üzgälänep, boşonğan, ikelängän saqtarım yış buldı. Bergä yäşäy başlap qına torğanda, kötmägändäräk kilep sıqtı Fatihtıñ internaturahı. Ber yıl ğına la, ämmä qorhaqlı köyönä yañğız torop qalıuım ğäm aldında qıyınıraq buldı. Häläl irem bulha la. Qaytam, tip väğäzä birhä lä. Ana şul özgöläneüzäremde kese yıhanıma la beldermäy qalmanımdır...

Tıştan Asiyanıñ tauışı işetelde: «Huñlayım!». Fatih unı keyınderep, qapqa töböndä qaldıra la eşenä yügerä. Aşığa töştöm, qızımdı balalar baqsahına inderep kitähem bar, miñä yul ıñğayı.

– Äsäy, min ber sekretik beldem äle, – tine bıl bala, bara torğas. Tuqtap, küzenä qaranım: yäşkelt-zäñgär küzzäre, irtänge qoyaş yaqtıhınanmı, zöbärcät tösönä inep yaltıray. Häyläkär qızıqay! Üze kölgän bula. Hoqlandım balama. Totoş atas, tiyer inem, sästäre quñır bulmaha. Ä yözö, qäynäm äytmeşläy, aq atlas – şulay tip yıbärä ul, kileşterep.

– Nindäyıräk yäşeren ser-sekretik ul? – tigän buldım. Yuq, ısqındırmay. – Ä kemdän ottoñ ul «sekretik» tigän hüzze?

– Mayanan.

– Mäysärä apayımdan, tiyeñ, ağas tel bulma.

– Üze şulay quşa laha.

– Ä, şulmı ni sekretigıñ?

– Mayanıñ, äy, Mäysärä apayımdıñ da bar sekretigı.

– Şıbırlap qına äyt äle, yıl işetmähen, äteü taratır.

– Yılme?

– Yıl. Ul bit donya buylap säyähät itä.

– Hineñ hımaqmı, äsäy? – Aptırap kittem, horamay buldıra almanım: – Kem äytä?

– Qartäsäyım. – Bütänsä töpsönmänem. Saq biş yäşenä kitkän sabıy menän hüz tikşerep kiläyımme ni? Äsäyım menän hineñ turala höyläştek, tip äytergä lä küp horamas, yuğihä, qäynämä, ä unıhınıñ bıl täñgäldä ni uyların kem belä?

– Mäysärä apayım, balalar baqsahında tärbiäse bulam, ti. Täüzä uqıyım da tärbiäsegä, şunan, ti, vät. Sekretik.

– Äytäm, 9-zan huñ peduçilişeğa uqırğa inde ul, tizeräk hönär alırğa ikän.

– Ä iñ şäp sekretiktı yäşeräm, äsäñ üze äyter, tine qartäsäyım.

Baqsa tapqırına barıp yıtkäynek. Hüz yullap tororğa vaqıt ta yuq, qıñğırau zıñı, ana, mäktäpkä saqıra. «Täüge däreskä un minut aldan şaltıratırğa» tigände Vafiç uylap sığarzı. Ber qarahañ, dörös tä – iskärtä lähä. Mäktäp yäslä-baqsa binahınan alıs tügel, küp tigändä yöz azımdır. Şul arala tege sekretiktı barıber sistem bit! Kese yıhanımda bäläkäs tuğanı barlığın belgän, moğayın, Asiya. Qäynäm äytkänder. İke-ös kön turıhında beleşep torğaynı şul, kilen, balağa uzğanhıñ ällä, inşalla, tip. Hizgän. Hınamsıl ul. Tüzmägän, serze yıyänsärenä siskän. Unıhı, nıqlıqay, älegä esendä qaldıramı sekretigın, ä? Uqıtıusılar bülmähenä ineü menän hizzem: mineñ hälde ällä bötähe lä beläme? Tolparlınıñ ösönsö küze yomolmağan, yükä telefonı bozolmağan, ulayha.

Zur tänäfestä geografiya kabinetına harap yıtdi qiäfätle Vafiç kilep inde. Artınan işek yabılıp ta ölgörmästän, häbären başlanı:

– Közgö kanikulda biş-altı balanı, uqıu aldınğıların, Ulyanovskiğa alıp barırğa käräk bulasaq. Säyähät buşlay, suvenir-fälängä aqsa töynäy torhondar. Vaqıt äz qalğan. Nuriya Bayazitovna! Äy, hine yıbärep bulmas inde bıl yulı... Ber ütkäyneñ dä şikelle älege marşruttı, «Leninskiye mesta» buylap, ih, bına problema. – Şulaytıp, mineñ hizemläüyemde Vafiç ısın döröskä sığarıp quyzı. Ahırza: – Uyla äle, kilähe tänäfeskä tiklem, bälki? – tip üzeneñ kabinetına yünälde. Ä mineñ därestärem bötkäyne, häzer, direktorğa yauap äzerläyım tip, öyömä qaytmay totqarlanıp ultırırğa teyışmenme? Yarar inde... Şul arauıqta häterem Ulyanovskiğa barıp uranı. Dürt yort-muzeyzan torğan memorial, bözrä başlı keskäy Volodya Ulyanovtıñ häykäle... Nadecda Krupskayanıñ hätirälären uqıp teträngänem istä: fekerzäşe häm kumirı bulğan uğa Lenin, ire genä tügel. Üz zamanınıñ tağı ber mäşhür şähese Aleksandra Kollontayzıñ yazğandarı menän tanışıp, ğorurlıq toyğoho kisergäynem, här kem dä, Vatan ösön ifrat ta qatmarlı osorza, ilse vazifahın tarta almay zaha? Ä ul, qatın-qız zatı, buldırğan!

Uñarsı qıñğırau şıltıranı. Direktor yanına aşıqtım.

– Eyı, tanış marşrut,– tinem,– ämmä, baram, tip ışandırmayım. Yıtäkselärenä käñäştär birermen. Şul balalar arahına Nazgöldö indererhegez äle, geografiya, tarih menän nıq qızıqhına, uqıuı la yaqşı. Fotoapparatı bar, bik şäp töşörä. Östäüyenä, säyähätnamä yazırğa osta.

– Östäüyenä?

– Östäüyenä, mineñ heñlem! – tinem dä qaytırğa aşıqtım. Qapıl toqanıp baramsı... Asiya menän auırlı yörögändä, kirehensä, emotsiyalarım ulay tışqa bärep sıqmay, estän genä hıza inem. Bınıhı ällä malaymı ikän?!

Hizemläüyem boyomğa aştı – iyundeñ un ikehendä ulıbız tıuzı. 1981-zä. Auır taptım balanı, ülemdän saq qaldım, tiyergä genä qurqam. Yanımda Fatihım bulmaha, tolparlılarzıñ ölkän bıuını väkildäreneñ kendegen kiskän Räyhana qartäsäyımdeñ ruhı qursalamaha, isän qotolor inemme, belmäyım...

İke aznalap könöm tulmanı, üz isäbem buyınsa. Fatihsa, teüäl un yıte kön dä higez säğät qırq minut. Säğäten-minutın şayartalır, moğayın. Vaqıtım bar äle, bäräñgene utap alayım tip, huñğı arala artıq kösänep taşlanım şikelle. Baqsa eşeneñ osona sıqqandıñ irtägähenä irtük torop küp itep ker yıuzım, meyıste ağartıp aldım. Ahır siktä, es yaqtan ğına bulha la, täzrä bıyalaların tazartıp alırğa yılkendem. Öskö ölgögä buyım yıtmägäs, ultırğısqa menep kenä basqaynım, saq yığılıp töşmänem, bildän astaraq, taz höyäktäre quşarlanğan töşkä, bısaq kilterep qazanılarmı ni! Qısqırıp yıbärzem dä, qımşanırğa qurqıp, qatıp qaldım. İpläp kenä izängä töşöp bastım, divanğa barıp ultırzım. Ütte keüyek. Nimä buldı bıl? Ällä qırqaraq qılanıp, beräy heñer tartıldı? Taz tirähendä heñer barmı ikän ni? Bäs! Tulğaq totorğa itäme? İrtäräk äle. Asiyamdı tapqanda bınday uq auırtınıuzı toymanım, toyham, onotmas inem. Äzeräk ultırğas, tağı quzğaldım. Ih-h! Izğırıp, kire ultırzım. Bıl yulı bayağı urındı buylay qılıs menän kistelär, güyä.

Fatihqa şaltırattım. Ul mineñ yanğa Zöhräne yügertkän, üze rayondan kilgän belges menän qatmarlı patsiyentqa konsilium uzğara ikän. Ä Zöhrä Öfölä akuşerzar kursın tamamlap qaytıp qına tora ine. Fatih unı, auıl qatındarı könö yıtkänse yöröy zä, saq alıp barıp yıtkeräbez roddomğa, yä aznalap şunda bäpeslären kötöp zarığıp yatalar, üzebezzä akuşer käräk, tip ögötlägän.

– Nuriya apa, hezgä berense bulam, kendek inähe, tim. – Zöhrä mine totqolap-hıypağılap qaranı la şulay tine.

– Vaqıtım tulmağan, tağı un-un biş kön...

– Fatih Ramazanoviç ta äytep qaldı, un yıte kön dä higez säğät bar äle, şulay za hälen belep kil apañdıñ, tip.

– Qırq minutın qısqartqan... Ay! - Tulğaq äsehen täüläp tatıuım tügel dä, bıl yulı bigeräk nıq tota. Tulğaqtıñ sirattağı tulqını basılğas, Zöhrä, ay-vayıma qaramay, Fatihqa şaltırattı, maşina yıbärergä quştı. «Sroçno!» – tip boyorzo hatta ki.

– Tuğızın da kötöp ultırayıqmı tulğaqtıñ, äteü? Asiyanı nisek, yıñel taptığızmı?

– Tüzerlek bulğaynı. Äsmä ähirätemde lä saqır äle, ul yanımda bulha, qurqmasmın hımaq.

– Qurqırğa ni, täbiği häldän. Äsmä yıñgäne ni häzer saqıram, tura dauahanağa.

Uñarsı maşina kilep tuqtanı. Öltöräp irem kilep inde:

– Äsähe, ni küstärzeñ? Ker yıuğan, meyıs ağartqan! Bögön öygä qaytıp urarğa forsat tapmanım şul, ih. Üzem ğäyıple! Ällä atahınıñ tauışın işetep, kese yıhandağı sabıy tınıslandı. Tulğaq tuqtaldı. Mine barıber dauahanağa alıp barıp haldılar. Bäpesläü bülmähenä.

Zöhrä ergämdän kitmäne. Ahıldap Äsmä kilep yıtte. Qultığına däftär qıstırğan, tışınan tanınım – qartäsäyım mirası. Eyı şul, darıu üländären tanıu, tönätmälär yahau tärtibe häm kendek inähe belergä teyış qağizälär terkälgän yazıuzarın Ziräk Räyhana ähirätemä inselägäyne. Äle ul turala uylar mäl tügel dä, uy ni, kilä lä inä lähä.

– Tulğaq tuqtanı. Ä bala tıuımğa kilgäyne.

– Qorhağı asqa töşkän şul. Fatih qayza?

– Fatih Ramazanoviç, operatsiya käräger, ti. Balanı gipoksiyanan qotqarırğa. Keserevo seçeniye. Şuğa äzerlänä.

– Gipoksiya, ti?!

– Kislorod yıteşmähä, meyıgä zıyan kileüye ihtimal.

– Torop toroğoz äle, niñä tota kilep operatsiya?!

Şıbırlap qına höyläşhälär zä, Zöhrä menän Äsmäneñ här hüzen işetep yatam.

– Qartäsäy! – qısqırıp yıbärzem şul saq, tağı qatı itep tulğaq tota başlanı. Yatıp sızarlıqmı, izängä töşöp basıp, timer karauattıñ başına barıp yäbeştem. – Öläsäkäy! Äsäy! – tip tä yalbarzım ahırza: – Rabbım, qotqar, balamdıñ başın başqa it! – Häteremdeñ qayhılır möyöşöndä haqlanıp qalğan hüzzärze Allah Täğälägä yünälttem.

Şunı kötkändäy, Äsmä kendek inähe sürätenä kerze lä Zöhrägä tastamal huzzı, üze ber osonan totop:

– Aşa sıq oşonan, Nuriya! – tine.

Aşa sıqtım. Şul mäl quldarına perçatka keygän Fatih kürende, maskalar totop medsestrahı eyärgän. Min, tulğaqlap, tüzmäs siktä, izängä tägäränem. Üzem yaman tauış menän ızğıram, keşe qarap tora, işetä tigände uylau qayza?!

– Fatih, başta ös tapqır aşatlap sıq bisäñde, şunan alıp kiterheñ! – Äsmäneñ «bisäñde» tigäne mäzäkse – añım tomalanmağan, analizlay.

– Äsmä, meşat itmä, vaqıt yuq hineñ qırağay höräfäteñä!

– Aşatla, tim! – Küräm, ähirätem, Fatihtı etep-törtöp, üzeneken eşlätte.

– Operatsionnıyğa! – Fatihtıñ bıl boyoroğona mineñ höränem yänasıqqa barıp quşıldı:

– Bäpesläyım!

...Qartäsäyım säsemdän hıypanı. Mañlay tiremde hörttö. Ustarınıñ yılıhın toyzom. Şunan ul izängä aq keyız yäyze lä... kese yıhan qapqahı asıldı... Unan, serle ğämäl ilä, Rabbım ihtıyarındağı tıuım täqdirendä, yänemä beregep, tuğız ayğa yaqın mineñ yän-tänemdän yäşäü qözräte alğan sabıyım Olo yıhanğa sıqtı!

– Malay!!! – Zöhräneñ qıuanıslı tauışı, äyterheñ, alıstan, toman pärzähen yırtıp kilep inde qolağıma. Yıp özörlök tä hälem yuq ine, Äsmäneñ: «Räyhana inäyzeñ ırımın atqarzıñ, Fatih, rähmät, äldä tıñlanıñ, bısaq teymäne tänenä ähirätkäyımdeñ, – tip ilamhırağanına başımdı qalqıttım da yılmayırğa kös taptım. Şunan, imeş, hıu urınına yılımıs qına höt ağıp yatqan yılğağa qoyonorğa töştöm...

Yarğa sığıuıma qarşımda aqtan keyıngän ike färeştä basıp tora. Ocmahtamın ikän. Añlı gonahtarım yuq hımaq, ä sauaptarım barzır, oşonda eläkkäs? Ber färeştä tubıqlanıp mineñ bitemde, quldarımdı übä – artıq bınıhı, billahi! İkensehe aq törgäk huza, qaraham, törgäktä – sabıy! Qapıl añım asılıp kitte: yännättä tügelmen, fani donyalamın ikän – färeştä tigändärem Fatihım menän Zöhrä lähä. Ä qartäsäyım? Kürzem dähä? Küñel küzem kürgän unı, timäk, ruhı yanımda qursalap torğan.

– Ulıbız bar, Nuriyam! – tine Fatih häm östäp quyzı: – Rähmät, höyöklöm.

– Hiñä lä... – Tauışım üzemä yat, qarlığıp sıqtı.

– Höyläşmägez, apa, özlögörhögöz, – tine Zöhrä, – auır taptığız balanı. Min qabul itkän berense sabıy isän-imen tıuzı donyağa! Mäñge onotahım yuq bıl şatlıqtı.

Aq biläüzäge bäpestän tanhıq yıs kilä, unı his nindäy başqa yıs-toyom menän butarlıq tügel. Äsäneñ sabıyın kükrägenä terägän täüge minuttarın da bütän beräy mäl menän sağıştırıp bulmayzır. Sönki bıl – möğcizä, üzeñ kisergän, hatta ki, Alla rähime menän, üzeñ qılğan möğcizä!

Daniyarğa yäş tulıuğa, öy tuyı uzğarzıq. Ozaq qoroldo üz yortoboz, ämmä tıuzı ul bähetle kön dä, inşalla. Besände yañı azbar başına kütärep quyğas, yañı baqsalağı bäräñgene yañı bazğa töşörörzän alda, köndär matur torğan arala tip, qunaq yıyzıq. Sıñğız menän Menäüäräneñ auılda sağına tura kilterep. Mäcles urtahında üzenä kürä istälekle vaqiğa buldı. Qulına keskäy genä dürtkel nämä totop, poçtalonka kilep inde. Häzer bıl eştä Qarağaş Mäsrürä apay yöröy.

– Banderol işaratı, – tine apay, bez aptırap qalğandı kürep, – «Nuriyağa, K. Zahidizan» tiyelgän. Bına, üzem totop kildem, izveşeniye genä birep kithäm bula la – belge kilä: kem ikän ul Zahidi?

– Yort qotlap, beräy büläkter. As, hucabikä, küräyık! Qunaqtar gör kilde.

Astım. Bäs! Kitap, tihäm, ike tomlıq katalog bulıp sıqtı. Qısqa ğına yazıuı bar. Qısqırıp uqınım:

«Haumıhığız, Nuriya, Fatih dus! Kürgän-belgändärgä säläm!

Nuriya, min bıltır «Mäskäü – Paric» tigän halıq-ara kürgäzmälä buldım, böyök hudocniktarzıñ polotnoların kürzem. Abstraktsionizm ölgöläre lä bar ine: Pikasso, Matiss. Maleviçtıñ «Qara kvadratı» la. Zamanalar demokratiya yağına auışa bara hımaq. Bına hiñä şul kürgäzmälä quyılğan äsärzärzeñ katalogın halam, civopis menän qızıqhınğanıñdı belgängä kürä. Üzeñde şunda qatnaşqanday toyop alırhıñ, moğayın, hindä voobraceniye köslö bit. F atih! Sentyabr urtalarında beräy ayğa qaytıp kitmäksemen, Tolparlınıñ altın közön töşörörgä. Äle mineñ icadımda peyzac osoro şikelle... Hezzeñ Käbir».

Yarayhı qızmasa bulıp alğan qunaqtar za şıp-şım tıñlanı hattı. Azaq qına:

– Üzebezzeñ Käbirme ni ul Zahidi? Familiyahın qısqartqan, imeş,– Zahidullin daha. Välidizän kürmäkseme ikän? – tip şaulaşıp aldılar za Ähmätzäki Välidigä, artaban başqort rässamdarı Qasim Däülätkildiyiv, Räşit Nurmöhämätovtarğa töşöp kittelär. Qızıq ösön genä «Qara kvadrat»tıñ reproduktsiyahın kürhätkäynem, Äühät ağayzıñ, mını ni, yäslä balahı la töşörä, nimähe sänğät ikän, tigänenä hındarı qatıp kölgäs, yırlaşırğa totondolar: «Kübäläk göldärgä quna, göldä bulğas oyahı...»

Ähirättärem menän serläşep alırğa la mömkinlek tıuzı ir-at ihatağa sığıp äñgämä qorğan arala. Ara-tirä ularğa qolaq halabız, ulay za.

– «Ekonomika ekonomiyalı bulırğa teyış» tigände nisek añlayhığız?– Sıñğız, ğäzätensä, iqtisad temahın kütärä.

– Gäzittär LPH tigän hüz menän tulğan, başta tamırınan qorota yazzılar za, häzer şähsi hucalıq isäbenä plan ütämäkse hökümät, – bınıhı Äşräf tauışı. Sıñğız unı yöpläy:

– Oşo uñayza nığınıp qalhın ine auıl keşeläre, no vryad li: yalqauğa halışqandar, brigadir quşqandı ğına eşlärgä öyrängändär.

– Spisat itelgän «Belarus» hatıp aldım, yünätep bulırlıq. Östämä aqsa eşlärgä isäp totam.

– Hin, Äşräf, buldırırhıñ, ä bütändär? Tegelär bik yıtdi gäpläşälär, tip, yılmayışıp üz häbärebezgä totondoq.

– Nuriya, tağı ber yıl ultırırhıñ äle bala qarap? – tine Äsmä.

– Stac haqlana laha, – tip quşıldı Menäüärä. – Min dä uylaşam ikensehen tabırğa. Küpme yörörgä bula abortqa...

– Abau! – Äsmä qısqırıp uq yıbärze. Tıştağılar işette, ahırıhı, ber azğa şımıp, qolaqtarın bezzeñ yaqqa qarpaytıp torzolar.

– SSSR abort buyınsa donyala berense urında tora, – tip hüzgä quşıldı Zöhrä. – Haulıq qaqşauın uylaymı bezzeñ qatındar, yuqmı? Üzzären ayamayzar.

– Ber barzım ul abortqa, yıtär, häzer Hozay birgän här balamdı tabam. – Äsmä, üzeneñ onotolop kitkänen hizep, hüzze bötönläy ikense yaqqa küserä haldı (unıñ tege hälen min genä beläm dähä): – Pensiya arttırzı hökümät.

– Biş täñkägäme? – Älfira, unı häzer Äl tip yörötöü kileşmäs, hanap ta quyzı, kolhozda baş buhgalter bit. – Krästiängä häzer – 40 hum, qala keşehenä – 50 hum.

Hüzebez oşonda özölöp torzo, därtle basıp öygä Zölfär kilep inde lä magnitofondı toqandırzı. Alla Pugaçevanıñ «Arlekino»hı yañğıranı.

Ğömümän, bıl yıldı qunaqtan buşamanıq. İkelätä ine şul säbäbe lä: malay tıuıu häm öy halıp sığıu.

Daniyar, küz teymähen, ay üsähen kön üsä. Bötä iğtibarzı üzenä yälep itä, vaq-töyäk eşkä ul yoqlağan arala ğına ölgöröp qalam. Fatih başı-toyağı menän dauahana mänfäğätendä.

Uylanırğa, ämmä, vaqıtım bar. Bişek yırzarı yırlarğa äüäslänep aldım, yıtmähä. Baştaraq öläsäyım Asiyanı bäüyetkändägene köyläy inem:

...Atahı kitkän arğı osqa,

Äsähe kitkän birge osqa –

Ularzı qayzan tabayıq?

Älli-bälli, bäü, bäü...

Öläsäkäy, bıl yırzı üzemdeñ qartäsäyımdän ottom, tiyer ine. Bik boronğo, timäk. Has ta mineñ menän Fatih turahında keüyek ine yırzıñ hüzzäre: irem uqıuza, üzem eştä... Bıl balamdı ihä iräyıp bağıp ultırır mömkinlegem bar: hökümät aqsa tüläp yal birze, irem dä yanımda. Şul kinänestänme, telemdän ör-yañı bişek yırı tirelde:

Atayıñ da yaqıñda,

Äsäyıñ dä yanıñda,

Ulım, ulıqayım da,

Ğämhez yoqla quyınımda!

Üzenän-üze tağı ällä küpme teläktär telänä, amanattar äytelä yırımda, güyä, ozon ber poema. Daniyar izräp yoqlap kitkäs tä, unıñ yılı, tatlı ipkenenän ayırıla almay mälyıyım äle, şunan ğına karauatına küserep halam. Bişek – yırza ğına, Fatih, unda balanıñ umırtqa höyägenä zıyan kilä, tise. Üze, äyterheñ, kinder töplö säñgeldäktä bäüyelep üsmägän. İrem quşmağandı eşlämäyım inde, ataq. Isın, Daniyar tıuğas, harap kündäm qatınğa äyländem. Üzemde sittän qarap qına tügel, üzägemä ütep ük tikşerergä, hınarğa häzer zä ostamın, şunan sığıp äytäm: üzgärzem. Häm bıl üzgäreşteñ bähettän ikänen beläm. Ğümerzä bulmağansa, yırlarğa häüäsläneüyem dä – şunlıqtan. Şağir za yazğan bit «bähetle ildeñ genä qatındarı yırlay» tip. Häyır, bıl hüzzär bähäsle keüyek? Yılmaya, tihä inde? Här häldä, qatındarzıñ boronğo yırzarı küpselektä häsrätle kisereştärzän – zarzan, il-yırenän ayırılıuzan, bähethez möhäbbättän yaralğan? Uylanam. Uylı qatın min. Uyzarım, aldıma uralıp-uralıp kilep yata la, tağat mineñ yomğağımdı, sis yomağımdı, ti bersä, seyälänep, töyön-töyön sıbala la, ura mine, yomğaqla-yıyna, ti, ikenseläy... Bäğze mäldä, qatın-qızzı käm kürgän ir-atqa qarşı basıp, äse-äse hüzzär ısqındırırzay bulıp kitäm. Undayzar yıterlek, qızğanısqa qarşı. Ä bit ğaşiq saqtarında tähetkä ultırtırzay bulıp öltöräp yöröyzär! Ğäcäp? Äldä genä Fatihım tiñ kürä üzemde, miñä şul yıtä – tähete käräkmäy.

Qatın- qızzıñ serle küñel daryahı, hisle yöräge, salt aqılı turahında oşolay äyter inem, tip uqtalğan fekerzärem nindäyzer möğcizäüi ğillä ilä Menäüärä dusımdıñ - şağirä Gölsirendeñ küñel sährähenä barıp yulıqqan, küräheñ, şularzı şiğır itkän dähä! Ölkä gäzitendä basılıp sıqtı. Ber uqıuza yatlap aldım. Yöräk tibeşemä auazdaş bulğanğalır? Ämmä här kem dä yörägendägen şiğri ahäñ itä almay şul – talant käräk. Ber qarahañ, talant ta, möhäbbät qoşonoñ ällä ber hıñarı, bik hiräktärzeñ genä ağasına quna, haylap qına. Gölsirendekenä qunğan häm hayray! Ana, qayhılay yazğan:

...Min – qatın-qız. Min – ber qatlı,

Min – meñ qatlı! Qatlı-qatlı...

Küñelemde, äy, hin, ir-at,

Yıhan tip bel,

Ofoqtar häm Kük tip añla,

Mäñgelekteñ üze tip añla,

Añlay almasıñdı – añla!

Oktyabr bayramı la ütep kitte. 10 noyabrzä – Militsiya könö. Töş mälendä İşbirzegä şaltırattım, qotlap. Ber ıñğay horay quyzım, hezzeñ tantanalarzı başqa beräy köngä küserzelärme ällä, tip. Ğäcäp tähä, qasan asham da, televizorzan da, radionan da bayram käyıfe toyolmay, ällä nindäy es boşorğos moñhou köyzär ağılası. Bez zä aptırauza, Nuriya apay, atayım beläler, belhä, tip kölgän buldı İşbirze.

Ämin abıyğa şaltırattım.

– Ä, Nuriya, hinme, baş vatahıñmı, donyala ni küstärelä, tip? – Abıy şunduq hizze niätemde: – Kontsert ta yuq, surt ta yuq mineñ malayzıñ bayramında. Tegelär zä nimä tip yurarğa belmäy, «timer şarşau» artında nizer bulğan, tip şikläneüzän uza almayzar. – Tegeläre – «Azatlıq» radiohı inde.

İrtägähenä genä asıqlandı bıl säyır häl: Leonid İliç Brecnev vafat ikän. Ber kön öndäşmäy torğandar bulıp sığa? Un berendä genä halıqqa belderzelär, dürt köngä matäm iğlan ittelär.

Qayğırzıq. Un higez yıl SSSR-ğa yıtäkselek itkän şähes yaqtı donyanan kitte bit. Nindäy möhabät, alsaq keşe ine, huñğı yıldarza nıq bireşep, qartayıp, yäl qiäfätkä inde.

Halıqtı ike mäsälä borsono: yañı yıtäkse itep kem täğäyınläner häm Brecnevtı mavzoleyğa quyırzarmı? Yuq, quymanılar. Ämin abıyzıñ, qartlastar vlastı ısqındırmas äle, tigän farazı ras kilde: Gensek bulıp bığasa un biş yıl KGB-nı yıtäklägän Andropov ultırzı.

Ural tauzarı qosağında, Räsäy töpkölöndä kön kürgän Tolparlı, üzeneñ SSSR däüläteneñ genä tügel, Yıhandıñ ber ölöşsähe ikänen belgänlektän, bitaraf qalmanı ildäge üzgäreştärgä. Nizär bulır, qatı qullığa oqşağan Andropov, boğazzan almasmı? 1937-se kire äylänep qaytmas timä?!

Käbirzeñ, sentyabr urtalarında, tigäne Yañı yılğa barıp tökälde. Bıl – Tolparlığa törlö taraftarzan näsel-näsäbe yıyıla torğan osor. Bezgä lä Kamilalar, Dinis menän Ruslan, Mäysärä qaytıp töştö. Üzzäre äytä lähä «qayttıq» tip. Kamil, eşendä decurı bulıp, kilä almağan. Küp itep qala küstänästäre töştö, üzebez zä yıteş yäşäybez – muldan qubıp bayram tabını äzerlänek. Kreml kuranttarı huqqan ıñğayğa şampan şarabın kütärgändän huñ, Öfö tapşırıuzarın qaray-qaray, häüyetemsä gäpläşep ultırğanda, ber-ber artlı tağı qunaqtar kilä başlamahınmı! Ata-äsälären qotlap, küñeldären kürgändär zä – bezgä. Başta Sıñğız menän Menäüärä, Ähiär menän qatını, ularzıñ ezenä basıp tigändäy – Käbir (yañğızı), unıñ artınsa uq Gölfirä menän Haris – iñ küp iğtibar ularğa bülende, ni tihäñ dä, ös-dürt yılğa ber genä qaytalar.

Äz genä ultırğaynıq, Haris qayzalır yıyına başlanı, Gölfirähenä ım birze. Sabirzarğa äyzäläy, imeş. Ular bik öyzän sıqmay, yäş bäpestäre bar. Sıñğızzar za barmaqsı ällä? Ähiär zä quzğaldı. Käbir zä. Ä bez nişläp torop qalayıq? Yıuasa aldıq ta ber kärzin itep, yullandıq. Fatih, Häyzär, Käbir, Ähiär, Sabir häm Äşräf – altauzar, balalıq dustarım. Küptän, bik küptän oşolay, Häyzär äytmeşläy, polnıy komplekt, yıyılğandarı yuq ine. Äşräftärgä, älbittä, şıltırattıq, ular, täüzä bezgä keregez, tip tartıştılar za, bäpes kürä barabız, tigäs, quşıldılar. Bäpes ni, is belmäy yoqlap yattı, bez höyläşep kinändek. Haristı Mäskäü härbi okrugına küsergändär ikän, häzer yışıraq osraşırbız, moğayın. Bütän härbizärzeñ bisäläre keüyek öyzä ultırmanım, yurist hönäre unda käräkle, eşlänem, tine Gölfirä. Tağı bala tapqım kilä, yäşem ütmäs elek, qızıbız yañğız üsä bit, tip tä quyzı. Mäskäü märyälärenä äürägänse, sabıyına atlığıp öygä qaytır, Haris uğata balasıl ul, tigänen işetkäs, yılmayıp quyzım: Gulya-Gölsöm aqılı.

Dustarıma, inde ir qorona ingän tege altı malayğa, hoqlandım. Höyöndöm. Berehen dä, ololar hüzensä, kön yuğaltmanı, tön yotmanı, üz yuldarın taptılar. Käbir genä haman ğailä qormay yöröy.

– Muzañdı qasan tabahıñ? – Sabir şulay horağaynı, yuğalıbıraq qaldı Käyzerem dusım. Börkötsö lä ul. Rässam da. Yauap birmäs, tihäk, kisegep bulha la birze:

– Muzamdı min hezzän dä aldaraq tapqanmındır, malaylığım menän añlamay qalğanmındır. Ber tabılğas, yuğalmay ul, yöräktä bit ul – Muza. İcad qomarım toqandı, yıgettär! Masterskoyım bar. Quna-töşä şunda eşläyım. Qana, ber eskiz kürhätäm. Zur kartinanıñ fragmentı ğına. Küsermähen mäktäpkä kilterep eläsäkmen, äle eşe bötmägän.

Kesähenän dürtkä biklängän qağız kitlterep sığarzı la yäyıp kürhätte. Yarabbi! Milli keyımdäge, ozon tolomdarına talir täñkälär taqqan näzekäybil başqort hılıuı beyıy. Billahi, qağızza sürät bulıp qatıp qalmağan ul, ä här bıuını – häräkättä, küzzäre saya osqondar säsä, kerpektäre yılpenä, barmaqtarı, qoş qanatılay, osoşta, irendäre bına-bına yılmayıp asılır za, ınyı teştäre tezelep kürener keüyek.

– Tolomdarı – hineke, – tip haldı Zahira, miñä ımlap.

– Buy-hını – mineke! – Gölfirä belä üzeneñ homğolloğon.

– Kerpektäre Mäülizä qoralayzıqı, – min dä hüz qıstırzım. – Ä küzendäge qıyıulıq hinän küskän, Äsmä.

– Kartinanıñ iseme – «Zahizä», – tine Käbir. – Eyı, başqort qızzarınıñ yıyılma obrazı, dörös toyzoğoz.

– «Zahizä» mineñ ösön mäñge Räşizä Tuysina bulıp qalasaq, – äytmäy tüzmänem, sönki şuğa inanam: bıl beyıüze unan da kamilıraq itep beyıüse tabılmastır.

– Zahizäne min tıuğan yağımda, Tolparsıqqan yarında, beyıttem...

Şunan, qapıl ğına quzğalıp, uramğa sıqtıq. Taralıştıq. Sıñğızzar – Tallığa, Häyzärzär – klubqa, Älfirälär şunda, tip, ä başqalarıbız – ğailä usaqtarıbızğa. Käbirze genä nişlätergä lä belmänek. Töngö auıl uramdarına küktän kömöş nur qoyola – Ayzan, yondozzarzan, färeştä qanattarınan. Yıl yoqlağan. Tauzar za töş kürä keüyek bıl hillektä. Qarauıltau ğına uyauzır, hağauıldalır. Şul sihri halät urtahında qımşanmay za yañğızı basıp torop qaldı Käbir...

Rähätlänep, ozaq itep dekretta ultırğandan huñ yañınan eşkä sıqtım. Min yuqta RONO yäş uqıtıusı yıbärep torğaynı. Yıget keşene. Tolparlınıñ ber sibäre eläkterze bit tegene, öylände. Bezzä torop qalmaqsı, ti. Vafiç ipläp kenä oşo täñgäldä hüz başlağaynı, tıñlap ta bötörmäy, mönäsäbätemde belderä haldım:

– Geografiya säğättäre ber üzemä küp tä, bülegez. Tik astronomiyamdı bütängä birmägez. Klass yıtäkselegenän buşathağız za qarşılığım yuq, Qatın-qızzar sovetında yıgeleberäk eşlärgä isäp bar.

Üze lä şulayıraq uylap torğan, küräheñ, «hup» tip kenä quyzı Vafiç.

Tormoşomdoñ qulasahı şäberäk äylänä başlanı hımaq. Öy tauığı bulıp bara inem, yuqha. Abau. Ber köndö mäktäpkä kinomehanik ağay kilep inde, ğümerzä bulmağandı. Balaları küptän uqıu yäşenän sıqqan. «Çuçelo» tigän film kilde, ber köngä genä birzelär, nişläyık, balalarğa la kürhätäyıkme, tise. Käñäşläştek tä ağayzan bezgä, uqıtıusılarğa, ayırım kürhäteüyen ütendek. Riza buldı. Buşağandarıbız köpä-köndöz barıp qaranıq.

– Quyığız, detskiy seanstı la, – tip häl itte Vafiç. – Bezzä lä unday häldär bulmas timä. Balalarzı kire küreneş tä tärbiäläy, dörös yünäleş birhäñ. Qarahındar, disput uzğarırbız, inşa yazzırıbız, şul uñayza tın alıştarın samalarbız. Agressiya barmı ularza, yuqmı ikänen.

– Agressiya?!

– Eyı. Yañı bıuın üsä. Ular belemle, sämle häm usal. Tezgende ısqındırmayıq!

Qalalarzan Andropov recimı haqında häbärzär kilep-kilep uray. Eş säğätendä magazinğa yöröüselärze totop ştraf halalar ikän. Zur-zur türälärzeñ dä qırın eştäre faşlana başlanı. Bıl bit ber ğailäneñ genä faciğähe tügel, ä il yözöndäge tap, olo bälä. Balıqtıñ başınan sereüyenä dälil!

Nimä menän barıp bötör ine ikän bıl recim – bildähez: Andropov donya quyzı. Unıñ urının tağı la qartıraq Çernenko biläne. Televizorzan küreüyebezsä, sirattağı Gensektıñ da sälämätlege şäptän tügellege yözönä sıqqaynı.

Halıq şımtayıp, hağayıp qaldı. Huğış bara! Afğanda. Unan tsink tabuttarza qayta bezzeñ balalar...

Ber köndö Vafiç zur tänäfestä tiz genä uqıtıusılarzı kabinetına yıyıp aldı la, RONO-nan kürhätmä kilde, politinformatorzar isemlegen tözöp yıbärergä käräk, kem qayza täğäyınlängänen, nindäy temalar kütärgänen – totoş terkärgä, tip beldereü yahanı. Ä min şunda tot äyt:

– Här yortta radio, televizor bar, gäzit-curnal aldırmağan keşe hiräk, his yuğı rayon gäzite kilä – pensionerzarğa tiklem, horap ta tormay, yazzıralar za aqsahın totop qalalar.

– Bıl nasarmı ni, Nuriya Bayazitovna? – tine Vafiç qätği genä. Mäktäp direktorı bulğanı birle unıñ tauışı törlögä äylände: ögötläüsän, talapsan, usal, qay saq mısqıllı. Säkinä apa, ismaham, yıñäme-yıñmäyme, RONO-ğa qarşılaşıp ala torğaynı, uqıtıusılarzı «izähegez» tip.

– Agitatorı la, politinformatorı la – bez. Kolhozdıñ belgestäre yuqmı ni, auıl Sovetınıñ da? Yöröhöndär ular za.

– Halıqtıñ küzen asırğa, säyäsi añın üsterergä! Ana, afğan huğışı... Baş qalanan ber törköm uqıtıusılar Mäskäügä hat yıbärgän, sovet haldattarın qaytarırğa, qan qoyoşqa sik quyırğa käräk, tip. İnternatsional burıs haqında belmäyzärme?! Nuriya Bayazitovna, hötsölök fermahı – hezzeke, östäp tegenselär tsehın berketäm.

– Undağı ös qatın ösön...

– Äyttem i vse! – Hüzemde oslarğa la birmäne. Bına ber diktator. Tabılğan... Tüzem toqsayı tişelde, ti torğaynı ısvikla bisäläreneñ iñ sabır holoqloho Möslimä apay, Zakir Möslöyö inde, şul iskä kilep töştö. Uf! Fermala kötälär – tap bögön politinformatsiya. Kiske hauın aldınan. Şunda yünäldem.

Qızıl möyöştä ut alğandar, estä halıq qaynaşa – pärzälär tartılmağan, totoş kürenep tora. Qarañğı töşmäs boron ni ösön elektrzı sarıf itälärzer? Politinformatsiyağa vaqıt bar äle, nişläp ulay irtä yıyılışqandar? Tuphağa menep, totqağa üreldem. İşek tanauımdıñ töböndä genä asılıp kitte lä, qarşıma Aqman Qara ağayzıñ ber qızı (higez qızınıñ ösäühe hauınsı) kilep sıqtı, tuqtamay ğına yañılıq häbär itte lä arı yügerze: «Musa qaytqan!» İşekte tıştan kire yabıp, qatıp qaldım: üze qaytqanmı, qaytarğandarmı? Bıyılğı yıl, 1984-se, afğan huğışınıñ iñ faciğäle yılı bulha käräk, «Gruz – 200» tigän qot osqos yök SSSR-zıñ qayhı ğına töbägenä ozatılmanı ikän unan?

Küpme alyıp tororğa bula – eskä indem. Hauınsı qatındarzıñ yözzärenä qapılda tekläp qaramay torham da, hizemlänem: bında qıuanıs şauqımı hököm hörä – inşalla! Gäzit töplämäläre yatqan östäl tiräläy ultırğandar, haldat formahı keygän yıgette urtalarına alıp. Musa şul. Töskä ällä ni üzgärmägän, ir qorona inep, mıqtılanğan ğına. Qılt itep ölkän pioner vocatıyı sağım isemä töştö: oşo Musa laha, altınsıla uqığan sağında, hezmät däresendä sinıftaş qızıqayınıñ tolomon qaysı menän kisep alıp qasıp, yäşergäyne. Haldat qarşıma atlanı, ihlastan qosaqlap aldım üzen.

– Qaytıp töşhäm, äsäyım hauınğa kitkän. Bına, kildem. Äsäyze hağındım. Bötägezze lä! Tolparlını dürt yıl kürgänem yuq – huğıştıñ başınan tiyerlek afğandamın.

– Beräüzeñ ber börtök ulı la... – Kemder şulay tip ilamhırap aldı, ämmä bütändär, yüpläp baş qağıp quyhalar za, bıl käyıfte uzındırmanı.

– Politinformatsiyañdı başla, Nuriya apa, – tine Musa, yözönä kösläp yılmayıu işaratı sığarıp, – internatsional yarzam haqında. Ä, belähegezme, huğış bara unda, ısın huğış! Yılına ikeşär-ösär meñ sovet haldatı häläk bula. «Gruz – 200» haqında işetkänhegezzer?

– Kürşe auılğa bikle tabutta kilterzelär, 20 yäşlek kenä balanı...

– Rayon üzägendäge zıyaratta – unlağan qäber. Mahsus alleya...

– Min ikense tapqır yaralanğas, Üzbäkstanğa, Termez qalahındağı gospitalgä, eläktem. Unda tabuttarzı maşinağa teyäp ölgörmäyzär.

– Yazmanıñ da bit, balam? – Musanıñ äsähe lä telgä kilde, yuqha şatlığınan isäñgeräp ultırıuı ine.

– Unıhı üze ber tarih, höylärmen, äsäy. Häzer mineñ vaqıt küp, komissovat ittelär. Härbi hezmät menän huşlaştım.

– Allağa şökör!

– Kükkä kütärelä almağan börköttöñ häle, äsäy...

Ber arauıq tınlıq urınlaştı, min şunı fayzalanıp qaldım:

– Afğanstandağı häldärze, Musa, belmäybez ük tügel. Hattar kilä, isän qaytqandar yıtkerä dörösön. Bıyılğı yäyzä bezzeñ härbi kontingenttıñ zur yuğaltıuzar kisereüye mäğlüm. Pandcşer tarlauındağı qatı bäreleştär, Mazari-Şärif qalahı ösön alış... Yä, üzeñ höylä, nizär bar unda, afğanda?

– Aviatsiya, artilleriya, motopehota, atış-qırılış – qısqahı, huğış tigän tamuqta nimä bulırğa teyış, bötähe lä bar... – Haldat huğış turahında küpmeler mäğlümät birergä, Aqman Qara ağayzıñ bayağı qızı işekte qasıp qına asıp iskärtep kitte: «Malqayzar nıq tınıshızlana! Mineñ decurza hauım kämey, äteü...»

– Bögöngö politinformatsiya bik yänle ütte,– tinem min dä, hüzze yomğaqlap. – Musa, ber arala mäktäpkä, balalar menän osraşıuğa, kilerheñ äle?

Musa menän auıl yağına bergä atlanıq. Quyı eñer pärzähe astında qalğan Tolparlı ayırıusa serle, kinolağılay matur kürenä. Haldat, sarsağan yulsı oñqoldatıp hıu eskändäy, yaz tatına tulışa başlağan hauanı kükrägen tultırıp tanhıqlap hulap kilä.

– Uqtau honolop miñä qaray, küräm hine, ulan, tizer. Aqbeyık tä tanıp toralır. Ana, Qırlastauım. – Yıget zır äylänep tirä-yaqtı, alıstan suqayıp kürengän tauzarzı bayqap sıqtı la: – Haumı, yäntöyägem! Min qayttım! – tip oran haldı. Kiske tıñlıqta izrägän haua bıl orandı hälmäk kenä kütärep aldı, küpmeler auıl östöndä bäüyeltep torop, qaya-tauzarğa yılgärze, ul taraftarzan, säläm qaytarıp, şañdau kilde. – Afğan tauzarı miñä ber qasan da yauap birmäne, Tolparlımdı hağınğanda, ularğa öndäşä inem... Üzzären yımerergä, sañğa äyländerergä kilgänemde beldelär, küräheñ, – tine Musa.

Ä bit min, hisle genä keşe, artistarzıñ sähnälä oşondayıraq mäldärze kürhätkändä tantanalı tauış menän uynauına, yöräkhep höränläüyenä, yän ärnetkes hüzzär äytep asırğanıuına artıq qılanıu tip qaray inem. Musa artislanmay zaha! Ferma auıldan aparuq sittä ultıra. Şul arala haldat miñä baytaq höyläp ölgörzö afğan haqında. Azağıraq tağı ber nisä tapqır äñgämäläşep ultırırğa mömkinlek buldı. Unıñ kürgän-kisergändärenän başımda totoş hikäyä syucetı qoroldo, şunı ese mälendä, yañğız ğına ultırıp,qağızğa töşöräyım, tip, eş-köş işelep tormağan ber yäkşämbelä irtük mäktäpkä yünäldem. Unda ber kem dä tap bulmas, tihäm, älege Vafiç, tınğıhız yän, yöröp yata. Üze hüz başlanı:

– Üsegep qılanahıñmı, Nuriya?

– Qılanmayım, ısın üsektem! – tinem. – Tamam şaşındıñ, direktor, imeş, beräü, başta kütärergä öyrän dandı, şunan...

– Nindäy dan ul, ä? Koşmarzan başqa nimähe bar, timäyzär. İlänmägän-huğılmağan, qaynım, hiñä ber ıştan! Mäktäp haldıra başlanım da, qayza ağas-taş, ikeneñ bere yuq. Säkinä apa qastı, yomro baş.

– Hin dä qas, qurqqas.

– Kem qurqqan, minme?!

– Äteü. Yuqqa kemdeñ tübähenä osop qunırğa belmäy yöröyhöñmö, ätäslänep. Tota la suqıy başlaysı...

– Qunırhıñ hiñä, suqırhıñ hine!

– Poprobuy tolko! – Oşo urında köldöm dä yıbärzem. Qızham, russa telläşep kitäm, qayzan kilgän bıl miñä? Ärläşeüzeñ täme kitte, bılay bulğas. – Zahira menän quşlap suqıyım äle min hineñ tübäñde, belgeñ kilhä, köt, kiskä barıp sığırmın öyöñä, Vafiç. – «Sabir dus» tip telemä kilgände ön itmänem, yäple.

– Eş könö tügel, niñä kildeñ, yal itmäy? – Bını inde direktor tügel, dusım horay, tauışınan añğaram.

– Oçerk yazmaqsı inem, ber kem dä qamasaulamas bında, tihäm. Rayon gäzite horanı, äz-mäz yazışqandı belep qaldı uları la.

– Alama direktorzı qäläm osona eläktermäkseheñme? Aqnazar ağayzı räyıslektän töşörtkäyneñ, istä.

– Auıldıñ sabırlıq körşägenä huñğı tamsı tamdı la artıldı. Ä mineñ gäzittä basılğan mäqäläm – rezyume genä, qaytauaz. Elek qıyıuhız bulğanmın, häzer kilep mineñ auızımdı yabıp qarahındar! – Arttırıp yıbärzem ällä, Sabir dusıma yanağanday ısqındırzım?

Esemde kümhetep yörögän däğüäläremde sığarğas, rähät bulıp kitte. Psihologtar yuqqa ögötlämäy ikän, asıuığızzı tışqa sığarığız, tip. Küzem asılıp, zihenem yaqtırıp qalğanday buldı, billahi. Geografiya bülmähenä inep ultırzım. Qulıma ruçka aldım. Startqa äzerlängän sportsılay, ihtıyarımdı tuplanım. Tärän itep tın aldım da ber heltäneüzä «Timerse qart» tip baş quyzım äsäremä – kötmägändä. Yarar, bälki, üzgärtermen dä azaq, küz kürer.

51

Musa sos malay bulıp üste. Biş yäşendä ük häref tanıy, dürt telde belä ine: äsähenän – başqortsanı, atahınan – qazaqsanı, Sälim dusınan üzbäksäne otto, ä balalar baqsahında arlaşıu – russa. Malayzıñ häter küzäüyenä küzläp quyğan täüge yıbe – qara yıp. Ergähenä kiläsäktä allı-göllöläre lä östäler, ämmä ul qarayıp, mäñge hömhörön qoyop, yöräkte hızlandırıp torasaq.

...Uqırğa töşörgä därtlänep yöröüye ine. Tuğızı tulıp uzğan Sälimdeñ, äsähen, balanı bıyıl da uqırğa birmähägez, yauaplılıqqa tarttırabız, tip kisätep, mäktäpkä yazıp kittelär, ä Musalarzıñ qapqahın urap üttelär – yäşe yıtmägäyne. Ulay za, atahı yıtäkläp alıp barıp, ziräklegen isbatlağas, unı la terkänelär.

Musanıñ – atahı letçik. «Kukuruznik» tigän samoletında basıuzarğa himikat hipterä, igendärze qorotqostarzan haqlay. Yök tä taşıy, käräk saqta keşe ultırtıp qalağa la osa, «tiz yarzam» hezmäten dä ütäy. Uqırğa töşör aldınan ul, hine aerodromğa alıp baram, samoletıma ultırtam, tip väğäzä birze, malay şunı kötöp, kön hanap yöröy. Läkin... Dalanı iñläp-buylap kombayndar göröldägän uraq mälendä, işelep uñğan igendär keşelärzeñ küñelen üstergändä, ularzıñ yortona qayğı kilde. Atahınıñ samoletı yığılıp töştö. Kürgän keşelär azaq höyläne, yaralı qoş keüyek, qanattarın äle ber, äle ikense yaqqa auıştırıp, talpınırğa tırışıp, güyä, suqışı menän kilep törtöldö yırgä, tip. Ultırtqan timer qoşto, uñayhız, soqoltlo urında, barıber töşöröp quyğan. Bergä osqan yarzamsıhına paraşyut menän hikerergä boyorğan. Qoyroğo tötöngä sumğan samolet yanına yanğın hündereü maşinahı kilep ölgörgän – bazanan bigük alıs ta bulmağan bıl häl.

Sovhoz üzägendäge dauahanağa äsähe Musanı la alıp barzı. Atahınıñ başı marlya menän uralğan, ber qulı gipsta, küzzäre yomoq. Palatalağı säyır zäñgärhıu yaqtılıqtanmı, unıñ qanı qasqan bite lä, yalanğas beläge lä şul töstä hımaq kürende. Doktor, äsähenä ımlap, sänsä barmağın kürhätte: ber minutqa ğına, tineme, ällä ber auız hüzgä genä röhsäte buldımı, Musa añlamanı. Atahı ısınlap ta ber minutqa ğına isenä kilde, ber auız ğına hüz äytep ölgörzö:

– Ulım, letçik...

Ğäziz keşeheneñ huñğı amanatı Musağa ser bulıp qaldı. Üsä barğan hayın nığıraq uylandı ul bıl haqta, ämmä sisä almanı: letçik bul, tineme atahı, ällä kirehensäme?

Ä ber köndö Sälim oşonday säyır häbär haldı: «Äsäyıñ häzer, mineke keüyek, ir ezläy başlayasaq, belep tor». Şunan huñ küp tä ütmäne, dusınıñ äsähe Bibiğäyşä apay Musalarğa araqı totop, qultığına däü qarbuz qıstırıp kilep inde. «Bahça»la eşläy, unda gektarlap qarbuz üsterälär, Sälim ergä-tirä malay-şalayğa şunda yäşeren huqmaq ta kürhätkän, töndä töşköläyzär. Musa eyärmäy, dusı bılay za sitän astınan tägärätkeläp tora uğa qarbuzdarzı. Unıñ äsähe, Bibiğäyşä apay, yomart ul, ärlämäy malayın, kürep qalha la: «Bir şul, sığarıp hatayımmı ni, totolop törmägä ultırayımmı ni? Bir şul, barıber yatıp serey artığı», – tip yöpläy zä quya.

Bibi (unı yäşe-qartı şulay yörötä), äzeräk töşörgän, küräheñ, ineü menän üzenä üze üzbäksä taqmaq äytep beyıp aldı.

Äsähe Bibi apay aldınan ğına üzenä bik kileşep torğan aqhıl zäñgärgä vaq qına qızıl säskälär töşkän küldägen keyıp, säsen ikenän ürep töşöröp quyğaynı. Kürşehe tıpırzatıp beyıp kilgän yırenän şıp tuktap qaldı, uğa qarap:

– Nurbäkteñ mäğşuqahı, küñel sırurı ineñ dä... Dumbırahın sirtep, «Yoldızım, tañ yoldızım, sen yarım, can çuagım, can çıragım, cırım sen...» tip yırlay torğaynı. İstä!Ülgän artınan ülep bulmay! Äyzä, üzeñde ber bay ir menän tanıştıram. Hineñ yäştäler, huğışqa eläkmägän. Qatını bar-barlıqqa – bulha ni.

Äsähe qul heltäp quyzı. Bibize qoymaq qoyop hıylanı, şeşähen astırmanı.

Kön timäy, tön timäy, kemder beräü gelän kürşe apayzıñ täzrähen şaqıp tora: «Bibi, Bibi, Bibi!» Araqı tip kilälär. Uraq mälendä magazin käştähenä sığarmayzar bit ul esemlekte, ä bıl aldan uq alıp quya la, könö yıtkäs, ike haqqa osora. Balaların yälläp, kürşe-tirähe küz yoma, oşaqlahalar, şunduq totop yabasaqtar un biş täülekkä, tağı eläkhä – törmä. Ä balalarzı – detdomğa. Huğış kasafattarınan, uğa tiklemge repressiyalarzan miktägän halıqtıñ keşe başın aşarğa aşqınıp tormauı ğına qotqara älegä Bibize, haman tuqtamay, zakon ber kilterep qısasaq – şulay tip üz-ara höylänälär zä tınalar. Ber töndö ısınlap ta Bibize qulğa alğandar. Ös köndän Sälim menän ike qustıhın da maşinağa teyäp Irımburğa alıp kittelär. Detdomğalır. Timäk, Bibigä un biş täülek kenä birmägändär? Küp tä ütmäne, ularzıñ öyöndä yañı keşelär yäşäy başlanı – torlaq sovhozdıqı ine.

Musa menän äsähen nıq tetränderze bıl häl. Ber yañğız qatındı, ös balahın toma yätim itep, törmägä ultırt, yä?! Döm alkaş tügel dähä, eşläp yöröy, üz donyahın üze kötä ine. Ay, bıl yazmış tigändäreñ... Äsähe köyläy-köyläy ilanı, ilay-ilay köyläne. Häm köndärzän ber köndö qapıl şıp tuqtanı hıqtauınan. Ber nisä täülek yünläp aşamay-esmäy, yoqo tösö kürmäy uylandı. Ozon itep hat yazzı. Konvertına «Başkirskaya ASSR» tip yazılğan hattı Musa üze poçta yäşnigenä alıp barıp haldı. Malayzıñ küñelen şom bastı. Älege Bibi apay äytep halğaynı, Nurbäk nıq yarattı unı, yoldızım, tip kenä torzo, äsäyıñde, tim, küzzän ısqındırma, üzenä qul halıp quymahın, tip. Hatta solan, azbar tirähen qarap sığıp, arqan, bau-fälände munsa başına ırğıtqaynı. Şunı häterläp, Musa yoqlamasqa tırıştı, äsähen küzätte. Sıqha – sıqtı, inhä – inde. Ä ber töndö yoqo yıñgän... Äsäheneñ äse itep qısqırğanına uyanıp kitte äldä. İrzär hügenä, nimälärzer aua. Tauış solandan kilä, şunda yügerze. İke äzmäüyer äsähen tegeläy-bılay tartqılay, şundağı timer karauatqa yığırğa mataşa.

– Bibizeñ hıñarı ikäneñde beläbez, qarışma! – ti berehe, – ähiräteñ urınına hin qaldıñ häzer.

Äsäheneñ tolomdarı tağatılğan, eske küldägeneñ izeüye yırtılğan, ul ber qulı menän tüşen qaplağan, ikensehe menän karauat başına sat yäbeşkän. Qapılda hını qatıp torğanda, Musanıñ küzenä ber qoral salındı: meyıstän ikmäk ala torğan ağas köräk. Kistän nıq tınsıu bulğas, öy işegen asıp, şul köräk menän terätep, solandıqına ğına estän kelä halıp yoqlağaynılar. Tegelär malayzı kürmäy, kürhälär zä, hanğa huqmastar ine. Ä ul qoraldı eläkterze lä beräüheneñ başına tondorzo, köräk şart itep urtağa yarılıp kitte. İr borolop qaranı: mañlayınan bitenä sorlap qan ağa. İptäşe añşayıp tora, äyterheñ, üzeneñ başına tondorğandar. Şul qısqa mäl Musanıñ äsähenä yıtä qaldı, ulın yıtäkläne lä: «Ülterzek!» – tip qısqırıp tışqa atıldı. Tup-tura militsiya bülegenä yügerze. Tegelär bastırmanı. Militsiyalağı decurnıy, arı-bire horau alıp, ularzı mahsus bülmägä bikläp quyzı la naçalnikka şaltırattı. «Opergruppa», «protokol», «opeçatat» tigäneräk hüzzär qurqınğan äsä menän ulğa tik ber mäğänälä işetelde: «törmä».

– Ulım, ğäyıpte üzemä alayım, mine ultırthalar, hine auılğa, öläsäyıñä, qaytarırzar,– tine äsähe.

– Yuq, tik dörösön genä höyläyık. Atayım aldaşqandı yaratmay. Yaratmanı...

– Eyı. Yarar, yä ike törlö höyläp butalıp bötörböz. Atayıñ... – Äsähe hüzen tamamlap ölgörmäne, işek asıldı, ularzı üzen sledovatel tip tanıtqan yonsou yözlö ber keşe ultırğan bülmägä inderzelär.

– Malayzı sığarıp toroğoz. Nişläp bergä biklänegez ularzı, tärtipte belmäyhegezme ni? – Yonsou yözlö şulay mıcını la qırılıp bötkän kün papkahın şap iterep östälgä kilterep haldı. Qalğanın Musa işetmäne.

Azaq üzenän ayırım horaştılar. Nisek bulğan, şulay höyläne. «Bılar aldan kileşep ölgörgändär», – tip mığırzandı la sledovatel, östäl qırıyındağı knopkağa bastı.

– Alıp kitegez. Tegelären inderegez.

Musanıñ qarşıhına bayağı ike ir osranı, totop kiltergändär ikän.

Äsähe menän şul töndö ük irekkä sıqtılar.

– Äldä genä ülmägän. Ber oyathız bändä ösön altın keüyek balamdı... – tine lä qabatlanı äsähe. Atahınıñ hüze menän:«Küñel çuagım», – tip Musanıñ başınan hıypanı.

Donyalarına, yarılğan ikmäk körägen isäpkä almağanda, zıyan kilmägän. Solan işege qayırılğan, kelähe hurılğan. İşektän kerep ölgörmänelär, tegelärzeñ bereheneñ qatını öltöräp kilep yıtte.

– Oyathız, äşäke, alkaş, – tip tezep alıp kitte, äsähenä auız asırğa la birmäy şul apay. Ahırza añlaşıldı, üzeneñ iren hurlay, imeş, şulaytıp. – Bibi kitkäs, qolaq tınır, irem öygä yoğop qalır, tihäm. – Oşo urında şıp tuqtanı la äsäheneñ ayağına yığıldı: – Tañsulpan, ultırtmahındar inde ul äzäm aqtığın, balalar bar zaha, ğarizañdı kire al, zinhar! Üzeñdeñ başqortoñ daha, qızğan äzeräk.

– Min ğariza yazmanım, horauzarğa yauap qına birzem.

– Başına yıtmä inde bisaraqayımdıñ! Araqı telänseläp ingäynelär, tip äythäñ...

– Kem bisaralır... Üzeñde tübänhetmä äle, tor, izän bısraq. Äyzä, säy quyam, ilama. Üz başqortoñ, tiheñ – ğärlänmäyme bındağı urıs, qazaq arahında milläteneñ bäsen töşöröp yörörgä?!

– «Min – Salauat toqomo!» tip kükräk qağıuzan uzmay şul unıñ bäse. Esep alha...

– Hin äyt, batırıbızzıñ isemen bısraq auızıñda sayqama, tip. Balalarıñ aparuq üskän, ularğa tayan. Nişläp ireñ öyöndä yäm tapmay, şunı uyla. Äle mineñ alda äytkän alama hüzzär menän bitärlähäñ, bizä inde...

– Ölkän ulım da tap şulay tinese, kisä genä.

– Yarar, ğariza yazam, ultırtmağız, tip.

Tegelärgä ştraf halğandar.

Oşo häldärzän huñ Musanıñ äsähe täüäkkäl ber qiäfätkä inde. Qayğıhı la äzeräk ısqındırzı keüyek. Başqortostandan yauap hatın alğas, ulına niäten astı:

– Nurbägem barza nurlı ine miñä bıl töyäk, unhız tolqa tapmayım. Hine uqırğa birmäüyemdeñ dä säbäbe şul, ikense yılğa barırhıñ Tolparlı mäktäbenä. Äsäyım saqıra, hineñ öläsäyıñ. «Auıldı taşlap, yañğız äsäñde qaldırıp, beräzäk qazaqqa eyärep kithäñ, bähillegem yuq», – tip ränyıgäyne lä, ğäfü itkän, yarlıqağan äsäkäyım. Nurbägem beräzäk tügel inese, detdomda üskän-üseüyen, yaqın tuğanı yuq. Şuğalır huğıştan fronttaş dusına, bezzeñ auılğa, küz töbäp kilgän. Uyzarı ikäüläp qırğa sığıp kiteü, aqsa eşläü bulğan. Şunda tanıştıq. Işandım Nurbägemä, eyärep sıqtım da kittem oşo yaqtarğa. Ana küñele – balala, bala küñele – dalala... Äsäm rizalığın almauzıñ yazahın aldım yazmıştan, künmäy saram yuq, hine üsterähem bar. Şulay, ulım, qaytabız. Mal-mölkätte hatıp, aqsa töynärbez zä...

– Ä atayımdıñ dusı?

– Ul auılda qaldı, quzğalmanı. Şofer. Frontta samolettarğa yağıulıq taşığan. Tañhılıuğa yarzam itermen, şiklänmäy qaythın, ti ikän – äsäyım şulay yazğan hatında. Ällä, bälki, mohtaclıq ta töşör.

Yorttarı üzzäreneke ine. Atahı, aqsanı arıu eşlägäs, zur itep kirbestän haldırtqan. Başta saman öyzä yäşäp torğandar – Musa tıumas boron äle. Saman – halamğa at tizäge, balsıq quşıp huğılğan kirbes ğälämäte, unday öyzär sovhozda küp kenä. Qısqahı, yort-ihata yıñel hatıldı, öy yıhazdarı la arıu ine – eyä tabıldı. Qalğan käräk-yaraqtı teyäp küsenep qaytırğa atahınıñ hezmättäştäre yarzam itte, alısqa tip tormanılar, maşina yünlänelär.

Tolparlı alsaq yöz menän qarşı aldı ularzı. Äsähe fermağa hauınsı bulıp eşkä inde. Musa tisterzäre arahında küp tel beleüye, ziräklege menän abruy yaulanı. Berensegä sinıftaştarınan saq qına ölkäneräk bulıp barzı-barıuın, ämmä başbaştaqlanıp yörömäne. Ber kilep, bötä auıldı aptıratıp aldı ämmä-läkin. Altınsı sinıfta uqığanda saq pionerzan sığarıp taşlamanılar üzen. Hezmät däresendä top-toyoqtan Zöhrä isemle yıuaş qına qızıqayzıñ tolomon qaysı menän kiskän dä alğan! İptäştäre bıl häldän şañqıp torğan arala, tolomdo sumkahına halğan da sığıp qasqan.

Tañsulpan apayzı, älbittä, mäktäp direktorına saqırzılar. Äsä keşe şunda, ğaciz bulıp: «Ğaşiq bulğandır ul bala, bütänsä añlata almayım bıl qılığın», – tigän. Uqıtıusılar za şul fekergä auışqan: malayğa 14 yäş, bulmas timä. Täüge möhäbbätter... Ä qızıqay sepey genä, ilauzan başqanı belmäy.

Başqa beräüzeñ balahın yäberlähä, eş qolaq borou menän genä bötmäs ine. Nurbäk ağayzıñ dusı bulıp sıqtı qızıqayzıñ atahı, malay şuğa yıñel qotoldo.

Sığarılış yılında Musanıñ uyzarın qapıl ikense yaqqa yünältep yıbärgän vaqiğa buldı. Ularğa Kuybışev ölkäheneñ Sızran qalahınan qat-qat misät menän sıbarlanğan hat kilep töştö. Täüge adres sovhozdıqı, şunan «adresat vıbıl...» tip, Tolparlığa ozatılğan. Poçta büleksähendägelär yıbanmağan, beleşep, adrestı tapqandar.

– Zapastağı ölkän leytenant Nurbäk Tamindarovqa elekke habaqtaşı podpolkovnik İvanov yazğan. Irımbur ölkähendäge Boğroslan letçiktar uçilişehında bergä uqığan yıldarın iskä alğan. Gracdandar aviatsiyahına äzerlähälär zä, huğışta bezgä härbi samoletta osorğa tura kilde, isän qayttıq, yuğaltışmayıq, tigän. Üze Sızran qalahında yäşäy, härbi akademiya tamamlağan, äle vertoletsılar sığarıusı aviatsiya uçilişehında uqıta ikän, SVVAUL – Sızranskoyı vısşee voyınnoyı aviatsionnoyı uçilişe letçikov, vot tak, bratok, tip häbär itkän. Musa podpolkovnikka yauap yıbärze, atahınıñ vafat bulıuın belderze. Şunıñ menän bäyläneş özölör, tip uylağaynılar, özölmäne. İvanov inde Musanıñ üzenä täğäyın adreslap hat yazzı. «Sızranskoyı VVAUL» tigän broşyura halğan, uqırğa kilergä saqırğan, yarzamın väğäzä itkän. Mineñ ulım da letçiktar dinastiyahın dauam itäsäk, äle uğa yıte genä yäş, tip tä östägän. «Dinastiya» tigän hüzze hatında ike tapqır qabatlağan häm astına hızıp quyğan.

Bıl hatlaşıu ezhez qalmanı. Letçik obrazı Musanıñ uyınan sıqmanı, küñelen yılkenderze. Bığasa yat «dinastiya» hüze yaqın, yağımlı kürende, unı üz aldına yış qına qabatlar buldı. Atahınıñ huñğı amanatı la tulı yömlägä äylände: «Ulım, letçik bul!» Älbittä, atay keşe his şikhez tik şulay äyter, ulına üzeneñ yaratqan hönären vasıyat iter ine lähä?

Aqıllı, uysan yıgetkä ölkän sinıftarza küz halğan qızzar äz bulmanı. Kesähenä yä portfelenä yäşeren genä hat ta haldılar, qazaqsa höyläşergä öyrät, tigän bulıp ta qılın tarttılar. Yıgetteñ küñele anau ilaq qızıqayza, Zöhrä lä, ine şikelle haman. Bını ul üzenän dä tana, başqağa la beldermäy. Yış qına äsäheneñ iske sumkahına halıp öy sarlağına yäşergän hazinahın asıp qaray, keşe yuqta ğına. Östän ürelgän näzek kenä ber tolomdan ğibärät unıñ hazinahı – şunı ipläp kenä hütep taray za qaytanan ürä. Tanhıqlap yıskäy, nazlap hıypay. Tağalıp kitmähen ösön tolomdoñ yıuan oson yaqşılap bäyläp quya la tağı sumkağa hala. «Yoldızım sen, Zöhrä yoldızım», – tip bışılday. Bıl säyır histeñ berense möhäbbät ikänen barıber añlay Musa häm atahınan otqan yädkär hüzzärze tik beräügä genä äytergä hıyallana. Unıñ añında barı tiñ höyöü, toğro höyöü genä yäşäy, sönki ul tap şul möğcizägä şahit bulıp üste. Qızzar küp, ber ımım yıtä, qayhınıhın teläyım, şunıhı qosağıma iner, tigän uy Musa ösön siten. Ä tiñdäş yıgettär şulay fästerä, fästerä genä tügel, isbatlay za qay saqta.

Zöhräneñ, töskä urta sibärzär rätendä torha la, höymälege bar, tauışı üzensälekle. Öndäşhä, ul hine, äyterheñ, nurğa qoyondora, kemder küz qaraşı yä matur hüze menän, yä yağımlı quldarı menän, ä bıl qız, güyä, tauışı menän irkäläy. İrep kitäheñ... Buyğa tartılıp, homğollandı huñğı aralarza. Tolomo yañınan üste, tağı la ozonoraq, qalınıraq bulıp. Şul tolomo la tauışı inde... Yuq, uyına kilhä lä, bıl usal yömläne ber qasan da äytäsäk tügel uğa Musa. Uy ni, uynay ul, yuramal ireşterä, sämeñä teyä, unı här daim teleñä sığara başlahañ. Şulay tip nığıta üzen yıget. Isın, ul üzen qulda totorğa öyrände tiyerlek. Äsähe yırle buşqa köyönä, atay tärbiähe kürmägäs, ulım yuldan yazıp quymahın, ti zä. Nazanmın, tip häsrätlänhä lä, bik aqıllı ul, üze lä onotmay Nurbägen, ulınan da onottormay. Atay keşe, äyterheñ dä, qayzalır vaqıtlısa kitep torğan, bına-bına qaytır za, yä, donyanı äybät köttögözmö, ulım tärtip bozmaymı, tip horar keüyek. Unıñ kürkäm ğäzättäre, töplö hüzzäre, moñlo yırı kön dä häterzä yañırtılmay qalmay. Tür stenala elenep torğan dumbırahı ihä şahitlıq qılıp tora...

Mäktäpte tamamlau menän Musa armiyağa alındı. «VDV-ğa eläktem, desantnik, yäğni paraşyuttan hikerergä öyränäsäkbez», – tip yazğas, äsähenän yauap kilde: «Balam, atañ qanı şul hindä, qanatlı qoştay, kükkä ıntılahıñ», – tigän. Haldat hezmätendä nindäy ğäskärgä elägeüyeñdeñ üzeñdän tormauın añlatıp tororğa käräkme äsäñä? Sovet mäktäbendä uqığan, komsomol safında tärbiälängän här yıget armiyağa barıuzı namıs eşe tip qaray häm unıñ hıyalında, älbittä, VDV! Sälämätlegeñ, fizik äzerlegeñ genä hınatmahın. Musağa rayon komissiyahında uq äyttelär: «Tamindarov, iz tebya pervoklasnıy desantnik poluçitsya. Zreniye, reaktsiya – otliçno, kak u vsyakogo stepnyaka». Milläte qazaq tip yazılğan unıñ, şuğa «stepnyak» tineler voyınkom. Tösöndä dala börkötö Nurbäkteñ salımdarı yuq tügel, älbittä. Ütker qaraşlı horo küzzären, qarşığa kisken yıl iskändägeläy, saq qına qısıbıraq qaraha, qızzarzıñ yöräge dert itep qalmas timä. Heläühengä oqşağanhıñ, tip yazıp ta halğaynı beräühe – kürgäne barmı ikän ul yanuarzı? Üzensä, irlek sifatın şul qiäfättä küzallauımı? Kem añlap bötörhön inde ul qızzarzı.

Armiya hezmäte küz asıp yomğansı ütep tä kitte. Ber tapqır otpuskığa la qaytıp kitkäyne (Zöhräne kürmäne, meduçilişeğa uqırğa ingän, tinelär). Ä «dembel»ğa Musa tura auılına tügel, Sızranğa yullandı. Üzen hınağaynı: härbi hezmättän bizmäne, kirehensä, ılıqtı ğına. İvanovqa, häzer inde polkovnikka, küz töbäp barzı. VVAUL-da (qısqasa härbi institut tip tä atayzar) uqıu başlanğan ine, ämmä kire borolmanı,polkovniktıñ hüze ütte, Musanı «östämä nabor» tigän añlatma menän aldılar. İmtihandı yıñel birze. Uqıu östöndä paraşyuttan hikereü buyınsa instruktor yarzamsıhı itep täğäyınlände – desant tahılı yarap qaldı.

Ber arala Tolparlığa qaytıp uranı. Yartı stavkağa bulha la eşläp yörögäs, aqsahı bar yıgetteñ, mul qul menän büläktär, küstänästär yıyzı. Osratırmı- yuqmı, Zöhrägä lä ike kömöş beläzek hatıp aldı. «Quş beläzek, bile näzek» tigän ällä yır, ällä äytem qayzandır kilep isenä töştö lä başında uraldı la uraldı.

Osraştılar. Klubta, diskotekala. Kursanttıqı la kileşle genä, ämmä Musa desantnik formahın östön kürze, şunı keyıp barzı. Belä: suqlı akselbanttar, yaltır znaçoktar, qırın halıp keygän zäñgär beret yıgettärzeñ bäsen bermä-ber kütärä. Desantniktan yöz borğan qızzı tabıuı qıyın. Ä Zöhräneñ unı bıl qiäfättä kürgäne yuq äle.

Musa osqor qaraşın qızzar basıp torğan yaqqa yünältte häm yörägeneñ göltläp qabınıuın toyzo. Tup-tura şırq-şırq kileşkän hılıuzar törkömönä taban atlanı. Ğäcäp, uları qapıl sitkä hibeleşte lä yıget aldında beräühe genä torop qaldı – Zöhrä! Şul minuttı ğına kötkändäy, vals köyö yañğıranı. Häm ular oşo köy ıñğayına, üzzäreneñ bar bulmışın qapıl solğap alğan histär buranına buyhonop, öyörölöp kittelär...

Yıtäkläşep uramğa sıqtılar, yul ayırmay, qayzalır barzılar. Bara torğas, ber-berehenä, bittären bitkä teräp tigeläy, bağışıp torzolar za tağı atlanılar. Hüz qatışmay ğına, eske kisereştärenä buyhonop. Bılarzıñ qılığına aptırağan Ay arttarınan eyärze, küzätte.

– Kursant Tamindarov, smirno! – Oşo tauışqa istärenä kildelär. Zöhrälärzeñ öyö tapqırına kilep tuqtağandar ikän. Tayfur ağay zaha, qızzıñ atahı, qapqa tışına sığıp, tämäke qabızıp tora. – Atayıña, mineñ fronttaş dusqa, oqşap, qızzı ber küreüzä äürätmäkseheñ ällä?

– Bez bit klastaş, – şunan başqa hüz tapmanı yıget.

– Bınau atayımdı! – tine lä Zöhrä yügerep öyönä inep kitte.

Tayfur ağay, haua hulayım äzeräk tip, Musalar uramına tiklem bergä atlanı. Huğışta Nurbäkteñ eskadrilyahına yağıulıq taşıuı haqında höyläne. Äsäñ ösön borsolma, yarzam itkeläp toram, utın-besän mäsälähendä, tip qolağına kirtep quyzı. Zöhrä haqında hüz quzğalmas hımaq ine, qaytırğa borolğas, äytep kitte: «Zöhräneñ uqıuı bötmägän äle, bötkäs, üzebezzeñ balnisqa eşkä qaytasaq».

Atay keşe yäştärzeñ duslığına ıñğay qaray bulır, Musa şunı hizep qıuandı. İrtägähenä tağı yulı uñdı yıgetteñ. Olo yulğa Öfö avtobusına sıqha, Zöhrä basıp tora. Aldan kileşkäynelär, ulay za. İke säğät ber-bereñä hıyınıp ultırıp, höyläşep barıu – oşo bähet tügelme ni! Ä bit ular bığasa hat ta alışmanılar. Musa keüyek, Zöhrä lä höygäne menän küñelenän serläşkängä, onotmağanğa oqşay.

Yıgetkä, nihayät, qızğa bülägen birergä forsat asıldı. Zöhräneñ näfis quldarı, neskä barmaqtarı unıñ ustarına eyäläşte, örkmäyınsä genä nazlandı. Avtobustağı halıq yoqomhorap kitkän ber mälde kötöp alıp, yıget qızzıñ belägenä tege kömöş beläzektärze keyzerze. Zöhrä sabıyzay qıuandı: qulın alğa honop, tegeläy zä bılay borğolap, quş beläzekteñ yaqtıla yaltırauına qızığıp qaranı. İke qulına berärläp keyıp tä kürhätte, kömöşkä yügertelgän bizäktärgä qızıqtı. Ä Musa unıñ alsaqlığına, aq beläktäreneñ maturlığına hoqlandı. Ber kemgä qaramay, qısıp-qısıp qosaqlağıhı, hurıp-hurıp üpkehe kilde – tıyıldı. İlgäzäk kenä sağında yä üpkälätep quyır.

Kükrägenän taşıp sığıp kilgän histärenä sızamay, yıget haq qına qızzıñ sästärenä qağıldı, qolağına şıbırlanı: «Ä min hineñ tolomoñdo armiyanan yörötöp alıp qayttım, äle lä üzem menän, sumazanımda». – Zöhrä uğa qaranı la qattı, şunan üzeneñ bärhättäy yomşaq tauışı menän: «Işanmayımsı?!» – tine. Musanıñ qaraşınan şayartıu ğälämäte ezläne, tapmağas: «Ä min hineñ töymäñde yıpkä tağıp aldım... taşlamanım», – tine. Tege yulı huligan malayzıñ tüşenä kilep yäbeşkäyne şul, töymähen özgänse.

– İlaq qızıqay... – Musa Zöhräneñ yañağınan küz yäştäre tägärägänen kürep, barmaqtarı menän hörtöp aldı. İrendären teräp, hemererzäy ine! Sabır itte – kiler äle ul kön dä. Höyöklöhö tağı, älegeläy, şatlıqtan ilar za...

Ozaq, bik ozaq kötörgä tura kilde Musağa ul köndö.

Yıgetteñ uqıuın tamamlap, leytenant zvaniyehı alıp qaytıuına, qız Tolparlı dauahanahında eşläy başlağaynı. Kön hürelep kilgändä, Tolparsıqqanğa yünäldelär. Bıl yulı ularzıñ osraşıuı moñhouıraq buldı. Qauışıu säğäteneñ tağı la küsereleüye, qoyaştı ozaqqa qaplap alğan bolot keüyek, külägähe menän qarañğılattı qıuanıslı vaqiğanı. İkehe lä uqıuzarın oslağan, yöräktärendä möhäbbät utı dörläp tora – öyläneşergä kärtä yuq, nihayät. Ämmä... Musanı vertoletta osousılarğa praktik künekmälär birergä, paraşyutsılar äzerlärgä sit ilgä yıbärälär. Prikaz. Ul bit härbi letçik. Ä bezzeñ Mİ-2, Mİ-8, Mİ-24 vertolettarın küp kenä başqa ildär hatıp alğan, ularğa urındağı pilottar yarzamı käräk.

– Yoldızım! – Huşlaşqanda, Musa telenä höyöklö keşeñä äytä torğan iñ matur hüz bulıp añına heñgände qabatlanı. – Yoldızım, nur çıragım!

– Tatarsa äytäheñme?

– Atam telendä – qazaqsa.

– Nur sırağım... Hin dä miñä, Musa, şulayhıñ.

– Kötörhöñmö? İke yıl?!

– Yıgerme biş yıl kötkände inde...

– Tıuğanı birleme?

– Hineñ ösön tıuğas, hineñ yäreñ bulır ösön...

– Yoldızım sen, can çuagım!

– Ğümergä?

– Ğümergä!

İke yıl, küpme genä ozon toyolmahın, ütte. Tik Musağa üzeneñ şişmäläy yağımlı sıltır tauışlı höygäne menän qauışıu tağı la kisekterelde. Küpmegä? Bıl yulı – bildähez vaqıtqa. Yäştärzeñ arahına acdaha yılanday ısıldap, ağıulı tının börköp, huğış kilep inde. Afğan huğışı.

...1980 yıldıñ sentyabre. Ölkän leytenant Musa Tamindarov ekipacı Mİ-8 vertoletında, gumanitar yök teyäp, Dcalalabad qalahına osop bara. Härbi zadaniyeğa, qağizä bularaq, 4 bort parlap täğäyınlänä, bıl yulı – ber üzzäre.

Vertolet, älbittä, härbi qoral menän tämin itelgän, köpşäle pulemettan tış, tağılma puşkalar za bar. Küp törlö burıstarzı atqarırğa hälätle Mİ-8-ze härbizär şuğalır za «bal qorto» tip yörötä, unan qeüätleräk Mİ-24, mäsälän, – «krokodil».

Kükkä «tınıs» yök menän kütärelgändä lä, fetnäselärzeñ vertoletıñdı bärep töşörörgä añdıp qına torouın onotorğa tügel. Üzzären tanıp bötörlök tä tügel – sönnizär, şeittar, duhtar, möcähittär, tağı ällä kemdär, här qayhıhınıñ bıl butalışta üz maqsatı: säyäsi, dini, matdi... Ular ösär metr qalınlıqtağı taş qälğälärzä, qaya ışıqtarında, taş qıuıştarza yäşerenep, yañğız osqan vertolettarğa höcüm itä, elemtä seltärzären özä, yuldarzı şartlata.

Säğätenä 300 kilometr tizlek menän 1.400 metr beyıklektä osop baralar. Bronya menän köplängän kabinala tın alırlıq ta tügel, ese häm tınsıu. Dcalalabadqa taban haua yıläslänä töşäsäk. Äüäl zamanda koroldeñ qışqı rezidentsiyahı bulğan bıl qalanıñ atamahı, Musanıñ añlauınsa, üzbäksäräk – «hayran matur bişek» tigände añlata. Isınlap ta güzäl, yäşellekkä sumğan töbäk. Undağı aerodromda bezzeñ ğäskärzärzeñ zur rezervı urınlaşqan.

Vertolettıñ ike dvigatele lä tigez genä göröldäy. Asta tau tezmäläre päyzä buldı. Qoyaş ul tiklem ük ötöp alıp barmay. Şul minutta Mİ-8-zeñ qorhağına yırzäge PZRK qorolmahınan atılğan bäläkäy raketa kilep bärelde, borttağılar unı qeüätenän samalay. Maşina der helkende, qapıl, tını sıqqan tuptay, ufıldanı, küktä qara tötön töyöldö, eskä höröm tuldı. Avtoinformator: «Uñ dvigatel yana, töp gidrosistema saftan sıqtı!» – tip iskärtte. Musa, komandir bularaq, qarar itte: «Paraşyuttarzı keyırgä! Bortaç, blisterzarzı ısqındır! Ekipac, hikerergä!»

Vertolet 90 gradusqa qırınayzı, letçikka buyhonmay tiyerlek. Musa zırıldap öyörölgän vint köräktären kürä, bına-bına ular tau qırazına bäreler zä... İptäştäreneñ paraşyuttarı asılğanda, komandir za hikerze, tege köräktärgä saq eläkmäne.

Duhtar avtomattan hipterä. Ularzıñ tau bitendäge taş hikältälä tezelep basıp torğanı kürenä. Yır yaqınaya. Ä paraşyut haman asılmay, qulı menän düñgäläkte tartıp qaray, yuq, qarışa. Timäk, klapan konusında şpilka tığılğan, şunda hikmät. Nisek tä ul şpilkanı härmäp totorğa, ısqındırırğa käräk. Nihayät, özölgän bauzıñ osonan eläkterep aldı. Tarttı. Paraşyut asıldı. Ul da bulmay, pulya qıuıp yıtte, tişelgän paraşyut şiñä başlanı, ahırza fayzahız ber nämägä äylände. Yırgä küp qalmağaynı, 10 metrlaptır, Musa döñk itep taşqa kilep töştö. Başta auırtıuzı la toymanı, tizeräk ayağına basıp, iptäştären ezlärgä buldı. Tege duhtar yaqınaymayasaq, sönki bezzekelär ekipacdı ezläy başlayasaq, ularzıñ pozitsiyaların sañğa äyländeräsäk, ber ıñğay bötä bulğan qoraldan atıp.

Musa bortmehanigın ezläp taptı, unıhı paraşyutın yıyıp qomğa kümep quyğan da tirä-yaqtı añdıp ultırıuı. Strelok ta alıs bulmay sıqtı, üze kilep yıtte. İptäştäre zıyan almağan, ä bına komandir yaralanğan. Başta qızıulıq menän toymağan, salbarınıñ uñ balağı yıüyeşlängäs, qaraha, boto tubıqtan östäräk bez menän sänselgändäy tişelgän, şunan tuqtamay qan ağa. Oslo taşqa barıp bärelgän bulır. Qandı tuqtatırğa käräk, näzek kenä itep öskä börköp sığa, bäläkäseräk ber tamır asılğan, küräheñ. Pulyanan qotolop, yırzä yatqan taştan qaza kürep... Başına «ülem» tigän hüz kilterep huqtı. Bolotlo küktä yalt-yolt uynağan tauışhız näcäğäy keüyek uyzar satraşı solğanı. Äsähe... Zöhrähe... Yäşäü zarurlığı uğa şunda kös östäne bulır: bilendä yası qayış astında yörötkän bilğauın ısqındırzı la, tağatıp näzek kenä säs tolomon kilterep sığarzı häm aptırap qalğan strelogına tottorzo: «Yaranan öskäräk hığıp bäylä, sepräk-fälän menän bulaşırğa tügel, iñ ışanıslıhı oşo!» Unıhı, urıs yıgete, baş helkte: «Znamo delo, sam v derevne vıros. Bıvalo, iz konskoy grivı pleli cgutı na takiye sluçai...»

Küktä ike Mİ-8 kürende. Berehe tau qırazına pulya yamğırı yauzırzı, ikensehe möcähittär höcüm itkän ekipacdı ezläp taptı la, töşöp, bortına aldı. Şunan, ike vertolet ta, pulemettarınan ata-ata, bazağa osto.

Gospitaldäge hirurg: «Vesma gramotno! Gde vı nadıbili etu kosu?! Vesma-vesma...» – tip ğäcäplände.

Musa qäzerle tolomdo tağı yäşerep quyzı.

Şulay ber köndö, baza ihatahında yöröp yatqanda, bortmehanigı unıñ iğtibarın bığasa küzenä lä eläkmägän ber tarafqa yünältte:

– Komandir, tirä-yağıña qara äle äzeräk, PPC safına, tim.

– Ällä yañı tör ğäskär tuplanamı? – Yuramal belmämeşkä halıştı Musa.

– PPC-mı? Pohodno-polevaya...

– Kuhnya?

– Pohodno-polevaya cena, komandir. Ana, tärcemäse qız hiñä ğaşiq bulğan, hizmäyheñme ni?

– Lyusyamı?

– Ul. Timäk, hizäheñ? Kerep bara üzeñä!

– Tarihsı-etnograf bit ul. Bında la afğan yıren kürergä, ğöröf-ğäzät, tel öyränergä kilgän, uqıuın qaldırıp torop. Ä miñä kerep barıuınıñ, hin äytmeşläy, säbäbe bütän, ğişıq-mişıq tügel.

– Nindäy säbäp tağı? Ular qarmaq hala belä...

– Min afğandarzıñ telen aparuq töşönäm, puştundarzı yarayhı añlayım keüyek – ularzıñ höyläşe üzbäksägä tartım.

– Ä üzbäksäne qayzan beläheñ, komandir?

– Bala sağım törlö millät halqı yıyılğan dala sovhozında ütte. Atayım – qazaq, dusım Sälim – üzbäk malayı, äsäm – başqort. Bıl teldärzä urtaq termindar bik küp. Bäläkäy saqta yıñel otahıñ bit telde.

– Äyt, «çest» tigän hüz puştunsa nisek?

– Namus.

– Tatarsa bit! Älmätsä. Min Älmättä üskän başqort yıgete, komandir. Atayım neftse, sığışı menän Başqortostandıñ Oktyabrskiy qalahınan.

– Beläm. Lyusya puştundar menän ayırıusa nıq qızıqhına, ular afğan halqınıñ iñ üzensälekle tarmağı, ti.

– Afğanmı afğan inde, bötähe ber qalıp.

– Tügel şul, İlfat mırzam. – Musa üzenän yäşeräk bıl yıgetkä hiräkläp şulay öndäşkeläy, yaqın küreüyen yäşermäy. – Lyusya miñä bik küp mäğlümät birze, bıl boronğo halıqtıñ sal tarihın höyläne.

– Bına hiñä PPC.

– Onot şul hüzze. Barzır inde undayzarı la. Qızıqhınğas, äyzä, Lyusyanı saqırayıq, üzenän işetäyık afğandar yazmışın. Ana, üze bezzeñ yaqqa ıñğaylay tügelme?

Säsen qısqa itep kistergän «moskviçka Lyusya» (üzen motlaq şulay tanıştıra), kinänep kitep, ozon lektsiya uqıp taşlanı, tıñlausı tapqanına ifrat qıuanğanın yäşermäne. Afğan halqınıñ yıren Aleksandr Makedonskiy yaulap alğan, Buddağa tabınğan, skiftar qul astında bulğan osorzarın bayqanı, VII bıuatta ğäräptär basıp alıuı, ular indergän islam dine, Sıñğızhan hakimlığı – tarih bittäre, güyä, yılt-yılt asılıp yıgettärzeñ küz aldınan ütep kitte. Bezzeñ halıqta İskändär Zölqärnäyn bularaq bildäle böyök Aleksandr, bulat qılıstar sıñı, yau oranı menän tügel, ğäskäre artınan eyärgän geteralar törkömö, ularzı äyzägän Tais isemle hılıu qatın arqılı nığıraq isendä qaldı, ahırıhı, İlfat äytmäy tüzmäne:

– Şul zamandarza uq bulğan ikän PPC-lar!

– Getera – iptäş, dus tigände añlata. Tais ihä Makedonskiyzıñ höygäne bulğan. Ğäskärzeñ küñelen kürgän, härbi ruhın kütärgän geteralar, – tine Lyusya, yıgetteñ işarahına iğtibar za itmäne. – Ularsa, grek telendä, «Haumıhığız!» nisek bula, äytäyımme?

– «Zdraste»mı? – İlfatqa oqşanı bit bıl qız menän hüz köräştereü.

– «Hayre!» Russağa «Raduysya» tip tärcemä itelä.

– Bezzä lä bar ul hüz: «Häyırle!» Hüzmä-hüz tiyerlek. Äyt şunan, bez bötäbez zä ber ananan, ber atanan tıumağanbız, tip.

– Äzäm üä Hauanan. Ä boronğo Yıgipetta keşelekteñ täü äsähe tip alihä İzida hanalğan.

– Ay, bılbılım, vay, bılbılım! Hine käläş itep alır za, öy türenä ultırtıp, köndär buyı tıñlap ultırır ine min fäqireñ.

– A sin pozovi, fakir! – Şulay tip halmahınmı Lyusya. İlfattıñ küze mañlayına mende, üze lä bını toyzo, qaş tirähen hıpırıp quyzı, küzen urınına quyğanday. Qız hüzze şunduq ikensegä borzo:

– Belähegezme, yıgiptyandar halıqtarzı ös rasağa bülgän, şularzıñ berehe – «keşelär».

– Üzzären, moğayın, şul rasağa indergändär?

– Tik üzzären genä!

– Yıgipet – bezzeñsä Mısır, – Musa la hüz qıstırzı ahırza.

– Eyı, törkizär şulay yörötä. Bögöngä yıtep toror. – Lyusya kitergä yıyındı. Häm, bik möhim hüzen onotqanday, tuqtap qaldı la horanı:

– İlfat iseme nimäne añlata?

– İl – strana, fat – belmäyım, – tine İlfat, uñayhızlanıp.

– Ä min belyam! – Lyusya bala keüyek qıuandı, hikergäläp aldı: – ğäräp hüze – «duslıq» tigän mäğänälä.

– Ay, bılbılım... Duslıq?! – İlfat hoqlanıp ber buldı qızğa. – Törkizär tiheñ, bezzeñsä lä arıu huqalayhıñ?

– Ber Räsäyzä yäşäybez. – Lyusya şulay tip kenä quyzı. – Ä Afğanstanda däülät tele ikäü: dari häm puştu. Halıqtıñ yartıhı – dari, östän ber ölöşö – puştu, 15 protsentı samahı üzbäk telendä aralaşa. Höyläştär ihä utızlağan: hazar, taciq, törkmän dialekttarı häm başqalar – bına uların totoş belep bötörlök tügel. Dari – farsı, puştu – iran telenä yaqın.

– Qayzan şul tiklem belä ikän, üze märyä. Şäreq qızı bulha, ber ğäcäp? – tip qat-qat ğäcäplände İlfat, qız küzzän yuğalıp baytaq vaqıt ütkäs tä.

– Teldärze öyränä başlahañ, ular ber-berehenä eyärep siselä başlay. Min bögön ber asış yahanım äle, mırzam.

– Asış?

– Eyı. Lyusyanıñ miñä kerep barıuı hineñ arqañda, yıget.

– Şunday aqıllı qızmı, miñäme, qaraymı? – tip tezep kitte İlfat. Qıyıu ğına yıget üze, nimägä şörläp töştö?

– Tupasıraq bulha la, ber mäqäl bar: altın başlı qatından baqa başlı ir yaqşı, tigän. Min ul hüzze önämäyım, hine nığıtır ösön genä äytäm. Altın qullı yıget ikäneñde onotma, bortmehanik! Lyusya mahaya başlaha, tehnik termindar menän ataka yaharhıñ. Älbittä, küp belä, tarihtı hıu keüyek eskän... Ämmä hin yıbemä!

– Yıst, tovariş komandir!

Musa Tamindarov ekipacı yañı Mİ-8-gä küsep ultırzı. Ä afğanda häldär yıldan-yıl qatmarlaşa. Hökümätkä qarşı baş kütäreüselärgä Pakistan aşa AQŞ-tan, Qıtayzan zamansa härbi tehnika kilep tuldı. Älege lä bayağı, Amerika menän Räsäy qoralı kös hınaşa ğämäldä. Polktarınıñ Dcalalabad aerodromında urınlaşıuına yöz tügel, meñ qabat Allağa rähmät uqığandır Musa häm iptäştäre. Qandagarza qıştıñ üzäkkä ütmäle halqın, yäyzeñ köyzörgös ese ikänen, qom burandarı uynağanın belälär, ä bında subtropik klimat – yıñeleräk.

Yırzä lä, küktä lä qızıu huğış bara. SSSR-zan östämä kös baştaraq bulğansa unar meñläp tügel, yözär meñläp inderelä, transport häm härbi vertolettar, samolettar, bronetehnika artqandan-arta. Bına-bına fetnäselär yıñeler zä sovet ğäskärenä ilenä qaytırğa prikaz kiler keüyek. Ämmä alış dauam itä. Batır yöräkle boronğo halıq ber-berehenä qarşı ülemesle ut yauzıra. Arala – bezzekelär.

Härbi ostalıqtıñ yañı ısuldarı qullanıla, generaldar za ştabta tik ultırmay. Vertolettar «vertuşka» tigän taktikağa eyä buldı. Zur bulmağan, yor häräkätle Mİ-8-zär ösön bıl bik otoşlo: ber-berehenän 1000 – 1500 metr ara qaldırıp, tüñäräk hasil itep osalar, ber bort höcümgä ingändä lä, kire qaytqanda la, ikensehe almaşqa äzer tora. Bıl doşman pozitsiyahında tarqaulıq tıuzıra, tözäp atırğa qamasaulay häm, älbittä, psihologik ataka bulıp ta tora. Tarlauıqtarza alışırğa tura kilgändä, qoş tubı keüyek tezelep osou uñaylıraq. Musalarzıñ vertoletı bazağa iläktäy tişkäklänep qaytqılanı. Ber şulay Pakistanğa iltkän şosse yul östönän Qabulğa osop baralar, bortta – mehpehota haldattarına epikirovka, osousılarğa şlemdar, bronecilettar. Bına ber vaqıt vertoletqa atırğa totondolar. Ekipac beyıkkäräk kütärelde, tizlekte arttırzı. Qolamanılar. Ämmä komandir maşinanıñ küp yırzän tişelgänen belä: bortta yıl uynay, asqa küz halhañ, yır kürenä, tişektän ayağıñdı tığıp qararğa bulır ine, mäle ul tügel... Bazağa kilep töşkäs, tikşerep sıqtılar: 20 tişek! Alla haqlağan, tip kenä añlatırğa bula bıl osraqta.

Küpte kürze, küpte kiserze Musa Tamindarov afğanda.«Nizär genä kürmäy, nizär belmäy ir-yıgetkäy menän at başı» tigän mäşhür yırzı ul esenän genä «vertoletqay menän ir başı» tip tä yırlağılanı, käyıfe kilgändä.

1984-tä hınılış bulır keüyek ine bıl konfliktta. Bezzeñ ğäskär bermä-ber kübäyze. Küp afğandar Pakistanğa qastı, bında fetnäselärzeñ qorallı köstäre genä qaldı keüyek. Tauzağı qälğäläre bombağa totola, qışlaqtar yır menän tigezlänä, bezzeñ haldattar äytkänsä, üteklänä.

Tişkäklängän vertolettarın yamağan arala tağı saq qına yal itep aldı Musanıñ ekipacı. İlfat Lyusyanıñ Qabulda ikänen belä ine, ezläp taptı. Svarka mineñ eş tügel, dvicoktarım säğät keüyek eşläy, tip qabatlay za yügerä qız yanına, yänähe, puştun tele menän bik nıq qızıqhınıp kitkän beräü.

Şul arala garnizonğa «Afğan yırzarı tsiklı» tigän kontsert menän Aleksandr Rozenbaum kilde. Gitara totop sähnägä sıqqas, ul qısqa ğına telmär totto: «İke Afğanstan bar: qaharman keşelär ile häm bezzeñ yıgettärze ültergän il...» – tigän hüzzäre hätergä uyıldı. Ä ber yırı bigeräk tetränderze:

«V Avganistane v «çernom tyulpane»,

S vodkoy v stakane mı, molça, plıvem nad zemley.

Skorbnaya ptitsa çerez granitsu

K russkim zarnitsam neset rebyatişek domoy..»

Küz qırıyı menän genä tirä-yağındağı haldattarğa qaraştırzı Musa: küptäre ilay. Bında bit gel härbi belem alğan, sınıqqan irzär kilmägän, haldatqa saq alınğan yıgettär, 18 – 20 yäşlektär äz tügel. Huğış tamuğınan tändäre ğäriplänmäy qaytqanda la, ruhtarı qıyralmas, añdarı sıualmas timä. BTR-za sik buylap barğanda, qoralhız-nihez afğan ğailähen – işäk yıtäklängän qarttı, bala eyärtkän qatındı – yul ıñğayı ğına atıp kitkän bäğze haldattarzıñ başı-küñele tözök tip äytep bulamı?!

Ä «çernıy tyulpan» tip AN-12 samoletın atayzar. Ul häläk bulğan haldattarıbızzı sovet sigenä taşıy. Neylon toqtarza, tsink tabuttarza... Uldarınıñ yözön tügel, käfen esendäge käüzähen dä kürä-qağıla, tüşenä qaplanıp ilay za almay ğäzizdäre! Musağa la häläk bulğandarzı bortına teyäp bazağa alıp qaytırğa ber genä tapqır tura kilmäne. Ämmä «qara lälä» – üze totoş ber qäberlek bit: qat-qat tezep quyılğan tabuttar, mäyıt yıse – küz aldınan mäñge kitmäslek küreneş. Qayhı ber tabutta märhümdeñ totoş käüzähe lä yuq, bäğze ağzahı ğına – şunı beleü genä lä kütärä almaslıq ğazap, ä kütäräheñ, sarahızzan...

Kemdeñ keme genä yuq huğış qırında? Häyır, tınıs tormoşta la şulay. Kontserttan huñ tamaşasılar törlö törkömgä büleneşte. İlfat menän Lyusya hımaqtar parlanışıp taraldı. Yañğız yarıy torğan Musa yanına qupşı keyıngän hılıu ğına qatın kilep tuqtanı la, baştan-ayaq hözöp qarap sıqqas, şiqandarğa totondo

– Kapitan (yañıraq alğaynı bıl zvaniyenı), proydemsya?

– Ya po voyne hocu, kacduyu minutu. – Musa uylap torğanın tışqa sığarzı.

– Kak poetiçno! Menya zovut Nika – boginya pobedı, to yıst, a vas?

– Kapitan Tamindarov.

– Kak ofitsialno... Ya prosto hotela geroyu çeki predlocit, mogu ustroit.

– To yıst vı – «çekistka»? Spasibo, ne nucno. Vneşposıltorg çektarı menän dä tüläyzär ine bezzeñ härbizärgä qay saq, şul ölkänän bulıp sıqtı bıl hanım.

– Cene podarok ne uvezete? – Nika haman sigenmäne. – U takogo dcigita, navernoyı, cena toçno yıst? Vı takoy koloritnıy mucçina! Eti raskosıe glaza, a vzglyad, çto ostriye britvı, o, boce! Ya ne ustoyu...– tip kilep hıyınmahınmı qatın. – Musa qatıp qaldı. – Çto, slabo! – Nikanıñ sämenä teyze, küräheñ, yıgetteñ qırıslığı, boroldo la kitep barzı. Unıñ: – Dikar, soldafon! – tip höylängänen afğan yıle tükmäy-säsmäy kilterep yıtkerze. – Tuzemets!

Kakaya tı boginya, obıknovennaya PPC, tip uylap, Musa ıtırğanıp yaurındarın helketep quyzı. Üze tağı qızğandı la bersä bıl matur qatındı. Ber törköm yanınan üteşläy, häbärzärenä qolaq haldı: «Opiy, doza, dur», – tip qañğırışalar... İkense törkömdä qızıp-qızıp höyläşälär: «Afğan... Andropov, Çernenko, Koreya... «Boing»... «– Özök-yırtıq işetelhä lä, Musa bıl yıgettärzeñ ni haqında hüz yörötöüzären añlay. Bıltır köz, sentyabrzä, Nyu-Yorktan Seulğa osqan Koreya samoletı – «Boing-747», nindäyzer säbäp arqahında marşrutınan taypılıp, sovet territoriyahına sığa, Sahalin kügendä osa, bezzeñ istrebiteldär unı bärep töşörä. Härbi letçik Musa añlay: gracdandar aviatsiyahınıñ flagmanı bulğan däü «Boing»tı razvedka samoletı menän butau mömkin tügel. 269 keşe häläk bulğan! Sovettar Soyuzı tigän ğäziz Vatanda nizär küstärelä, halıq nisek tın ala ikän? İh, qaytırğa ine tizeräk, yıgettärze afğandan alıp sığırğa, öyzä üzebezzeñ möqäddäs burıstarıbız – ilebezze säskä atttırıu kötä. Şulay yarhını Musanıñ yöräge, ä aqılı sabırlıqqa öndäne: uğa prikaz birelgän, ütärgä teyış!

İrtägähenä kapitan Tamindarov ekipacına tağı yañı vertolet birzelär: «Vaş durşlag na zapçasti razobrali, korpus ni k çertu», – tip añlattılar. Üzeneñ ğäyıben toymaha la, Musağa auır buldı bını işeteüye, ös yıl esendä ösönsö vertoletqa küsep ultıra ekipacı. Şunda uq zadaniye la birelde: Pandcşer üzänendä tuplanğan möcähittärze bombağa totorğa. Dürt vertolet ber safta şunda osto. Ul töbäktäge tauzar, täbiğät tarafınan kismä taştar menän mahsus burap tözölgän keüyek nığıtmalar, bosop atışırğa uñaylı ere-ere huyır taştar, tau qırazdarındağı yäşeren huqmaqtar, artılıştar doşmandar menän tulğan. Ular, äyterheñ dä, meñ başlı deyıü – ber başın sabıp özhäñ, urınına tağı ällä nisäü üsep sığa... Ğämäldä, hökümätkä qarşı baş kütäreüselärzeñ küpselege yabay äzämdär häm ularzıñ oyahın täüzä bezzeñ zenitkalar dömbäsläy, unıñ artınsa aviatsiya raketa-bomba höcümen asa, kük asılıu menän tanktar, BMP, BTRS-tar, motopehota ut säsä – keşelär, mal-tıuar, baqsalar, arıqtar – bötähe kölgä äylänä. Bezzeñ haldattar yözärläp, afğandar meñärläp häläk bula.

Şul köndö Musa Tamindarov yazmışındağı hätär zä, ğäcäyıp tä vaqiğağa tarını.

...Üze kiñ, üze ozon tarlauıqqa barıp indelär. Asta qayhılır däüyerzärzä, bälki, zur yılğa aqqandır, häzer unda erkelep taştar yata, ular östän yauğan bombalarzan teträp yarıla la, güyä, quzğalıp ağa başlay. Taş yılğa ağa! Meñär yıldar qorğaqhıp yatqan üzän qanğa suma...

Atışqan, manevr yahağan arala Musa kürä: kürşe vertolet hauala uq şartlap, yanıp-säsräp böttö. Bına unıñ bortına la sirat yıtte: qoyroq balkahı şırpı keüyek hınıp töştö, timer qoştoñ suqışı qapıl öskä kütärelde lä, küktä täkmäs äylänep, asqa käyılde. Musa turbinalarzıñ ber köygä hızğırıuın ayırım-asıq işette. «Vertolettı ultırtıu mömkin tügel, auabız!» – tip efirğa häbär itte, koordinattarın tapşırzı. İlfattıñ: «Komandir!», strelok yıgetteñ «Mama!» tigän hörändären işeteügä, añın yuğalttı: ällä nisä urından tän yısemen yırtıp ingän qurğaştı toyop qına qaldı la...

Küzen asha, yarım qarañğı taş qıuışta yata. Möyöştäräk usaq yana, handalda timer sükeyzärme: dañq-dañq, sañq-sañq... Quzğalırğa itte, häle yıtmäne, ıñğıraşıp, yatqan yırenä kire heñeşte. Usaq yağında ber hındı kürgändäy itte, şul quzğalıp, unıñ yanına yaqınayzı.

– Ässälämäğäläyküm, şuravi. Mäyleñ-mäyleñ, – tip quzğalmasqa işara birze qıuış hucahı.

– Väğäläyküm ässäläm, nike, – hucanıñ olo yäştäge afğanlı ikänen sıramıtıp, şulay öndäşte Musa, telen kös-häl menän äyländerep.

– İmandari, askari şuravi! – qarttıñ tauışında ğäcäpläneü qatış höyönöü hizelde. – Dari, puştu? – qayhı telde añlauın beleşte.

– Üzbäk, puştu, – tine lä Musa, – min – başqort, mosolman, – tip östäne.

– Älhämdülüllähi! – qart şıbırlap qına doğa uqıp aldı häm Musağa küp höyläşmäskä quşıp ımlanı.

Qaq izändä tügel, ä dürt ayaqlı täpäş kenä hike işaratında yata ikän Musa. Başqa urın-yır kürenmäy, yat ber keşene huca şulay hörmät itkän?

Qart uğa qaynar säy kilterep esergäs, yoqlap ta kitte. Töş kürze. İmeş, ul Tolparsıqqanda hıu inä, üze yarzağı qızzı küzätä. Unıhı säsen tarap, tolomlap ürep ultıra. Şul mäl qurqınıs ber hıu kärämäte yözöp kilep sıqtı la yıgetteñ ayağınan eläkterep aldı. Asqa östöräy bit bıl, ısqınırlıq tügel. Yarğa taban yözörgä tırmaşa la, yuq, tege forsat birmäy, töpkäräk höyräy. Ä qız haman tolomon üreü menän mäşğül, yıget yağına küz zä halmay. Zöhrähe bit! Musa asırğanıp qısqıra: «Yoldızım! Tañ çuagım!»

– Kunak, kunak! – Bıl säyır töştän huca yoldo. Qalqındı, bayağı säyzänme, kär kergän ine äzeräk. Qart unıñ ergähenä kilep ultırzı, kölsä hındırıp tottorzo, tağı säy eserze. Şunan, horağanın da kötmäy, höyläp birze Musanıñ nisek bıl taş qıuışqa kilep elägeüyen. Vertolettarı tarlauıqta uq tügel, saq qına sittäräk, ni möğcizä menänder haman astı öskä kilmäy ağıp yatqan arıq bıuahına barıp qolağan ikän. Hıuğa terälgängäme, yanıp kitmägän. Qart unı alış tınğas, tañ aldınan barıp tapqan. Osraqlı räüyeştä yulıqqan, hıu alırğa töşkändä. Yaralanğan ğına ikänen kürgäs, huşhız yıgette, kütärgändä kütärep, höyrägändä höyräp, qıuışına alıp qaytqan. Ös kön is belmäy yatqan Musa oşo hikelä. Üzen härmäşterep qararğa totonğaynı, baltırına teyıü menän ızğırıp yıbärze. Qart öltöräp kilä halıp yıtte, sepräk menän uralğan başına ımlap, äytte: «Salma!» Şunan totoş sisenergä quştı. Sisengäs, keyımen qağıp-huğıp, tiskärehen äyländerep usaqqa yaqın ğına urınğa elep quyzı. Yız tasqa yılımıs hıu halıp kilterze, bäräkätle toton, tip añlatıp, yıuınırğa öndäne. Musa başta bit-qulın, şunan esen-tüşen, iñ azaq ayaqtarın sayqanı, qart, huplağanday, baş qaqqılap ergähendä torzo, arqahın yıuıştı.

İnänän-tıuma yalanğas yıgette yıtäkläp usaq yanına, yaqtıraqqa, alıp barıp bastırzı la iğtibarlap här ağzahın totqolap, hıpırğılap qarap sıqtı. Aptırabıraq qalha la, Musa qarışmanı. «Qara, nike, qara», – tip yöpläne hatta. «Nike» tigäne puştunsa «olatay» bula inde. Hucağa bik oqşanı bıl möğämälä, sönki ul puştun qartı bulıp sıqtı, başta uylağansa, üzbäk yä törkmän tügel. Tänen yıntekläp tikşerep bötkäs, nike qapıl ğına hul ayağınıñ hum itenä totoş biş barmağı menän kilterep bastı. Musa saq isen yuymanı, şulay auırttı. Hürän yaqtılıqta kürep tä bulmay şul: qayhı töşöñ şeşkän yä nişlägän. İke yaqlap qabırğaların usı menän göpöldätep huqqaynı, yıget yütkerä başlanı, auızına qan täme itkän şıyıqsa tuldı. Härbizärgä meditsina buyınsa la küpmeler belem birälär, aşığıs yarzam künekmälären öyrätälär, şuğa la Musa añlanı: baltırında yarahı tire astında erenläp yılhegän, gangrena qurqınısı yanay, ä kükräk sitlegendäge ğillä yamanıraq – üpkä tişeldeme ikän? Nike qabırğa arahındağı yamalğan tişekkä ımlap, bısaq kürhätte, oşono utta qızzırıp basıp qandı tımızzım, tigände añğarttı. Ayaqtağı şeşte lä yarırğa, qızğan timer basırğa käräk – bığa yıget hüzhez rizalaştı. Qart şıyıq qına öyrä eserze. Ös kön täğäm rizıq qapmağas, äzläp kenä aşata. Şunan ülän tönätmähe birze lä usaqtağı qıp-qızıl kümerzär arahına yası yäple bısaqtı tıqtı. Artaban, ös-dürt sıra toqandırıp, şul yaqtıla näzek kenä ütker bäke menän yıgetteñ baltırındağı yaranı telep yıbärze. Nindäyzer halqın şıyıqsa menän sayqağas, tege zur bısaqtı uttan aldı...

Uyanıp kiteüyenä tañ atqaynı. Yoqlağanmı, añhız yatqanmı – belmäy. Bıl qıuışta ike urında keskenä täzrä işarattarı bar, imeş, şularzan yaqtı hirpelä, tañdarza ğına bula torğan saf haua börkölä.

Nike kürenmäy. Moğayın, hıuğa yä rizıq yünläp kitkänder. Yaray za, qaytıp inhä?! Osray qalha, şuravizar unan hin kem, şeitmı ällä sönnime, puştunmı-kemme, tip horap tormayasaq...

– Nike, inşalla! – tip qarşılanı qıuış hucahın Musa. Qıuanısın yäşermäne.

Tınıs tormoşta äzämdär üz tuğanınan da sitelä, ällä nindäy vaq nizağtar menän qıyışa, ä här hulışıñ huñğı bulıuı ihtimal şarttarza yäşäüzeñ genä tügel, duslıqtıñ, keşesä aralaşıuzıñ bahahı yözlätä (kem hisaplağan?!), bälki, meñlätä arta. Bına unıñ, Tolparlı yıgeteneñ, qazaq menän başqort balahınıñ, sit-yat ilgä üz tärtiben urınlaşırğa kilgän askari şuravizıñ, älege afğan qartınan da yaqın kürgän keme bar bıl minutta?

– Bögön alış-atış bulmas keüyek, ike yaq ğäskäre lä qoral tuplay, yaralıların yıynay bulır. Mäyıttärze yır quyınına halıu za zarur... Musa, (qart uğa iseme menän öndäşä başlanı) hine hil mäldä şuravizar huqmağına töşöröp quyırğa niätem. Kiskäräk. Täğämlänep alayıq. Min, bına, partizandar yanına barıp, rizıq töynäp kildem, timer hauıt-haba, bısaq-bäkegä almaştırıp. Küräheñder, timerse min, tirä-yaq şulay tip yörötä, isememde lä onotop bötkändär. Cäüät atlımın, yäğni – mäñgelek, ozon ğümerle. Könöm bötmägäs, yäşäyım haman... Üzem barğas, bögön qıuışqa kileüse bulmastır, yal it, min hiñä, yäş keşegä, olo insandan däğüät uqırmın. Başımdan kiskändärze höylärmen, ularzıñ bäğzehen oşo taş diuar ğına işetkän. – Şulay tip, quldarın yäyıp yıbärze qart häm ıñğayına ergäläge stenağa quşa berketelgän käştägä börkälgän ber yabıuzı yañılış eläkterep töşörzö. Qart ta, Musa la ikehe ber yulı: «Bäräkalla!» – tip qısqırzı. Qart izge küreneşkä tabındı, güyä, ä Musanıñ telenä irekhezzän öläsäheneñ ğäcäplängändä motlaq äytä torğan hüze kilep inde. Käştälä altınhıu harı nur säsep, qanattarı qauşırılğan, homğol muyınlı, zur qara küzle qoş basıp tora ine.

– Qoş?! – tine Musa, üz küzenä üze ışanmay. – Äkiäti altın qoş!

– Homayğoş. Altın tügel, yız.

– Homayğoş? Bezzeñ halıqta unıñ haqında legendalar bar. Samrau batşa qızı Homay...

Musa, belgänensä, qolağına elägep qalğandarzı höyläne.

– Ä min üzebezzeñ näsel bäyäne tip istä yörötäm, iñ käräkle hönäri qoramalımdı häm oşo qomartqını ğına yökmäp küpme küsendem min ildäge fetnälär arqahında. Ğailäm qırıldı... Kemdeñ qoralınan – ber Allah belä. Hindiquş tauzarında ine töyägebez, Qıtay sigendäräk. İranda la puştun tamırı barlığı mäğlüm. Boron-borondan yäşägän puştundar, bezzeñ möytän ırıuı.

– Möytän? İşetkänem bar keüyek. Başqorttarza la äüäl undarsa ırıu bulğan. Tabındar, üsärgändär, meñdär... Möytän?.. – Musa bıl tanış hüzze tağı qabatlanı la, timerse qarttıñ tauışına eyärep, unıñ häter külenä sumdı.

...Dcirga* iğlan itelgän. Halıq tüñäräk qorop ultırışqan. Puştundarzıñ yäşäyış qağizäläre terkälgän «puştunvali» qabul itelä – ul, ant birgändäy, därräü qabatlap raslana häm ırıu menän idara iteü qanunına äüyerelä.

– Ğäyrät! (Ğorurlıq)

– Namus!

– İman! – İstikamat! (Maqsat)

– Musavat! (Tiñlek).

– Bıl qanuniät, – tip täqrarlay qor başı, – bezzeñ halıq İslam dinen qabul itkänsä ük ğämäldä bulğan häm bulasaq. Qörän-Kärim – Allahıbız hüzzäre yazılğan Kitabıbız, bez Rabbıbız ihtıyarın taypılışhız ütäybez. Ä puştunvali – ğöröf-ğäzättärebez qağizähe, ırıuıbızzıñ imandari totqahı, unı ütämäü – yınäyät. Möytän ırıuı ösön namıs – här törlö baylıqtan qäzerleräk! Namısıñdı yuğaltqansı, başıñdı yuğalt!

Halıq äkrenläp tınıslana. Yıyındağılar qunaqsıllıq yolahın täfsirläp telgä ala. Şunan tağı yarhıp feker alışırğa totonalar – doşmanğa qon qaytarıu tapqırında...

Nihayät, uy qeüähe menän äüäl däüyerzärgä qaytıp, häter yañırtıu başlana. Ber nisä kön barğan yıyında bıl – motlaq küreneş. Häter bağıusı täğäyın aqhaqalı bar ırıuzıñ, bıl da qaqşamas yola: ul, tüñäräk urtahına sığıp ultırıp, köyläberäk höyläp, tarih bayqay. Homay... ...Zaratuştra... Budda... Allah Täğälä, Päyğämbärebez Möhämmät ilä Küktän töşörölgän Qörän-Kärim – bıuattar bıuın-bıuın häter tasmahına ürelä, onotolmay-yuğalmay baulana.

«Homay-Homay-Homay...» Qayzandır is kitmäle moñlo yır işetelä. Şişmä sıltıray. Qoyaşlı yılı kön. Säskä atqan yükälärzän isertkes bal yıse añqıy. Bezeldäşep bal qorttarı osa. Musa Zäñgär şişmä buyındağı ber qalqıulıqta ultıra, täbiğät hozurlığına huşlana. Ber mäl qapıl kükte bolot qaplanı, yıl quptı. Qaraha, qalqıulıq itägendä yılandar mıcğışa, şul saq ular qırına ös başlı acdaha osop kilep töştö – şul ikän qoyaştı qaplausı.

«...Ber yäş bala tıuğanda, anıñ tauışı kilgändä, küktä osqan deyıüzär barı qolap töşkäyne,»* – tip ısıldaşa yılandar, şunda uq päyzä bulğan yauız Qähqähä menän Äzräkä mäker qoralar: häzer tege bala üskän, ul – Ural batır, häylähez yıñep bulmayasaq. Hıyanatsı Şülgände, Uraldıñ igezägen, üz yaqtarına auzarırğa, Zärqüm menän ikehen Kük Täñrehe Samrau batşa harayına yıbärergä, Qoyaş qızı Homayzı arbahın da Aqbuzat menän bulat qılıstı qulğa töşörhön, tip.

Musa, imeş, Ural batırzı ezläp kitmäk, tegelärzeñ haslığın asmaq. Tik urınınan quba almay, ayaq-qulın quzğata almas häldä. Höränlärgä totondo: «Ural! Ural!!!» Batır işette, nihayät, yauız doşmandar menän alışa başlanı. Bulat qılısın uñğa heltäy, hulğa – qıra ğına deyıüzärze!

– Musa, as küzeñde, Musa! – Bäy, hüz bäüyenä oyop, töşäneüye, imeş.

– Ural batır, Homayğoş, – tine, tamam uyanıp ta bötmästän.

– Puştundarzıñ hätere tärän ul, isläy kithäñ. Möytän ırıuı boron-boron zamanda Ural tigän tau aryağınan küsep kilgän, tigän bäyän dä bar... Vaqıt tar. Yıyınayıq. Hiñä beräy istälekle büläk birgem kilä, bınday osraşıu ğümerzä ber bula bit. İñ ğäcäbe, Musa, hineñ puştun telen añlauıñ. Bälki, oşo arauıq mine aqıldan yazıuzan qotqarğandır, inşalla.

Şul saq yaqında ğına taş tägärägän, höyläşkän tauış işetelde, ikehe lä hağayzı. Qart Musanı qıuıştıñ iñ qarañğı töpkö möyöşönä yıtäkläne, stenanan ike kismä taştı yäple genä itep aldı la eskä inderep bikläne. Kileüselärzeñ tauışı işetelep tora, timerse qartqa auğan vertolet-samolettarzan kisep alınğan timer-tomor kiltergändär ikän. Könküreş käräk-yarağı, hänyär, bısaq sükergä quştılar. Beräühe, qılıs qoyop bir, tip ütende.

Äldä ozaq tormanılar. Şul arala Musa üze biklängän tar ğına urınğa küz haldı: kelät hımaq ikän, nimä genä yuq – tas-bizrä, köräk-täpke, balta, haban töränenä tiklem bar. Kemgä käräk inde bıl törän, tip äsenep uylap aldı.

Yäyge tomra basıla töşkäs, Ay qalqqansı, yullandılar. Timerse qart kelätenä tağı ber qoş statuyahın yäşerep quyğan ikän, şunı birze: «Bınıhı – küsermä, bäläkäseräk yahanım. Tegehe – ırıu mölkäte, älmisaqtan qalğan qomartqı», – tine. Musa almaşqa gelän kesähendä yörötkän yälpäk timer şkaliktı büläk itergä uqtalğaynı, qart yılmayıp kire qaqtı: «Üzeñä käräger, hıu-fälän halırğa yäple bit. Min ni – timerse qart, unday hauıttarzı küp eşlänem, timerselek bezzeñ näsel hönäre. Bıl tirälä, tarlauıq töböndä küpme timer-tomor yata, beläheñ. Hiñä inselägän Homayğoşto la oşo qıuışta yahanım, qomartqı yuğalıp-fälän quyha, tip. Rabbım haqlay älegä...»

Kapitan Musa Tamindarovqa razvedçiktar kilep yulıqtı. Eskadrilya ştabınan tura Qandagarzağı aeroportta urınlaşqan gospitalgä ozattılar, unan – Üzbäkstanğa, Taşkent qalahındağıhına. Bütänsä härbi hezmätkä yaraqlı bulmasın belgändärzer.

Şunda saqta, bına qayza kilergä käräk tege Lyusyağa, tip uylap ta ölgörmäne, küzenä kürenäme ällä: qarşıhına kilde lä bastı ul qız. Ergähendä – İlfat!

– Bortar, strelok isänme? – Täüge hüze şul buldı.

– İsän, komandir. Ber qolağımdıñ yaprağı saq özölöp töşmäy hälberäp tora ine, ti, tekkändär. Ul inde başqa ekipacda osa. Min...

– Lyusya hılıu, hin dä bındahıñ? Hine isläp kenä torouım ine, ısın, – tine lä Musa östäp quyıuzı käräk taptı: – İşetep yatam, nindäy genä teldä höyläşmäyzär bında, qayhı ğına millät yuq.

– Min tap şuğa kürä kilgäynem dä. İlfattı osratırmın, timägäynem... oşo häldä. Saq qulhız qalmağan, sokolik moy.

– Sokolik tügel inde, sokol, börköt!

– Komandir, bezgä paraşyuttan ırğırğa prikaz birelgäs, ırğınıq. Hin borttı haman taşlamanıñ, tarlauıq boroloşonda küzzän yuğalttıq. Strelok paraşyutın asmay za asmay, tomorolop asqa osa. Mineñ tüzemlek yıtmäne, aşıqtım, buğay... Töşöp baram, yır yaqın ğına qaldı, şunda ber afğan malayınıñ miñä tözäp atırğa torouın kürep qaldım. Hatta mıltığın da kürzem – XIX bıuattan qalğan trofey. Baştaraq duhtarzıñ bötä bulğan qoralı şunday ine bit, beläheñ.

– Attımı?

– Attı. Teyzerze. Kilep töştöm, hul qulım terhäktän astaraq tetelgän, tire menän kündä hälenep tora. Yaray, strelok şunduq ergämä kilep yıtte, üzeneñ sikähenän sorlap qan aqha la, iğtibar itmäy, miñä yarzam itte. Qulımdı urap bäyläp, qayış menän yaurın aşa asıp quyzı. Üzebezzekelär yağına atlanıq. İke vertolet yaralılarzı yıyırğa sıqqan, berehe töşöp aldı. Bortında mäyıttär zä bar ine. Yalan gospitale hirurgı qulınan kilgände eşläne lä bında ozattı. Şulay, komandir... Ä quldı haqlap alıp qaldılar. Hirurg, qatın keşe: «Ne obeşayu, sınok, no oçen postarayus», – tigäyne, rähmät inde, tırışqan. – Bına, barmaqtar ğına kürenä, ularzı qıymırlarğa yañınan öyrätähe bar. Bögölmäy, qarışalar, auırta sönki, ämmä ular miñä tügel, min ularğa huca äle, qıymırlamay tügel qıymırlarzar!

– Eyı, börkötöm, – tip Lyusya yıgetteñ burlat tösönä ingän şeşmäk barmaqtarın hıypap aldı. – Bıl barmaqtar äle garmun uynatasaq!

– Bezzeñ tuyza?!

– Şartımdı beläheñ – Mäskäü.

– Qararbız, bılbılım...

Bına nisek tabışa qayhı beräüzär, huğış ta qamasau tügel, tip uylanı Musa, dustarına qarap.

– Möşkölöräk, mırzam, – tine ul hälen beleşergä qıymayıraq, küzendä horau möldörätep torğan İlfatqa. – Ber üpkäneñ yartıhın kisep taşlağandar. İmeş, üpkä üsä, tizär, ällä? Tändäge yärähättär uñala başlanı. Ayaqtı timerse qart, afğan olatay – nike qotqarzı. Höylärmen ul haqta, Lyusya hılıu, hiñä qızıqlı bulır, tim, bigeräk tä. Puştundarzıñ tarihı, ğöröf-ğäzättäre, qunaqsıllığı, namıs kodeksı hoqlanırlıq. İs kitkes häterle halıq.

– Ä min başqorttarzıñ bik-bik boronğo halıq ikänlegenä törlö sığanaqtarza dälildär taptım. Etnogenez, etnonimika la – mineñ ölkä bit inde, arhiv sañın äz yotorğa tura kilmäy.

– Räsäygä quşılıu... – Musa auızın asqaynı ğına, Lyusya neskä barmaqtarın unıñ irendärenä teräne, bını ul, höyläşmä, häleñde bötörmä, tigän ım itep qabul itte. Läkin tağı ber säbäbe bar ikän, unıhın yıget üze samalanı.

– Başqorttarzıñ Napoleonğa qarşı huğışıuı, «tönyaq amurzarı» tigän yaugir danı... Eyıme? Böyök Gete la yazğan üzeneñ şul osorza başqort uqsıları menän osraşıuın. Mäsälän, şağir üz niäte menän Veymerzağı gimnaziyağa barha, unda, protestant möhitendä, ber mosolman köyläp doğa uqıp ultıra, ti. Başqort kenäze, atlı otryad başlığı Ğosman Ğümärov bulıp sıqqan ul. Tanışqandar, kenäz Geteğa uq-yan büläk itkän... Vaqıt qart ösön bıl böyök vaqiğalar kisä genä bulıp ütkändäy. Ä tärängäräk töşhäñ, tarihtıñ iñ töpkö qatlamdarında la tabıla başqort ezzäre. Nisek äle hezzeñsä, şaq iterlek!

– Şaq qatırlıq. – İlfat kölä başlanı la şıp tuqtanı: – Ğäfü it, Lyusya, hineñ alda üzemdeñ şır nazan bulıuımdı onotop taşlağanmın.

– Ä min vertolettıñ ber şöröbön dö bora almayım,– tip aqıllı qız üzzären tigezläp quyzı.

– Yañıraq Lev Tolstoyzıñ biografiyahı menän yıntekläberäk tanışıp sıqtım, şunda unıñ şağir Afanasiy Fetqa yazğan hatına yulıqtım. «...Kray zdes prekrasnıy, v osobennosti po prostote i neisporçennosti naroda. Çitayu Gerodota, kotorıy v podrobnostyah opisal teh samıh galaktofagov – skifov, sredi kotorıh ya civu. Ot başkir pahnet Gerodotom.» Qısqasa şulay.

– Yazıusı bit zamanında başqort öyäzenä, Bızaulıqqa, yış kiler bulğan, qımız menän daualanırğa, şunan yır hatıp alğan. Üzeneñ hutorı bulğan. Uqıtıusıbız höylägäyne. – Musa la hüzgä quşıldı.

– Eyı, ul başqorttar menän ihlas aralaşqan, ularzı bik yaratqan,– tine Lyusya. Qısqahı, hez, başqorttar skiftarzan sıqqanhığız, tigän faraz da bar. İli – kirehensä... Hezzeñ genial eposığız «Ural batır» başqorttarzıñ Pifagorğa tiklem ük matematikanı belgänlegen dälilläy, mif telendä astronomiyanı hürätläy. Qat-qat uqıp ta töbönä töşöp yıtep bulmay – şunday qalın filosofiya, çto opyat ce govorit o moşi talanta, ob obraznom vospriyatii Vselennoy. Nadeyus, dcigitı, imenno vı i pomocete mne polnostyu preodolet yazıkovoy barer i ya proniknu v plastı etogo velikogo proizvedeniya. Smogu! «Ural batır» zavoyival moyı serdtse. – Lyusya, äsärlänep kitep, üz telenä küskänen hizmäy zä qaldı, küräheñ. Tuqtap, yılmayzı la hığımtalap quyzı: – Qısqahı, tarihığız Uralığız keüyek ozon, beyık häm kiñ. Başqorttar haqında boronğo Qıtay, Rim imperiyaları yılyazmalarında la äytelgän. Ä bukvalno nedavno İstambul kitaphanahında İbn Fazlandıñ säyähätnamähe menän tanıştım. Unı, kstati, hezzeñ kürenekle şähesegez professor Zäki Välidi tärcemä itkän bulğan. Törkiägä emigratsiya yulında, Urta Aziyala, nisekter unıñ qulına Bağdad hälifeneñ Başqortostanğa bäyle yazmaları kilep eläkkän. Yalqmanığızmı äle?

– Yuq, heñlem, höylä, as küzebezze,– tip qeüätläne unı Musa, arıp kithä lä.

– Togda saq qına tağı asam küzegezze. 921 yılda Bağdadtan könsığışta yatqan ildärgä säyähätkä yözlägän keşe karuan menän sığa. İslam dinen taratıu missiyahı menän. İbn Fazlan köndälegendä yarhıu ağımlı Yayıq yılğahın kiskändä baytaq keşeläreneñ häläk bulıuın yazıp qaldırğan. Ul yılğa hezzeñ yırzä äle lä ağıp yata. Äl-başğard ilendä, tigän, halıqtar 12 Rabbığa tabına: Yır Täñre, Qoyaş Täñre... Ä ber Täñreläre – At. Üzbäkstan menän Afğanstan sigendä, Amudaryanıñ ürge ağımında, Başqort tauzarı bar, tigäne lä döröskä oqşay – başqa tarihi sığanaqtar bını kire qaqmay. Häzerge Fayzabad tarihında la başqort ezzäre şäylänä. Atamalarzıñ etimologiyahına ğına iğtibar ithäñ dä. Bälki, nıqlap, «qazaqlanıp» ultırıp öyränergä forsat tıuır böyök halıqtıñ tarihın, älegä küz yügerttem genä. Bına Afğanstan kartahı, İlfat, qara äle, başqortsağa tartım toponimdar – yılğa, tau atamaları, qala isemdäre lä – barmı, bulha, uqıp işetter?

– Şaran, Daulatabad, Kunduz, Akça, Urgun, Kızıl kala, Kabul, Tulak, Barak-barak, Maydanşah, Musakala... Komandir, hineñ qalañ bar ikän afğanda!

– Şaran rayonı, Örgön küle... däülät, qondoz, aqsa, qabul, tulaq – tay-tulaq, mayzan, şah, qızıl, qala, baraq – ozon yönlö et, qazaqtarza la şulay. Oqşaşlıq bermä-ber bit! – Musa la ihlas ğäcäplände.

– Törkizärzä urtaq toponimika ğäcäp tügel, şunı la onotmayıq. – Lyusya äñgämäne yomğaqlauğa işaralanı.

Musa nıq arığanın hizze, küz qabaqtarın kütärä almay başlanı, ise tomalandı. Vertoletta osa keüyek, asta bersä qızğılt, bersä harı, bersä zäñgärhıu-horğolt hırttarın kütärep afğan tauzarı yata häm, yarabbi, uyhıulıqta zur tägärmäs kürende! Tübänäyä birep, tüñäräkläp osop yörönö lä añlanı – qala bit. Urtala – mayzan, unı uratıp, ber tüñäräk, ikäü, ösäü... Vertoletına ällä snaryad teyze, helkenä başlanı, bına-bına şartlayasaq. Musa paraşyuthız-nihez yırgä hikerze, inde bäreldem tigändä – añı asıldı: palatala yata, yanında medsestra basıp tora.

Musa Tamindarovqa invalidlıq birzelär. Üpkähe hızlamay, tın alıuı başta auırıraq ine, äkrenläp künegelde. Baltırı tartışıp ärney, atlarğa qamasaulay, hum it nıq uyılğan şul. Eyı, tän yärähättären dä, küñel yaraların küp aldı afğanda. Huğış – teatr tügel, unda bötähe lä ısın: ülem dä, yılğa bulıp aqqan qan da. Beräüzärze bıl qot osqos ısınbarlıq hındırzı, ikenselärze, Musa keüyektärze, sınıqtırzı. Tıuğan Başqortostanına ul millätpäreüär bulıp qayttı, afğandarzıñ küpselege aralaşqan dari-farsı telendä bıl – ilhöyär, patriot tigän hüz.

Yazğanımdı Musağa kürhättem. Öndäşmäy genä uqını. Qaştarın töyzö bersä, urttarın säynäne – kürep torzom. «Apa, üzegez şunda yörögändäy hikäyälägänhegez, min ulay buldıra almas inem, – tine ahırza. – Tik basırzar mikän gäzittä, min hezgä asıqtan-asıq höylägän qayhı ber äyberzär matbuğatta tıyılğandır, tim».

Musa haqlı bulıp sıqtı. Hikäyämde turaqlap, keskäy genä ber mäqälä yoratı itep, «Afğansı» tigän baş astında birze rayon gäzite. Ölkägä, şulay bulğas, yıbärep tä bulaşmanım. Säğäte huğır äle, tigän uy berkettem dä başqa yazıuzarım haqlanğan sumazanıma halıp quyzım.

*

• Dcirga (puştunsa) – yıyın, tüñäräk qor.
• «Ural batır» eposınan.

52

Qızım menän ulım yoqlay. Fatihımdı dauahanağa kiske säğät undarza aşığıs saqırıp aldılar, «ekstrennıy sluçay» tip. İremdeñ kön timäy, tön timäy eşenä atlığıp torouına öyrändem inde. Qay saq yänem köyöp kitkeläy, äzämsä yäşäp bulmay, yänähe. Ämmä üzemde tiz qulğa alam, unıñ tap şunday bulıuı hoqlandıra laha mine. Bäs, ul da mineñ yämäğät eştärendä qaynap yöröüyemä, donyamdı taşlap, törlö pohodtarğa, turistik putevka menän soyuzdaş respublikalarğa yañğızım yöröp yatıuıma künä bit. Äy, künmähä lä! Yırle yuqqa şulay estän sıprañlay başlaham, öläsäyımdeñ, qartäsäyımdeñ izge ruhtarına küz töbäyım. Häm ular, kötöp kenä torğanday, güyä, aldımda päyzä bulıp, yä maqtay, yä oroşa. Bına äle lä, ğäzätemsä, estän genä äñgämä qorzom:

– Küñelem bötön keüyek tä, barıber borsolam.

– Şökör it! – Öläsäkäyzeñ tauışın işetäm keüyek. Ul, ölkäneräk bulğanğalır, gelän berense bulıp öndäşä, ähirättä lä äzäp haqlau barzır şul.

– Öyöm-ğailäm tüñäräk. Donyalar ğına tınıs tügel. Ana, afğan huğışı...

– Qoloqasım, här kemdeñ küräsäge keüyek, il-qäüyemdeñ dä yazmışı aldan yazılğandır, tip uylamayhıñmı? – Qartäsäyım oşo farazdı qolağıma kirtte.

Şul mäl Fatih qaytıp inde. İşekte asıp-yabıuınan hizep toram: käyıfe qırılğan. Kuhnyağa säy quyırğa yügerzem.

– Kelät tıqrığında yäşägän ber qatın yartı aylıq sabıyın kütärep kilgän... – körhönöp höyläy başlanı ul. – Yulda qulında ülgän bäpese. Zöhrä şunda uq äytkän, yarzam itep bulmay, tip. Äsä keşe ışanmağas, mine saqırtqandar. «Ul istän genä yazğaynı, qotqarığız! – tip qatın yänasıqqa qısqıra. – Kilgändä balam isän ine, kürälätä ülterzeñ», – ti zä Zöhrägä taşlana.

– Ay, Allam!

– Vnezapnaya mladençeskaya smert...

– Nisek?

– Şunday diagnoz. Hiräk osray, ämmä bula torğan häl.

– Häzer nişlämäk?!

– Yäş äsäne saq tınıslandırzıq, ukol halıp. Täüge balahı ikän. Atay keşe lä artınsa uq kilep yıtte. Qoyolop töştö, hälde añlatqas. Ağarınıp kitte, yörägen totop lap itep barıp ultırzı. «İnfarkt ällä?» tigän uy ütte baştan hatta.

– Äle qayzalar?

– Dauahanala. Qatın bäpesen qulınan ısqındırmay. Saq qına yaqtırıu menän rayon üzägenä ozatırğa inde.

– Diagnozdı tikşerergäme?

– Eyı. Vskrıtiyeğa. (Fatih auır hüzzärze russa äytergä tırışa, hınağanmın).

– Ä, diagnoz dörös quyılmağan, tihälär?

– Statsionarza, roddomda tapqan balanı. Sabıy ber nindäy patologiyahız tıuğan, patronac vaqıtında ütkärelep torğan. Halqın teymägän. İnfektsiya eze yuq, täü qaraşqa kük-fälän, yärähät kürenmäy. Äsähe, yürgägen almaştıram tip qulıma alğaynım, qapıl tını özöldö lä quyzı, ti.

– Uf! Yäştärzeñ tağı bulır za ul balahı, tik bınıhın almaştırmas, undı taphalar za. Bigeräk tä äsägä auır inde bıl faciğäne kisereüye. Tuğız ay tuğız kön tügel dähä, şunsa ğümer sabıyıñdı kese yıhanıñda haqlap-bäpläp bar it tä, Olo yıhanğa tıuğas qına yuq bulhın äle – nisek sızar, nisek küner bisara qatın?!

– Eyı, äsäneñ üzenä yarzam käräk häzer. Psiholog yarzamı. Ä bezzä bötä rayonğa ber psihonevrolog. Sit ildä här ğailäneñ üz psihoterapevtı bar, ti. Här häldä, bıl yähättän unda – tsivilizatsiya.

– Ä bezzä tik üz kösöñä, tüzemeñä tayanırğa qala. Äldä beşebez, sabırlıqqa bäläkäyzän öyräteläbez. Halıq pedagogikahı, ti zähä ğalimdar, şul bar.

– Yarar, Nuriyam, irtägä – eşkä, hiñä lä, miñä lä, – tine Fatih, esen buşatqas. – Äldä yoqlamağan ineñ. Saq qına yıñel bulıp qaldı, hin tıñlağas. Vraçtar öyränep bötä ülemgä, tigände lä işetkän bar – yuq, künegep bötöp bulmay, ayırıusa sabıy vafat bulha... Ğäyıple toyahıñ üzeñde, säbäphezgä lä.

– Ä Zöhrä?

– Ul ni, tügelep ilanı. İlahın, yıüyeş stress yıñeleräk ütä.

– Yıüyeş stress?

– Eyı. Qoro stress – küz yäşhez, yöräkkä bärä. İr-atta infarkt, mäsälän, sağıştırmasa küberäk, qatın-qızza äzeräk – ular yıüyeş stress kisereüsän.

Hı...

İrtägähenä asıqlandı: Fatihtıñ diagnozı döröslängän. Öfönän ük mahsus ekspert kilgän ikän.

Yaz moronlap qına tora. Qoyaş, uyınsaq yäş kilendäy, yılmayıuzan buşamay. Kön bitendä yılı, qışqı keyımde häzerzän yazğıhına almaştırğı kilep kitä. Ämmä bıl niäteñdän küpmegäler vaqıtqa sigenep torahıñ, sönki qapıl ğına quyınğa bozlo halqın yıl kilep harıla – tauzarzağı qalın qar nıq yata äle, mäñge qımşanmastay bulıp. Uyzar za, ällä täbiğättän kürmäkse, küñeleñ qıuanıp, imşep kenä torğanda, boloqhop kilep inälär zä öşänderep quyalar. Bına bezzeñ yän-farman donya kötmöşöböz, üzebezsä tırışıp baylıq yıymışıbız, saq qına totonolğan «kopeyka» tip yörötölgän yıñel maşina hatıp aldıq, «VAZ-01» inde, köndän-kön arıuraq, yıteşeräk yäşäybez, ber qarahañ. İkense qarahañ, yabay halıq barıber auır kön itä. İkäüläp aqsa eşläp, mal asırap ta, saq teyındek maşinağa, ä bit ul – transport sarahı, käräk äyber, öy berensä bulha la ğäcäp itergä tügel dä bit. Tolparlıla tik ike maşina: bezzä häm Vafiçtarza. Äşräftär, ana, ala almay, kem äytmeşläy, balağa battılar. Ös malay – Artur, Nariman, Sıñğız häm ike qız – Rauşaniya menän Läysän. Şunday matur isemdärze qayzan tabıp bötkändär tiheñ. Arturı, bildäle,– istälek. Äşräf üze quşqan. Şul tisteremdeñ küñel yomartlığına hoqlanıuımdıñ sige bulırmı ber? Bulmahınsı! Narimandı qaynı keşe haylağan. Qartäsäyımdeñ isemdär täfsirenän qarağaynım: batır, ğäyrätle ikän mäğänähe. Sıñğızzı Äşräf menän Äsmä ikäüläp haylağandar, aqıllı, därtle dusıbızğa oqşahın tip. Rauşaniyanı qäynäm küptän küñelendä yörötä ine, malayzar kilä lä tıua, nihayät, ütänek olo keşeneñ telägen, ti Äsmä. Läysäne aprel azağında, täüge yamğır – läysän yauğanda tıuğan. Bına ularğa, işle ğailägä, käräkmäyme ni şähsi transport? Haman mototsikldan uza almayzar. Äşräf könö-tönö basıuza, eş haqı barıber ällä qayza kitmägän, Äsmäneke – işemtägä quşımta ğına. Malsılıqta, sögöldörzä eşlägändärzeke haqında hüz yörötörgä lä tügel, bala-sağahına keyım yünäteüzän arı kitä almayzar. Ä bit yıreneñ östöndä şaulap igen üskän, kötöü-kötöü mal ürsegän, qalın urmandar şaulağan, quyınında qara altını, hisaphız mäğdäne bulğan is kitkes bay ildä – Başqortostanda yäşäybez, eşläybez! Donor bez – tapqanıbızzıñ sirege lä üzebezgä yoqmay.

Yarhıp kitäheñ dä şulay, tağı kire sigäheñ, tamaq tuq, ös bötön, baş osonda pulyalar hızğırmay... SSSR – qeüätle däülät, unıñ qanatı astında häüyef yuq.

Yañıraq Sıñğız menän Gölsiren (Menäüäräne häzer tolparlılar şul şağiränä iseme menän yörötä) otpuskığa qaytıp kittelär.

–Qarttar vlasqa yäbeşep yata, mertvoy hvatkoy, – säyäsätkä küsä haldı Sıñğız, ber kiste kilep höyläşep ultırğaynılar. Min irekhezzän kölöp yıbärzem, unıñ bınan yıgerme yıllap elek Politbyuro ağzalarınıñ mäktäp koridorındağı ozon stenağa elengän fotolarına qarap: «Köndäregez hanaulı, hörmätle qartlastar!» – tip barmaq yanağanı isemä kilep töştö. Ul da häterläne, buğay, quşılıp köldö lä dauam itte: – Kürälätä Çernenkonı quyzılar, sirle keşene yafalap. Üzgärerme bıl il beräy qasan, yuqmı?!

– Üzgärer! – tinem, telemdän tarttılarmı ni.

– Qasan?! –Sıñğız, huñğı ömötön bağlağan ber orakulğa qarağanday, töbälep torası miñä. Aptırap qaldım da uyıma kilgände äyttem:

– Ozaqlamay. Torğonloq mäñgelek bula almay zaha! Yılğa, ana, bıuılha, küpmeler tonsoğop tora la, barıber yayın taba, yırıp sığa, hatta taştı büsä, ä qaya yä tau qalqha yulında, urap ağıp kitä – tormoş ta yılğa hımaq bit ul!

– Fälsäfäñ dörös. Ämmä säyäsät täbiğättän häyläkäreräk, astan, astırtın häräkät itä. Bına, quyınımdağı qatınımdı ışandıra almayım KPSS-tıñ ilde nindäy hazlıqqa höyräüyenä. Partiyanı maqtap tuymay, difirambılar yauzıra. Ber kilep küze asılır, koneçno, ne dura ce. Beldeñme?!

Gölsiren yılmayıp qına tıñlap tik ultıra. Curnalist huqmaqtarı qayza ğına taşlamay, kem menän genä osraştırmay, nindäy genä yazmıştarğa yulıqtırmay, üzeñdän-üzeñ keşene iğtibarlap tıñlarğa ğäzätlänäheñ, sönki tel asqısı tabır, eske donyahın asır ösön unıñ holqon toyomlarğa käräk, tigäne bar zaha. Ä Sıñğızzıñ fekerzären tap oşo minutta ğına isbatlarlıq yä kire qağırlıq ta tügel, unıñ küze-küñele gelän kiläsäktä.

Küp kötörgä qalmağan bulıp sıqtı üzgäreşle zamandı. Çernenko vlasta ber yıldan saq qına artığıraq ultırıp, meñ tuğız yöz hikhän bişteñ unınsı martında donya quyzı. Ös yıl esendä ös Gensektı yırläne halqıbız.

Sirattağı yulbaşsı ozaq köttörmäne – Mihail Sergeyiviç Gorbaçev. Nihayät, sağıştırmasa yäş keşe, märhüm Çernenkonan 20 yäşkä keseräk. Üzäk televideniyenan täüge sığışı uq unıñ bötönläy başqa, curnalistar yazğansa, yañı formatsiya keşehe ikänen asıq kürhätte. Matur höyläy, telgä bay häm unı tıñlağandan-tıñlağı kilä, gipnozı bar tiyerheñ? Mañlayındağı miñe lä şunduq küzgä taşlandı, älbittä. Oloraq bıuın keşeläre oşo osor Lenindı, Kerenskiyzı telgä alğılanı, ularzıñ da, Gorbaçev hımaq, beleme buyınsa yurist bulğanlığın hätergä töşörzö. Eşte zakondarzı üzgärteüzän başlar, moğayın, tip yurausılar za buldı.

Bez, uqıtıusılar, yañı General sekretarzıñ här telmären tıñlarğa, üz-ara feker alışırğa ğäzätlänep kittek. Bığasa la säyäsät menän qızıqhına inek, ä bıl yulı tormoş qulasahı qızıuıraq äylänä başlağanın hizäbez, häbärzar bulırğa tırışabız. Auılda yäşäybez bit, uram urtahında tuqtatıp ta añlatma horay başlay bäğze beräü bäğze säyäsi hälgä.

Ä Gorbaçev zakon sığarıuzan tügel, ideyalar bireüzän başlanı eşmäkärlegen. Berensehe – «fänni-tehnik progrestı tizläteü». Täüge bitenä «Uskoreniye - 90» tigän baş quyılğan «Pravda» gäzite kilep yıteügä, Başqortostandıñ mäğlümät saraları la şul hüzze teldän töşörmäne.

Auıl hucalığında nimäne häm nisek tizlätergä huñ? Fatih ta, min dä igense yä malsı bulmahaq ta, şul haqta käñäşläşergä tip, ber köndö bezgä kolhoz räyıse İskändär ağay menän agronom Vilmir kilep indelär. Säseü başlanıp torğan osor ine.

– Ponimayıte li, Fatih ağay. – Räyıs hüzen şulay başlanı, – eşte tizläter ösön sığımdar käräk tähä? Ä bit halırğa aqsa yuq ul nauçno-tehniçeskiy progresqa!

– Haman da semenanı pestitsidtar menän protravlivayım. Ana... – Vilmir, räyısteñ tamaq qırıp alıuın işetepme, yartı hüzzä tuqtanı.

– Orloqto ağıulaybız, tip äyt äle, Vilmir, pestitsidı yaray inde... – tigäynem, qapıl yäphezeräk tınlıq urınlaşqan arala qustı qızzı la kitte: – Ağıulaybız şul! Ana, ırzın tabağındağı motorist Taqıy ağay kelättäge semenanı, äy, orloqto, eşkärtkändä ağıulanğan .

– Respirator keymägänme, ällä birmägäynegezme? – tip horanı Fatih.

– Birgäynek. Rezina itek, perçatka la bar – keymäy. Keyhä lä, Fatih ağay, fayzahı teymäs ine. Pestitsidtarza rtut bar bit, teregömöş, ul inde yırze lä ağıulap bötäsäk tora-bara.

– Vilmir qustı, yılki-palki, yıtär, panika taratma äle. Közzän orloqto kalibrovat qına ittek tä aldan yaqşı itep tazartılğan kelätkä haldıq, kürzeñ bit, äybät haqlanğandar. Pestitsid qullanmahaq ta.

– Yañı, zararhız sredstvo käräk. Orloqto eşkärtmäy bulmay ul barıber.

– Yazıp yıbär, ana, ğalimdarğa, uylap taphındar, uskoryatsya ithendär, çert vozmi!

– Yazzım. Yıbärzem.

İskändär ağay qul heltäp kenä quyzı, «hineñ keüyek baş-baştaqqa äytteñ ni zä, äytmäneñ ni» tigände añlatıp.

– Ä Taqıyzıñ sireneñ säbäben şunduq töşöngäynem, başta miñä kürengäyne bit. – Fatih hüzze üz yusığına töşörzö. – Teregömöş parzarı bik qurqınıs ul, yıget ülemesle doza alğan.

– Ülemesle?! Bez, tizzän yünälep qaytır, tip kötöp tora inek, häzer motorishız... – İskändär ağayzıñ tauışı qaltırap kitte. – Yäş bit äle ul, yañı ğına öylängäyne.

– Rayondan tura Öfögä ozattılar, yuqqamı ni?

– İrtägä selhozniktarzıñ soveşaniyehı bula, podnimu bıl mäsäläne, ponimayıte li, – tine räyıs.

– Min uylayım, partiya programmahın tormoşqa aşırıu ösön tip nigezläp, hökümättän aqsa, tehnika horarğa käräk, törlö instantsiyalarzan.

– İlamağan balağa imsäk birmäyzär, – tip yüplänem Vilmirze. Üz allı fekerläüye, qıyıulığı oqşanı unıñ miñä. Ni äytäheñ – Bürehuqqan olatay yıyäne.

Kolhoz yıtäkseläre qaytıp kitte, ä bez uyğa battıq. Fatih üzen oşoğasa auıldaştarınıñ eş şarttarın teyışensä küz uñında totmağanı ösön bitärläne. İremä şul haqta käñäş birä almağanıma äsendem: unıñ bit küpme ğümere qalala ütte, häzer – dauahanala, ä min gelän auılda, kolhozsılar arahındamın daha, tege yuq, bıl yıteşmäy, tip mıcığandarın da işetep yöröyöm. Uf! Ber nisä yıl sögöldör basıuına la barıp urağanım yuq. Yänähe, unda häzer eş mehanizatsiyalanğan. Isvikla bisäläre robotqa äylänmägän dähä, tere yändär. Äsäyım dä yırle buşqa qolağıma tişmägänder, äytep torzo bit bıltır köz, haman qul kösö inde, tip. Aqnazar tözötkän budkalar za qıyşayıp böttö, qıyığınan hıu ütä, yamğır yauha, ultırabız älege qayındar töböndä, tigäne lä häterzä. Allam haqlahın, anauı yäşenle yäy qabatlana kürmähen!

Kötmägändä, Käbir şıltırattı.

– Leningradta «Danaya köndäre» ütä, kürgeñ kiläme? – tine, isänlek-haulıq horaşqas ta.

– «Danaya»?!

– Civopisqa höyöüyeñ ütmägän, Nuriya. – Käbirzeñ, tauışında qıuanıs hizelde. – Ä min üz stilemde taptım keüyek.

– Küz teymähen. Işana inem, Käbir, sigenä torğan yıget hin tügel, börkötsö lä bulıp alğanıñdı onotma!

– Ilasın... Bürehuqqan olatay isänme äle? Ul äytte miñä, ulanım, hin – rässam, tip. Yabay auıl qartı.

– Unıñ yabaylığı –böyöklök, böyöklögö – yabaylıq.

– Eyı.

– Qasan käläşeñde kürhätäheñ bezgä, Tolparlıña? – Tottom da şulay tip horanımsı.

– Bik matur naturşitsam bar, bälki... Hiñä oqşağan.

– Mineñ keüyek qaraqay, bäläkäs buylı beräüme?

– Tolomdarı huştı aldı. Mäskäü uramında ikegä ürgän qalın tolomdarın sayqaldırıp kitep barğanın kürzem dä yügerep barıp qulınan tottom häm başqortsa öndäştem: «Hineñ qara sästäreñde...» Hätereñdäme?

– «Ürer zä hüter inem, hüter zä ürer inem...» – Häteremdä. Onotolamı ni ul üsmer saq?!

– Häm täüge möhäbbät.

– Onotolmay. Ämmä ul, läysän keüyek, yaz mälendä genä täüge kükräü menän yauıp ütä lä... Saflığı yöräktä qala. Şunan, tege qız?

– Äy hılıuı. Äy tigän yılğa buyında ultıra auılım, ti. Million äzäm arahında osrattım şul başqort qızın. Ğäcäpme?

– Ğäcäp. Mäsetle rayonınan, Başqortostandan?

– Kem menän höyläşäm, geograf menän. Ä qızıq ösön genä äyt äle: Nepal tigän il qayza?

– Gimalay tauzarında, beyıktä-beyıktä.

– Ularsa nisek bula «haumıhığız»?

– Äyt, äteü.

– Namaste! Äyzä, şunı parol itäyık ikäü-ara?

– «Danaya köndäre» qasanıraq? Barıp kürergä ine. – Hüzze oslarğa käräklegenä işara birzem.

– Bögön başlanğan. Ber azna barasaq. İrtük poyızğa ultıram da – Ermitacğa. Kilereñde aldan belgerthäñ, qarşı alırmın.

– Kanikul bit, min ber nisä uqıusımdı eyärtermen, moğayın. Häbärläşerbez äle.

Huşlaştıq. Käbir haqında uylanıp alıp kittem. Nepalda bulğan ikän, tağı baytaq yırzärzä. Rässamğa küzze arbar, küñelde ayqar urındar, toyğolar feyırverkı käräk, ti. Ä kemgä käräkmäs ine?!

...Tekä tau, ällä Aqbeyık, urtağa yarılğan da, küz küreme yıtmäs tarlauıq hasil bulğan. Unda, töptä, şaulap yılğa ağa keüyek, tauışı qolaqqa salına. Eyıleberäk qarayım tihäm, qolanım da kittem. İnde barıp töşöp selpärämä kiläm tigändä, qapıl hauala tuqtap qaldım: qanattarımdı yazıp, osorğa toram daha! Belä inem, imeş, qanattarım barlığın, ularzıñ, küzgä kürenmäy, arqamda qauşırılğan ikänlegen. Häm bına, iñ käräk mäldä, yazıldı ular. Tik osa almay za quyam. Şul saq, Ilasın, buğay, mineñ menän yänäşä osa başlanı. Unıñ qanattarı şunday köslö, min ularzıñ yılenän yılpenäm. Nihayät, irkenlekkä sıqtıq. Yarlauzıñ hikältälärendä säyır yorttar tezelgän. Şunda qunaqlanıq. Ber yort aldında qaqsa käüzäle ir zatı basıp tora häm köläs yılmayıp öndäşä: «Namaste!» Ä bayağı Ilasın yanımda yuq, başımdı kütärep qaraham, ul hauala talpına, beyıktä. Qanattarın Qoyaşqa yandırıp quymahın, tigän häüyef yänemde böröp ala. Ergämdäge köläs keşe tağı üz telendä haulıq quşa. Ahır min dä sälämlänem:

– Namaste!

Isın äyttem, küräheñ, üz tauışıma hiskänep kittem. Telefon ergähendä kreslola ultırğan köyömä uyğa habışqanmın.

– Ällä nimä tineñ, añlamanım? – Bäs, Fatih ergämdä säyırheneberäk qarap tora.

– Namaste tigänmender?

– Şulayıraq, şikelle. Unıhı ni tigän hüz?

– Nepalsa «haumıhığız» yäğni. Äle genä şul ildä, hauağa olğaşıp torğan tauzarza yöröp äyländem. Tärän ber tarlauıqqa yığılıp, häläk buldım tigändä, Ilasın kilep qotqarzı. Ällä hin buldıñ şul Ilasın?

– Bürehuqqan olatayzıñ börkötömö?

– Eyı. Äy, Käbir şıltıratqaynı. Säläm äytte. Nepalğa säyähät itkän ikän, şunı höyläp aldı. Ermitacda «Danaya köndäre» asılğan, ti. Mahsus buklettar, kinoroliktar hatılasaq, Rembrandttıñ bığasa kürhätelmägän kartinaları, eskizdarı kürgäzmägä quyılasaq, tip tä qızıqtırzı. Balalar menän ällä ekskursiyağa barırğamı, tip uylap ultırğan yırzän Gimalay tauzarına barıp sıqqanmın...

– Tege Ilasın, ulayha, Käbir bulğan, – tine lä haldı Fatih.

– Bälki. Min uğa ber osor Börkötsö tip tä isem quşıp alğaynım. Rässamlığın nıqlap belmäs boron. – Haman bayağı üze qurqınıs, üze ilahi küzallauımdan, hıyalsan asılım halätenän arınıp bötmägäynem. Aq halat keyıp yanımda basıp torğan yäremä qaranım da qapıl meyımä uralğan uyımdı äytep quyzım: – Hin, belgeñ kilhä, Şahimaran. Mineñ Şahimaranım.

– Unıhı kem?

– Aq yılan. Yılandar batşahı. Unı kürgän keşe bähetle bula. Bına mineñ keüyek.

– Äyterheñ tağı. Yılan?!

– Yä, sis halatıñdı. İrtägägä tigänen, ana, yıuıp, ütekläp, paketqa halıp quyzım. Yäş kenä medsestralar arahında, mine oyatqa qaldırıp, kerlene keyıp yöröy kürmä, tim. – Fatih öndäşmäne.

– Ällä üpkäläneñ? Yaratıp äytämse. Belgeñ kilhä, min ul äkiäti yılandar batşahın kürergä hıyal itep yörönöm, un dürt yäşemdä.– Şulay tinem dä kuhnyağa yünäldem.

– Häzer, iske qabığımdı halam da... Yañıhın, şıma ğınahın keyäm dä... Höylärheñ, yäme, bäğerem? – Rayon univermagınan matur eske mayka alğaynım, yıbäktän, yoqaq aq küldäk esenän kileşer tip, irem şunı keyıp alğan da yanıma kilep basqan, imeş. – Kil äle, hıypap qara Şahimarandı, – tip ustarımdı tüşenä quyzı. – Äyzä, qotlayıq yañı tiremde, äy, qabığımdı.

– Kit, bala-sağalanma, ana, uynap tuyğandar, balalar qaytıp kilä.

– Sağa...lanmayımsı! Asiya äle qustıhınıñ biten-qulın, ayağın sayqayasaq, unan üze ozaq itep yıuınasaq. Öygä tiz genä inmäyäsäktär, yäy könö ni.

Mineñ dä ayırılahım kilmäy oşo minutta bıl Şahimaran-Fatihtan, billahi. Barmaqtarım aşa unıñ kükrägenän qaynar taşqın ağıla – güyä, bez totaşqanbız: yöräktärebez bergä, ber ritmda tibä.

– Unison, – tine Fatih, küzzäremdän yauap ezläp.

Şul minutta, yäremdeñ qosağında tirelep barğanımda, älege tınğı birmäs telefon tağı şıltıranı. Fatih trubkanı aldı. Eşenänder, tihäk, tügel ikän.

– Käbir dus, şäpme! – Fatih şulay höyläşä başlağas, ğäcäpländem: nişläp tağı şıltıratmaq buldı ikän ul? Kötöüzän qaytıp kilgän hıyırımdıñ möñräüye qolağıma salındı la, qapqa asırğa tip tışqa sıqtım. İneüyemä höyläşep bötkäynelär.

– Bögön «Danaya»ğa höcüm itkändär, ti zähä Käbir. Aqıldan şaşqanmı ikän, ber ir kartinağa bısaq menän taşlanğan, telgeläp, kislota hibep ölgörgän, haqsılar qulınan totop alğansı. Kartinanı restavratsiyağa ozatqandar.

– Manyaktır ul, läğänät, qulı qoroğor! – Yarhıp qısqırzım da, üzemdeñ qarğışımdan üzem qurqıp: – Qatın-qızzı kürä almağan ir aqtığılır küp bulha, täübä-täübä, – tip asırğandım.

Yoqlar aldınan däftäremä terkäp quyzım: «Ermitacda «Danaya»nı ülterzelär. 1985. 15 iyun».

Bal qorto küsen mazalanılarmı ni, halıq şulay geüläy bıltırlı-bıyıllı. Hatta Yañı yıl tabınında la säyäsi tostar alğa sıqtı: ör-yañı, revolyutsiya ruhındağı, tihäñ inde, dörös ük bulmas, ämmä şuğa oqşaş pafos solğap alğaynı bıl osor bezzeñ küñeldärze. Bäs, torğonloqta kön itkänbez ikän, ısınlap ta!

Gorbaçev ällä Hruşyiv hımağıraq bulmaqsı, tigän farazdar quyırzı. Tizläteü ällä ni tizlämähä lä, gäzittär tuqtamay tılqıy. Yañı Gensek SSSR-zı, iñ küp araqı eseüse il, tip bötä donya aldında faşlanı häm bıl küreneştän qotolou yulın taptı: alkogolizmdı bötöröü ösön köräş. «Qırqa häm tamırınan» tigän hüzzär – bıl kampaniyanıñ töp devizı. Ber uylahañ, dörös tä, aznahına berär şeşä araqı esäbez ikän, döyöm alğanda – qot osqos bit. Bıl statistika esendä qart-qoro la, bala-sağa la bar, ularzı alıp taşlahañ, könönä berär şeşä tura kiler ine, bälki, bäğze regiondarza. İkense uylahañ, Fatih ta haqlı, alkogolizm appenditsit tügel dähä, qırqıp aldıñ da – böttö bulırğa. Ul ozaylı daualauzı talap itkän sir.

Araqınıñ haqı ikelätä arttı. Keşelär samogon qaynata başlanı. Olo ildä ni qılınha, bäläkäyındä – auılda la şul, eskändär eseüzän tuqtamay. Ä köräşergä käräk. İşbirze häzer Tolparlı uçastkovıyı, ğailähe menän qaytıp töplände, uğa töşä kös. Sämiğullin da pensiyalamın tip qul qauşırıp ultırmay. Zvaniyem hinekenän yuğarıraq saqta komandovat itep qalayım äle, tip yılmayıp kilep inä, ti, İşbirzeneñ kabinetına. Kilmäs tä ine, öyräneş tipme, ihtiramdarı şulay nıqmı, totalar za Sämiğullindıñ öyönä baralar bit tolparlılar, ul-bıl bula qalha. Şunan ni, auılda «militsiyanıñ teräk punktı» uylap sığarıp, ikäüläp eşlärgä totondolar. İşbirze äldä añlağan täcribäle keşeneñ ısınlap ta nindäy zur teräk ikänen, beräü bulha, täkäbberlänep kirelänep ultırır ine. Ularzıñ tağı ike şäp yarzamsıhı bar: Hälisä inäy häm Häyrivara ağay. Berehe haman da uçastkala yıyıştırıusı, altmıştan aşha la, eşen birmäy, ikensehe – yükä telefon huzıusı. Hälisä qarsıq samogon yısen yaqşı hizä, Häyri qayza nimä qırın yatqanın ütä kürä, tip şayartalar auılda, elekke yamanattarına kinäyä taşlap.

Ämin abıy za – Sämiğullin hıñarı, pensiya yäşendä bulha la, mäktäptän ezen hıuıtmay. Matematikanan nasar ölgäşeüselärze tartışam tip, buşlay repetitor bulıp, üzenä üze mäşäqät tabıp yöröy. Säyäsi añıbızzı yoqlatmausı la ul.

– KPSS-tıñ XXVII sezı yırle yuqqa 25 fevralgä quyılğanmı, yuq – 30 yıl elek Hruşyiv, XX sezda, tap şul köndö «şähes kultı häm unıñ ezemtäläre» tip mögöz sığarğaynı, Gorbaçev ta nizer küstärmäkse, kürep toroğoz, – tigän qotqo halıp kitkäyne yañıraq, bögön tağı kilgän: – İşettegezme, häzer bezzeñ lozung – «üzgärtep qorou».

Ä min, astronomiya uqıtıusıhı, Yırgä yaqınlaşıp kilgän Galley kometahı ilgä nindäy qazalar kilterer ikän, tip şöbhälänäm oşo aralarza, sönki unıñ kasafattarın ğalimdarzıñ nisämä bıuat buyına hınap kilgänlegen beläm. Yamanatın bıl yulı la isbatlamay kitmäne ul: Çernobıl faciğähe bar donyanı tetränderze. Yırgä yaz kilgändä, yılı yaqtan qoştar qaytqanda...

Siläbeläge «Mayaq» häldären yäşergän keüyek ük itmähä lä, ısın dörösön halıqqa asıp bötmäüzärenä şiklänmänek. «Pravda» gäzitendä «Çernobıldä ike keşe häläk bulğan, ber ni tiklem radiatsiya bar» tigän häbärze uqığas, Fatih kölöp yıbärze lä tuqtay almay ber buldı – nervınan. Şunan gäzitte yomarlap ırğıttı.

– Aldaq! – tine,– min bit armiyala hezmät itkänmen, añlayım. Unarlağan, yuq, yözärlägän meñ keşe radiatsiya alğan unda şunday qeüätle atom stantsiyahında avariya bulhın da.

– Bına hiñä qoyroqlo yondoz, – tinem dä ükhep ilap yıbärzem, sönki kinolarzan, fotolarzan tanış Hirosima häldäre, nur auırıuınan yafalanğan yapon balaları, üzebezzeñ «Mayaq» qorbandarı isemä töştö.

Fatih menän ber-berebezgä hıyınıp ozaq qına basıp torzoq ta, ikebez ber yulı: «Mäülizälär!» – tinek. Atom stantsiyahı Kiyivqa yaqın, ämmä Kiyiv Donetskizan alıs qına, tip üzebezze tınıslandırıp quyzıq. Ä bit beläbez radioaktiv yamğırzarzı la, hıu tamırzarınıñ ällä qayzarzan kilep quşıla ikänlegen dä...

–Üzgäreş yuq, üzgärtep qorou za – qoro hüz, – tine ber nisä köndän huñ Fatih. – Gorbaçev Çernobıl haqında niñä öndäşmäy? Höyläşep quyğanday, älege «Bi-bi-si»zı tıñlarğa ultırzıq. Şaulap höyläyzär, qot osqos handar kilterälär, radiatsiya fonı meñär tapqırğa normanan yuğarı bulıu ihtimallığın faraz itälär häm Fatihtıñ fekeren raslayzar, SSSR-za bildälelek bulmanı la, yuq ta, tip. Häter däftäremdä uy - farazdarımdı qısqasa terkäp barırğa ğäzät itkänmen, ozaqlamay unda tağı ber nisä yul terkälde: «Admiral Nahimov» karabı ikense ber sudno menän bäreleşep, hıu töbönä battı. Dürt yözlägän keşe häläk buldı. (Galley kometahı ğäyıpleme, ällä bezzeñ bitaraflıqmı?). R.S. Gorbaçev, Çernobıl faciğähen telgä alıp, 15 mayza halıqqa möräcäğät itte».

Küp tä ütmäne, balaların eyärtep, Mäülizä qaytıp töştö. Ämin abıy, qatı auırıyım, kilegez, balalarzıñ ikehen dä eyärtegez, tip telegramma huqqan ikän. Tizeräk quzğalırğa säbäp buldı, bılay za yäygä Radmirzı la, Sänäne lä auılğa kilterep qaldırırğa höyläşep quyğaynıq, tine Mäülizä. Añlaşıla: balalarzı tege atom faciğähe ezemtälärenän qursalayzar.Eşkä barışlay aşığıp qına inep küreşep sıqqanda, oşonan artıq hüz quyırta almanıq. Därestän huñ, töş auğasıraq, Tolparsıqqan buyında osraştıq. Hozur külebezzä qolas taşlap yözöp kinängäs, mineñ tege yäşeren tümäläskä barıp bostoq. Hıuzan saq qına qalqıp, tal arahında yäşerenep ultıra haman keskenä yarımutrauım. Ös yıllap bında ayaq basqanım yuq ine, yarğa totaşqan huqmağı kiñäyıñkerägän, ällä Tolparsıqqan hayığa töşkän, ä tirä-yağına yäş yırektär uratıp basqan. Mäülizä küperep üskän yäşel kelämgä yöztübän töşöp yattı la, ülän-säskälärze yıskäp tuyğas, salqatan äylänep kükkä qaranı, ä unda, tap baş osonda, habanturğay moñ tirä, mahsus osop kilgän häm tik uğa töbäp yırlay tiyerheñ. Ähirätemdeñ küzzäre möldörämä yäş ine.

– Özölöp-özölöp, zarığıp hağındım yäntöyägemde! – tine ul, ergähenä huzılıp yatqan mine qosaqlap alıp. – Sit yaqtar barıp kürer, säyähät iter ösön genäler ul, Nuriya, tamırıñ barıber üz ileñdä bulırğa teyış.

– Ä Oleksiy?

– Yaratam şul unı...

– «Ber höygänem ösön altmış höymägände höyörmön»me?

– Höygänemdeñ qäüyemen, näsel-ırıuın, ilen dä yaratırmın, üz itermen... Üz itäm dä ul! Ä barıber min ularğa yat bauır. Eyı, inde professormın, fän doktorımın. Hörmät kürhätälär. Barıber sit höyäkmen. Toyam. – Şulay tine lä Mäülizä, tekälep küzemä qaranı, säyır horau birze: – Ähirät, äyt äle: beräy qasan qaytıp yıregermenme min tıuğan töyägemä?

– Qayzan beläyım, bäs! – Ä eske hizemem işara birze: qaytasaq Mäülizä, tip. Ämmä bıl haqta öndäşmänem. Tel osomdağın ğına äyttem: – Balalarıñdı auılğa gelän şulay qaytarıp tor. Sänäñ başqortsanı onotmay, ana, ä bit beläheñ, tel aşa heñä halıq ruhiäte, mäzäniäte, ğöröf-ğäzäte. Kem belä, Tolparlı yıgeteneñ yörägen yaular ul ber zaman häm...

– Qızıy, nisek uylayhıñ, un yäşlek balala möhäbbät hise uyanıuı ihtimalmı?

– Ällä... Duslıq hise – mömkin, unıñ artaban höyöü toyğohona äüyereleüye bar. Niñä ulay tip horayhıñ?

– Sänä Äsmäneñ Arturın yarata. Aqılım ışanmay, küñelem hizä. Mineñ ike ağayım bar, Radmir häm Artur isemle, tip höylängän bula üze. Ä ikehenä ike törlö büläk äzerläy bayram-fälängä. Ber tuğan ağahına, mäsälän, äzer tekst yazılğan otkrıtka birä, hüräteneñ nindäy ikänenä ise lä kitmäy, ä auıldağıhına haylap-haylanıp, säskälär, kübäläktär töşörölgänen halıp yıbärä, üz qulı menän qotlau yaza häm beräy nisek yäşeren genä işara la qıstıra hüz arahına, «mine oşo säskägä oqşat» yäki «kübäläk bulıp Tolparlığa osop barırğa talpınıusı Sänä heñleñ»– şulayıraq.

– Äteü ısın, yörägendä börölängän unıñ möhäbbät gölö. Borsolorloq häl tügel. Häzerge balalar här yaqlap irtä ölgörä – akseleratsiya.

– Hätereñdäme, qızıy, üzeñ höylägäyneñ, oşo tümälästä, Şahimarandı kür ine, tip hıyallanıp ultırğanıñdı?

– Min häzer zä hıyal qororğa äüäsmen, äldä irem isäüängä hanamay – ällä nisä aptırattım unı, köpä-köndöz töş kürep yä, uy artınan eyärep, nindäyzer vaqiğalarzı küzallap, kinolay itep qorop ultırıp... Ä Şahimarandı taptım min, yanımda ğına yörögän ikän.

– Abau? Küzeñä kürendeme? Arbanımı ber-ber?

– Arbanı şul. Fatih bulıp...

– Uf, oşo Nuriyanı!

Tolparsıqqanğa huş äytep, bilängä, qaytıu yağına ıñğaylanıq.Qalqıu yırzän tağı yäntöyägebezgä uratıp küz haldıq: tik tıuğan yaqqa ğınalır ul hünmäs – hürelmäs histär! Qoyaş bayıu yağına kitep tä bara, imeş. Niñäler, ilahi Kük yısemeneñ qäzimge äyläneşen qatın-qız ğümerenä sağıştırzımsı oşo yulı: Yıhan qarınınan alhıu bitle sabıyğa oqşap tägäräp kilep sığa la Kük yözöndä yäş qızzay nazlana ber kilke, ä töşlöktä sämlänep, bötä därten halıp nur hibä – uñğan kilendäy, şunan äkrenläp talğınlana – donyahı bötön, küñele tüñäräk olpat qatınday, ä şäfäq mälendä tağı kösänep ala – yaqtı birep, balqıp qalayım äle, ğümer barza, tigändäy... Häm här köndöñ – üz Qoyaşı: bersä tañdan qızzıra, bayığansı hürelmäy, Küge menän qan ilap ayırılışa; bersä mıcıp qına päyzä bula la hülpän genä ofoq artına inep yuğala; kön ozonona bolot menän yäşenmäk uynağanı la bar…

– İrtägä – yulğa, qızıy, äzerlänergä käräk, – tine Mäülizä, ä üzeneñ tirä-yüngä yotolop bağıp, qaraştarın ayırıp ala almay torouı.

– Äyzä! – Qızsaqtar iskä kilep töştömö, ähirätemde yıtäkläp yügertep töşöröp aldım da kittem biländän. Töşöp yıtkäs, tuqtap tın alğan arala, Gorbaçev haqında höyläşep aldıqsı, bınağayış.

– Qatının tiñ kürep, ihtiram itep torouı oqşay miñä unıñ, – tip Mäülizä başlanı bıl haqta. – Küzgä bärep tora ularzıñ arahındağı möhäbbät. Älbittä, Raisahı şuğa layıqtır.

– Äzme ni bına tigän qatının da tübänhetep qılanğan irzär ,– tip ihlastan quşıldım ähirätemä. – Oşo yusıqta min dä uylanıp aldım ber mälde. Uqıtıusılar arahınan beräüzeñ, ir zatınıñ: «Bisähen eyärtep yörömähä bulmaymı uğa, Gensek başı menän?» – tigänen üz qolağım menän işetkäs. Qaytıp, häüyetemsä säy esep ultırğanda, tüzmänem, Fatihtan töpsönöm:

– Gensek bulhañ, Gorbaçev keüyek, mine üzeñ menän bergä yörötör ineñme? – tip.

– Nimä tine?

– Urını menän, forsatına qarap. – Şulay tise.

– Hin yauaphız qalmağanhıñdır, Nuriya?

– Başqort! – tinem. – Ällä küpme hüzzär erkelep kilde tel osona, nişläpter tap şulay tip ısqındırzım. Nazan yä isär, tip äytä almayım iremä – unday tügel dä.

– Ä ul?

– Oşo osor hätär säyäsmängä äylänep aldıq tügelme, bäğerem, kuhnyala la Gorbaçevtı höyläybez, tora-bara yoqo bülmähenä inep, urtabızğa töşöp yatmaha yarar ine ul batşa, – tip şayartıp mataştı.

– Ä bezzeñ öyzä ike hüzzeñ berehe – Çernobıl, tağı...

– Tağı?

– Ukrainala «SSSR-zan ayırılıp sığırğa» tigän qotqo yöröy...

– Ana nisek?!

– Uf, nimä tip säyäsät mäsälähendä tel sarlap torabız, bütän häbär tapmağanday...

Şunan, ähirätem menän küzgä-küz qaraşıp, başqa ber hüz zä qatışmay, küñeldän genä huşlaştıq, tağı osraşırğa ömöt bäpläp ayırılıştıq.

Ä nisek Vatanıñda barğan vaqiğalarğa qağılmay yäşärgä? Bına oşo minutta, şıqhız noyabr kisendä, min, Fatih, qunaqqa kilep töşkän Dinis tuğanım – ösäüläp maşinkala basıp taratılğan ber dokumenttı uqıp hayran qalıp ultırabız. Dinis Sverdlovskizan alıp kilgän, unda bınıñ küsermähe – öy berensä, ti. Boris Yıltsindıñ KPSS Üzäk Komitetınıñ oktyabr Plenumında yuğarı yıtäkselekte, Mihail Gorbaçevtıñ üzen dä tänqit utına totouı turahındağı imeş-mimeş Tolparlığa uq kilep işetelgäyne, ämmä gäzittärzä kürenmägäs, ışanmanıq. Bildälelek osoro laha, ısın bulha, taşqa basırzar ine, yänähe.

– Ul saqta Yıltsin partiyanıñ Mäskäü qala komitetınıñ berense sekretarı – ine, şunduq osorzolar, Gosstroy räyıse urınbasarı itep quyzılar, – tine Dinis. – Sverdlovsk göcläy genä: «Yıltsin – Uralskiy mucik, ne prognetsya!» tip sämlänä yaqtaştarı.

– Vazifahın ğına tübänäytkändär, ä äüäleräk zamanda şunduq yabıp quyırzar ine. – Fatihqa qarşı töşmänek. – Timäk, üzgärä ilebez, başqasaraq tın ala, irkeneräk itep. Säyäsät tä sirläy bit, tere organizm keüyek...

– Operatsiya käräk bulha?! – Yarhıp hikerep kilep torğan Dinis ıñğayına min dä ayaqqa bastım.

– Revolyutsiyamı? «Ves mir nasilya mı razruşim do osnovaniya, a zatem...”? Käräkmäy! – tip, üzem dä hizmästän, nindäyzer eske hafağa buyhonop, täzrä pärzälären yaqşılap tartıp sıqtım, işekkä barıp kelä haldım...

Dinis kiltergän «listovka»nı (üz-ara şulay atanıq) azaq Ämin abıyğa la uqıttım. «Partokrattar! Yıltsin üzgärtep qorouzı tizlätergä tip yanıp yöröy, uğa hod birmäyzär! – tip qızıp aldı la, – Tartmaña halıp tor, bez qapsıqta yatmay ul, tişep sığır – şunda küz kürer», – tip käñäş birze. Şulay ittem dä: listovkanı özölä-bülenä yazıp barğan bäyändärem arahına tıqtım.

Tolparlı nisek kenä ılıqmahın ğömüm il tormoşona, unıñ üzeneñ qazanı la bar üz utının yağıp, üz vaqiğaların qaynatırğa. Köndärzän-ber köndö auılğa Letçik Musanıñ (unıñ isemen oşo quşımtahız äytmäy halıq) balalıq dusı Sälim kilep yulıqtı. Zöhrägä öylängäs, Musa qatının, äsähen eyärtep tıuğan yırenä – Irımbur dalahındağı sovhozğa, atahınıñ qäberenä zıyarat qılmaq, barıp urağaynı, şunda osratqan dusın. Mehanizator hönäre alıp eşläp yöröy ikän. Äsähe üpkä sirenän ülep qalğan, tege yulı eläkkän törmänän äylänep qayta almağan. İke qustıhı la Irımburza, ti. Ösöhö ber detdomda bulğas, yuğaltışmağandar. Sälim higezensenän huñ hönärselek uçilişehına kergän, eşläy başlağas, tuğandarına yarzam itkän. Urtansıhı avtomehanik, ti, kesehe ihä – yuğarı belemle ekonomist. İkehe lä öylände, matur yäşäyzär, üzem genä haman buyzaq yöröyöm, qustılarzı ayaqqa bastırğansı ğümer ütep tä kitkän, tigän Sälim.

– Bezgä qunaqqa kil, iñ hılıu qızzar – Tolparlıla, – tip halğan şunda Zöhrä.

– Küräheñme? – Musa qatınınıñ tolomdarına işaralap küz qısqan. Isın, Zöhräneñ mañlay säse alqalanıp-bözrälänep tora, tolomo la, hüthä, tulqınlanıp küzze qızzıra – qarap hoqlanğanım bar. Äldä kistermägänmen säsemde, bınau matur tolomo menän Fatihımdıñ huşın alır ine, ä bılay – mineke lä käm tügel, tip qıuandım bersä, anau vaqıt, könsöllöktän yanıp alğanımda.

Şul Sälim üzeneñ maşinahına ultırıp Tolparlığa bara yatqanda, Olo yul tuqtalışında tuqtap, yañğızı ğına basıp torğan qızzan: «Dörös kitep barammı, yuqmı?» – tip horağan.

– Kemgä töbäp kilä yatahığız? – Horay halğan unıhı, tanış tügel dähä.

– Musa menän Zöhrälärgä, Tañsulpan apayğa. – Şulay tigäs, qız, höyönöp, ingän dä ultırğan maşinahına, min dä şul auılğa, tip. Täüzä şañqıp qalğan yıget bıl qıyıulıqtan, putanalar häzer auıl yuldarına la sığa başlağanmı, tip, azaq, qızzıñ auır sumazanın saq kütärep bagacnigına halğanda, nimä tultırzıñ şul hätlem, tigänenä yauabın işetkäs, tınıslanğan: kitap teyägän keşe alama şöğöldä yörömäs tähä?

Mäülizäneñ ölkän apahı osrağan şul Sälimgä. Ul gelän kös yıtmäslek itep kitap yökmäp qayta, auıl kitaphanahın bayıta. Sälimä unıñ iseme. Kem belä, oşo yäştärenäsä parın tapmay yörögän ike yañğızaqtı şul da, azaşlıq ta, yaqınaytqandır – Tolparlığa ular küptänge tanıştar keüyek kilep töşkändär. Sälim maşinahın qızzıñ öyö tapqırında tuqtatıp, sumazanın alıp ineşkän, Ämin abıy menän Rabiğa apayğa hüz quşqan: «Salom, aman-saumısız», – tip. Musa dusınıñ «başqorttar üzbäksä yaqşı añlay» tigänen isläpter, Sälimä menän russa aralaşıp kilgän yırenän, auılğa ingäs üzbäksäläp haldırğan.

Şul arala häbär zä taralğan: uqıtıusı Ämindeñ ultırğan qızı keyäü alıp qaytqan, tösönä qarağanda, yä taciq, yä üzbäk.

Ul da bulmay, halıqtıñ ğämen başqa vaqiğa biläne: eskeselekkä qarşı köräş kampaniyahı kolhozdıñ keskäy genä mayzan bilägän vinograd basıuın tamırınan kisep ırğıtıuğa barıp terälde. Äyterheñ, bezzä gektarlap üsterälär zä tonnalap yıyalar: balalar baqsahınan, mäktäp bufetınan artmay älegä. Mineñ Kamil tuğanım – ul Öfölä selektsiya stantsiyahında eşläy – vinogradtıñ Başqortostan klimatına yaraqlaştırılğan sortın mäktäp baqsahına ultırtıp kitkäyne, şunı ürsetep, Vilmir kolhoz basıuına la yırektergäyne. Kürşe hucalıqtar qızığa ine. Ürmäksenän kürmäkse, rayon türäläre, qäzimdän şarap yıteşterereü menän şöğöllängän regiondarza meñärlägän gektarzağı üsentelärze qırıuzı işetep qalğas ni, qanıqtılar bezzeñ vinogradnikka.

Yaray za, İskändär ağayzıñ käräk saqta üzensä eşläp quya torğan holqo bar: küpmeler üsentene elekke andızlıqqa küserttergän, unda komissiya barıp yörömäy, sönki yıre üsemlekselekkä yaraqhız tip tabılğan. Vinogradqa kileşer undağı tupraq, yal itep, kär zä yıyğan, ti Kamil da. Qaytqılap yöröy ul, üze hımaq ilgäzäk kenä käläşe bar, malayzarı üsä. Ber qalala bulğas, Kamilalar menän qatnaşalar. Ularınıñ ös qızı bar, üze äytmeşläy, institutın bötöü menän, heñlem töp eşenä totondo – bala tabıuğa. Eşkä Kamil yanına urınlaşqaynı-urınlaşıuın, dekrettan başı sıqmay. Tamsı la boşonmay, ilgä diplomlı hucabikä lä käräk, ti zä quya. Arsenı, mineñ Fatihım keüyek, ğailähenä genä tügel, hönärenä lä mökibbän kitep birelgän. Bıltır Fäyrüzä qozağıy ularğa küsep kilde, tap-tatıu yäşäyzär. Ber börtök ulınıñ başın üz yağıma qayırğanım da yıtkän, yañğız zarıqtırırğamı ni äsä keşene, ti Kamila.

Şulay, üz qäüyemeñdäge häm zur donyalağı, hatta ki Yıhandağı törlö vaqiğalar äyläneşendä yäşälä. Hikhän higezense yıl Ärmänstandağı yır teträü faciğähe haqında qot osqos häbär kilterhä, hikhän tuğızınsı arıu ğämäl menän başlandı: bezzeñ ğäskärzärze Afğanstandan sığarırğa qarar itelde. Ärmänstanda 25 meñ keşe häläk buldı, tip yazzı gäzittär. Ä afğanda häläk bulğandarzıñ teüäl hanın özöp kenä kem äyter? Matbuğat häläk bulıusılarzı 13 meñ, yaralanıusılarzı 50 meñ haldat tip kürhätä, Böyök Vatan huğışınan ike tapqırğa ozaylıraq bıl mähşärzä häbärhez yuğalıusılar küpmeler?

Menäüärä Ärmänstanda komandirovkala bulıp qayttı, üz küzzäre menän kürgände tetränep gäzit - curnaldarza hikäyäläne. …Ber äsä imsäk balahı menän taş plitälär öyömö astında qala, sabıyı qul huzımında ğına yata, tere, ämmä unı ergähenä alırğa, ismaham, qosaqlap täne menän yılıtırğa mömkinlege yuq – qımşanırlıq ta tügel! Narasıyı asığıp ilay, nişlärgä? Äsä üzeneñ barmağın teşläp özöp, ğäzizenä qanın imezä... Oşo yän ärnetkes häldärze yörägeñdän ütkärep yazıu nisekter, uqıp küzallağan min sabırlığımdı yuyzım, hığılıp ilanım. Huğış häläkättäre, täbiğät faciğäläre qatın – qız yörägen ütäläy tişä, göldäy neskä küñelen hındıra, ber qarahañ, bäğze ir – at ta buldıra almağan qaharmanlıqtarğa hälätle itä, ikense qarahañ?!

Menäüärä nıq üzgärgäyne. Tıştan tügel, estän. Üzgärtep qorouzı ul hıyal ofoqtarı asılıu tip añlap, därtlänep qabul itkäyne. Gäzittärzä ber-ber artlı şiğırzarı sıqtı, icadında yañı bit asıldı, güyä. «Qurqaqlıqtıñ tunap tirehen, zaman kärtähenä eleüse», – tip yazzı ul bezzeñ bıuın isemenän. Huñğı şälkemendä ihä küñel töşönkölögön hürätläp tetränderze. Mäskäügä barıp qaytqaynı, şunan eyärgänme uğa bıl käyıf: «...Bez yäşäybez säyır kürgäzmälä, ä tamaşa oshoz – baqır tin. Häyırseneñ tuzğan käpäsenä hal tineñde, bahır, batır il...»

Üze bahır, üze batır – İl täñgälendä äytelgän! Şağirzarzıñ küñele hizger bit ul. Yuqqa ğınamı ni, ular päyğämbär tügel, tip din täğlimäte lä iskärtä: hüz qeüähe, şiğri ahäñ, aqıl häm neskä toyom arqahında ularzıñ yazğandarı ber kön kilep boyomğa aşha, keşelärzeñ yañılışıuı la bar şul. Şağirzarğa ilahi hälätte, moğayın, päyğämbärzärgä bulışlıq ithendär ösön birgänder Allah?

– Mäskäüzä il hulışın yaqşıraq toyahıñ ikän, – tine Menäüärä. – Unda halıq qıyıuıraq, säyäsi yähättä zirägeräk. Arbat tigän uramda rässamdar tezelep basqan, hürät töşörälär, kartinaların hatalar. Beräühe Gorbaçevtıñ portretın yahağan, halıq şul tirälä geüläşkängä, yaqın barıp qaraham, Gensektıñ tüşenä mizal hımaq itep talondar tağılğan: şäkärgä, kolbasağa, araqığa...

– Ni menän bötör ikän bıl üzgärtep qorou? – Menäüärä horauıma kötmägänsä yauap birze:

– Gorbaçev vlasta ozaq ultırmas, ti Sıñğız. Ä min uğa ışanam, äytkän bere alğa kilä. Haman partiyağa inmäy yöröy üze, küp partiyalılıq bulğas, haylap inermen, üzemä oqşağanına, ti. Elegeräk kölä inem, hataşma, tip, häzer ikelänä başlanım – ihtimal, şulay bulır za.

– KPSS-tan bütän partiyamı?

– Eyı. Oppozitsion partiya. Sit ildä ällä nisä partiya qatnaşa laha haylauzarında.

Fizikanan «qaynauzıñ iñ yuğarı nöktähe» tigän termin istä qalğan. Säyäsättä lä bula, ahırıhı, şul nöktä? Bulha, 90-sı yılğa tura kiläler ul, moğayın. Sağıştırmasa qısqa vaqıt esendä säyäsi sistema üzgärze lä quyzı. Başta RSFSR, artaban Ukraina üzallılıqqa ireştelär. RSFSR Yuğarı Sovetı Räyıse itep Boris Yıltsin haylandı. Räsäy suverenitetı turahında Deklaratsiya qabul itelde.

Sıñğız hımaq qalıplaşmağan feker eyäläreneñ hıyalı boyomğa aşıu aldında: SSSR Konstitutsiyahınıñ KPSS-tıñ yıtäkse role turahındağı 6-sı statyahı yuqqa sığarıldı, yäğni başqa partiyalarğa la yul asıldı. Boris Yıltsin berense bulıp kompartiyanan sığıuı haqında iğlan itte, bını üz küzebez menän kürep, üz qolağıbız menän işettek – KPSS-tıñ XXVIII sezın televizorzan qaranıq.

Bezzäge üzgäreştär sit ildä lä şañdauhız qalmanı. GDR menän GFR-zağı häldär genä ni tora. Bıltır ber törköm nemets Berlin stenahın yımerergä totonğaynı, şul yıl menän Germaniya berläşeügä ölgäşte. Bötä donya şahit buldı: 150 kilometrzan ozonoraq stena hütep ırğıtıldı, Berlin ildeñ urtaq qalahına äylände. Sovet ğäskärzären Germaniyanan sığarırğa qarar itelde. Bıl vaqiğalarzı, Böyök Vatan huğışı yaraları haman hulqıha la, bezzeñ halıq añlap qabul itte bulır – nindäy däülättä yäşärgä teläüzären üzzäre häl ithen, bäs. Ber köndö Mäülizänän dä oşo yusıqtağıraq hat kilep töştö. «Ukraina, güyä, urtağa bülende, – tip yazğan, – uñay mälde kötöp kenä torğanday, millätseläre baş qalqıttı. Studenttarım arahında la qıy-sıy bara... Banderovsılarzan geroy yaharğa aşqınıusılar bar. Kazak formaların keyıp, şaşka asıp yöröyzär, atamandarın haylayzar. Russa öndäşhäñ, «Ya ne rozumiyu» tip yıbärälär. Min, älbittä, ukrainsa häzer yaqşı höyläşäm. Eş unda tügel, ä başqa millättärgä näfrät menän qarausılar kübäyıüyendä. Yıtmähä, halıqtıñ matdi häle nıq auırayzı, bıl da tatıulıqqa hezmät itmäy. Şahterzarğa aqsa tülänmäy. Ularzıñ zabastovkaları turahında işetkänhegezzer? Östäüyenä, şahtalarza avariyalar yışayzı. İske zaboyzarzı vaqıtında yünätergä sığımdar bülenmäy, teräüzär yımerelä, qatlamdar işelä, ti Oleksiy, ul, häüyefhezlek tehnikahı buyınsa belges bularaq, yış töşä şahtağa – qotom alınıp tora». Ähirätemdeñ qurqınğan tauışın işetämendäy, unıñ quyı bärhät kerpektäreneñ yılpengänen kürämendäy…

Artaban ihä säyäsät maşinahınıñ tormozı ısqındı güyä: SSSR tarqaldı. Ügez ülde, urtağa yarıldı, tigän mäqäl iskä töşä: böyök imperiya urtağa ğına la tügel, un biş kisäkkä yarıldı. Mihail Gorbaçev otstavkağa kitte. Vlast tulıhınsa Räsäy Prezidentı Boris Yıltsin qulına qaldı. Yuğarı Sovetta oppozitsiya oyoşto, bıl qarşılıqtı yıñer ösön Mäskäü uramdarına tankılar inderelde, Hökümät yortonda tuplanğan parlament ağzalarına ut asıldı...

Bildälelek, hüz azatlığı, demokratiya tip laf orğan matbuğat bıl hälde nisek añlarğa-añlatırğa belmäy torzo ber kilke.

İl şañqıp qaldı. Halıq, gracdandar huğışı toqanıp quymahın, tip hağayzı.

53

Ä huğış başlandı. Çeçen Respublikahında. Şul haqta uylanırğa totonham, äle kilep tä meyım, tägärmäs esendä yügergän teyın keüyek, zırlatıp feker äyländerä, ämmä ber törlö genä qätği hözömtä sığara almay... Afğanğa bez tığılırğa teyış tügel inek, ä Çeçnya Räsäy esendä bit?!

Ber däftäremdä Çeçnya faciğähenä bäyle ozon ğına häternamä bar, unı quşıp yıbärmähäm, bäyänem bötön bulmayasaq. Quşam. ...Balalarğa ütkän därestä öygä eş itep kontur kartalar tultırırğa birgäynem, bögön şularzı yıyıp alıp, geografiya kabinetında tikşerep ultırham, iple genä basıp kemder kilep inde.

– Öygä kütärep alıp qaytıp yörögänse, bında qarap qaytırğa buldığızmı, Nuriya Bayazitovna, – tip hüz quşqas, kütärelep qaraham, kürşe Aqmätenän Mäzinä lähä, elekke uqıusım. Häzer üze uqıtıusı inde, bıltır ğına tıuğan auılında eşläy başlanı. Ularza başlanğıs mäktäp kenä, şunı la yabırğa itälär, tigän häbär quyırzı huñğı arala, şul turala höyläşergä kildeme ikän?

– Yıyıştırıusı apayzır, tihäm... Yañı ğına, tizeräk osla mäşäqäteñde, izän yıuırğa käräk miñä, tip mıcıp kitkäyne. Ni yomoş, Mäzinä?

– Nuriya apa, hezgä küz teräp kildem äle, – tine lä bıl işek yañağına höyälep ilanı la yıbärze. – Ber üzem barırğa yörägem yıtmäy, anau «çeçendar»zı kürep höyläşkem kilä, osratmanılarmı ikän mineñ yıgetemde. Häbärhez yuğaldı. Öfönökö ul, militsiyala hezmät itä ine. Uqığan osoromda tanışqaynıq...

– Aygizde äytäheñme çeçen tip?

– Malayı çeçen bulğas ni... Unda bulğandarzıñ bötähen dä «çeçendar» ti zä quyalar. Kürergä ine Aygizde. Malayı Bulat time?

– Eyı. Niñä «malayı», tiheñ? Unıqı tügel bit ul, döm yätim qalğas, balanı yälläp eyärtkän dä alıp qaytqan.

– Çeçen millätenänme? Şunıhı haqmı?

– Haq. Dürt yäşlek sabıyzıñ ni ğäyıbe?

– Ber ğäyıbe lä yuq!

– Äyzä huñ, yul ıñğayı bergä inep sığırbız.

Kontur kartalarzı şkafqa haldım da, quzğaldıq. Ä Aygiz Ämin abıyzıñ yıyäne ul. Urtansı qızzarınıñ kese ulı. Mäülizäneñ ul apahı medinstitutta uq habaqtaşına keyäügä sığıp, malay tabıp, ata-äsähenä bälähen halmay ğına student döyöm yatağında üstergäyne. Diplom alğas, eşkä ireneñ tıuğan Neftekama qalahına barıp urınlaşqaynılar. Unda oşo Aygizdäre tıuzı. Malayzarınıñ arahı altı yäş tirähe. Ölkäne Tolparlığa bik ılıqmanı, tegendäge qartatahı menän nänäyınä yılıştı, ä bäläkäse Ämin abıyzarğa atlığıp torzo. Biş yäşendä täüläp kilgäyne, şunda uq Rabiğa apayzıñ itägenä sat yäbeşep, ber ayğa torop qaldı. Şulay esende bulır, uqırğa töşkäs tä kanikuldarza yäy ozono bezzä yörönö. Unı kürgän beräü, irekhezzän, «İşbirze hıñarı» tiyer ine. Tösönän bigeräk holqo tartqan. Qısqahı, tağı ber «yın botağı». Qırzan kilgän, timäsheñ, Tolparlı malayzarın eyärtep, geü küstärep yörönö. Şul malay üsep, Neftekamala mäktäp tamamlap, Auıl hucalığı institutına imtihan birgäyne lä, ball yıya almanı. Ämin ağayzıñ bäreyı quptı hatta:

– Olatay, Tolparlı urmandarın qursalarğa uqıyasaqmın, urman fakultetı asılğan bit mineñ bähetkä, tip qanatlanıp yörögän balanı ütkärmägändär, şular kem bula? Svoloçtar! – Şulay asırğandı.

Aygiz közgö prizıvta armiyağa alındı. Yartı yıllap vaqıt uzıuğa, Ämin abıyğa tağı kütärelep bärelergä, tege hüzze qabatlarğa säbäp tıuzı: yıyäne Çeçnyağa eläkkän.

Mıştır ğına bulha la, üz donyahın üze kötöp, qızıu holoqlo irenä künep yäşägän Rabiğa apay sirgä habıştı. Hıyır hauıp ultırğan yırenän tägärägän ber köndö. Yaray za, abıy yanında bulğan, malın kötöügä qıuırğa tip sıqqan bulğan. Şunduq dauahanağa şıltıratqan.

– Şäkär auırıuı, diabet, – tip añlattı Fatih apayzıñ hälen. – Analiz eşlähäk, şäkäre nıq kütärelgän.

– Qayzan kilgän ul sir, uf! – Qobaram osto.

– Diabettıñ ike töp säbäbe bar: yä näseldän kilä, yä – strestan.

– Stress inde, teträneü, – min äytäm, – Aygizdäre huğış esendä bit.

– Äühät ağayzıñ däftären asıp qaranım iñ başta, näseldärendä unday sir yuq.

– Nindäy däftär ul, Fatih?

– İs kitkes şäp däftär, torğanı entsiklopediya! Äühät ağay geniy, belhäñ. Huğışta la köndälek alıp barırğa vaqıt tapqan, törlö qatmarlı osraqtarzı yazıp barğan. Hikäyä hımaq qayhı ber yazmaları, keşe yazmıştarına tetränep kitäheñ... Ä Tolparlıla eşlägäne birle totoş kitap yazğan, unlağan däftärze bergä töpläp, miñä miras itep tapşırzı. Ana şunda qayhı näseldä nindäy sirzär barlığı la terkälgän. «Halıq meditsinahı» tigän ölöştär üze ğäcäyıp traktat – min ularzı mahsus basmalarğa äzerläp yıbärmäksemen äle.

– Tolparlı Bulgakovı, qısqahı.

– Eyı. Ber professorıbız iskä alğaynı, «Master häm Margarita»nıñ avtorı böyök yazıusı Mihail Bulgakov härbi vraç bulğan, töp hönäre buyınsa, tip.

– Ä beläheñme, qartäsäyım darıu üländäre, tönätmälär haqındağı yazmaların – unıñsa tabibnamä – kemgä qaldırğan?

– Hiñä.

– Yuq şul. Äsmägä!

– Urman qızına. Räyhana inäy uylamay eşlämäs?

– Eyı. Barıber küserep alam da Äsmägä şunı biräm, ä töp nöshäne üzemä qaytaram. Qartäsäyımdeñ qulı teygän här äyber mine yılıta, hatta ki daualay.

– Iñğay energetika hiñä, üz qanına, qağılğanda – bigeräk tä köslö.

– Äsmä üpkälähä?

– Añlar. Üze lä ere höyäkle, küñele lä vaq tügel unıñ.

– Hin, yıtmähä, psiholog?

– Nuriyam! Min – tabip, auıl tabibı, kiñ profille bulırğa burıslımın. Bäğerem, eyıme?

Şul «bäğerem»yınä ireyım dä töşäm. Yış äytmäy, ä min gelän tulqınlanıp kitäm. Fatihımdıñ tüşenä hıyınam, unıñ zäñgär küzzärendäge tere kärteşkämä hınap-hınap bağam da, bähetemdän tilergändäy, qısqırıp kölöp yıbäräm. Ul tauışhız ğına yılmaya, bilemdän qosop, kütärep-kütärep ala. Şul saqta üzemdeñ bäläkäy buylı ikänlegemä höyönöp quyam, yuğihä, buysan, ozon ayaqlı qatın-qızğa küzem qızıuzan haman arına almayım.

– Kilep yıttek, Nuriya Bayazitovna! – Yul buyına üz uyıma batıp, Mäzinä menän höyläşmäy zä kilgänmen, imeş. Äy, oşo ğäzätemde, belmägän keşe ällä ni uylar zaha. Uñayhızlanıp kittem dä tatıldarğa totondom:

– Borsolma, inäbez, küräbez, höyläşäbez, bäs!

İndek. Rabiğa apay töskä bireşep kitkän, küzzäre teremek bılay, Aygiz qaytqas ni. Kümäkläp säy estek. Ämin abıy ergähendäge qara säsle, qara küzle, qarpıq qolaqlı malayzıñ başınan hıypap, arqahınan höyä lä, kesähenän yaulıq zurlıq qulyaulığın sığarıp, biten hörtä. Tirläy, yänähe. Küze yäşkäzäy, kürep toram, şıpırt qına şunı qorotop ala. Mäzinä Aygizgä yıgeteneñ isemen, unıñ qayhı mäldä Çeçnyala bulıuın äytte, osramanımı ber-ber, tip beleşte.

– Başqortostandan ber ayğa operzar kilgäyne, svodnıy otryad MVD,– tine Aygiz. – Ular bezzän ayırım häräkät itte. Haldattar arahında häläk bulıusılar küberäk, ämmä MVD-nıqılarza la yuğaltıuzar äz tügel. Huğış...

– Urındağı halıq ta bezzekelärgä qarşı, ti, ısınmı? – Mäzinä şulay tine lä käsänän hemerep säy esep ultırğan Bulatqa qaranı. Malay qaraştı hizze, käsähen quyıp, Rabiğa apayğa hıyındı.

– Qayhı urında doşman itep kürmägändäyzär, yarzam itälär, ä qayhı ber yaqta, bala-sağahına tiklem, bezze kürhä, qul hırtı menän muyının hıpırıp kürhätä lä qasa. Başığızzı kisäbez, timäkselär.

– Ay... – Mäzinä ıñğıraşıp quyzı. Bulat aşıq-boşoq äppär itte lä Ämin abıy ergähenä yügerze, ul äle genä üzeneñ tege keskäy genä kabinetına inep kitkäyne.

– Balanıñ yöräge qubıp bötkän, – tip ilamhırap quyzı Rabiğa apay. Şunda, qapıl quzğalıp, Mäzinä işek töböndäge ultırğısqa quyğan paketın barıp aldı la Rabiğa apayğa birze:

– Çeçendarğa küstänäs tigäynem. Malayğa oyoqbaştar, köz zähä, qışı la köttörmäs. Rabiğa apay aptırap miñä qaranı. Ğäcäplänmägez, tigäneräk ım yıtkerzem. Aldı pakettı, esendägehen östälgä sığarıp haldı. Yıläk qaynatmahı, balan qağı, känfit-peçene, ike par keskäy oyoqbaş.

– Hı, rähmät, äteü, – tigän buldı apay. – Äldä Ämin abıyıñ kürmäne, tuzınır ine, kürhä, moğayın. Asmı ni bez, yalanğasmı ni, tip. Aygizgä küz halham, riza ğına ultıra, küzzären bäzräytep. Mäzinä ällä oqşap qalğan yıgetkä? Yayı sıqqanda, Çeçnya häldären unan töpsönöböräk horaşırğa buldım. Gäzittärgä qay saq ışanıp ta bötöp bulmay, ä bında tere şahit ultıra.

– Küñeleñä auır bulha, höylämä, – tinem ulay za. Ä ul, Mäzinänän küzen almay, häterlärgä totondo.

– Unda qızıu qanlı, ğorur halıq yäşäy, – tip başlanı Aygiz. – Ber qarahañ, yomart, qunaqsıl üzzäre, ikense qarahañ, täkäbber, vlast kösägän keşelär. Dcohar Dudayivqa, SSSR-zıñ härbi Haua Köstäre generalı bulğan keşegä, absolyut vlast käräkkän – Çeçen Respublikahı Prezidentı bulıu. Bıl maqsatqa ireşeü yulında küpme qan tügeläsäk ikänen ul, säyäsi añı, beleme bar härbi, küz aldına kiltermägänme ni?! Hözömtälä – gracdandar huğışı. Dudayivqa qarşılar qoral kütärze. İldä tärtip urınlaştırıu ösön Yıltsin ğäskär inderze.

...Küz aldımda harabalar päyzä buldı. Qayza huñ min kinolarza kürgän, yırzarza işetkän güzäl qala Groznıy? Qıyralıp, taş-beton öyömdärenä äüyerelep ayaq astında yata.

Aygizdär Groznıyzı şturmlauza qatnaşmanı. Qalağa ber nisä ay buyına tuqtauhız qurğaş yamğırı yauğan. Qayza qarama, şartlatılğan BTR-zar aunap yata.

Hauala timer, ut, darı yıse mäñgegä ıslanıp qalğanday. Aygiz Puşkin äsärzäre aşa ğına tanış yır-hıuzarzı oşolaytıp küz aldına la kiltermägäyne. Yügerek Terek buyzarına yaz kilgänenä haualağı Qoyaştıñ ötöp alıp barğan qaynar nurzarı ğına ışandıra. Köngä tirtep sıqqan ülän dä, sutıldağan qoş ta yuq tirä-yündä.

Aygizdär rotahınıñ burısı – Çeçnyalağı häldärze kontrolläü, KTO – kontrterroristik operatsiya recimın tämin iteü.

Rota Groznıyğa barğan şosse yulın haqlay. Aygizdär törkömö – qalağa terälep tigeläy torğan urında. Asıqlanıuınsa, bıl postı başta çeçen bandaları qorğan. Hözäk kenä qalqıulıq hırtında. Şul qalqıulıq qabırğahın büsep, yäşeren mämeryälär öñölgän, ber yırzän inep, ikense töştän barıp sığırlıq itep. Qalqıulıq aryağındağılarzı hauanan ğına kürep bula, ä ular, bıl yulı – Aygizdär, aldarında yatqan qalanı bosop küzätä alalar.

Ös-dürt saqrım alıstaraq, yarım yalanğas ubalar aryağında, keskäy auıl bar. Ber nisä möryänän tötön sığa. Oşo mähşärzä lä yorton taşlamağan qayhı beräüzär, timäk. Komandirzarı irtägänän auılğa razvedkağa barırğa plan qorzo, ä bögön urınlaşırğa, küzäteü ösön uñaylı pozitsiyalar bildälärgä boyoroq birze. Äzer blokposta yäteşläp urın haylauı ozaq bulmanı. Şul arala, haldattarzı kötöp tormastan, auıldan ike çeçen qartı kilep yıtte. Bik bälterägängä oqşamahalar za, tayaqqa tayanğandar. Russa ap-arıu huqalayzar. Niättäre haslıq qılışmau, doşmanlaşmau ikänen añlattılar. Üzzäre ütker qaraştarı menän kem barlığın, ni yuqlığın barlay keüyek. Berehe Aygizgä iğtibar itte, milläten horanı.

– Başqort, – tine yıget.

– Qurd? Möhämmät ömmäte? İnşalla. – Tap şul mäldä yul aşa ultırğan yarım yımerek yort yağınan ber nisä avtomattan ata başlanılar. Alıs ikänlektären, teyzerä almastarın belä torop?

Komandir, täcribäle keşe, dürt yaqtı la küz uñınan ısqındırmasqa, qoraldı äzer totorğa prikaz birze. Qarttarzıñ berehe, qalala partizandar küp, tip häbär itte.

Eyı, bıl partizan huğışınıñ başı ğına ine. İrtägähenä ber törköm haldat qarşılağı tege yortto barıp tikşerep sıqtı, kisäge avtomatçiktarzıñ eze lä yuq. Unıñ qarauı, podvalda dürt yäşlek tirähe malay menän yäş kenä qatındı taptılar. Bötä näsel-näsäbe häläk bulğan, oşonda qasıp ultırıp isän qalğandar ikän. Aşarzarına, esärzärenä bötkän, quldarın kütärep, äsir töşörgä äzer toralar. Bılarzı yul aşa sığarıp, auıl yağına yünältep yıbärzelär. Nişläthendär? İñ häyırlehe şuldır? Qatın da, kisäge qarttar hımaq, Aygizgä iğtibar itte. Yaulığın muyılday qara küzzären genä asıq qaldırıp yabınğan ine, ämmä yıgetteñ yörägenä ütep inergä şul küzzärzeñ qaraşı la yıtte. Usaq yaqtıhında qılıs yözö yaltlap kitte, güyä... Äyterheñ, Aygiz qasan da ber qılıs totop qarağan?! Hätereler, bıuattar aşa ım birgän qan hätereler, tertlätte unı.

Ber nisä kön tınıs qına ütte. Komandir, auılğa höt-qatıq yünläp kilergä tip, ös haldattı yıbärze. Berehe, älbittä, Aygiz. Kontakt urınlaştırıuı uğa yıñeleräk, yäğni. Ä barmı ikän äle unda höt-qatıq? Bar ikän. Yıraqtan uq kürep kildelär: kärtä buyında ike qatın käzä haua. Ketäktä tauıq qıtqıldağanı la qolaqqa salındı. Rizıq bar, timäk. Haldattar za buş qul tügel: it, butqa konservaları alğaynılar. Almaşqa.

Tege qatındar baştarın basıp käzä hauıuın belde. Kütärelep qaramahalar za, Aygiz berehen tanını. Yöräge tanını. Bığasa tanış tügel säyır toyğo biläp alğaynı yıgette, ışanırğa la, ışanmasqa la belmäy: sit yırzä, huğış barğanda, härbi hezmät östöndä, yıtmähä, yat ber çeçen qatınına küze töştömö? Mömkin tügel dähä! Nindäy möhäbbät, ti, oşo şarttarza?! Tämle tabikmäk menän hıylanıp, ber sirek höt totop qaytırğa sıqtılar. Yulda bayağı ike qatınğa qapma-qarşı tap buldılar. Saq qına tuqtap, hüz qatışmay bulamı? Tağı qılıs yözö yaltıranı, ozon quyı kerpektär dereldäne.

– Kak zovut tebya, krasavitsa?

– Zarina.

– Aygiz, – tine yıget, qara küzzärzäge önhöz horauğa yauap itep.

– A tot malçik tvoy sın?

Kötmägändä qatın sıltıratıp kölöp yıbärze lä qapıl tuqtanı.

– Brat. Rodnoy. Hasbulat.

Ozaq höyläşep tormanılar, yaramay za – ustav quşmay.

Aygiz tön urtahınasa yoqlay almanı. Zarina küz aldına kilde lä bastı, kilde lä bastı. Kürze genä tügel, tauışın da işette bit! Ğaciz bulıp, asıq hauağa sıqtı. Kükkä qaranı. Sağıu yondozzarğa hayran qaldı. Ularzıñ ni huğışta la, möhäbbättä lä eştäre yuq – üzzäre beyık, ğämäldäre böyök.

Aygizdärzeñ pozitsiyahına ber nisä tapqır höcüm itte çeçen partizandarı. Ular arahında sit ildärzän yallanıp kilgän huğışsılar za bar, ti. Aqsa haqına ğümeren ayamausılar yuq tügel häzerge zamanda. Äy, här saqta la bändälärzeñ törlöhö bulğan häm bulasaqtır? Ber töndö vahtala torousılar yul aşa yortta yaqtı kürep qalğan. Tañ atqas, tikşerergä buldılar. Yıtep kenä barğanda, ul yorttan tügel, ä kürşelägehe, yır menän tigezlänep bötkäne, yağınan avtomattan sirat birzelär. Aygizdeñ dusı Valera kiselgän ağastay barıp auzı. Sigendelär. Valeranı höyräp blokpostqa alıp qayttılar: pulya umırtqa höyägenä kerep ultırğan, buğay, tine komandir. Vertuşka – vertolet inde – saqırzılar za yaralını Mozdok qalahınadağı gospitalgä ozattılar.

Ratsiyanan törlö häbärzär kilep tora. Yañıraq Başqortostan operzarı maşinala pehota ösön halınğan minağa saq eläkmägän. Kemder osraqlı räüyeştä buş konserva bankahın yulğa ırğıtqan da, unıhı «lyaguha»ğa barıp töşöp şartlağan. Minağa «baqa» tip isem quşqandar, teyhäñ, hikerep kitä lä... tege banka äldä alğaraq barıp käkselgän. Yuğihä, totoş otryad häläk bulır ine. Ä iñ ğibrätle häl toraraq buldı. Häyır, huğıştıñ här vaqiğahı – ğibrät. Tik barıber... Tañ belenmäs boron auıl yağında ofoq göltläp yaqtırıp kitte. Auıl könsığışta yatqas, ällä Kük Täñrehe Qoyaş şulay qapıl häm sağıu bulıp qalqtımı, tip tä uylarğa ittelär, yäy urtahı laha. Isınında, çeçen partizandarı auıldağı unlağan keşene ülterep, torlaqtarına ut törtkän. Bezzeñ haldattar menän aralaşqan ösöndör?

Qotqarırğa tip barıp yıtkändä, yanğın üzeneñ yauız eşen qılğan ine inde. Qırza käzälär baqırışıp saba, qurqıştarınan küzzäre alarıp. Ber sittä Zarina menän Hasbulat basıp tora. Aygiz küzzären ıualap quyzı, ällä yañılış kürämme, tip. Ular! Qura yağındağı mögäräpkä urınlaştırğandar ikän ularzı. Şunda yoqlap yörögändär. Şul arqala isän qalğandar. Z arina menän qustıhın haldat arahında totop bulmay bit inde, tege yul aşa yortqa, elek üzzäre yäşerengän podvalğa, ozatırğa tura kilde. Komandir unda la vahta quya başlağaynı, haqlıq ösön.

Yorttoñ östän ber ölöşö totoş qıyralğan, tik ber yaq möyöşöndä genä biş qatı imen qalğan, basqıstarı la yımerelmägän. Hasbulat kön dä tiyerlek iñ öskö qatqa menep, üzensä kirbes vatıqtarınan tankılar tözöpmö, poyızdar tezepme uyın taba. Şunda säselep yatqan buş gilzalarzı tank köpşähe itep yäpläp quya. Auılda ber qart ağastan avtomat işaratı yunıp birgäyne, şunan «tuh-tuh-tuh» tip ata la, yänähe, möyöşkä bosa...

Ber töndö, vahtağa basqanda, Aygiz Zarina menän osraşırğa forsat taptı. Vahtala dürt keşe dürt taraftı küzätä. Hizgerlekte yuğaltmasqa käräk. Ä ğaşiq yöräk, bildäle, yoqlamay za, uyau za bulmay. Ul, ğömümän, huğış barğan ildä, harabalar arahında tügel, ä Yıhandıñ iñ güzäl ber yırendä, handuğastar sutıldağan göldär baqsahında, güyä.

Aygiz Zarinalar yanına ber genä minutqa tip aşqınıp barzı: ular töndären, halqın bulğanlıqtan, ösönsö qattağı täzrähe vatılmay qalğan ber bülmälä uzğara. Hasbulat yoqlamağan ine äle, «ağay» kiltergän itle-butqalı konservanı gelän kesähendä yörötkän bäke menän osta ğına itep asıp yälp aşanı la, Aygizdeñ töndä lä kürä torğan küzlegen horap torop, tıştı küzätergä totondo. «Oy, vse vidno! – tine malay qıuanıp häm: – tolko nikogo net...» – tip küzlekte ağayğa kire birze. Bıl säğättä ber kemdeñ dä yörömäüye häyırle ikänen bala añlap ta yıtmäyzer...

Aygiz tege küzlektän tirä-yünde iğtibarlap bayqanı la Zarina ergähenä kilde: qız iñ häüyefhez urında, işek-täzränän alıs stena qırında kirbes öyömöndä ultıra ine.

– Horoşaya ştuka etot pribor noçnogo videniya, – tine hüz başlar ösön.

– Da. U snayperov on, navernoyı, toce yıst. – Qız ğäzättägenän dä boyoğoraq keüyek toyoldo yıgetkä.

– Zarina, tı govoriş po-russki, navernoyı, v şkole yazık izuçala, kak i ya, a Hasbulat otkuda tak horoşo yıgo znayıt?

– U nas roditeli yışe do şkolı naçinayut detey uçit, çtobı v dalneyşem legçe im bılo. Da i obşeniye v sadike, vo dvore – v Groznom russkih mnogo. Bılo... A roditeli naşi v Moskve vstretilis, kogda uçilis v medinstitute. Yışe studentami pocenilis, ya tam i rodilas. Hasbulat tut rodilsya, kogda uce mama s papoy oba vraçami vısşey kategorii stali, sobstvennıy dom postroili. Papa çasto govoril, çto on sdelal vse, çto mucçine poloceno: dom postroil, derevo posadil i sına rodil...

Aygiz Zarinanıñ quldarınan totop, unı ayağına bastırzı. Qız unıñ kükrägenä başın halıp hulqıldap ilap aldı. Yıget hılıuzıñ yıbäk yaulığı östönän ipläp kenä sästärenän hıypanı, yañaqtarınan höyzö, haq qına, barmaqtarı menän genä. Tau qızı bit ul, kündäm, basalqı kürenhä lä, ğorurzır, sayalır – başqort hılıuzarı keüyegeräkter, tip uylanı.

Ber minutqa tigäne ozaqqa huzıldı. Ana, Hasbulat ta, Aygiz kiltergän odeyalğa törönöp, mışıldap yoqlap kitte. Qızzıñ saq qına dereldägän quldarın usında totop, unıñ yap-yaqında bulıuınan yıñelsä genä başı äyläneüzän läzzätlänep tor za tor ine lä, ahırza qosağıña alıp üp ine! Şul mäl qızğa ällä nimä buldı, tauışhız-tınhız, ber ağastan ikensehenä ırğığan teyındäy, Hasbulat yağına hikerze. Atıu tauışı yañğıranı. Zarina yoqohonan qurqıp uyanğan tuğanı östönä auzı.

Täzränän tup-tura qarap oşo hälgä şahitlıq qılğan Ay, äyterheñ, bötä yaqtıhın qasan ğına äle eñer qarañğıhında eñger-meñger kilgän bülmä esenä hibä. Tege doşman, tolomdarın sayqaldırıp talpınğan hındıñ qatın keşe ikänen añlauzanmı, ber sekundqa yuğalıp qaldı bulır, Aygizgä şul mäl yıtte, tosqap atıp yıbärergä. Doşman ülgänme-yuqmı tip tikşerep tä tormanı, avtomat utınan unıñ käüzähe iläkkä äylängänen belä. Zarina yanına sügäläne, qız isän ine. Yaulığın urtalay yırtıp, botona urarğa hitlana. Yaralanğan, timäk. Äzäp haqlar mäl tügellegen ikehe lä añlanı, ularzı urtaq qurqınıs tuğanlaştırğaynı güyä, yıget mahsus keyımeneñ ällä nisämä kesäheneñ berehenän apteçka höyräp sığarzı la qızzıñ yarahın bäylärgä aşıqtı. Şunda, qulı menän härmäp qarağas, bögärzän saq qına öskäräk ber töştän qandıñ şaulap tirtep torouın, şul arala izängä yäyılep ölgöröüyen şäyläp, yöräge tuqtağanday, tın ala almay torzo, sarahızlıqtan, yuğaltıu ayanısınan. Pulya ütä tişmägän, qıya teygän, ämmä arteriya tamırın tetep kisep ütkän bulır. Aygiz apteçkahındağı bötä mamıqtı quyıp, marlyanı urap böttö – qandı tuqtata almanı, inde ul huñğı tamsıhına tiklem ağıp bötäsäk – oşo minutta, oşo bülmälä... Vertolet saqırıuzan da fätüä yuq. Zarina hälhezlände. «Hasbulattı...» – tine lä artaban tel tibrätä almanı. «Ya yıgo ne broşu, ver mne!» – tine yıget, özgän säskäläy hulıp barğan qızzıñ sästärenän üpte. Yaulığınıñ yartıhın yabındırayım tihä, iğtibar itte: tişkelängän genä. Üzenä ber genä pulya teygän, qalğanı yaulığına eläkkän, yılferzäp küzen albırğatqandır tege yauızdıñ. Postan kilep yıttelär. Uñarsı Zarina häläk bulğaynı.

İrtägähenä komandir yımerek yorttağı vahtanı tuqtattı, sönki yuğarınan prikaz kilde: yulğa yaqın bina qaldıqtarın şartlatırğa, ul tirägä minalar quyırğa häm bıl haqta üzebezzekelärgä häbär itergä.

Zarinanı ubalar qırındağı auıldıñ zıyaratına yırlänelär. Ällä qayzan ike qarsıq, küktän töşkändäy, päyzä buldı, şular märhümäne tärbiäläp ozatıştı. Ularzan, hez qayzan, tip tä horamanılar. Beräy tau qıuışında yä yırgä öñölgän mögäräptäler oyaları, moğayın. Groznıyzı dürt taraftan da tau armıttarı uratıp alğan bit. Tolparlıla – Ural, bında – Kavkaz.

Niñä huğışa bıl halıq?! Häyır, töptän uylahañ, huğıştı halıq başlamay, ä kemder beräüzeñ, şul beräü quştandarınıñ näfsehe başlay. Zıyarattan sığışlay, ularğa, biş haldatqa häm ike qarsıqqa, ber törköm boyiviktar höcüm itte.

Qarsıqtarzıñ berehe şunduq yırgä hırıqtı – bıuındarı buşap, ikensehe, ike qulın yäyıp, bezzeñ haldattı, Saşoktı, qaplanı – buyğa iñ bäläkäyın. Ul tanılğan yırsı Edit Piaf haqında, Paric uramdarında yırlap yörögän başta, ä sähnälä, buyğa bäläkäy bulğanğa Turğay tigän psevdonim alğan, frantsuzsa Piaf inde, tip, höylärgä yarata ine. Üzenä yäbeşte lä quyzı: Saşok Piaf...

Qarsıq ike arala tora, Saşok uğa: «Uydi, babuşka!» – ti, boyivik: «Kit, añra harıq!», – tip aqıra. Barıber atışmay mömkin tügel dähä (huğış, qähär huqqırı!), ike yaq ta qapma-qarşı avtomattan sirat birze. Qarsıq, quldarın haman yäygän kileş, bäpkähen qursalağan inä qoştay, sayqalıp salqatan auzı, doşman yözö menän alğa hörlögöp barıp yattı. Pulya Saşa Piaftıñ yaurının qıya sıyıp qına ütkän – ul doşmanğa, qarsıqqa teyzermästän, qırıyzan atqan, ä tege – qarsıqtıñ käüzähe aşa...

Aygiz artına yäşengän Hasbulattıñ qoto osop qısqırğanın da işetä, tuqtauhız ata häm şul uq vaqıtta alış barışın da küz uñınan ısqındırmay. Doşmandarzıñ alqımına barıp yäbeşerzäy, şunday üs qaynay unıñ yörägendä, ul üsteñ tauışın, boyoroğon işetä ul hatta: ülter, yuq it, qırıp hal! Zarina ösön qon qotqoho şaşa yıgetteñ bulmışında. Ämmä uğa ışıqlanğan bala aqılğa öndäy, märgän atırğa, doşmandı yaqın kiltermäskä quşa. Qauşap qalğan yä näfrättän sabırlığın yuyğan bäğze haldattarzıñ qayza yıtte şul yaqqa ut säsrätep, doşman urtahına inep kitep başın halğanın da kürgeläne lähä ul.

Alış ozaqqa barmanı. Hauağa bezzeñ ike vertolet kütärelgänen kürep, doşmandar yır tişegenä töşöp kitkändäy yuq buldı, ösäüheneñ käüzähe zıyarat qapqahı aldında yatıp qaldı.

Aygizdär, qäber qazıp, märhümä qarsıqtı gür quyınına haldı. İsän qalğan ähiräte unı şartına kilterep yırläy almağandarı ösön Allanan yarlıqau horanı, buğay. Şım ğına yasin sıqtı. Zarinağa la şul süräne uqığaynı ul. Häzer Aygizgä bıl şöhrätle süräneñ hüzzäre tanış. Ä qarsıqtar baya, ikehe lä isän saqta, zıyaratqa iner aldınan uqılğanın ul yattan belä – «Äl-Fatiha»: Äğüzü billahi minäş-şäytanir-rahim. Bismillahir-rahmanir-rahim... Rabiğa öläsähe oşo doğanı uqıy za, üzen üze bitärläp alır ine: «Äy, Rabbım, bütän doğa belmäyım, ğäfü qıl, ihlaslığım menän uqığanımdı qabul qıl», – tip.

Älege qarsıq, märhüm qäüyemdäştäre yağına ımlap, ularzı yırläüse tabılır, tigände añlattı, alısqa qul izäne, yänähe, anau yaqta. «Şähizälär...» – tigänen şıbırlap qına äythä lä, Aygiz işette, añlanı: Zarina menän bayağı vafat qarsıqtıñ huğış qorbanı bulıuzarın, şähit üteüzären äyteüye. İnäy qaqsa käüzähen yälpeldätep kitep barıuğa, haldattar za quzğaldı. Şul mälde Aygiz qalaq höyäge astına oslo näzek bısaq qazalğanday toyzo. Bısaq tihäñ, atıu tauışı yañğırağanday itte. «Avtomattarın haldırıp alğaynıq taha...» – tip uylanı la qap-qara upqınğa töşöp kitte, güyä.

Posta añına kilde. Kükrägen uratıp bäylägändär, ukol halğandar za vertolet saqırğandar. Küze menän ezlägänen taptı – Hasbulat bında ine. Vertolet tauışı işetelgäs tä, komandirınan ütende, malayzı la bergä yıbäregez, tip.

– A potom yıgo kuda? Tebya, skoree vsego, domoy otpravyat, posle leçeniya.

– Domoy s soboy zaberu. Ya obeşal. Yıy...

Vertolet Aygizde gospitalgä alıp barıp tapşırzı. Uğa sıtırman yäbeşkän Hasbulattı la – bäläkäs kenä malayzı, qayza ithendär. Pulya arqanan inep, qabırğa höyägen sarpıulap tuqtağan ikän. Umırtqağa yänäş kenä ütkän. «Bäheteñ bar. Yuğihä, invalid bulıp qalır ineñ, yıget»,– tigän hirurgqa ni tip äytergä lä belmäne Aygiz. Huğışta bähet menän bähethezlek, yäşäü menän ülem, Siam igezäktäreläy, quşlap yöröyzär, buğay.

Aygizde artaban Mäskäügä, unan, komissovat itelgäs, tura Başqortostanına ozattılar. Hasbulattı unan ayırırğa teläüse tabılmanı äldä. Öfö aeroportına kilep töşkäs, tanauına asfalt yıse, qolağına zur qalanıñ şau-şıuı kilep bärelgäs, yıgetkä ällä nimä buldı: tınıs beräy urınğa barıp hıyınğıhı, yäşerengehe kilde. Uğa häzer avtovokzalğa barırğa, Neftekamağa bilet alırğa käräk. Ata-äsähen, ağahın, tıuğan qalahın hağınğan. Ämälgä tayanğanday, şul saq küzenä tanış avtobus salındı, yul ıñğay aeroporttan da passacirzar alırğa kilgänder. Yäyzeñ yäyı uğa ultırıp Tolparlığa bara ine bit. Ana, şofer ağay, Aygizde tanıp, quzğalğan yırenän tuqtap, işegen astı, qul bolğanı. Aygiz Hasbulattı yıtäkläp aldı la avtobusqa inep ultırzı.

– Svoloç! – Ämin abıyzıñ qırqa tauışına tert itep qaldım. Aygizdeñ höylägändären üzemsä küz aldıma kilterep, esemdän genä hürätläp ultırıuım ine. Qapıl arındım bıl halätemdän. Uñarsı abıy tege kabinetınan bezzeñ yanğa üze lä yarhıp kilep sıqtı: – Salman Raduyiv Gudermestı basıp alğan. Bala tabıu yortondağı yöklö qatındarzı, yañı tıuğan sabıyzarzı zalocnik itkän. Svoloç! Basayiv ta, Groznıyzan höröp sığarılğas, Budenovskizağı dauahananı basıp ingäyne. Tapqandar huğışır urın! Oso la, qırıyı la kürenmäy bıl çeçen yauınıñ.

– Häzer unda, Basayivtar yağında, yallanğan terroristar küp. Ana, Hottab atlı ber ğäräp yabay yalsı ğına tügel – polevoy komandir. – Aygiz şulay äsenep äytte lä tuqtap qaldı: Bulat, qobarahı osop, ozon kerpekle qara küzzären şar asıp bezgä qarap tora ine. Nişläpter bala bütän beräügä tügel, Mäzinägä kilep hıyındısı? – Apahına, Zarinağa, oqşağanhıñ, – tine Aygiz, Mäzinä aptırap qalğas. – Kilep ingän ıñğayı, ällä ulmı, tip torzom min dä. Üz quldarım menän yır quyınına halham da... Qaytırğa sıqtıq. Bezze ozatırğa sıqqan Aygiz:

– Nuriya apay, kilep yörögöz, – tine lä, Mäzinägä tekläp qarap, östäp quyzı: – Hin dä, yäme?

– Yarar. – Mäzinäneñ tauışında ömöt hizelde. Unıñ yözö kilgändäge işe moñhou tügel ine.

54

Oşolarzı uqıp sıqqas, qaytanan zihenem, yörägem aşa ütkärgäs, qapıl häter söñgölönän ber yır qalqıp sıqtı, bez unı, üsmer saqta, Änkälär osondağı büränälä qısqırıp yırlap ta ultıra torğaynıq. Qayzan otop alğanbızzır?

Hasbulat udaloy, bedna saklya tvoya.

Zolotoyu kaznoy ya osıplyu tebya –

Dam konya, dam kincal, dam vintovku svoyu

İ za eto za vse tı otday mne cenu...

Azaqqı yuldarın ike qat yırlaybız za kölöşäbez. İsäüän bulğanbız. Bähetle bulğanbız – şuğa yırzağı faciğä küñelgä qağılmağan. Ni tiklem genä säyır bulmahın, bıl yat yırzıñ üz romantikahı bar: möhäbbät, hıyanat, üs... Häm, ğäcäp, köyö qayğılı tügel, ä därtle. İsemä töşkäs ni, yırlap ta yıbärgäynem şul. İşek qapıl asılıp yabılıuğa hiskänep, tuqtanım.

– Hasbulat-Bulat tügel, apa can, Sälim men. Kaley siz?

– Huş kilebsiz, – tinem. Sälimdeñ, bik tulqınlanha, şulay üz löğäten quşıp höyläüyen hınağanım bulğas, qarşıhına atlanım.

– Huş habar yuk, apa can, Altınay şamba kön sırhaulap kitte, bögön yakşamba... Fatih ağa hästähanala yuk gaplaşırga?

– Üt, Sälim, ikäü gäpläşep alayıq. Fatih ağayıñ Öfögä kitkäyne, seminarğa tip. Asiyanı la kürep qaytmaqsı ber ıñğayza. İkense kursta uqıp yöröy bit qızıbız, medinstitutta. – Äñgämäsem ultırğan yırenän hikerep torzo. Nişlärgä belmäy, ürhälände:

– Qasan kitte? Qasan qayta? Apa can!

– Bögön qaytır, irtägä – eşkä. Töşkö avtobusqa sığam, tigäyne. Bäs, säğät nisä, töş auğan, ağayıñ kilep tä töşör häzer. Sälim avtobus tuqtalışına yügerze. Min tamaq hästärlärgä totondom. Daniyar nişläp haman qaytmay, mäktäptä däres bötkänenä qasan? İşbirze yanına huğılğandır, küp bulha, unıhına şämbehe lä yuq, yäkşämbehe lä – gelän eştä. Ä bezzeñ malay yurist bulırğa hıyallana, şuğa uçastkovıyzıñ quşayına äylänep bara. İşbirzenän bılay, militsiyanıñ teräk punktında, şul uq binala ultırğan Sämiğullin eyäläşterä malayzı, vaq-töyäk yomoşqa yörötä, törlö räsmi qağızzar tultırırğa öyrätä.

Vaqıtın buşqa sarıf itep yörömäy, eşkä künegä, bigeräge - keşe tanırğa, erene vaqtan ayırırğa la öyränä, malayzı tıymayıq, tine Fatih. Ä min nişläp qarşı töşäyım, yaray, atahı, hineñsä bulhın, tip yöplänem. Gulya-Gölsöm apayzıñ iren «ättägenähe» tigän ber genä hüze menän «yıuğanın» bötä auıl belä lähä – şunı isläp, «atahı» tip öndäşkän hayın üzemdän üzem yılmayıp ta yıbäräm. Fatih ihä irep kitä – hizäm. Üze lä miñä «äsähe» tip äytkeläy, ämmä «bäğerem»de taşlamay, moğayın, şulay tigänenä nazlanıuzan bıuındarım buşap kitkänen toyalır? Haman da...

Ataq! Nişläp yöröyöm äle rähätlänep-mälyıräp, Sälim menän Sälimäneñ hafahın onotop, hayahız ber bändäläy bulıp?! Dauahanağa şıltırattım. Unda decur terapevt bar zaha: duhtır İskändär, anauı Miläüşä Taştoyaqtıñ elekke ire. Hayran iple keşe bulıp sıqtı, Fatih qırza saqta quna-töşä dauahanala bula.

Şıltırattım. İskändärzeñ üzenä eläktem. Bayağı hälde añlatqaynım, şunduq, trubkanı halmastan, yarzamsı personalğa quşa başlanı: «Balanı sroçno bında kilterergä, bolnitsa maşinahı, na vsyakiy sluçay, rayonğa sığırğa äzer torhon! Laborantqağa şaltıratırğa, nemedlenno kilep yıthen, analizdar alırğa!» Şunan miñä öndäşte:

– Fatih Ramazanoviçqa äyterhegez, nadeyus?

– Bud uveren, – tinem dä, yılmayıp, trubkanı haldım. Ul da bulmay, aşığıp atlauzan tını qabınıp Fatih kilep inde. (Sälim unı qarşı alğan, hälde höylägän, timäk.) Öfönän alıp qaytqan äyberzären quyzı la kire sığa başlanı. Häm, qapıl borolop kilep, qosaqlap aldı, qolağıma: «Hağındım, bäğerem», – tip şıbırlanı, yalt qına miñä zäñgär küzzäreneñ ipkenen hirpte lä eşenä yügerze. Yöräkte qabındırıp...

Ber yıldan illehe tula, därt-darmanı qaytışmay äle yäremdeñ. Şul uyzanmı, közgögä qarağım kilde. Qaranım. Ällä ni bireşmägänmendäy. Barıber yıldar üzeneken itä... Uf! Hıuıtqısta quyı qatıq bar ine, şunı alıp bit-qulıma hılanım da divanğa salqatan töşöp yattım.

Bayağı İskändär, vraçtı äytäm, qabat iskä töştö. Daniyarım tıuğan yıldı, 81-zä, kilgäyne ul bezzeñ dauahanağa eşkä. Balaqatay rayonınan, sıuaş yıgete. Küpselek başqorttar yäşägän auıldan, şuğalır bezzeñsä aparuq höyläşä. İseme Aleksandr, ämmä kilgän köndö ük unı, başqort häterendä his yuyılmağan Makedonskiyğa haplap, İskändär tip yörötä başlanılar. Kolhoz räyıse Ponimayış İskändär menän butarlığı bulmaha la, «duhtır» tigänen dä tağıp yıbärzelär. Ä ber mälde ul Quşmögözlö İskändär tigän quşamat menän yöröp aldı, qatınınıñ hıyanatsıllığı arqahında. Äz genä vaqıt. Halıq unıhın tiz onotto, sönki duhtır İskändär Tolparlınıñ höyöklö, abruylı şähesenä äylänep ölgörgäyne. Ay, şul Miläüşä menän bäylänep kenä yañılıştı yıget. Nişlätmäk, möhäbbät ğali yänäptäre şulay nasip itkäs? (Iñğay ğına inep kittem häter urmanına, sähifälär uralğan yomğağımdı hütä-hütä.)

...Ulım menän dekretta ultıram. Min uqığanda, bılay za yonsonoñ, malayğa ike yäş tulğanğasa mäktäbeñ kötöp toror, tine Fatih. Uqıusılarımdı, küpme yıldar börtökläp yıyıp yıhazlandırğan kabinetımdı, geografiyamdı nisek hağınğanımdı belhä ikän ul! Astronomiyanı, Vafiç äytmeşläy, kem yıtte şul uqıta. Hizmäy bulamı mineñ boloqhouzarımdı, Fatih ber kiste äytep haldı:

– Mäzäniät yortonda Halıq-ara balalarzı yaqlau könönä arnalğan kisä uzğarıla, iğlan elgändär. «Öfönän tanılğan başqort şağirähe Gölsiren kilä» tip yazılğan. Zölfärze kürgäynem, rayon üzägenän dä artistar bulasaq, ti.

– Miläüşäler – rayondan, küp bulha, Ä Gölsirende sähnänän işetke kilä, şiğırzarın osta uqıy torğan.

– Barabızmı, äteü? Bäpkä sığarğan qazzay, gelän öyzä ultırıp, yonsop kitteñ, äsähe.

– Suqışım ağarıp, täpäyım kügärepme?

– Äytep quyahıñ qay saq, bäğerem...

– Nimä keyırem ikän, tazarıp kittem, halattan başqa äyber hıymay häzer.

– Kostyum bäylätep al, yäihä tekter, könküreş kombinatınıñ tsehı üzebezzä asılğanğa küpme, hineñ barıp ta urağanıñ yuq. Sentyabrzä eşkä sıqhañ, barıber yañırtırğa käräk östöñdö.

– Sıqhañ, tise?! Sığam! Häzerzän ük Daniyarzı yäslägä yörötä başlayım, öyränä torhon.

– Min qarşı tügel dähä, äsähe.

– Hı...

İrtägähenä keyım bäyläü tsehına barıp, zakaz birzem. İke köndä ölgörtörböz, tinelär. Ülsämemde alıp, «50-se razmer» tigändärenä şaq qattım. Täpäş kenä käüzäm menän şuğa barıp yıtkänmen. Miskägä oqşap toram, timäk. Ğärlänep kittem hatta, saq ilamanım. Qaytışlay, dauahanağa huğıldım, unda Zöhräneñ bülmähendä ülsäü bar. Ülsändem. 74 kg! Ä miñä, buyım metr za ille higez santimetr bulğas, 55 – 60-tan artığı käräkmäy. Abau, ike botqa yaqın artıq may yıyğanmın. Tağı ilağım kilde lä, tıyıldım. Baş bälähe tügel dähä.

– Nuriya apa, häsrätlänmägez, diyeta yazıp biräm, ike aznala taşlarhığız, – tine Zöhrä. Äytmähäm dä, añlap tora ikän hälemde. Bäs, künäktän artılğan qamırzay qabarıp, işelep torhon da beräüzeñ käüzähe, kürmähenme? Kürä.

– Taşlarmın? Nimäne? – Añlap torham da, şulay tip horanımsı.

– Artıq vesıñdı, tim. Bala menän ultırğanda ni, bötähe lä şulay himerep ala ul. Daniyar imsäk taşlanımı äle?

– Taşlattım, atlap yörögän balanı ni...

– Ulayha, bögön eştän huñ inderep sığam diyetanı, üz yayığız menän başlarhığız.

– İrtägänän ük! – Äyteüyen äyttem dä, esemdän şörläp tä quyzım: täüläp qılanıuım bıl yähättä. Sığıp barğanda Fatihqa tap buldım.

– Bilem belenäme? – tinem uğa tottom da.

– Häterem yañılışmaha, oşo tirälä ine şikelle ul. – Şulay tine lä Fatih, uyınğa habıştırmaq, bilemdän qosaqlanı.

– Kit, keşe kürhä... Miskäneñ dä miskähenä äylängän bisähen qosaqlap tora, tip aptırarzar.

– Eşkä sıqqandıñ täüge könönän näzegäyä başlayasaqhıñ – äyzä, bähäsläşäyık!

Mäktäp tormoşo üzeneñ qulasahında zırıldatıp äyländerergä totonha, ğäcäp tä tügel unıhı. Ämmä uğasa yartı yıl oşolay kämhenep yörörgäme, yuq inde – ğärsel «üzem» şulay sämlände bulır.

Kiskehen Zöhrä «Menyu» tip yazılğan qağız tottorop kitte. İkmäkte miñä öslätä äzeräk aşarğa, may-qaymaqtı qısqartırğa, küberäk yäşelsä menän tuqlanırğa tura kiläsäk ikän. Asqa qaqlanıu tügel dähä. «Yäyäü yörörgä, könönä kämendä ös saqrım» tip tä äytelgän. Unıhın inde buldıram. Öy esendä käläp halıuım ğına la şunan käm bulmas. İhatala la eşem yıterlek, mal asıraybız zaha, auıl intelligentsiyahı tigäs tä, aq höyäk tügelbez. Qısqahı, täüäkkällänem.

Ä bayram kisähendä istä qalırlıq nämälär baytaq buldı. Gölsiren «Samantağa yauap» tigän ozon şiğırın uqını. «Kem ul Samanta?» tip beräü zä horamay, sönki bıl 10 yäşlek kenä qızıqayzıñ, Amerika mäktäptäreneñ berehendä uqıp yörögän balanıñ, Yuriy Andropovqa yazğan hatın basma matbuğat, radio-televideniye yazzan birle surıta. Unıñ fotohı rayon gäzitendä basıldı, yözö lä tanış. «Hez huğışqa qarşımı, yuqmı?» – tip horağan keskäy amerikanka sovet däüläte yıtäksehenän. İñ ğäcäbe – Andropovtıñ Samantağa yauap bireüye! «Hin qıyıu häm saf küñelle qızıqayhıñdır, hatıña qarağanda...» – tigän hüzzär yazıp, Gensek unı SSSR-ğa qunaqqa saqırğan.

Gölsiren oşo vaqiğanı yörägenä şul tiklem yaqın alğan, yalqınlı hüzzär tapqan – tıñlap bötkäs, halıq ayağürä basıp qul saptı. Ä mineñ küñelem Samantanıñ hatına şunsa zur iğtibarzı säyäsi kampaniya tiyeberäk qabul itkäyne. Ämin abıyzıñ yoğontohomo – yörötälär balanı, qursaqtay itep, teatr uynayzar, tip mıcığaynı ul. Brecnevtıñ mineñ uqıusıma, Tuqtarovqa, yauap birmäüye lä iskä töştö...

Sähnägä ber mäl siğan qızzarı beyıüyen başqarırğa Miläüşä sıqtı. Tın da almay tamaşa qıldıq. Unıñ üzebezzeñ Tolparlınıqı ikänen onottoq. Küz bäyläp, qanıbızzı qızzırıusı sibärzeñ siğan qızı Karmen bulıuına ışandıq ta quyzıq – ana nindäy ul sänğät qözräte! Ah! Öyörölä, ut-yalqın bulıp dörläy, dereldägän yaurındarınan, tirbälgän tüştärenän därt erkelä, ütker qaraştarınan osqon säsräy. Yaltır beläzektär keygän matur beläktären yıbäk yıñdär bersä asa, bersä qaplay, barmaqtarı kübäläktäy talpına. Ä osaları... ımhındıra, talsıqtırıp saqıra! Qatın başım menän min şul halätkä sumğanda, ir-at ni kiseräler?!

Sirattağı sığıştı iğlan itkändä Zölfärzeñ tauışı ällä qarlıqqan, ällä saq qına qaltıranğanday işetelde. Miläüşäne yarattı laha yıget ber osor, tik şul yılgütändeñ (Zemfira dusımdan otqan hüz taman bulır) yörägen yaulay almanı. Küpmeler qañğırıp yörönö lä, hönärenä äüräp, elekkesä asıq yözlö, yor hüzle Zölfärgä äylände. Garmunda uynay, quray tarta, üze oyoştorğan ansambldä yırlay, beyırgä lä buldıra. Ämmä iñ zur mahirlığı – pesalarza uynau. Lirik geroyzıñ üze bulıp äüyerelä lä quya. Şul häläte menän dä Tolparlı bik höyhönöp bötmägän uqıtıusı qızzıñ küñelen irette şikelle. İngliz telenän uqıta ine, tekäräk, mäktäpkä qıyıp qarağıhız böhtä itep aq kofta, qara kostyum keyıp kiler, säsenä lä üzensä ber priçeska yahap yörör ine unıhı. Bar qiäfäte menän, äyterheñ, hezzeñ arala min – bütän, bustauım başqa, tip isbatlay. «Un berense sinıftan ber malay uğa ğaşiq bulğan, imeş» tigän häbär zä taralıp aldı ber mäl. Malayzıñ äsähe: «Ul uqlau yotqan märyägä nişläp mineñ ulımdıñ küze töşhön!» –tip ärepläşep tä yörönö. Märyälekkä märyä tügel ine, Öfölä tıuıp-üskän başqort qızı, urıs mäktäbendä uqığas, bezzeñsä höyläşergä ihlaslığı ällä ni yuq. İngliz tele uqıtıusıları, ğäzättä, däreste inglizsä-russa alıp bara, şulay qulayıraq, küräheñ. Bınıhına bez aptıramanıq. Ispay keyımenä, qırıslığına la kündek, äkrenläp. Sit tel uqıtıusıları auıl mäktäbendä torlamay, vaqıtlısa küreneşkä tüzergä bula laha, tinek. Ämmä Adel Mirasovna Tolparlığa ğümerlekkä kilgän bulıp sıqtı.

Ğäcäp qız ine ul. Isınlap ta. Şul kisälä biş yıget «Qara yurğam» tigän yırzı başqarzı. Bäs, beräü, yır bötör-bötmästän, sähnägä hikerep mende lä urtala torğan Zölfärgä säskä tottorzo. Bezzä unday ğäzät bar za, ansambldägelärze ayırıp bahalauzı kürgänebez yuq ine älegäsä. Baqhañ, Adel Mirasovna laha! Yıgettär, halıq geüläp qul sapqas, tağı ber yır başqarzı, Zölfär göllämähen azaqqasa totop torzo.

İrtägähenä işettek: angliçanka sähnälä bezzeñ yıgetteñ qolağına «Ay lav yu!» tip şıbırlağan. Ä Miläüşäbezze duhtır İskändär ozata barğan. Täüge häbärgä iltifat birelmäne, Adel Mirasovnanıñ säyırlegenä yapharıldı. Ä bına ikensehe uñlı-hullı tikşerelde. Taştoyaqqa 29 yäş ikänlege hisaplandı, duhtırzıñ yäşkä keseräk bulıuı asıqlandı. Ahırza halıq, äräm genä iter inde ul Aqnazar qızı duhtırıbızzı, tip ah orzo. Sit yaqtan kilgän beräü üzenekenän yaqın bulıp kitkänme Tolparlığa?! Ä bit auıl yuqqa hafalanmağan...

Oşo urında yullap qına alğan häter huqmağım özöldö. Fatih qaytıp ingän dä qısqırıp telefondan höyläşä:

– Perviçnıy. Kleşyivoy entsefalit, pohoce na to. Analiz krovi? Koneçno! Leykotsitoz, limfopeniya. Giperemiya zeva. Decurnıy vraç bıstro sreagiroval, znayıte, on spetsialist, kakih poiskat! Bolnuyu otpravili, skoro u vas budut. Proşu, soberite konsilium, ne mne vas uçit. Yıdinstvennıy rebenok, pozdniy – roditeli v panike, poymite...

– Talpan qazalğanmı? Ay... – Nıq borsolop kittem Sälim menän Sälimä ösön, ber börtöktäre isän bulhın inde.

– Naçmed menän höyläşep aldım. Maşina ozaqlamay barıp yıtä, tinem. Sälim bala menän ultırıp kitte, Sälimä apayğa ukol halırğa tura kilde, äle ul Zöhrä yanında.

– Oloğayıp qına tapqan balahı...

– Küpme ikän ularzıñ yäş arahı?

– Biş-altı ğına barzır. Sälimä apay Mäülizänän dürt yäşkä, ä Mäülizä minän ber yäşkä ölkän, Sälimdeñ Musağa ağay ikänen beläm, ike-ös yäşkä, ä Musahı minän dürt yäş samahı kese. Vät.

– Vısşaya matematika, qısqahı.

– Niñä töpsönäheñ? Yäş ayırmahı ber-berehen yaratqan keşelär ösön möhim tügel, mineñsä.

– Mineñsä lä. Başqa uy borsoy. Sälimä apay Altınayzı qırqtı ütkäs tapqan. Qızıqayğa un yäş. Bütände taba almayasaq.

– Qurqıtma, Fatih! Yöräkkä şom halası, kit!

– Kitäm. Tamaq yalğap alam da eşkä barıp äylänäm. İskändär üze lä yullanğaynı rayonğa, nimälär asıqlap qaytır ikän, tim. – Şulay höylängän arala Fatih, nihayät, miñä iğtibarlap baqtı la şarqıldap kölöp yıbärze: – Nişlätteñ biteñde, Nuriya? Ällä qatıqqa buyalğan?

– Onotqanım daha, abau, şul kileş keşe arahına sığıp kithäm. Säy estek. Baya isläp yatqandarımdı höyläp aldım. Fatih hığımta yahağanday itte:

– Kemdeñ kem yäre bulırın Küktär häl itä, tigäne döröstör. Adel Mirasovna Äzilä bulıp kitte, auıldıñ höymälekle kilenenä äylände. Miläüşä nizär küstärze, şunday asıl yıgetteñ qäzeren belmäy, isäüän. Işan bıl qatın-qızğa...

Şul saq, hiskänderep, telefon şıltıranı. Trubkanı alğan Fatihtıñ ergähenän kitmäyıräk toram, Altınayzıñ hälenä qağılışlı häbär tügelme ikän, tip. Fatih ara-tirä başın qaqqılap tıñlay, üze ber hüz öndäşmäy. Yözö bılay tınıs hımaq?

– Yä, äytä hal!

– Äsähe, sığırıñdan sıqma. Altınayğa diagnozdı dörös quyğanbız, vaqıtında teyışle yarzamdı kürhätkänbez. Krizis tağı 2-3 kön barasaq, ämmä balağa qurqınıs yanamay. Yünäläsäk!

İremde ihlastan qosaqlap aldım, nişlätergä belmäy, öltöräp kitep, yañaqtarınan höyzöm – şulay añlattım rähmätemde, qıuanısımdı. Şul mäldä kemder tamaq qırzı. Daniyarıbız ikän, şım ğına ingän dä yılmayıp qarap tora, oloğayıp kilgän ata-äsäheneñ bılay qılanıuı uğa qızıqtır.

Fatihtıñ «Miläüşä nizär küstärze...» tigäne hauala elenep qalğaynı, şul, başıma kilep töşörzäy bulıp, yänemde köyzörzö lä torzo. Onotolmay zaha! Ä barıber oşoğasa qağızğa töşörmäy yörögänmen? Nihayät, irtägähenä däresem yuq, irem decurza bulğan ber kiste, mal-tıuarzı tärbiäläp azbarğa indergäs, östäl artına barıp ultırzım da aldıma ör-yañı däftär halıp, bınan un ike – un ös yıl alda, meñ tuğız yöz hikhän östä, ütkän vaqiğalar yomğağın hütergä totondom. Küptänge asıuım yañınan qabarğaynı, şuğalır «Taştoyaq» tip isem quyzım däftär tışına başta, şunan unı tanımaslıq itep hızğaqlap, yañısa atanım – «Äsmä». Bäyändäremdä, älbittä, ähirätemdeñ iseme ürelä kilde häm ul bığa layıq ta. Ä bıl däftärzä Äsmä – töp geroy, yazıusı bulham, şulay tiyer inem.

...Şul uq yäyze Zölfär Äzilägä öylände. İmeş, yıget uyınlı-ısınlı ğına, inglizsä beräy yır öyrätegez äle miñä, tigän ikän, qız «O key» tip unıñ qosağına taşlanğan da öyönä tağılıp barğan. Uf, şulay üzeneken kütärep, yattı tübänäytep quya qay mäl tolparlılar. Bına tigän uqıtıusı qız bezzeñ yıgette tiñ kürgän, tihälär ni bula?

Miläüşä arı taşlandı, bire taşlandı, Zölfärzän qolaq qaqqas, azna hayın qaytıp, ğailähen bozorğa la mataşıp qaranı, buldıra almanı. Äzilä ğorur bulıp sıqtı, könläşmäne. Ällä hizzermäne? Ä Zölfär anau uqıusı balanan qızğanıp alğan, ti, qatının. Unıhı la, imtihanğa äzerlänergä yarzam itegez, apa, tip öyzärenä käläp halırğa totonğan şul. Uqıtıusıhı, ber nigä qaramay, vaqıt tabıp, säğättär buyı inglizsä höyläşkän, hatta yırlaşıp ultırğan uqıusıhı menän. Keşelär hağayzı, küzätte, qapılda hököm itmäyıräk torzo. Ä inde tege yıget ostoğo universitettıñ sit teldär fakultetı studentı bulıp kitkäs, Äziläne maqtap, bäğze lästitselärze faşlap ber ittelär. Zölfärzeñ könläşeüye ihä fayzağa ğına bulğan: bötä iğtibarı qatınında, Miläüşägä ise lä kitmäy. Sämlände-sämlände lä, Taştoyaq sigende. Şunan duhtır İskändärze üzenä qarattı. Holqon yaratmaham da, qabatlamay hälem yuq: Miläüşäneñ beyıüyenä därte quzğalmağan ir hiräkter. Tik auılda unı käläş itergä teläüse tabılmanı.

İskändär ihä yaratıp öylände Miläüşägä. Zagslap, tuylap. Dauahana ergähendäge elek bez zä küpmeler yäşäp alğan yortta donya qorzolar. İnde basılır bıl Miläüşä, tihäk, qayza ti! Üzebezzeñ mäzäniät yortona hudruk itep quyzılar, yuq, torlamay auılda, rayon üzägenä ozdoyop sığa la kitä, tege-bıl säbäp tabıp. «İren hanğa huqmay, östönän yöröy» tigän häbär zä ozaq köttörmäne. Küpmeler şulay yılgütänlände lä Tolparlını şaq qatırırlıq haslıq qıldı Taştoyaq.

...Közzöñ yılı ber kise – avgust başlanıp qına tora. Eş-köşömdö ber sama oslap, baqsağa sıqqan täzräne asıp, haua hulap ultıram. Yalan kärtäläge hıyırzıñ mışnap tın alğanı işetelä, şul yaqtan yäş besän, yañı hauğan höt yıse añqıy. Hillek. Hıuı möldörämä tulı miskägä ergähendäge seyä qıuağınan hıñar yımeş özölöp töştö, «sup» itep qaldı. Ölgöröüye yıtkän, timäk. Yımeş tä, ber ük botaqtağıhı la, ber qoyaş astında la, törlösä beşä – bıl saq qına irtälägän. Kombayn göröldägäne qolaqqa salındı: elekke Malik bay basıuzarında ucım arışın uralar. Boyzayğa töşmägändär äle – işelep uñğan, ti. Malik olatay hazinalay itep haqlağan orloq häzer Başqortostanda dan aldı. Qatı sortlı boyzay, tizär. Yäşergän yırenän taphalar utızınsı yıldarza, Seber hörörzär ine. Qurqmağan, miras itep qaldırğan. Agronom bulmaha la, qäzimge igense täcribähe, toyomo menän haylap-barlap, küpme yıldar küzätep, sort kilterep sığarğan. Ä Ponimayış İskändär ağay unı töpköl basıuzarza Aqnazar ağayzan röhsäthez säsep, hınap qaranı. İñ başta mäktäp baqsahında keskäy tütäldä üste äle ul boyzay... Qapıl Leningrad blokadahındağı aslıq, şul faciğä esendä lä mahsus laboratoriya fondında ber börtögö lä sarıf itelmäy haqlanğan sortlı igen, bäräñge orloqtarı haqında uqığandarım iskä kilep töştösö! Eşlägän keşegä – 250, bütändärenä 125 gramm ğına ikmäk birelgän şarttarza…

– Qızıy! – Küñelem tulıp ilarğa yıteşep ultırğan yıremdän qapıl tertläp borolop qaranım:

– Äsmä? Nimä buldı?!

– Äşräfte tottom! Hıyanat östöndä...

– Uf, ähirätkäyım, hantıylandıñmı ällä? Tottom, tise... Nisek, bäs, kem menän?

– Taştoyaq...

– Höylä!

Äsmä, küz yäşen sığarmay, ämmä tauışı hulqıldap, özölöp-yalğanıp, höyläy, ä min, ışanır-ışanmas, küñelemdän, hatta ki küz aldımdan ütkäräm unıñ başınan kiskän hälde.

...Hıza buyında kombayn tora: motorı eşlämäy, faraları hünderelmägän. Oşonda, auılğa terälep tigeläy yatqan äüälge sögöldör basıuına, säseü äyläneşe tehnologiyahı tip, bıyıl arış säskäynelär. Sögöldör vaqıtlısa Aqbeyık yağına küste.

Keskäy genä yılğasıq yarında hızıqqa tezelgändäy tigez basıp tiräktär üskän, şuğa Hıza buyı tigändärme? Hıza aryağında – yomro aqlan, ul sabınlıq ösön totola. Şul aqlan auızında kemder usaq yaqqan, tiräktär arahınan yalqın teldäre ap-asıq kürenä.

Äsmä, ayaq astına la qaramay, taqır yulda abına-hörönä, älege usaq yaqtıhına yöz totop kitep bara. Eñer quyırıp, üländärgä ısıq harılğan mäl. Ällä Äşräf, ut tergezep, yılınıp alırğa buldımı? Töştän huñ arıştı urıp bötäm dä, kombaynımdı MTS ihatahına quyam, irtägä, boyzayğa töşör aldınan, qaraştırıp, yünätkeläp alahım bar, tigäyne, eşe bötmästän, bozolop ultıramı? Tönön bulha la, oslap qaytayım bıl basıuzı, tip totqarlanğanmı? Aşarına la, irtä qaytam, tigäs, mul halmağaynı, asıqqandır inde...

Törlösä farazlap, Äsmä şossenan huqmaqqa boroldo, kombayn torğan yaqqa. Baştaraq töngö hunarğa sıqqan vaq yänlektärzeñ ülän arahında qıştırzap yöröştöröüyen, terpe terkeldäüyen şäyläy, ökö uhıldauın işetä ine, bara torğas, qolağına muzıka salınğanday itte. Bulmas ta? Ämmä köy haman asığıraq işetelä, köslöräk yañğıray, usaqtağı kisäüzärzeñ sıtırlauı la quşılıp ala. Ällä beyıü köyö?!

Yarabbi! Hıza şişmähen hikerep kenä sığıp, täpäş yarzan kütärelgän Äsmägä kötölmägän küreneş asıldı: usaq tiräläy ikäü ultıra. Berehe, arqahınan tanıp tora, – Äşräfe. Unıñ yanında kem? Qatın-qız?! Ana, ul şırqıldap kölöp yıbärze, häm Äsmä şunduq añğarzı:Taştoyaq. Bıl häldeñ töş tügel, ä ısınbarlıq ikänenä haman ışanıp yıtmägän qatın, başı äylänep kitep, tiräkkä barıp terälde. Häm tegelärgä şaq qatıp qarap torzo la torzo. Äyterheñ, uğa spektakl kürhätälär.

Äşräfteñ önö lä sıqmay, ä Taştoyaq tuqtauhız nimäler höyläy, kölä. Bına ber mäl ul yıldam häräkät menän hikerep torzo la mahsus alıp kilgän magnitofonınıñ tauışın kösäytte, Äşräfte usaqtan arıraq äyzäne. Unıhı torop bastı, ber-ike azım atlanı la tuqtanı. Taştoyaq qısqa ğına ülän üskän ber töşkä barıp basıp, talğın köy ıñğayına hığılmalı käüzähen uynata başlanı. Quldarın aqqoş qanatılay tirbälderze. Köyzöñ ritmı şäbäyä barzı, Taştoyaqtıñ häräkättäre lä şul ıñğayza qıza barzı, qıza barzı. Yılanday borğolanğan yor käüzähe Äşräfkä yaqınayzı, irzeñ ike qulınan alıp, bersä üzenä tarttı, bersä etärze, unıhı yänhez ber hınday torğas, saq qına alısayzı la usaq utınan hikergän osqonday öyörölörgä totondo. Sästäre tağalıp kitte, urman qızı Äsmä unı şul minutta qara bauır tölkögä - yılğır häräkätle matur keyıkkä lä oqşatıp quyzı. Küze şulay kürze, ä küñele Taştoyaqtı albastı tip yuranı. Estän qaynap, bına-bına atılır vulkan keüyek bıl albastınıñ häräkättäre. Häm... atıldı! İzeüye nıq asıq, yıñe yuq, kendegenän östä torğan hılaşma koftahın sismähä lä bula: totoş täne ütä kürenä, äle bala imezep qaramağan yomro tığız tüştäre küzze arbay. Qızıştırıuzıñ ahırğı nöktähe bıl tügel ikän äle! Beyıüse qatındıñ yılfer itäge unıñ talmas qupşı ayaqtarın yalt-yolt asqılap kürhätte-kürhätte lä, ber mäl, ällä töymähe özöldö, hıpırıldı la töştö – homğol käüzä inde talğınıraq bäüyelä başlanı. Şunda oşo tamaşanı qımşanmay qarap torğan ir qırqa häräkätlänep beyıüse yanına atlanı häm görs itep barıp tubıqlandı, usaq yaqtıhında äkiäti alhıu märmär hın bulıp kürengän qatındıñ ayaqtarın qosto.

Äsmä qısqırıp yıbärze. Asırğanıp yar haldı, yaralı yanuarzan käm tügel ine unıñ hızlanıuı bıl minutta. Tik tauışı basıuzı hiskändermäne, tege ikäüze tertlätmäne. Sönki işetelmäne. Sönki Äsmäneñ auız asır, ön sığarır häle yuq, ä barı küñele ğazap urğıtıp höränläne. Ä Taştoyaq tantana itte, Hıza buyzarın yañğıratıp köldö...

Äsmäneñ tauışı tuqtap qalğas, päyzälär yuğaldı. Ämmä baytaq vaqıt isäñgeräp ultırzım, şulay teträndem.

– Qızıy, köymä ul tiklem! – Ähirätem mine üze yıuatıp tora laha. – Läysänemde imezep kenä yoqlatıp kitkäynem, yä ilap yatır, ölkändären uyatır... Bişäüzär. Ay, qızıy... Başım tubal buldı, bäğerem tuñdı. Yaray, qaytayım. Esemde tağı kemgä buşatayım, Nuriya, äldä hin bar. Ni qılayım ikän häzer?!

– Aşıqma. Kütärelep-bärelmäy tor, ähirät. Bergäläp uylaşırbız.

– Ä hin, qızıy, abay bul, Fatihıñdı tartıp almahın beräy albastı. Ana, Äşräf! Yaratam, tip anttar birgäyne...

– Eyı. – Şulay ğına tinem. Tel osomda «Başımdan kölhäme, kürhätermen min ul Fatihqa kürmägänen!» hımağıraq hüzzär elenep tora ine torouın.

Äsmä qaytıp kitte. Öyöndä, bala-sağahın kürgäs, tınıslana töşör. Ä miñä nişlärgä? Ähirätemdeñ bıl auılda, bıl donyala, hatta ki Yıhanda minän başqa tayanısı yuq taha.

Fatih, töngö berzärzä genä yoğormon öygä, ber patsiyentıbızzı daimi küzätergä tura kilä, tigäyne. Barıber unı kötöp, küzgä yoqo kermäyäsäk. Tegelär haman şundamı ikän? Täüäkkäl, ğärsel «üzem»de tıya almanım, kittem Hıza buyına. Yortoboz auıl osonda, dauahana qırında, basıuğa alıs ta tügel. Ğişıqtarı qızıu bulha, tiz genä ayırılışmastar...

Usaq yana äle. Muzıka işetelmäy. Bälki, işetmäyımder, sönki qolağımda yarhığan qanım şaulay. Kombayn yanınan üteşläy kabinala ber hındı kürgändäy buldım, ämmä arı atlanım, aqlan yağına. Barıp yıttem. Yanıp bötöp barğan kisäüzärze qağıştırıp Äşräf ultıra, başın basıp. Yaurındarı töşkän, kikrege şiñgän ätäskä oqşattım üzen. Ayaq tauışımdı işetmäy tügelder, kütärelep tä qaramanı. Bıl arqahın quyıp ultıra, mine kürmäy, yuramal hınap qarayım äle, nişlär ikän – mäkerle häylä qorzom şulay. Artınan barıp, sästärenä, iñdärenä qağılğan buldım. Qırqa alıp taşlanı. Tağı qabatlanım. Borolop qaramay ğına öndäşte, yat, qırıs tauış menän:

– Bar, qayt! Başqasa yaqın yulayhı bulma mineñ qırğa. Qatınım bar, balalarım. Antım başıma yıter ine, ägär...

– Ayağıma yığıldıñ! – Bäs, qayhı aralalır ergägä Miläüşä kilep basqan. Kombayn kabinahında şäylägänem şul bulğan. – Apayım ösön üs aldım, Äsmäñ kürze! Totto!

– Äşräf hikerep torzo la borolop qaranı:

– Äsmä... kürgän?!

– Eyı, ul hineñ ösön borsolop basıuğa kilgän dä... qarap torğan uynaşığızzı, – tip döröslänem min.

– Nuriya?! – Äşräfteñ tauışında ğazap, yalbarıu, ükeneü, näfrät – hämmähe bergä uqmaşıp yañğıranı hımaq.

Hıyanat yäberen kisergän qatın halätenä inep aldım, buğay – añım tomalanıp, oso yanıp ölgörmägän ber kisäüze uttan höyräp sığarzım da uñlı-hullı heltärgä totondom. Äşräf sitkä hikerze, ä Taştoyaq yırgä auzı, eläkterzem, ahırıhı. Torop, sarıldap hikeräñläy başlanı. İtägenä ut toqanğan albastınıñ. Kisäüyemde ırğıttım da, säsenän usmallap totop, Hıza şişmähenä höyränem. Añlap aldı bulır niätemde, qarışmay ğına yügerze. Säsen ısqındırmay, hıuğa höröndörzöm tegene. Täne beşep ölgörgänder, huzılıp töşöp yattı yılğağa.

– Ähirätemä teymä! Yäneñde alırmın!

– Militsiyağa baram! Eşeñdän qıuzırtam... – tip telläşä, üze şıñşıp ilay.

– Militsiyanıñ militsiyahına bar, äteü hine belmäyzär. – Şul urında şıp tuqtanım. Nişläp şuğa hüz äräm itäm? Ergämdä şım ğına basıp torğan Äşräfkä boroldom da Tolparlıla iñ alama äzämdärgä äytelä torğan ärze ısqındırzım: – Batlis! – Ulay ğına asıuım basılmanı, sikähenä saptım balalıq dusımdıñ.

Qaytıp yıtkänse ilanım, buslığıp böttöm. Nıqlıqaylığım bar za käräk saqta, ä barıber ilaq min. Yıüyeş stress, tiyer ine Fatih. Äsmä ilamanı – qoro stress. Yörägenä qazalğandır bıl Äşräfteñ qılığı. Uf, ähirätkäyım, hineñ ösön ğümeremdä täü tapqır ir-atqa qul kütärzem, haman yana usım...

Öyömä tügel, Äsmälärgä yünäldem. Ul boldor tuphahında ultıra ine.

– Qızıy, säy quy, tamağım kipte, – tinem.

Öygä indek. Ähirätemdeñ tanauı sos, minän tötön, toronbaş yıse kilgänen şunduq hizze. Hızağa barıuımdı, Taştoyaqtı utlı kisäü menän bärgesläüyemde Höyläp birzem, Äşräf hineñ başıñdan kölmägän,tinem. Bayağı kisergändärem yañırıp, tağı ilay başlanım. Äsmä lä ilanı. Yörägen totqan ğärlekle ğazap äz genä ısqındırzılır – şuğa şatlandım. Tañ menän älege lä bayağı yal belmäs telefon zıñğırlanı. Bıl säğättä kem bulhın, dauahananandır. Ulay za iremde, yälläp, uyatmanım, üzem barıp aldım trubkanı.

– Äşräf ağay qatının kilterze, ginekologiya... – tine lä Zöhrä, hüzen dä oslamay, trubkanı haldı. Fatihtı uyatırzı belä inde. Ä üze qayza ulay ötälände? Äsmäneñ häle hört mikän?

Uñarsı Fatih uyanğan, keyınep yöröy. Zöhräneñ häbären äyttem.

– Nimä buldı ikän? Hap-hau qatın daha... – Şulay höylängän Fatihqa maylap, östönä bal yağıp ikmäk tottorzom, qatı itep hötlö säy yahanım da, ergähendä torop, küzzän eserzem.

– Zöhrä şıltıratqas, operatsiya ihtimalı...

– Fatih! Biş balahı bar, şuların isän-hau üsterhen, kür beräy sarahın, başqasa auırğa qalmahın. Gonahın üzemä alam.

İrem ğäcäplänep qaranı la öndäşmäne. Min, kükrägemä alqınıp kilep tulğan nazlı toyğoma birelep, ürelep, barmaqtarım menän unıñ sal yügerä başlağan sästären tarap quyzım. Qapqağa tiklem ozatırğa sıqtım. Yoqom osqaynı.

Auırı bulğan, Äsmä üze lä belmäy yörögän – imsäk balahı bar zaha. Zöhrä dörös borsolğan, operatsiya yaharğa tura kilgän. Üze feldşer-akuşer bulha la, qatmarlı osraqta Fatihtı saqıra hala ul.

– İseñdän sığarmanıñmı mineñ üteneste? – tip horanım iremdän, qaytıp ineüye menän. – Operatsiya hälenä barıp yıtkänme ähirätkäyım?

– Yaralğı inälek köpşähendä urınlaşha, artaban üsä almay, köpşä şartlay... şul häl.

– Şunan?

– Şartlağanın kisep aldıq. Häzer ulay yış balağa uzmas, hıñar köpşä menän...

– Tapqanı yıtkän! – Fatih miñä tağı säyırhenep baqtı, bıl yulı horaşmay qalmanı: – Nimäler yäneñde köyzörgän hineñ, bäğerem, yä, sis äle şul sereñde?

Sistem. İremä, ahırıhı, hınap, usal itep, sänsep qaranım, tüzmäne, şayartqan buldı:

– Hiñä hıyanat itergä başım ikeme ni, ähiräteñ ösön ana nişlätkänheñ tegelärze. Miläüşägä taman da... Ä yanıp kithä? Tängä eskäräk üthä, uttı hünderep bulmay, beldeñme?

– Beldem. Tik hin miñä toğro bul, Fatih! Ğäfü itä almam. Beldeñme?

Qosaqlaştıq. İr menän qatın hisläneüyenän bigeräk, ber-berehen añlağan ike tiñ häm dus yän itep toyzoq üzebezze oşo saqta.

Äşräfeneñ qılığın auır kiserze ähirätem. Unan da bılay, sabıyın yuğaltıuğa künä almay azaplandı. Unıñ añı operatsiyanı abort tip qabul itäler häm ärneüle hätirälären yañırtalır.

Üzenä biklände Äsmä. Uraq tamamlandı. Zäp höröldö. Ucım säselde. Sögöldör şäkär zavodına ozatıldı. Qış kilde. Yaz yıtte. Küränlelä boz kitte. Muyıl säskä attı. Tik, bıl tormoş, äyterheñ, unan başqa bara. Öyöndä lä donyahın iltifat halıp kötmäy. Qasan qarama, bitaraf qiäfät menän bola esendä ultıra. Äldä tamağın qayğırta sabıyzarınıñ, ös-baştarın yıua. Mal-tıuarın qäynähe tärbiäläşä.

Bezgä lä kilep uramay Äsmä, ismaham. Üzem barıştıram, barğan hayın boşonop qaytam: ni genä äythäm dä, baş qağıp, üz uyına batıp ultıra birä. Äşräfteñ hıyanatına ışanmayım, tip tä tılqıyım, donyañdı hündermä, mah birmä, tip tä sämländerep qarayım – öndäşmäy. Uf, bılay dauam ithä, häsräte bauırına taş bulıp qata laha!

Köndärzän ber köndö, nihayät, tel tibrätte ähirätem.

– Qısqırzım – tauışım sıqmanı, yandarına baram tihäm, bıuınım buşanı la, yırgä süktem. Hızanan yulğa imgäkläp sıqtım. Nisek ayaqqa bastım, nisek auılğa qayttım – töştäge keüyek... Ä bit bıl yazanı miñä Allah birze, qılğan gonahtarım ösön, Nuriya!

– Allahqa yapharma. Yaza, imeş. Äşräf urınında beräü bulhamı, azır ine. Ä ul üzen totop qalğan. Hıyanat itmänem, ti zähä.

– Hıyanatsı ul tügel, Nuriya, ä min üzem. İnde ike sabıyımdıñ ğümeren qıyıusı. Kem bula, äyt!

– Täqdir... Äytkäynem dähä Taştoyaqtı utlı kisäü menän bärgeslägänemde, «Miñzifa apayım ösön üs alırğa itkäynem, eşkinmäne, yıbegän!» – tip qısqırzı şunda.

– Kem yıbegän?

– Äşräfte äytä, bäs. Min dusımdı añlayım, ul bit usaq yaqtıhında beyıgän qatın zatı aldında tubıqlanğan, unıñ Taştoyaq ikänen isenän sığarıp yıbärgän, moğayın, ber mälgä genä.

– Yıbegän?! – Äsmä, şul hüzzän qızıq tapqanday, kölörgä totondo, kölöp arığas, ilap yıbärze... Yünälä başlauı oşo bulha yarar ine, tip yuranım.

Äsmä bütänsä bala tapmanı. Yaqından belmägän keşegä ular Äşräf menän tatıu ğına yäşäp yatalar keüyek. Matematikanan artta höyrälgän ähirätem miñä üzeneñ haläten geometrik ısul menän añlattı. Qağızğa käsäne tüñkärep quyıp, qäläm menän tüñäräk hızzı la, şunı dürtkä bökläp, ber ölöşön qaysı menän kisep ırğıttı häm, bına mineñ Äşräfkä bulğan histärem oşolay keseräyze, tip kürhätte. Yörägem öşöp kitte: qırqıp taşlanğan bülkätteñ inde ber qasan da urınına kire berekmäsen añlanım. Uf, ällä nindäy obrazdar taba Äsmä üzeneñ häsiäten añlatırğa, Ayıusılığı anauı qarağay, häzer – oşo geometriya...

Ber qarahañ, ğümerlek, ısqınmaslıq nıq yıptär menän bäylängän ir menän qatın. İkense qarahañ, ul yıptär şunday neskä, qıyıq hüzzän dä özölörgä tora. Qatın-qızzar sovetında yäştän qatnaşıp yörögäs, täbiği küzäteüsänlegem dä bulğas, kitaptarza yazılğan möhäbbät ürnäktäreneñ auılımda hiräk küreneş ikänen tanımay buldıra almayım. Ä bit nıqlı, kürkäm ğailälär yıterlek. Häm ul ğailälärzeñ küpselege qatın-qız fizakärlege arqahında tatıu, bötön. Höyöü yıhanı – här kemdeñ üzeneke, üze qora, üze yımerä ala. İrzärze unda, ğäzättä, ber huqmaq alıp bara – töp instinkt, tihäm, yöz protsentqa haq bulmam, bälki, ämmä artaban bergä donya kötöü, tormoş daryahında ber kämälä yözöü haqında aldan ällä ni baş vatmay hımaq ular zatı? Qatın-qız küñele ihä haylağan yär menän nisegeräk yäşären küzallap, bähet modelen hıyalında berketep quya. Ğailä töşönsähe unıñ ösön şunday kiñ, tärän häm tarmaqlı, şunday böyök, izge häm zarur, şuğalır uğa yäne-täne menän birelä, inana, sat yäbeşä ul. Ä ısınbarlıq başqasaraq... Hıyal ofoğonan äkrenläp nizer yuğala, töshözlänä bara: iñ ayanıslıhı – küp osraqta ilahi möhäbbät mirac bulıp sığa. Ul sihri ber mäl bulıp istä qalasaq, bına-bına äylänep qaytır keüyek ömötländeräsäk kenä. İnde qatın-qız başqa totalqalar ezläyäsäk häm tabasaq! Üzem belgän qatındarzıñ bäğzehe ul totalqanı ireneñ yünsellegendä yä toğroloğonda, yä balasıllığında tapqan häm tap şul sifattarın yaratıu dälile tip inanğan. Kemder, irem tuqmamay, tip yıuana, kemder yämäğäteneñ yomartlığın öskä sığara. Meñ säbäben taba qatındar üzen bähetle tip isbatlar, hıyalında yörötkän obrazdan vaz kismäs ösön. Aqıl ziräklege, yöräk qaharmanlığı, ahırza ruh böyöklögö tügelme ni bıl?!

Ber arala, bäläkästärebezze qäynälärgä qaldırıp, ähirätemde umartalıqqa Balbabayzarğa ögötläp alıp kittem. Äsmä mine oşonda nıq ğäcäpländerze. Ällä qalın urman, yözyäşär qarağayzar şulay qapıl üzgärtte unı?

Urtansı Balbabay, Bürehuqqan olatayzıñ tistereneñ ulı, hıbay kilep tuqtanı la, atın bäyläp quyıp, öygä inde. Artınsa, kese Balbabay kilep yıtte, unıhı la hıbay. Şul, bezzeñ yäştärzäge kürkäm ir, eyärenän töşmäy genä, Äsmägä hüz quştı: «Urman sibäre, hıbay yılgän saqtarıñdı isläyheñme äle?» – tip. Bäs, ähirätem tege bäyle attıñ tezgenenän totop saq qına arı atlattı la, hikerep menep, sabıp sıqtı la kitte. Unıñ artınan tege ir töştö. Kiñ genä aqlandı ös uratıp kildelär, hä tigänse. Min auızımdı asıp qarap torzom. Hı... Urman qosağında üskän, mıltıq asıp hunarğa yörögän, ayıu menän alışqan köslö ruhlı Äsmä, äyterheñ, asılına äylänep qayttı! Ana, tolomdarın sayqaldırıp, kükrägen ayqaldırıp tolpar atta kem yılä – ul daha, qasandır minän, Odissey säyähättäre menän hataşqan Nuriyanan, amazonkalar başqort qızzarı bulğanmı ikän ällä, tip horağan ähirätem.

Amazonkalar... Bıuat-bıuat, bıuın-bıuın keşelek aqılın bilär, häteren quzğatır ösön ular işe mäşhür danıñ bulıu käräkter şul! Äytkändäy, Sälimä apay za ber höyläp alğaynı, bulğan ikänse «başqort amazonkaları»! Boronğo sığanaqtarzı uqığanda ul ğäcäyıp ber legendağa yulıqqan: «...Äüäl ber däüyerzä başqort ırıuınan biş hıbay yaugirzı kümäk doşmandar qamap äsir itkän. Qarahalar, berehe qatın keşe, ti. Alışta märgän uq atıp, qılıs heltäp, iñ nıq asırğanıp ayqaşqanı la tap ul bulğan. Dürt yaugir ir – qatındıñ atahı, ber tuğan ağahı, ire häm ulı ikän. Doşmandarzıñ ğäskär başı aptırap qalğan, nisek yazalarğa, qayhılaytıp ruhın hındırırğa bıl amazonkanıñ, tip. Şunan ul mäkerle hınau uylap sığarğan: «Üzeñde häm ğailäñdän ike ir zatın, qaharmanlığıña han birep, azat itäm, ikehen ülem yazahı kötä, tik ber şartım bar: kemdeñ ğümere ğäzizeräk – hiñä häl itergä». Legendanıñ oşo töşönä yıtkäs, Sälimä apay miñä qapıl horau birgäyne, şul amazonka urınında yaqınıñdıñ qayhınıhın haylar ineñ, tip. Yuğalıp qaldım, ahırza, atayımdı häm ulımdı, moğayın, tigän buldım. Ästäğäfirulla... Unday za sarahızlıqtarğa dusar itmäse, Rabbım!

Yaugir qatın ihä äytkän, ti:

– Atamdı yänä ağamdı qaldır.

– Nişläp ulay häl itteñ? – tip horağan doşman.

– Atam menän ağamdı min ber nisek tä üzem bar itä almam, ä irgä başqağa sığırğa bula, uldı, bınıhına yörägem qanhıraha la, tağı tabırmın.

– Üzeñ ülter ularzı!

– Yuq!

– Ulayha, yañğızıñdı ğına tere qaldıram.

– Qaldırmayasaqhıñ.

– Nişläp?

– Has doşmandıñ başın qıyasaqmın barıber!

İsem-aqılım kitkäyne ul legendağa. Häzer zä tetränep kittem dä, häter yıben oşo urında töyönläp torop, bögöngömä yöz borzom.

Sälim rayon üzägenän ber azna tigändä äylänep qayttı, qızın yıtäkläp bezgä inep sıqtı. «Bir quy başı, apa can, yuz yaşagez», – tip rähmäten äytte. Harıq huyıp mäcles yıymaqsı, añlaşıla. Üzbäk yolahı buyınsa, quyzıñ başı ayırım beşerelep, iñ qäzerle qunaq aldına quyıla. Sälimä apay za kisä kilep kitkäyne, höyönösön urtaqlaşıp. Gäpläşep ultırzıq. Käyıfe şäp bulğas ni, fähemle genä vaqiğanı, märäkä tip, höyläp aldı. Beräy yırenä törtöp quy bäyäñeñdeñ, tine. Törttöm.

...Dörös hizengän Ämin abıy üzbäk yıgeteneñ keyäü bulıp kiteren. «Mineñ qızzarıma ğına başqort tabılmay, berehe Neftekamala, tatarğa barzı, ikensehe – Hohlyandiyala, bınıhına ni qalğan, başqort zıyalıları urtahında, milli äzäbiät qomartqıların aqtarıp ultıra, ä üzbäk eyärtep qaytqan!» – tip tuzınha la, esenän riza ine ul, yıgetteñ arıu keşe ikäne yözönä sıqqan daha.

Ozaqqa huzmay, Sälim Tolparlığa küsep kilde. Kolhozda ös yıl zootehnik bulıp eşläp alğan ber belges şul arala yort halğaynı, qatının auılğa küsergä ögötläy almağas, hatıp kitergä mäcbür buldı. Şul qaraltını Sälim aldı, yähät kenä meyısen sığarıp, ihatahın kärtäläp quyzı. Aqsahı la bulğan ikän? Sälimä lä yışlanı auılğa, hayt itep qayta la töşä. Halıq kürmäy bulamı? Kemder bot saba, uqığan başı menän şul traktoristıñ maylı keyımen yıuıp, solyarka yıskäp yörörmö, tip. İkense beräü qızzıñ küptän «hisaptan töşöp qalıuın» telgä ala, ir sıqqas, rähmät äythen, yänähe.

Ä tege märäkä tigäne nikah tuyı aldınan bulğan. Sälimdeñ Irımbur yağınan kilgän qustılarınıñ berehe, ağahınıñ yorton tıştan qarap yörögändä, möryähe qıyışıraq ikän, tihä, Ämin abıy işetep qalğan da: «Zato tötönö tura sığa», – tip qırt kiskän, saq bäreyı qupmağan. Bäs? Sälimä apayzan bıl häbärzeñ ğillähe nizä ikänen töpsöndöm. Baqhañ, zıyalılarğa bildäle tarihi şähes Yıränsä säsän menän unıñ qatını Bändäbikägä barıp totaşa ikän hüz oso.

– Ana şul Bändäbikäneñ muyını, – tine Sälimä apay, – mineke hımaq, äzeräk qıyış bulğan. – Aptırap kitkäynem, izeüyen asıp kürhätte: bar ikän şul saq qına kämselege. – Yıränsä säsän Bändäbikäne horatırğa kilgändä, yausılarzıñ berehe hüz qıstırğan, qızzıñ muyınına ımlap. Atahı äytkän şunda kinäyäläp, möryähe qıyış bulha la, tötönö tura sığa, tip. Mineñ atay işe. Yıränsä – tel mahirı, ä Bändäbikä aqıl qaznahı bulğan... Höyläy kithäñ, bik ozon, yazma tarihın uqırğa birermen.

Bändäbikä. Äüliä qatın. İl inähe. İseme tarihta qalğan şähes. Min, nazan, unıñ haqında saq işetep toram. Geograf bulıuım aqlamay zaha. Yır-hıu buylağanda, qayza nindäy halıq yäşäüyen, qayhı teldä höyläşeüyen dä yıtkerergä tırışam uqıusılarıma, şul teldän ber-ike kälimä bulha la elep alıp, qolaqtarına kirtep quyam. Üzemä lä qızıq tel tamırın yullau – şulay halıq yazmışın, millättär tuğandaşlığın tösmörläp bula. Ä üz halqıbızzıñ sal bıuattar aşa auaz halğan auız-tel icadında, toponimik atamalarza haqlanıp qalğan tarihın töbönä töşöp beläbezme, bez, uqıtıusılar?! Här zamanda, här säyäsättä lä tap mäktäp, mäğarif keşelärze «ağartıusı» bulıp qalasaq taha. Sälimä apay fän kandidatımın tip tormanı, Tolparlıhına qaytıp, mäktäp kitaphanahında eşläy, ölkän klastarza başqort tele häm äzäbiätenän uqıta başlanı. Uqıusıları añlaymı ikän Bändäbikä värisähenän habaq alıu bähetenä ireşeüzären? Añlayzarzır. Yuqqamı ni tap bezzeñ mäktäp yıldıñ-yılı «Ural batır» eposın yatqa höyläüseläre menän rayonda ğına tügel, respublikala dan ala? Äytkändäy, Sälimä Ämin qızı danlıqlı eposıbızzı iñ başta uqıtıusılarğa ör-yañınan asıp birze: «Bıl böyök qomartqıbızza telse yä tarihsı ğına tügel, geograf ta, matematik ta üz fänenä qağılışlı material taba ala, «Ural batır» başqorttarzı – donyağa, ä donyanı başqorttarğa tanıta torğan mäşhür äsär ul!»

Bıl täñgäldä tanımay buldıra almayım, älege qatmarlı zamandıñ, torğonloq möhörö huğılğan osorzan huñ kilep iskän üzgärtep qorou, bildälelek, demokratiya tigän äürätkes yıldärzeñ ıñğay şauqımı la bulmanı tügel. İñ ähämiätlehe – millätebezzeñ yoqomhorap kitkän üzañı asılıuı.

Oşo osor Tolparlınıñ tel tirmänenä yarma töşmäy tora äle, tigän uyza häüyetemsä genä uram buylap atlap barham, täzrä tuqıldattılar. Ämin abıyzar yorto tapqırında. Ul da bulmay, abıy qapqahınan yılteldäp kilep tä sıqtı. Kesähenän älege lä bayağı yaulıq zurlıq qulyaulığın höyräp sığarıp, küzlegen hörtöp keyze lä miñä mut qaraşın tekläne.

– Ğalimdar qatın-qız organizmında üzlegenän üze bala yaraltırğa hälätle matdä tapqandar, tigän mäğlümätte hin qayzan aldıñ, Nuriya, – tip horaysı. – «Vokrug sveta»nı min haman aldıram, kürmänem. Fatihtıñ beräy mahsus curnalında yazğandarmı?

– Hezzän işetep torouım ul haqta, – tinem, ğäcäpkä qalıp.

– Şırmıy İqsan äytä, Tolparlınıñ iñ aqıllı qatını höyläne, aulaqta işetep qaytqan, ti. Vät.

– Aulaqtı yañırttıq, yöröyböz, eyı, törlöhön höyläşäbez. Ä kem ul «iñ aqıllı qatın» tigäne?

– Üzeneñ bisähen äytä. Şırmıyzıñ ni... İrzär sovetı oyoştorayıq, donya qatın-qız qulına küsep bara, tip qotqo taratıp yöröy. Kiskä ir-at yıyılışa – klubta. Barahı mikän?

– Abıy, bar, yünäleş birerheñ, ismaham. Äkiät uylap sığarğansı, ana, eskän, eşhez yatqan, qatının tuqmağan irzärze tikşerhendär – bar zaha undayzar bezzä.

Qayttım da Fatihqa yıtkerzem tege häbärze, Ämin abıy äytkände. Isın hüz, imeş. Yä, Allah! Qözräteñ kiñ. İr-attı huğıştar, eskelek qıra, añhız ülemgä ular yışıraq dusar bula, tigändänme bıl hästäreñ?! Ayası ularzı, atabız Äzäm varistarın huñğı sikkä yıtkermäse, näsel dauam iteü hälätenän mährüm itmäse!

Ä «İrzär sovetı»nda hätär yıtdi höyläşeü bulğan.

– Ular (qatındar inde) tamam başqa mendelär. Qarağız, kem ultıra auıl Sovetı räyıse bulıp – Göldäriä, timerse Häyrulla qızı,qan atahı – Ramay märhüm, – tigän berehe, – göldörläp kenä auıldı qulına yomarlap aldı.

– Mäktäptä kem uqıta – bisälär, – tigän ikensehe.

Häm... kitkän häbär surıtıu. Ozaq gäpläşkändär, Şırmıy İqsandıñ qatını kilep ingänse. Ul üze menän Aqnazar ağayzıñ ulı Aysıuaqtı eyärtep alıp kilgän. İr qorona inep kilgän, aqıllı, totanaqlı şähese ul Tolparlınıñ. Huñğı arala tışqı qiäfäte menän bigeräk atahınıñ räyıs bulğan sağın häterlätä başlanı: käüzägä mıqtılandı, töskä matur. Ämmä uğa qartäsäyımsä «läğänät» tip äyteüse tabılmas. Sıñğızzıñ qoşsoloq fermahın bölgönlöktän yolop qalıu ğına tügel, artaban kiñäytep, agrofirma itep yıbärä aldı. Rayonda ber-ber artlı kolhozdar tarqalğan osorza! Aqnazar ağayzı tege yulı, räyıslektän töşörgäs, Sıñğızzıñ urınbasarı itep tä, Aysıuağı bına-bına uqıp qaytır za eşte lä, eskegä habışıp barğan atahın da yayğa halır, tip ışanıp, yañılışmanı tolparlılar. Şul Aysıuaq ber ük balıq başın säynägän irzärze tıñlap torğan da äytkän:

– Ağay-ene, qızmağız, kem mine tuğız ay kütärze, yaqtı donyağa tıuzırzı, kükräk hötön imezze, tip üzegezzän horağız başta. Bına min yañıraq ber kitaptan uqınım, unda, qatın-qız ul yılğa keüyek – bısraqtı la tazarta, ä üze barıber saf qala, tiyelgän.

– Äsälär haqında äytelgän bit ul, bisälär – başqa. Ana, irzärhez yämğiät qororğa uylaşıp yöröyzär.

– Zamana amazonkaları! Ularğa hod birhäñ...

Şulay tip tağı qubıp sıqqan irzärze bülep, Aysıuaq horau birgän:

– Ä belähegezme, qatın-qız könönä nisä hüz äytä, ti? 21 meñ hüz!

– Lästit toqsayzarı bit ular, lığırzaqtar.

– Ä hez, bına konkretno hez, oşondağılar, öslätä küberäk lığırzayhığız. Ä ni ösön? Eşegez yuq. Barığız, ana, hökümät malsılıq tarmağındağı fermerzarğa ssuda birä, alığız. Oyoşoğoz. Aqsa tabığız! Hötsölök fermahınıñ binahı buş tora, hıyırzarın, bankrotqa qalıp, it kombinatına ozatqandarı birle. Ber möyöşönän kirbestären qutarıp alıp möntäy zä başlağan bäğze oyathız äzämdär... Ämin abıy za hüz qatqan, Aysıuaqtı huplap:

– Dörös äytä Säyıtov, tel menän yaqqa halışıp ultırmağız. İrlekte dälilläü – märtäbä, hüzem yuq, tik bıl beläk kösö genä tügel, ä yöräk häm aqıl qeüäte lä talap itä.

– Tağı motlaq käräk ber nämäne onottoñ, abzıy, qartayıuıñ şulmı? – tip törttörörgä mataşqan Şırmıy İqsandıñ auızın Ämin abıy bik yäple itep qaplap quyğan:

– Bına hez neyä yıyıldığız, neyä qubarıldığız,ä? Ana şul ber nämägezzeñ dä häcäte häcätkä genä torop qalıuı ihtimal, tigände işetepme? İrze ir itkän aq qot (qoto aq – qolaq halığız äle!) ğäyrätenän siger zä... S ovettı barıber tözörgä bulğandar häm täüge qararın, älegä teldän genä, qabul itkändär: bisälärgä mah birmäskä!

Şunday töyäk bit ul Tolparlı, donyaui problemalarzan sittä qalmay, bik bulmaha, üze uylap sığara la häl itä başlay.

55

Tormoş ta, yıldıñ dürt mizgeleläy, almaşınıp, törlö sürätkä inep tora, şuğalır za his bizzermäy, tanhıqtır ul. Tañ ata la kis bula, tip mıcırğa ölgörmäyheñ, kötmägän ber vaqiğa kilep basa kön tuphahına. Mäktäptä imtihandar bötöp, yalğa tuqtap qına torğanda, qälbemdäge säyähätse «üzem» qotqo hala ğına başlağaynı, säfär sığırğa yayı kilde lä sıqtı – Arqayımğa!

Musalarğa Mäskäü qunaqtarı kilep töşkänen yükä telefon taratıp ölgöröügä, Zöhrä üze lä kilep häbär itte: ireneñ afğanda tapqan dusı İlfat menän qatını ikän.

– Bortar İlfat, ğalimä Lyusyamı? – Qapıl tulqınlanıp kittemse. – Ular miñä tanış, bäyändäremdä barzar...

– Eyı, şular. Arqayımğa barayıq, tip bıuınıma töştö qatınım, ti İlfat. Bezze lä qızıqtıralar, yaqın ğına yäşäp tä, haman ul serle töbäkte barıp kürmägänebezgä aptırayzar. Lyusyahı unda ber tapqır bulğan da, şikelle. Başta komandir yanına huğılayıq, tigändär. (Tolparlıhı ösön Musa äle lä komandirlığınan sıqmağan: auıl Sovetında härbi isäp alıp bara, DOSAAF -tıñ urındağı büleksähe yıtäksehe bularaq, yıgettärze armiyağa äzerläy.)

– Min dä baram! – Äytkänemde hizmäy zä qaldım.

– Nuriya apa, şuğa kilgäynem dähä, ögötlärgä. Tarihi başqort yırzärendä tabılğan tägärmäs qala haqında belmäy tügelhegezzer, geograf keşe, tim.

– Äteü!

Dürt ğailä – İlfattar, Musalar, Fatih menän min häm Sıñğızzar, ular otpuskala ine, säyähät qıldıq Arqayımğa. Üze ber ğümer, ti halıq unday yul gizeüzärze. Qaytqas, Gölsiren ğäcäyıp poema yazıp bastırzı. Lyusya ariyzarzıñ ezzäre qalğan, bronza bıuatı tsivilizatsiyahı ürnäge bulğan tägärmäs qala haqında kitap yazzı. Fänni hezmät, uqınım, poçta aşa yıbärgäyne – urını-urını menän fantastik äsärgä lä tartım... Min dä täsorattarımdı, hıuınmas elgäre, qağızğa töşörzöm. Töşörzöm dä başqa yazmalarım yanına halıp quyzım. Mäle yıtkäs quzğatırmın, tigändän. Bına, quzğatam.

...Arqayım 1987 yılda «tabılğan». Bıl tirälä yözzärsä saqrım yırzärze basasaq hıuhaqlağıs tözörgä qarar itelgäs, buldozerzar baytaq yır qatlamın umırğas, boronğo qorolmalar qaldıqtarı asıla la, eş tuqtap qala. Arheologtarğa älege küreneşte öyränergä, hığımta yaharğa vaqıt birelä. Älbittä, tarihsılar, etnograftar, botaniktar häm başqa bik küp belgestär yälep itelä. Vertolettan, hatta yıhan sputnigınan töşörölgän hürättär tägärmäs formahındağı ızandarzı kürhätä, qazıp tikşereneüzär bezzeñ erağa tiklem bında, zamanına kürä, üseşkän tsivilizatsiya töyäge bulıuın isbatlay. Donyaui sensatsiya kütärelä. Sarıf itelgän matdiätkä qaramay, ilebez hökümäte hıuhaqlağıs tözöüze tuqtatırğa tigän qarar qabul itä. Ä 1991-zä «Arqayım täbiğät häm boronğo mäzäniät qursaulığı» buldırıla.

Tolparlınan ike maşinala yulğa sıqqaynıq. Yul ozon, Sibayza tuqtalıp, Fatihtıñ medinstituta bergä uqığan dusınıñ ğailähendä quna – töşä qunaq buldıq. Unan irtük quzğalıp, küp tigändä ike säğättä barıp ta yıttek Arqayımğa. Lyusya, min hezgä gid bulayım äle, tip uyınlı-ısınlı äytte lä tirä - yaq menän tanıştıra la başlanı:

« Pryamo pered nami – Gora lyubvi, ryadom – Gora pokayaniya, a von ta gora nazıvayıtsya «Şamanka», tam cila velikaya providitsa. Kak po – vaşemu «pokayaniye»?

- Täübägä kileü,- tine Menäüärä.

- Beldem, rähmät!

- Kilep yıter saqta ğına ber yılğa aşa sıqtıq, nisek atala ikän?- kümäkläşep Lyusyanan horanıq ta ber – berebezgä qaraşıp quyzıq: qasan ğına äle başqort yıre bulğan töyäkkä sit ildän kilgändäy torabız zaha… Yaray, ismaham, Haqmarzı, Yayıqtı üzem aldan telgä alıp ölgörzöm, boronğo yılğalarıbızğa bäyle baytaq mäğlümät birzem.

- Karaganka tip atala ul, - tine Lyusya,- ike yıl elek kenä ekspeditsiya menän kilgäynem bında, onotolmağan.

– Qayza qarağan ikän? – Sıñğız şulay şayartmaq buldı la, usı menän säp itep mañlayına huğıp alğas, äytep quyzı: – Qara qan tigändän tügelme ikän, yuğihä, bıl – boronğo Qıpsaq dalahı, nindäy genä alıştar, qan qoyoştar bulmağan, tarih bittären asa başlahañ... Beldegezme? – Iñğayına gelän tel osonda torğan hüzen dä ısqındırzı.

Ozaqlamay ike avtobus tulı säyähätselär kilep tuqtanı la şaulaşıp bezgä kilep quşıldı. Şul ığı-zığıla aymılışqanbız. Min, ber törkömgä eyärep, Täübägä kileü tauına barıp sıqqanmın. Mengän ürzeñ tübähenän bar tirä-yaq kürenä. İkense ber törköm Möhäbbät tauına kütärelep bara, mineñ yuldaştarım da şunda: Menäüäräneñ qızıl yıbäk şarfı yılferzäp ällä qayzan küzgä salına.

Qoyaş saq ürläp bara. Täbiğättä – narduğan, kön menän tön tigezlege. Mineñ küñelemdäge ülsäüzär genä absolyut tigezlekte belmäy, küräheñ, ber-berehe menän här daim bähästälär.

Tek-tek-tek... Qolağıma säğät tekeldägäne işetelgändäy. Qulımda säğätem yuqsı? Zihenem hağayzı: Yıhan vaqıtın toyam, unıñ säğäte tekeldäy bulır. İlahım! Kükräk tultırıp hulış aldım, ärem, mätrüş, artış yıstäre bergä butalıp, haua menän küzänäktäremä ütep inde. Qapıl, yuq, añım tomalanmanı, ä nindäyzer ikense halätkä indem, güyä. Yarabbi! Qoyaş tup-tura küzemä qarap tora! Häm şul minutta Kük sırağı tarafınan Arqayımğa nur ağıldı, äyterheñ, altın ulaqtan aqtı ul, küpmeler ber arauıqqa Yır menän Kükte totaştırzı. Rabbım äl-ğalämin! Işanırğamı, yuqmı, tip, küzzäremde äzgä genä yomop torop, qabat asham, ulaq nisek bar bulha, şulay yuqqa sıqqan, kük kömbäzendä törlö töstäge düñgäläktär genä bäüyelä. Uqığandarımdan mäğlüm mäcüsizär allahı Ahrımaz kürhätteme miñä bıl möğcizäne?! Zaratuştra päyğämbär işara birzeme? Ul daha oşo taraftarza, Yayıq buyında, täü din täğbiren yıtkergän halıqqa. Ällä Homay Hozaybikä altın qanatın yılpeneme?

Ay, äleü-äleü! Baltırımdan selek qıuağı eläkterep alğan, imeş. Tolparlıla, Qırlastauzıñ taş basqıstarında la, üsä ul. «Tanıyım, haumı, – tinem selekkä, – tik tırnaşma, yäme». Şul ıñğayza isemä töştö: selekteñ boronğo atamahı «qarağan» daha, qartäsäyım äytkäyne lähä. Bayağı yılğanıñ, bälki, şunan qalğandır iseme? Ana bit, tau başınan ayırım asıq şäylänä: moğayın, äüälge nigezzärze uratıptır, tüñäräkläp üskän selek. Ergämdäge ülän-säskälärgä küz haldım, bıl yähättä aparuq ğilemlemen – qılğanğa, aqtamırğa aptıramanım, qäzimge tuprağı. Şul mäl yor ğına yıl kilep yulıqtı la ber qamğaqtı quzğattı, tägäräp ük kitmähä lä, astında yäşenep yatqan dala qara yılanın kürep qalırğa ölgörzöm. Ällä qurqışımdan, şıbırlap quyzım: «Şım ğına şıl inde, şıl, yılanğa tabınğan yäzit qanı la bar mindä, bel». İğtibarımdı albırğatıp, harı säpsäü aldıma uq töşöp hikeräñläne, pır-pır kilep, qanattarın zırıldattı. Yañıraq qına «Başqortostandıñ Qızıl kitabı»n qarap ultırğaynım, däreskä östämä mäğlümät ezläp, şunda kürgäynem unıñ hüräten, timäk, yuğalıu qurqınısı yanay ilgäzäk qoşsoqqa. Häyır, yuğalmas, qursaulıqqa kilep hıyınğas. Qapıl qırqa yıl iste, bayağı qamğaq arı täkmäsläne.(Qartäsäyımdeñ atayıma «qamğaq» tip huqranğanı isemä töştö…) Ä tege yılan mine añlağan, şılğan...

Uñayın kötöp kenä tora häterem – tarih yullap alırğa. Beläm: Arqayım miñä, äzäm balahına, Yıhan kamillığınıñ ber ölöşö ikänlegemde, meyımdä yıhani häter küsermähen yörötöüyemde isbatlamay qalmas. Min bit Yır kendege bulğan izge töştä basıp toram. Oşonan, dürt tarafqa tarmaqlanıp, törlö qitğalarğa daruğalar tartılğan, yäşäyış taralğan, ti zähä sal tarih. Qänifä yulınıñ – geografik kiñlek, Quñır buğa yulınıñ – buylıq ikäne häref tanığan här başqortqa mäğlüm dähä bögön.

Uf! Qoyaş Täñre ällä bötä nurın tik Arqayımğa qoya?! Töşäyımme bıl tauzan, ällä yuldaştarımdı kötäyımme? Kötäyım. Möhäbbät tauına artılıp ta tormam, tapqanımdı yuğaltmaham ine. Fatihımdı. Anau yulı saq yazmanım yäremdän... Ordinaturala uqığan sağında buldı ul häl. Zoya tigän beräü, «Fatihtı kötmä, ul mine yarata» tip hat yıbärze. Qälbemdäge ğärsel «üzem» kütärelep bärelde! Azna arahında Öfögä barıp, tege hüzze yullayımmı ikän ällä, tip yarhıp yörögändä, älege Zoyanan tağı hat kilep töştö. «Qurqma, bez, ber törköm qatın-qız, hine hınap qaranıq. İreñ sufıy bulıp qılana, şuğa üs itep». Şulaytıp ta haslaşa ikän qay beräüzär?! Ä min ut yotop yörönöm! Äsmägä lä asılmanım, hatta...

Ultıra töştöm, şul hätirälär şauqımı bäkälemä huqtı, güyä. Ütkän, azağı häyırle bulğan, tinem dä qıuıp yıbärzem ularzı häm oşo tauğa, dörösöräge, unıñ isemenä töbäldem – Täübägä kileü tauı laha. Ä miñä, mineñ häteremä ım ğına bir, häzer töptän töpsörgä totona, qasan, qayza, nisek qıldıñ qırın eşeñde, tip. Şuğa täğäyın genä möräcäğät ittem tau ruhına: «Qoyaş kürä, tau işetä, Rabbım, añlı häm dä añhızzan qılğan gonahtarımdı yarlıqa, zinhar, kiser! Ütenäm: miñä teyış yazanı balalarıma auzarma, üzem kütärermen».

Äkrenläp uyım üzekäyımdän il-qäüyemgä küste. Kön esehendä tau başında haua ber mäl kesäl hımaq dereldäp torğanday kürende, häm, ällä şul tomra täsirendä, ällä İlah täğbirendä, tarihi häterem öndäşte, bäğze yuyılmas şäcärälär päyzä buldı, auaz taşlanı.

...Qäüyememdeñ ber qanatı Tın yılğa, Qara diñgez yaqtarına küsenä. Döp-döp... Tek-tek... Toyaq tauışımı döpöldäy? Yıhan säğäteme tekeldäy?

...Däşte qıpsaq! Küz iñlämäs dala kiñlektärendä yäyräp yatqan imperiya. Yaugir qıpsaq ruhı, qıpsaq qanunı hakimdar bında: hıbay sabıu, märgän uq atıu häm irek – zaruri. Eyärzä tıuğan, eyärzä ülgän, hıbaylıqta ruhı yop qıpsaq, kem yasqına unıñ dalahına, yau oranı: bısaqqa-bısaq!

...Qılıs bolğap, iran telle sarmat oran hala, atalır, tip, bıl tau İrandağ, häm aq taşı alıstan ağarıp kürengän İrändek yağına qul bolğay. Asılımdağı hissän üzem tasuir ürä: İrändek...bez, başqorttar, qayza yäşähäk tä, beyıklekkä tauzan öyrändek!

...Ah, bıl ni häl? Şäfäq qızılına sumıp kem atlığa başqort dalahına? Yäsiğ namazına basır mäldä hıbay saba. Quş tolomo sıbırtqılay arqahın qayızlay... Qatın zatı?! Dala yıle qolağıma elä: bıl Çernigov kenäzeneñ tol qatını ilenän-dinenän qasıp barmaq. Başqort hanğa ğaşiq bulmış, hanbikälekkä hıyal itmeş.

...Ä bıl oshoz-qırıyhız sireü qayzan, kemdeke? Sıñğızhan! Tımıq okeandan alıp Könbayış Yivropağasa yatqan kiñlektärzä yäşägän barsa halıqtarzı der qaltıratqan böyök Sıñğızhan. Unıñ qaşındağı ğorur qiäfätle ir-uzamandı sıramıtam hımaq. Häter töpkölönän beleşmä alam: minän utız bıuın alda yäşägän qartatayım Mayqı bey bulır ul!

Döp-döp, tek-tek... Yörägem döpöldäy. Yıhan ğämälenä, yıhan vaqıtına barıp totaşqan ğümer säğäte tekeldäy... Kükkä töbäldem. Rabbım äl-fäläk! Kötmägändä qıyalatıp qına ere küzle yamğır hibäläp ütte. Şul arala beyık häm sağıu yäyğor küpere hasil buldı. Hıyalsan “üzem” talpınıp aldı: yüger ine şul küperzän! Yuq şul, bulmay şul. Miñä tik häter basmaları buylap säyähät iteü sarahı birelgän. Ana şul basmalarza äle genä Rim imperiyahı menän daulaşqan zattaştarımdı kürzem, sarmat batşahınıñ Bospor yarzarında halğan ezzären şäylänem, Qıtay taraftarında başqort yaugirzarı höränen işettem. Afğanda, Hindiquş tauzarında, möytän ırıuı tauış birze, Amudarya menän Hırdarya tulqındarı boronğo başqort yırın yırlanı: «Yıuasalı keüyek batır irzär bezzän kitkän inde, yuq inde...» Bulğan bit Yıuasalı ırıuı, qasandır Urta Aziyağa barıp sığıp, kire äylänep qaytqan?! Bäğze tarihsılar yazğılağan ber osor, imeş, başqorttarğa ahaltekin attarı törkmän taraftarınan kilep yulıqqan. Elgäre Aziyala at bulmağan daha, tap bezzekelär unda asıl toqom arğımaqtar, yıñel höyäkle kükbuzattar menep barğandır. Ğämäldä älege köndä Tolparlıla ürsetelgän Kük yurğa näsele lä bezgä qazaq därüişe ilä äylänep qaytqan tolparıbızzır ul.

Bäs! Ergämdä Fatihım basıp tora, qayzalır äyzäp qul huza.

– Ayırılıp kitkäneñde kürzem, tuqtatmanım, holqoñdo belgäs. Ulay za ike küzem hineñ yaqta buldı. Häüyeflänep kilep yıttem bına, qapıl yuqqa sıqtıñ... Yal itep ultırahıñ ikän. Tegendä mahsus ekskursovod bar, bik qızıqlı mäğlümättär birze. Bında bronza bıuatı mäzäniäte bulğan, meyıstärzä baqır, yız, qurğaş iretkändär, aqsa qoyğandar, ti. Isın bulha, mahsus torlaqtarza eşselär ikeşär qatlı händerälärzä yoqlap yörögän, unan bötä huqmaqtar promzonağa, domna meyıstärenä iltkän. Ä donya kötmöştäre – ayırım. Tägärmäs qalala ös tüñäräk bulğan: urtala – administrativ üzäk, unda Käñäş qoro, Hököm qoro yıyılğan; ikense tüñäräktä halıq yäşägän, ber ayırsala – sänäğät atqarılğan; ä iñ tışqıhında mal-tıuar asıralğan. Belgeñ kilhä, Arqayımda vodoprovod bulğan, hıu ütkärges! Bında tormoş ike meñ bıuat dauam itkändän huñ serle räüyeştä yuqqa sıqqan. Qaraltıların yandırıp kitkändär, şuğa kürä arheologtarğa tulıhınsa küzallau auırıraqtır. İmeş, sit planetanan yıhan karabı töşkän dä bında üzenekelärgä mäğdän tuplağan. Ozaqlağandar. Moğayın, karaptarı bozolop, yünätä almay hitlanğandar. Yünätkäs, osop kitkändär. Oşonday versiya la bar ikän.

– İs kitkes üseşkän tsivilizatsiya ezzärenä tap bulğas, şik tıua inde ğalimdarza. Küptän tügel min ber qızıq mäğlümätkä yulıqtım: Arqayım keüyek tägärmäs qala Yırzä ös urında bulğan: Afğanstanda, Üzbäkstanda häm bına oşonda. Afğanda Musa möytän ırıuınan ber qarttı osratqan, tigäynemme? Häter yıben özmägän şul qäüyem häzer puştun telendä höyläşä, ä näsel şöğöldäre – timerselek, ti. Timäk, başqorttar afğanda la töyäklängän ber däüyerzä. Äy,tağı, Musa, yaralanğas, ülem menän yäşäü arahındağı häldä, töş kürzem, imeş, vertoletta osam, ä asta boronğo qala konturzarı şäylänä,tägärmäskä oqşağan,tip höylägäyne. Moğayın, önöndä lä küzenä salınğan, huğış mähşärendä iğtibarğa almağan, ämmä töpkö añ isenä halıp quyğan, şul töşönä ingän?

– İhtimal. Tägärmäs qalalar tsivilizatsiyahı başqorttarzıqı bulıp sığamı?

– Moğayın.

– Äyzä, Şamanka tauına.

– Niñä tap unda?

– Hine sihırlatam, şamankanan.

– Abau, unıñ ruhı tauın taşlap kitmäster. Tik mine ämälläyheñ qalmağan, Fatih, beläheñ. – İrem, «turahın äyt, şıldırma» tigände añlatıp, küzemä tekläne. Nisek yauap birmäy qalayım unıñ zäñgär küzzärenä?! Ğümerlek yırıbızzı üzemsäläp köyläp quyzım hatta ki: «...Hineñ ösön özöläm bäğerem, Fatihım, hiñä hizelmähä lä». Alan-yolan qaranıp aldım, beräyhe işetep torha, bınau ölkän genä apay möhäbbät yırın kileşterep mataşa,tip şaq qatır zaha, oşo möğcizäüi töyäkteñ yoğontohona bireleüyemde añlamas. Ataq, niñä aqlanam? Yaratam tigäs yaratam, özöläm tigäs özöläm dähä!

– Işanam, Nuriyam – tine Fatih, uyımdağın äytep ük bötörmähäm dä. Häm östäp quyzı: – Unison!

Üzemde bik bähetle toyzom oşo minutta. Häter yañırtqanğamı, Kük menän Yır quşılıp alğan mäldä täübägä kilep ölgöröüyemäme, küñelem razıy, tüp-tüñäräk ine.

Şamantauğa, şulay tip atau dörösöräkter, ikäüläp kütäreldek. Şomloraq tau. Äytkändäy, bisä zatınan bulğan, ti, oşonda mäğiä qılğan arbausı. Keşe ıñğayına bındağı ritualdı ütämäk, borma- borma itep qat – qat öyöp tezelgän vaq taştarzı uratıp sıqtıq ta, tauzan töşä başlanıq. Şul mälde qapıl Mäülizä ähirätem uyıma kilep inde, yıtmähä, kemder qolağıma şıbırlağanday itte: «Hine hınau kötä!» Aptırap, tuqtap qalıp, Fatihqa qaranım, yuq, ul ber ni zä äytmägängä oqşay. Yıtäkläp, mine asqa taban yügertergä isäbe. Qulımdı tartıp alğas, üze genä yılderze. Ä min unıñ yäştärsä yıñel käüzähenä, därtenä hoqlanıp qarap torzom da yaylap artınan ıñğaylanım. Tauğa meneüzän töşöüye qatmarlıraq, tubıqtarım satnap hızlap alıp kitä – bında şul hälemde nığıraq toyzom. Asta kötöp alğan Fatihım şunduq diagnoz quyzı: «Bäğerem, nişläp yäşerep yörönöñ, artroz bar bit hindä, tubıqtan alğan, bıuın sire. Qaytıu menän, otpuskım bötmäs boron, Sol-İletskiğa, Irımbur ölkähenä, alıp kitäm, ber ıñğayza ul yaqtarzı la kürerbez, başqorttar tözötkän danlıqlı Karuanharayğa inep sığırbız. Tizük aza ul sir, aldan almahañ. Tolparlılar äyter, unıñ duhtırlığı, bisähen dä daualay almağas, tip.

– Bäs?.. – Şulay tiyeüzän başqa hüz tapmanım. Ä başımda haman baya işetkänem uraldı: şamankanıñ ruhı miñä nizeler kisätte bulır. Anau kesä telefondarın da yulğa almanıq, bıl üzensälekle urında Yuğarı Kös, Yuğarı Añ menän tik üz asılıñ arqılı bäyläneşkä ineü farız, tigändän.

Başqa turistarğa eyärep barıp, Arqayım arhitekturahınıñ ber ölöşön küzallatqan keskäy genä küsermähen kürergä lä mömkinlek tıuzı. Yırgä soqop eşlängän. Ekskursovod, yäş kenä ber yıget, Siläbe universitetı studentı ikän, Tägärmäs qalanıñ hızma hürättären dä kürhätte.

Arqayım tabılğan, ä hıu astında qalğan möğcizäüi Atlantidanı, äkiäti Şambolanı haman ezläyzär – ğalimdar, üzen donya hakimı tip isäplägän Gitler keüyektär, älege zaman qaşqaları oligarhtar... Äzäm balahı mäğiä qözrätenä ışana. Allah Täğäläneñ tap unıñ üzenä birgän aqıl, iman, his dalanın haqlau, kamillaştırıu haqında yıterlek uylanmay. Başında Yır şarınıñ keskäy modelen yörötöüyen isenä töşörhäse! İke yarımşarzağı meyı yıyırsaları Yıhan menän häbärläşä lähä! Tik... Keşeneñ yalqaulığı, bitaraflığı arqahında yarımşarzar äüzem eşlämäy, hatta geniyzar za meyıheneñ mömkinlegen 15 protsent tirähe genä fayzalana, ti ğalimdar. Bälki, piramidalar däüyerendä, dahizar, atlanttar, titandar erahında meyı yıyırsaları tulıraq kösönä hezmät itkänder eyälärenä?

Arqayımda, arheologtar bildälägän şartlı Üzäk mayzanda, oşo uyzar uratıp aldı mine. Bına yası taş, ul tägärmäs qalanıñ qap urtahına halınğan – timäk, Yırzeñ kendegenä genä. Şul taşqa yalanayaq barıp bastım da quldarımdı Kükkä huzzım – eske ihtıyacım şulay quştı. Häm... Tıumışımdan birelgän hälätem (häzer, olpat yäşemdä, bını şulay qabul ittem, bala sağımda şörläy inem bersä) mine küñel küze kürgän, töpkö añ hätere asqan halätkä inderze. Beläm, Fatihım yanımda, ul qamasaulamay, haqta ğına tora.

...Min – Hököm qorondamın, imeş. Tüñäräkläp aqhaqaldar ultırğan, ağinäyzär zä bar. Ber inäyzeñ tubığında kitap yata. Qöränme? Tügel ikän, tim, yondozzarğa qarap yuray torğan fal kitabı. Añım tomalanmağan, Zaratuştra däüyere – Allabız insandarına Möhämmät päyğämbärze ilse itep yıbärmägän, unıñ aşa Qörän-Kärimde töşörmägän äle. Min – ike arauıqta, älmisaq häm bögöngö totaşqan mäl täqdirendä. Hököm qorona şahitlıq qılırğa saqırılğanmın. Mineñ hüzem, namısım ber yäş kenä ir balanıñ yazmışın häl itäsäk. Qayhılay zur yauaplılıq yata iñdäremdä. Hatta, kösöm yıtmästäy keüyek, iñkäyıp quyzım. Uf! Yıget yañı ğına mäğdän qaynatıu eşenä yälep itelgän. Bötä ırıu bıuın-bıuın haqlağan serze yattarğa asqan, tigän olo ğäyıp yabılğan uğa. Yarabbi!

Qanbabalar, qamdar miñä horau birä. Ular döröslöktö hizemläü hälätemde hınay, yuğihä, ul mäğdänselär yanına barıp sıqqanım, qoramaldarın kürgänem dä yuq taha. Küräzäse lä tügelmen.

Döp-döp... Tek-tek... yöräk tibeşem minuttarzı hanay, güyä. Vaqıt ütä. Qor kötä.

Baş qanbaba hüz quştı:

– Arqayımda ser ine aq qurğaş, harı baqır. Hatqanmı ilde bıl bahır? Yä, Qatın, ni äyterheñ?

– Nahaq oşaq häläk itkän küpme asıl keşene... Öyränsek kenä yıgetteñ serze beler eşeme – küpme miqdar qurğaşın, küpme osmot baqırın halırğa käräk qazanğa, tep-teüälen, tapqırın?

– Şahitıñ barmı, Qatın?

– Hüzem haqtır, Ut äyter! – Şul saq, aqılım, namısım toyomlağandı yöpläp, usaq göltläne. Bıl Qor ösön Ut – Täñre! Qapıl, sikämä osqon säsräneme, tertläp kittem häm bögöngömä qayttım. «Qotqarzım hurlıqlı yazanan balanı: başınıñ osonda qılıs hındırmanılar». – Şulay tigänemde ap-asıq işettem dä tamam arındım äle genä kisergän halätemdän. Eyı, min Arqayımdıñ qalın tarihınıñ ber biten häter päyzähendä saq qına asıp qaranım...

Ul arala älege turistar, ularğa eyärep İlfattar, Musalar menän Sıñğızzar kilep yıtte üzäk mayzanğa. «Äldä ölgörzöm» tigän uy menän Fatihqa qaranım, ul, kileşep, baş qaqtı. Uy-histäremde, borsolouzarımdı hüzhez añlay yärem. İr menän qatın ösön bıl ğäcäp tä tügelder? Fatihsa – yöräktär ber ritmda tiphä, unison bulha ägär.

Qoyaş hüränäyze. Qaytırğa sıqtıq. Yul ıñğayı tuqtap, Qarağanda hıu indek. Küränlegä oqşağan bıl yılğa äzeräk, qamış-kürän arahınan ağa. Bez, qatındar, hıuzan aldanıraq sıqtıq. Maşina yanında kibenep, keyıneştek tä, tamaq yalğap alırğa tip, sirämgä aşyaulıq yäyzek. Şul arala Lyusyağa ber osor başımdan sıqmay yafalağan horauımdı birergä ölgörzöm:

– Hin afğanda Musa menän İlfatqa alihä İzida haqında höylägänheñ, eyıme?

– Eyı. Boronğo Mısırza uğa tabınğandar, mäzhiä yırlağandar. «İzida gimnı»nıñ ber ölöşön yatqa beläm. Russa inde, üzegez tärcemälägez. Tıñlağız: «Ya – poçitayımaya i prezirayımaya; Ya – bludnitsa i svyataya; Ya – cena i deva; Ya – mat i doç; Ya – ruki materi moyıy; Ya – mat moyıgo ottsa; Ya – sestra moyıgo muca...»

– Qapılda ğına başqortsağa auzarırlıq tügel, qatmarlı, – tinem. Şağiräbez zä mineñ menän kileşte. Ğäcäp hüzzär! Añıbızzı ozaq ayqar äle ular...

İrzärebez zä ozaq köttörmäne. Sıñğız qulına dürt tomboyoq totop alğan, bezgä tip özgänder, üze haman da ozon itep yörötkän harı sästären tegeläy-bılay helkkeläy, qoyaş nurında, äyterheñ, şul sästärenän tirä-yüngä altın hibelä. Menäüärä-Gölsiren qulınan töşörmäy yörötkän bloknotına aşığıp nimäler yazırğa totondo. Şıpırt qına küz halğaynım, «başqort tamırzarı, boron, ahırı, ariy (arıu) tigän üzzären»... tigän yuldarzı ğına uqıp qaldım, Sıñğız aldıbızğa kilep tä bastı.

Arqayım ğümer-ğümergä isemdän sıqmas, moğayın. Yañıraq unıñ auazı güyä qaytanan yazmışıma qaqlıqtı, könömä kilep inde. Astronomiya däresendä Arqayımda boron zamandarza yondozzarğa qarap yazmış yurauzarı, qoyaş yöröşön hınlandırğan tamğaları haqında höyläp, däüyer ostarın yalğap, sal tarihlı, sor häterle halıqtıñ balaları ikänlektären uqıusılarımdıñ qolaqtarına kirtep qaytışlay, eske hizemem mine Ämin abıyzar yortona ıñğaylattı. Barıp inhäm, öy estäre menän yır - hıu ilaşıp ultıralar. Mäülizänän telegramma kilgän: «Muc pogib. Avariya na şahte», - tigän. Şamantauza, ähirätemde isläp, yuqqa herkeldämägän yörägem, häsrätkä bulğan. Ukrainağa İşbirze genä bara aldı. Ul äylänep qaytqas, Oleksiyzı bergäläp iskä alıp ultırzıq.

– Yıznämä, şahtağa yış töşörgä tura kilgäs... bına... – İşbirze, körhönä-körhönä, faciğä turahında höyläne – un ber şahter häläk bulğan ikän.

– Unda dürt meñläp başqort yäşäy, tigäyne Mäülizä, ul bit häzer «Ukraina başqorttarı yämğiäte» ağzahı, – tip, hüzze başqa yaqqa borop yıbärze Ämin abıy, ilap qına barğan Rabiğa apay yağına ımlap. – Häterläyım, 1948-zä Başqortostandan, ber vagon tulıp, yäştär ukraindarğa yarzamğa kitte. Küptäre şunda torop ta qalğandır. Kürenekle başqorttarzıñ isemdären dä äytkäyne Mäülizä, berehe genä istä: ber osor Nur Niğmätullin, halıq şağirı Räşit Niğmätizeñ ulı, Ukrainanıñ atom energetikahı ministrı bulğan. Vät.

– Ana nisek? Belmäy inem. Ä bına akademik Vil Häübän ulı Bakirov haqında işetkänem bar, Harkovta yäşäy, Ukrainanıñ Yaroslav Mudrıy ordenı menän nagradlanğan, ti. – Äyteremde äytep tä bötörmänem, Ämin abıy tezep alıp kitte:

– Başqortostanda ille biş meñ tirähe ukrain töplängän. Urıs, tatar, sıuaş menän marizan qala, ular – iñ küp hanlı halıq bezzä. Hohol menän donya tulğan ul. Vät. – Abıyzıñ telmärenä oşo hüz degänäk keüyek yäbeşkän ikän, şuğa iğtibar ittem. – Qızımdı, keyäüyem bulmağas, qaldırmayım unda, qaythın! – şulay tip haldı ul kötmägändä. Türbaşta ber üze mışqıldap ultırğan Rabiğa apay bezzeñ yanğa yügerep kilep sıqtı la: «Äteü. Vät!» – tip kire inep kitte.

– Sänähe eyärer. Radmirzı quzğatmastır. Ğailähe bar, tamırlanğan. – İşbirze lä atahınıñ fekeren yüpläp quyzı. Saq säbäkäyläp yıbärmänem, äldä ni säbäp menän yıyılğanıbızzı isläy haldım.

56

Fatih kiskehen yış qına duhtır İskändärze alıp inä. Aldan äytep quyğaynı, dauahanala tamaq yalğap yöröy, öy aşı eläkmäy uğa, yañğızaqqa, kilgelähen äle, tip. Üzem nişläp bıl haqta uylamağanmındır?

Oşo arala İskändär yabığıp, yonsop kitkändäy. Tämäke tartmay ine elek, häzer tuqtauhız hura. Küz qaraşımdan añlay za: «Beläm, Nuriya apay, doktor primer birä. Broşu kurit», – ti, ämmä taşlay almay. Häläk kenä itte hıu hölögö keüyek yıgette anauı Miläüşä. Tege vaqıttan huñ, Äşräftän üs alğas, Stärlegä şılğaynı. Hiräk-hayaq qaytqılap yörönö lä yuq buldı. İspaniyağa sığıp kitkän, tip işettek. İqsan ağay äytmeşläy, «tap üzeneñ mestohı» – ispandar hımaq därtle lähä. Ä İskändär köttö. Kötä. Estän genä hıza. Auırıuğa habaşmaha yarar ine.

Hıyırzı hauıp, höttö hözöp quyıuıma, Fatih şıltırattı, ikäübez, tip. Tiz genä aş-hıu hästärlänem. İskändärgä töngö decurğa ikän, ozaq ultırmanı. Yañı hauğan höt halıp birzem uğa, köröşkäne kütärep esep quyğanına kinänep qarap torzom. Tuqmas halıp itle aş beşergäynem, hözlöklö genä itep, unı la yaratıp aşanı. Şunan qapıl tösö bozolop, usı menän hul yaqlap tüşen ıualap aldı.

– Qalaq höyäge astına biräme? – Fatih horaşa başlanı.

– Yöräk auırta, tiyer inem, üzem vraç bulmaham, – tine İskändär, ağarınıp kitep. – Aşağandan huñ tota başlay. Soda bolğap hıu eshäm, yıbärä. Aşqazan...

– Belä kürä nişläp daualanmay yöröyhöñ?! İrtägä ük – rayonğa! Totoş tikşerel, zond töşörtöp qarattır. Aşqazan şayartmay! Operatsiyağa ne dovodi! Sroçno – diyeta, konsevartivnoyı leçeniye, kollega.

– Ütä ul. Et esenä harı may kileşmäy, tizärme äle tolparlılar? Eto u menya ot domaşney yıdı...

– Yuqtı höylämä, qustım. Vraç üzeneñ siren aldan ala belmähä, taşqa ülsäyım bulır.

– Taşqa ülsäyım?! Aşqazanda çto li taş?

– Qarauhız irzeñ unıhı la ihtimal. Kuram na smeh bula hineñ mediklığıñ, yısli vovremya ne raspoznayış sobstvennıy nedug – vot çto.

– Ponyatnoyı delo. Añlaşıla, taşqa ülsäyım... Barıber totoş belep bötöp bulmay telegezze, başqort arahında üsep, yartı ğümer inde oşonda yäşähäm dä. – İskändär boşonop qına äytep quyzı.

– Vot-vot, tağı yartı ğümer, to yıst hotya bı do vosmidesyati yäşärgä obyazan, – tine Fatih, dusınıñ arqahınan qağıp. Min dä hüz qattım:

– Halıq meditsinahı yarzam itmäsme? Andız tönätkäynem, tağı ike köndän äzer bula.

– Andız ul devyasil bulamı?

– Eyı. Ä iñ häybäte – altın tamır, rodiola yäğni. Min unı tütäldä üsteräm. Darıuğa tip, tamırın turap spirtqa halam da bazğa quyam, qarañğığa. Könönä ös tapqır bişär tamsı esergä, aşarğa yartı säğät qalğas.

– Başta qaralıp qaythın äle, gastroenterologtan ütep. Mineñ diagnoz: poçti yazva, eroziya.

– Znaçit, toçno tak, Fatih Ramazanoviç, hez bit diagnost ot Boga, – tine İskändär.

Başın basıp dauahana yağına atlap barğan yıgetteñ artınan täzränän qarap qaldıq. İkebez zä ber yulı körhöndök. Yaqın keşebez zähä. Fatihtıñ diagnozı döröslände. İskändär tämäkehen taşlanı. Daualandı, min eşlägän darıuzı la este. Höttän-qatıqtan da özmänem. Ber ayzan tağı tikşerelgäyne, «zarubtsevalos» tip qayttı. İnşalla.

– Maladis, kollega, – tine Fatih. – İnde haqlan, qustım. Yıtär, möhäbbät sirenän qotol, bahañdı kütär, ana, auılda qızzar bötmägän, pomani paltsem, hindäy yıgetkä...

Ällä Fatihtıñ hüze färeştäneñ «amin» tigän sağına tura kilde – küp tä ütmäne, dauahanala fizioterapiya bülege asıldı la yañı belges kilde – üzebezzeñ Ähiärzeñ qızı laha! Yäşe yıgerme biştär tirähendä barzır. Auılda yıgettär küp, kemeheneñ ölöşönä töşör kömöş ikän? Ä qız İskändärgä ğaşiq buldı. Täü küreüzän. Seren miñä siste başta. Ulay za iskärttem qasandır Miläüşäne nıq yaratıuın, ozaq yañğız yöröüyen – bäs, balalıq dusımdıñ ike ul arahında höyöp kenä üstergän qızı laha. Yıgetteñ dä därte quzğaldı, sirläp alıuı la uğa yäşäü tämen birze, küräheñ, yañı vraçtı üzenä ılıqtırzı.

Fatih hälde Ähiärgä belgertte. Unıhı İskändärze, üz millätem tügel, yıtmähä qart abışqa, tiyeberäk qır tipkäs, aşıqma, başta äzme-küpme hınaşhındar, tip künderzek. Tıñlanı dusıbız. Yıgetteñ arıulığın, başqortlaşıp ta bötkänen añlap alğas, yäştärgä ayaq salmanı. İskändärzeñ öylängänen belgändäy, yuramalday, şul tirälärzä İspaniyanan olpat qına ber senor menän ısmalalay yaltır qara säsle, quñır yözlö ike malayın eyärtep, Miläüşä qaytıp kitte auılğa. Göc kilde Tolparlı. Tuğan-tıumasahına ğına tügel, kürşe-külänenä lä büläk taratqan, ti. Senorı, ire ikän, bayzır, küräheñ. İkäüläşep uramdan ütep-hütep yöröüzäre üze ber tamaşa ine: Miläüşä homğol käüzähenä hılanıp torğan küldäk keyıp, tauis qoştay yılpenhä, tegehe sigara tartıp, tirä-yaqqa ise kitep, hälmäk kenä atlay, unıñ ber basıuına, ergähendäge ike-ös basa. Ä iñ qızığı klubta bulğan, min kürmäy qaldım unıhın.

Öfönän kontsert kilteräsäktären belä inem, nindäyzer mäşäqät sığıp, bara almanım. Şunda bulğan tege qızıq. Miläüşä, baş qala artistarın nisek kündergänder, sähnägä beyırgä sıqqan. İspandarzıñ danlıqlı «Flamenko» tigän beyıüyen başqarğan, ti. Nisek kileştergänen, auıl sähnähendä ut öyörmäheläy öyörölöüyen kürep, öfölärzeñ küze dürt buldı, tip ğorurlanıp höyläne kürgändär. Üzebezzeke! Ä inde senorzıñ säskä göllämähe totop sığıp, bar ğäm qarap torğanda Miläüşäneñ aldına tezläneüyen, unıñ quldarın übeüyen qabat-qabat surıttılar. Min ihä qayzalır uqığan yuldarzı iskä töşörzöm: «İspanskiy tanets – eto ogon, vihr, lyubov, smert...» Taştoyaqtı auıl ğäfü itte. Bulğan-bötkän, buyauı heñgän, yäğni. Bäheten tapqan daha. Mäqäl, qatın qırqtan uzğan, uqahı qoyolğan, tip torğanda, äzämde şaq qatırırlıq itep beyır, kättä keyınep uynaqlap yörör ösön bähetle bulıu käräkter zähä?!

Kötmägändä Asiyabızzan hat kilep töştö. Qaytqılap tora, kön aşa telefondan höyläşäbez, nişläp yazırğa bulğan, tip borsolop kittem. Uqığas, qoyolop töştöm, keyäügä sığam, tigän dähä. Saq ösönsö kursqa küskän... Fatihqa şıltırattım, qaytıp äylän äle, tiz genä, tip. Min öyzämen – közgö kanikul mäle. Aptıraptır, şunduq, eşen taşlap, kilep tä inde. Qaraşında hatta qurqıu bar, ulaytıp vaqıthız bimazalamay inem şul.

– Aşığahıñmı? – Üzem kürep toram, ötälängänen.

– Mineñ här minut hisaplı...

– Asiyanan hat kilde.

– Hat?!

– Keyäügä sığırğa yöröy, imeş.

– Ber barğanda kürgäynem yıgeten, äyttem dähä. Ällä?

– Auırlı mikän, tiheñme? Uf!

– Nuriya, hafalanma ul hätlem. Meditsina institutında student vaqıtta öyläneşeü – ğäzäti häl, döyöm yataq koridorı tulı kolyaska...

– Bala?! Ä uqıuı?

– Uqır. Keyäü yıgete lä şunda bit, ber ük kursta, almaş-tilmäş qararzar äle bäpestären. Yaray, töşkö aşqa qaytqanda tağı höyläşerbez bıl haqta. Şıltıratmay tor älegä, yäme, bäğerem.

– Yäme.

Mäktäpte altın mizalğa bötöp, şul yıldı uq medinstitutqa inep kit tä häzer ata-äsäñde şulaytıp qayğırt, ä? Oşo uyzan şıp tuqtanım, täübä, nindäy qayğı, yuqqa tuzınmayım äle, tip. Şul minutta telefon şıltıranı. Asiya ikän.

– Hattı aldıñmı, äsäy? – Täüge horauı şul buldı.

– Başqa huqqanday itteñ.

– Väsildeñ ata-äsähe otpuskağa qayttı, ularzı hezzeñ menän küreşterergä inek.

– Väsil? Urıs yıgeteme ni?!

– Yuq, başqortso. Boronğo isem, ti. Räyhana qartäsäyzeñ däftärenän qara äle?

– Yarar. Ä ata-äsähe qayzan?

– Yäştän Sebergä sığıp kitkändär, atahı – burovik, äsähe – buhgalter. Öfölä fatir hatıp almaqsılar oşo kilgändärendä. Ä sığıştarı menän ular Dıuan rayonınan.

– Qızım, niñä ulay qapıl?

– Abortqa barmayım!

– Täübä!

– Atayım asıulanır mikän?

– Asiya, kilegez. Kanikul saq başlanıp tora, ZAGS, tuy – bergä ütkärep yıbärergä lä quyırğa. Huzmağız. Kilep horathındar başta!

– Beläm, äsäy, häüyeflänmä. Bına, bulasaq qäynäm yanımda tora, trubkanı biräm. – Tağı qoyolop töştöm.

– Qozağıy, şulay tihäm dä yarayzır, balalarğa qarşı töşmäyık. Bezzeñ vaqıt naqıs, ber ıñğay tuyğa äzerlänep barabız, kötögöz!

– Yarar, bez zä riza. – Şulay tinem dä östäy haldım: – Atahı ni tiyer?..

Azaq yänem köyöp aldı äzeräk: qayhılay özöp höyläşä, «Ul inähe – gubernator, qız inähe – bosop yatır» tigän äytemde iseñä töşörmäy tügel töşörörhöñ. Usal qäynä bulır mikän?

Höyläşkänsä, qoza menän qozağıy (bezzän yäşeräktär ikän), balalarzı eyärtep, teyänep kilep tä töştölär. Östälgä quyırğa rizıqtı mul alğandar, büläktärze öyöp kiltergändär.

ZAGS üzebezzeñ auıl Sovetında buldı, tuy – şul uq köndö qız yağında, irtägähenä – Öfölä, restoranda qozalar uzğarzı. Seberzä eşlägändärzeñ kesäläre qalın ikän, balalarğa tuy büläge itep ber bülmäle fatir alıp birzelär.

İyun azağında, yıyänebez tıuzı. Ğümer buyı küñelemdä yörötkän isemem, tip, qozağıy unı Fidan tip atattı. Şunda isemä töşöp, qartäsäyımdeñ däftärenän keyäüyemdeñ isemenä täfsir ezläp taptım: Väsil – ayırılmas dus, tiyelgän. Bäs, Fidanı la bar, min unı bötönläy sit-yat teldän kilgänder, tihäm, törkizän dähä – fizakär, tırış mäğänähendä.

Qoza-qozağıyımdan uñdım. Fidan tıuğas, Asiya menän keyäü iyul-avgust bezzä yäşänelär, bala qulğa eläkkänse qaraştıq. Sentyabrzä ihä qozağıyım Öfögä kilep töşöp, Fidandı yäş yarımğasa tärbiäläşte, yäslägä birgänse. Üzemä dekret otpuskıhı yullap aldım, ti. Şulay mömkin ikänen belmäy inemse?

Aşığıp qına Aygiz inep sıqtı, Asiyalarğa yıbärähe äyberegez yuqmı, tip. Ul sittän torop auıl hucalığı institutında, üze hıyal itkän urman fakultetında, uqıp yöröy, äle şunda sessiyağa yıyınğan, timäk. Yañı ağızğan qaymaqtı körşäktän bankağa halıp tottorzom. Aygizdeñ nimäler äytergä teläüyen, qıyıulığı yıtmäy torouın hizzem.

– Nuriya apay, hezgä Çeçnya huğışına bäyle yazmalarımdı qaldırayım tigäynem, bälki, käräge teyır, romanığızğa qıstırıp yıbärerhegez, – tine ul, nihayät, qulıma papqa tottorop.

Urıq-hurıq bulha la yazışqılauımdı belmägän äzäm qalmağan, imeş. Roman tip torop! Häzer yartı yulda tuqtarğa tügel inde, bäs – auılım küzätä. Osrağanda «il kötä lähä» tip yıbärä bäğzelär bıl täñgäldä. Tolparlılar şulay zurzan töşöp höyläşergä künekkän, auıl – ildeñ tüle, häter sığanağı, tip tä inanğan ular.

Yıget Mäzinägä öylände. Bulattı (isemen şulay qısqartıp yazzırzılar) ullıqqa aldılar. Bıl yähättä ällä ni qatmarlıqtar tıumanı, ildä yıtem äzäygändän kemgä zıyan? Malay tiz eyäläşte, häzer mäktäptä uqıp yöröy. Şartlatıp başqortsa höyläşä. Üze zerä matur, qara bözrä säsle, qılıs tanaulı. Beyırgä äüäs, biş yäşenän Zölfär uğa tau halıqtarı beyıüyen halıp birze. Milli keyım keyıp ala la tetterä genä beyıüze – qandan küskän gendar, ni äyterheñ?

Aygiz menän Bulatqa, ikehenä bergä, «çeçendar» tigän quşamat yoğop qaldı. Nişlätäheñ, buyauı uñmas hätirälär bit, is belgän balanan nisek yäşermäk näsel tamırzarın – belep üseüye häyırleräkter zä. Häzer ul ölkän ağay, ğailälä tağı qız bala üsä. Bulattıñ heñlem tip yänen birerzäy bulıp torouı üze ber ürnäk tisterzäre ösön. Tau halıqtarı uğata la tuğansıl bula, tigändäre lä ısın ikän.

Küzem haylap qına hözöp ala qapılda Aygizdeñ yazğandarın: «Haldat äsäläre» komitetı mäğlümätensä, Çeçnyala un meñdän aşıu uldarıbız başın halğan. Urındağı halıq arahında yuğaltıuzar hikhän meñdän dä käm tügel, şul isäptä Zarina la...»

Yarar, irkenläp ultırıp uqırmın tip, papkanı yabırğa ithäm, ike yazma qoyolop töştö. Eyılep aldım. Bik matur itep, uqıtıusı tele menän äytkändä, kolligrafik poçerk menän yazılğan däftär bite iğtibarımdı tarttı. Zarina Ümärovanıñ inşahı bulıp sıqtı. Tuğızınsını tamamlağan, huğış arqahında unğa bara almağan, tigäyne Aygiz.

Ber tabaq qağız baştan ayaq atış-ültereş küreneştäre, huğıştıñ säbäptären töşönä almay asırğanğan bala küñeleneñ täsorattarı menän tulğan. Tanıştarı, kürşeläre tarığan faciğälär tasuirlanğan. Qayza kanikuldıñ küñelle macaraları, keskäy yondozsoqtar bulıp yauğan qarğa, aq bürek keyıp alıstan bağıp torğan bähleüän tauzarğa hoqlanıu?! Ber urında: «Sunca tuñdı. Unıñ yırı boz astında tonsoqto. Qart çinara töböndäge eskämyälä ğaşiq parzar ultırmay, sal säsle olatayzar gäp qormay», – tigän ös höyläm bar. Häm oşo ös höyläm, tağathañ, totoş romanğa toroşlo. Sunca haqında äzäbiättän uqığanım bar, ul – Groznıy tuphahınan aqqan yügerek tau yılğahı. Borma-borma, tip yazalar, bezzeñ Higezbögöl hımaq mikän? Suncanıñ urtahı, ağımı köslö häm şäp bulğanğamı, qıştarın tuñıp barmay, qaranlap yata, tigändäre istä qalğan. Çeçnya urmandarında sätläüyek, buk, grab, imän, älege çinara, ılıslı ağastar üskänen beläm – geografmın daha. Tübäläre kükkä olğaşqan mäğrur tauzar, tekä taş qayalar häm yäşellekkä, säskägä sumğan, yımeşkä bay tigezlektär – täbiğäte ük bıl töbäktäge halıqtı qılıqhırlap tora keüyek.

Ä bala yöräge faciğäne nisek tärän häm neskä toyğan: tuñğan yılğa häm tonsoqqan yır!

Ä bıl hatta kemdeñ yazmışı ikän? Astım. Valera dusınan. Ber ölöşön genä uqınım da ozaq qına öy esenä, üzemsä qäzerläp, därtlänep yıyğan-yıyıştırğan kürkäm genä donyama küz yäştärem aşa qarap ultırzım. Tıyıla almay ilanım. Donyam tös taşlanı keüyek, irenemä, tamağıma tozlo yäştäremdeñ qırqıu äsehe yağıldı. «Häterläyheñme, brat, tañ atqanda Groznıyzıñ könyağındağı tau tezmäläre ğäcäyıp töskä inä torğaynı, bersä altınhıu harı, bersä yäşkelt, bersä kükşel. Şul möğcizäne kürer ösön taşlanımı ikän mine yazmış Çeçnya tamuğına? Saşok Piaf, hine Mäskäügä ozatqandan huñ ay za ütmästän, häläk bulğan. Käüzähen üz yağına qaytara alğan ikän komandovaniye. Saşok bähetle, mineñ keüyek tere mäyıt tügel. Küzzärem genä qıymılday, kürä, qolağım işetä – şul mineñ terelegem. Qul-ayaq yörömäy, höyläşeüyem dä auırlaştı. Ä miñä bit 22 genä yäş. Üzemä qul halırğa täüäkkällegem yıtmäy. Yäşäge kilä, brat! Ä barıber, töngä ingändä, äsäyım yoqo darıuı esergändä, uyanmaham da quyham ine, tip teläyım. Yoqlar aldınan tege Kavkaz armıttarın küz aldıma kilteräm: ular Kaspiyğa tiklem huzılğan – 150 kilometr. Vot tak, bratok. Huş».

Hat azağında östämä bar: «Aygiz, Valeranıñ äytkändären min, ber tuğan apahı, yazzım. Uğa, zinhar, yauap biregez, küñelen kütäregez. Ütenäm!»

Papkanı yapqas, artqı bitenä ere häreftär menän yazıp, astına hızıp quyılğan yuldar küzemä salındı. Mäzinäneñ yıgete ös yıl ber çeçen auılında äsirlektä qolloqta totolop, qaytqan, baş qalala militsiyala hezmät iteüyen dauam itä ikän. Unı, yayın tabıp, yıte yäşlek kenä keskäy çeçen qızıqayı qotqarğan. Zindan işegen asqas: «Röhsäthez eş qıldım, tik totolma, zinhar, Alla haqına!» – tigän bala. Şul balala, timäk, il-qäüyemendä lä, bötönläy ömöt yuq, tip nisek äytäheñ oşonan huñ? Barzır ömöt, inşalla, barzır.

Täzräne osa-kilä genä qarabaşturğay suqıp kitte, unıñ mäşäqäte arttı şul huñğı osor: Häyri ağay oloğayıp kitte, öyönän sığa halıp barmay häzer. Uñarsı qapqa asıldı, Aqman Qara ağayzıñ qızzarınıñ berehe kürende, poçtalon sumkahı Qarağaş Mäsrürä iñenän uğa küskäyne. Zur konvert bolğap inep kilä, moğayın, Mäülizänänder. Ähirätem ös kön elek kenä şıltıratqaynı, bında yözzärsä gektar mayzanda Täbiğät parkı asıldı, hiñä fotoların halıp yıbärzem,tip.

Qozasa ğına tügel, elekke uqıusım da yañı poçtalonkabız, hattı öygä ük inderep, qulıma tottorop kitte. Asa haldım. Ber fotoğa qarap ah ittem: zur dürtkel taş östöndä Ilasındıñ häykäle! Bürehuqqan olatay qanatın bäplägän, Tolparlı kügenä söygän ğorur qoş – qoyop quyğan şul üze. Handıqtaştıñ qabırğahında soqop yazılğan hüzzär şunduq küzgä taşlandı: «Proşloyı, nastoyaşeye, buduşeye yıdinı v tebe». Tüş yağında la yazıuzar bar, tik totoş uqırlıq tügel, «Kto vı?.. Kuda idete?.. Çto işete?..» tigän hüzzär genä asıq tösmörlänä. Fatih menän öyläneşkän yıldı Ukrainağa säyähät iteüyebez, dala qosağında sayqalğan sal qılğandar iskä töştö. Hat qağızınan timyan yıse hirpelgändäy itte. Hı... Yıs-toyom hätere keşeneñ täüge, iñ boronğo hätere, ti zähä.

«Parkka ulım menän barıp uranıq, – tigän ähirätem. – Tege yulı hez Oleksiy menän säyähät qılğan «Taş qäberzär» qursaulığı la unıñ esenä ingän häzer. Petrogliftarı, hin äytkänsä, başqorttarzıñ boronğo tamğaların häterlätä ikän şul... Ä Ilasındı kürgäs, ilamay tüzmänem, qızıy! Tanınıñmı?! «Bında qılğandıñ «Qızıl kitap»qa inderelgän 12 törö üsä,»– tip añlattı Radmir, mineñ ber ğäcäyıp ülängä isem kitep qarap torouımdı şäyläp. Ukrain qılğanı, tik oşonda ğına haqlanıp qalğan, quş başaqlı efedra tip atala ikän. Agrarnıyzı tamamlanı bit ulım, diplomdı «Reliktnıe rasteniya» tigän temağa yaqlanı. Täbiğätte haqlau ministrlığına qarağan vedomstvola eşläy.

Böyök dalağa: «Höygänem ösön hin – «Zemlya batkiv», miñä – kilen bulıp töşkän yır. «Krasi takoy ne zustrit nide», – ti torğaynı Aleşa, tınıs yoqlat unı qosağıñda, Doneççino!» – tip öndäştem. Huşlaştım. Uf,qızıy, dala mine ilap ozatıp qaldı. Işanahıñmı? «Eto kreçet belıy plaçet, proşayıtsya s vami, çuet», – tine ulımdıñ şoferı...»

Hatın uqığas ta ähirätemä şıltırattım.

– Qaytahıñmı, qızıy?! Qayt! Bında eş tapmashıñmı ni? Ana, Sıñğızğa äythäm, häzer tabıp birer, tanıştarı bıua bıuırlıq. Sänä lä bında talpınalır, hine qaldırıp kitä almayzır.

– Älläse. Bında mine sitlätep qılanalar...

– Täüäkkällä! Ulıñ urında eşläy, üze qoyop quyğan ukrain, bireşmäs. Ä Sänäne ayırma Tolparlınan. Ämin abıy ömötlänep yöröy, yıyän-yıyänsärzärem sığanaqqa, şişmä başına qayta, tip.

– Sıñğızğa äytep qara, äteü. Sänägä eş tabılırmı ikän? Hönäre hiräk – florist, auılda unıñ ni häcäte? Botanika uqıta ala inde alıuın, ä mäktäptä kem uğa säğäten birergä tora tiheñ.

– Biznes asır. Göl üstereü, säskä hatıu biznesı. Ergälä genä qalalar, maşina zıylap yöröp yata.

– Zamanı kilde inde eşqıuarlıqqa. Sänäneñ täcribähe lä baytaq, kolledcdı bötkäs tä ber firmağa urınlaştı, maqtalıp eşläy.

– Ä ul ultırtqan lälä-tyulpandar mäktäp orancereyahında görläp säskä atıp ultıra, 15 sortqa yıtte, tizär. Nisämä törlö roza kilterep üsterze. Qulınan göl tama qızıñdıñ, ähirät.

– Qaytırğa käräk, ivetä, qızıy. Bında sıqqan pensiyamdıñ, unı kötöp qalam tihäm, Räsäyzä yaramauı la bar, bütän däülät... Äşräftär zä yarzam iter, balalar ğailä qorhalar, min dä buş qul qaytmam, äz-mäz aqsa töynägänmen. Fatirımdı hatırmın, ulım riza.

– Äsmä häzer fermerşa bit, beläheñ. Başqort attarın ürsetälär. Talımhız ul toqom, qış ta qar astınan ülän tipsep, kötöüye menän tibendä yöröy. Bürenän dä qurqmay bezzeñ öyör ayğırı, mañlayına säsrätä tibä lä quya, ti Äsmä. Şäketau büreläre kilep-kilep urağan ber osor... Äşräf, MTS bankrot bulğas, oshozğa ğına traktor, kombayn, törlö qoramal hatıp aldı, häzer basıuza üzeneñ igenen üsterä, kolhoz ğämäldä tarqaldı laha.

-Kem uylağan, qızıy, şunday köndär tıuır, tip?

–Möhärläm bülärzäre Kük yurğa toqomon haqlap alıp qalıp, häzer yıñel toyaqlı arğımaqtarın auktsiondarza hatalar. Bähettärenä, ber bay investor kilep taptı ularzı.

– Ä bütän halıq, käsephez qalğandar nişläy?

– Könläşep, ayaq salıusılar buldı. Äşräfteñ «Belarus» traktorınıñ tägärmästären balta menän sapqılap kittelär. İşbirze taptı haslıqlılarzı, oyalıştarınan auıldan sığıp tayzılar. Ezärlekläp tormanı, Äşräf tıyğan. Här kem biznesqa totona almay inde, yañı bayzarğa yallanıp eşläyzär. Sıñğız dusıbızzıñ otdelnıy kommunizmı şähsi kapitalizm bulıp sıqtı.

– Atayım äytä ine, bıyma basıusılar, balas huğıusılar, tegenselär ärtile oyoşto, tip. Restoran da bar, ti zähä?

– Restoran uq tügel inde, kafe – Qarağaş Mäsrüräneñ ulı Radik astı.

– «Atahın ezläp tapqan» tigändäre ısınmı?

– Isın. Üzebezzä, Öfölä, yäşäp yatqan.

– Mäsrürä apayza adresı bulğanmı ikän?

– Yuqsı. Malayı barlığın ul härbi belmägän dä. Qısqa ğına itep höyläyımme?

– Höylä!

– Radiktıñ kooperativ tehnikumında uqığan sağı. Üzebezzeñ auıldıñ qızına küze töşkän, unıhınıñ artınan tağı ikense beräü yöröy ikän. İke yıget säkäläşep kitkän. Tegehe Radikka: «Atayım polkovnik, tip şıttırahıñ, tıuma! – tip ısqındırğan, – tıumalarzıñ bötäheneñ dä atahı yä voyınnıy, yä letçik, yä kosmonavt, yä härbi burıs ütägändä häläk bulğan, tiyergä yäteş. Nıq ğärlängän Radik, äsähenän bayağı härbizeñ isem-familiyahın äytterep, voyınkomat aşalır inde, yullap tapqan. Kilep töştö ber vaqıt Tolparlığa, üz küzebezgä üzebez ışanmay torzoq: otstavkalağı polkovnik, töskä his tä bireşmägän. Ulın eyärtep auıldı ällä nisä urap sıqtı, kürgän beräü menän küreşep. Unı tanıp beleüselär yıterlek, küp tigändä un higez yıl ütkän. Ulı barlığın belmägän…

– Ä Qarağaş Mäsrürä?

– İnderep säy esergän, yoqlarğa qalmayhıñ, danım sığa, tigän. Polkovnik üzeneñ maşinahında kilgän bulğan, Radiktı la ultırtıp, Öfögä qunaqqa alıp qaytıp kitkän.

- Auılda höyläp kinängändärzer inde?

- Häter yañırtıp, helkäüyestän helkep, iläktän iläp almay bulamı tağı. Östä yıme genä torop qaldı: bezzeñ Mäsrürä, telähä, Tolparlıla la taba ine höyärze, şul maturlığı menän, bisälärze ilatqıhı kilmägän unıñ – vät!

– Ä tege qızzı aldımı Radik?

– Aldı. Qız üze lä, Mäsrürä apaysa, uğa tas yäbeşep yatqan. Üzenä ber törlö matur yıget tähä, säse yırän, bözrä. Qaşı qara, äsäheneke işe.

– Mäsrürä apay arttırıp ta yıbäräler. Polkovniktan taptım malayzı, tip fästergäne istä, bötä äzäm unda fatirza mayor torğanın belgän yırzän.

– Timäk, çinın iñ täüzä bezzeñ Qarağaş apay kütärgän? – Şulay tinem dä, üz häbäremdän üzem qızıq tabıp, kölöp yıbärzem. Mäülizä lä quşıldı.

Äldä ilaşmay ğına huşlaştıq, tip qıuandım. Oleksiy hımaq kürkäm yärze yuğaltıuı yıñel tügelder, üz aldına ähirätem hığılıp-hığılıp hıqtayzır... Şuğa tege şofer telgä alğan kreçet haqında, belhäm dä, hüz quzğatmanım: ılasındar ğailähenä qarağan qıyğır qoş ul, başqorttar unı toyğon tip narıqlağan, ilauı la, bälki, haqtır, halıq bezzä hisle, neskä küñelle keşene lä «toyğon äzäm» ti zähä. Äytkändäy, töylögändeñ bala keüyek yäl itep, hulqıldap ilağanın işetep ğäcäplängänem buldı ber, Bürehuqqan olatay menän urman gizgändä, bala sağımda...

Ähirätemde ögötlänem dä ul, qayt, tip, ä şul uqımışlılığı menän eş taba almay qañğırha? Diplom totop öyzä ultırıusı yä Sebergä kiteüselär, Mäskäü keüyek zur qalalarza uram heperep yöröüselär äzme ni?

Zur auılda bik belenmähä lä, bäläkäyıräk auıldarza eşhezlek halıqtı nıq miktätte ul. Aqmätelägelär tik baqsahındağı bäräñgegä, mal-tıuarına küz teräp qaldı. Mäzinä, undağı ike yıget, aqsağa aldanıp, hıñar böyörzären hatqan, tip iste kitärze. Mäskäüzän kilep donor ezläp yöröüselärzeñ qarmağına eläkkändär. Yıgettärze Törkiä aşa İzrailgä alıp barğandar, şunda operatsiya yahap, samoletqa ultırtıp Räsäygä osorğandar. Dollar menän tülägändär. Auıl keşehe ösön zur aqsa la – «Ciguli» alırlıq,ti, tik haulıqtı azaq unlata tüläp tä kire qaytarıp bulmayasaq taha! Yıtmähä, Aqmätegä mäñgelekkä «böyörhöz auıl» tigän möhör huğıldı. İnde bezzeñ yaqtıñ tarihınıñ ber ölöşö «Aqmäte yıgettäre böyörzären hatqan yıldı» tip başlanıp kitäsäk...

Ä bit oşonday häldär küstäreleüyen inqar itmägändä lä, Başqortostan başqa töbäktärgä qarağanda sağıştırmasa arıuıraq yäşäy. Tolparlılar, donya buylap yöröp yatqan, bäyläneş totqan, Räsäyze gizep sıqqan halıq, bını la kürä, işetä. Ä iñ möhime, torğonloq möhörö huğılğan yıldarzan huñ kilep isep, demokratiya, bildälelek häm başqa äürätkes lozungılarzı yılberzätkän yıldärzeñ ıñğay hözömtähe lä buldı: uğata qimmätlehe – millätebezzeñ yoqomhorap kitkän üzañı asılıuı.

Täzrägä küz haldım. Bayağı qozasam, Färizä bit äle iseme, Tolparlı poçtahın taratıp bötkän dä velosiped menep Aqmäte yağına yılderä.Qayzan belämme? Yäyın – qışın, aznahına kämendä ber tapqır unıñ tap şunda barıuı bezzä här kemgä mäğlüm. Aqmätelä häzer mäktäp tä, magazin da yuq. Poçtalon, feldşer za teyış tügel… Tamam böldö auıl. Ayıusı hımaq, bötöp ük quyırmı ikän berzän – ber köndö? Hälenän kilgändär Tolparlığa, rayon üzägenä küsende, yañğızaqtar qalalarğa ısqındı. Auılda tuğız möryänän genä tötön sığa. Arıuıraq yorttarın hucaları hütep alıp kitte, qalğandarı, qarauhız qalğas, yıtemheräp, öñşäyıp ultıra … Qart – qoro ğına yäşäp yata böyörhöz auılda. Ana şul sarahız bisaralarzıñ küz teräp torğan keşehe ul Färizä: poçta la taşıy, rizıq ta alıp bara, darıu – fälände lä qayğırta. Uğa bıl mäşäqätte beräü zä yökmätmägän, üz teläge menän, tüläühez başqara. Kön maturza, velosipedta, bäğze vaqıt yäyäüläp tä, qışın – at yıgep bara Aqmätegä. Här saq arqahında zur ryukzak bula. Yaqın tihäñ dä, ös saqrımdan aşıu ara äle ul. Yıtmähä, auılğa yıtäräk, yulğa arqırı töşöp Qamalı yılğahı ağa. Yılğa, timähäñ, hätere qalır, keskenä üze, ä yarzarı beyık, tekä, biryağı – işelep barğan tupraq, aryağı - harı mäte. Küpere ozaq tormay, işelep töşöp kitä, huñğı yıldarza ike yarzı hayğauzan ätmälängän basma ğına totaştırıp yata. Qamalınıñ (zatlı tirele yılğır qamalar bında qasandır bulğan, küräheñ?) oşo ätnäkäläre arqahında Färizäneñ dalanı asıldı laha ber kilep! Higez qızlı Aqman Qaranıñ altınsı qızı bulıp, apay- heñleläre arahında ber üze keyäügä sığa almay ultıra ine…

İşbirzeneñ dä bähete tabıldı şul Aqmäte yulında. Qatını qala qızı ine, Öfölä uqığan sağında tabışqaynılar.Rayon üzägendä yäşäügä nisek tä sızağan, ä auılğa küseneügä teşe – tırnağı menän qarşı bulğan, ä İşbirze, min ata - äsämdeñ berzän- ber ulı, qartlıqta tayanıstarı, tip nıq torğan. Ul kilendeñ hönäre lä - hudocnik- dizayner, auılda häcäte yuq. Ulay za, ber nisä yıl mıcıy-mıcıy yäşäne äle ul Tolparlıla, unda la qalahına kiter zä yuğalır, kiter zä yuğalır ine. Ahırza, bötönläy özölöp quyzılar. Totalqağa, ismaham, balaları bulmanı. İşbirze artıq häsrätlänmäne keüyek, här häldä hizzermäne. Yort halıp sıqqaynılar, şunda ber üze kön itte, dörösöräge, tönäne, rizıqlanıuı Ämin abıyzarza buldı. Auıl qızzarı uğa, üze yäş, üze höymälekle buyzaq irgä, küz atmanı tügel, ämmä berehe lä qarata almanı.

Şulay ber köndö, Färizä İşbirzegä Aqmätelärzeñ ütenesen yıtkergän: harıq - käzälärebez yuğala başlanı, uçastkovıy kilep tikşerhen, tigändär.

Artabanğıhın İşbirze miñä üze höyläne.

…Töşkä tabanıraq, uçastkovıy Aqmätegä yıyına başlanı. Halqınsa yazğı kön, kük yözö, tomhayıp, yamğırı ana yauam, bına yauam, tip tora. Ğäzättä yaqın-tirägä, urman-qırğa sığa torğan mototsiklına ultırıp, yıñelsä sıqtı, maşinahın quzğatıp tormanı.

Alıstan uq kürep kilä: Qamalı yarında qaqqan qazaqtay, qımşanmay za, beräü basıp tora, qatın – qız, buğay. Barıp yıtäräk, tanını - poçtalonka Färizä. Qız mototsikl tauışına borolop qaranı la tağı auıl yağına qarap qattı. Nimä bulğan?! Uçastkovıyzıñ küñelenä şom harıldı.

- Mine unda kötälär! – İşbirze kilep tuqtau menän höränläne qız. –Basma işelgän…

- İrtägä ağay – enene oyoştorormon, ozonoraq hayğauzar halırğa käräk bulır. Bögöngä, äyzä, kire borolayıq.

Şul hüzze işeteügä, Färizä, arqahına ryukzagın asıp, ike qulına ike töyönsäk totop, yarlauzan asqa töştö lä kitte. Umırılıp barğan tupraqtan şılıp tigeläy barıp yılğağa törtöldö.Qamalı bıl mäldä taşqan bulıp, acğırıp yata ul, tar bulha la tärän genä. Ä hıuı halqın, bozzan saq ärselgän sağı. İşbirze, küp uylap tormastan, qızzıñ artınan taşlandı:

- Tuqta!

Färizä bılay za qauşabıraq tuqtap qalğaynı.Ergähenä kilep basqan uçastkovıyğa ul şunday özölöp qaranı, äyterheñ, oşo yılğanı kiseü-kismäügä unıñ yazmışı, hatta ki ğümere bäylängän.

- Bıl toqta nimälär?

- Rizıq.

- Bılarında?

- Poçta, posılka la bar.Törgäktä - darıuzar, uzğan aznala feldşer öy berensä yöröp sıqqan, ay hayın şulay kilä ul bında, öyöp retseptar qaldırğan. Ber babay diabet menän sirläy, maninil tigän tabletkahı kisä bötkän, beläm, bögön uğa darıuzı motlaq alıp barıp yıtkerergä käräk, yuğihä…

- Bir äyberzäreñde, üzem alıp sığam.

- Kemgä nimä tapşırırğa ikänen belmäyheñ bit, ağay? – İşbirze qızzıñ tauışında rähmätle, qıuanıslı toyğolarzı şäyläne, uğa iğtibarlap küz haldı: bit ostarı alhıulanğan, yaulığı başınan şılğan, tulqınlı qara sästären yazğı yıl irkäläy… Ä qaraştarı – qıyıu, ämmä tıynaq.

- Häzer, uylarğa irek bir, - tine İşbirze, başına qapılda ber feker zä kilmäy torouına aptırap. Tirä- yağına qarandı.

- Ana, ağay, basma şılıp töşkän, ağıp kitmägän, - tine Färizä, yarlau buylap huzılıp yatqan hayğauzarzı kürep qalıp.

- Häzer ularzı höyräp kilterä lä, ağayıñ yarğa teräy, yäbeşep sığıuı yäpleräk bulır, azaq öskä tartıp alırbız za… - tip höylänep, İşbirze eşkä totondo. Armiyala, MVD mäktäbendä alğan tahıldarı yarap qaldı: bilenä gelän mototsiklında yörötkän bäläkäs kenä körägen, bau – fälänen dä qıstırıp alğaynı, bäkehe unan qalmay inde – käräktäre teyze. Hayğauzı, totonorğa uñaylı bulhın ösön bısaq menän kirtläsläp, yarzıñ şıyğalaq mätehen köräk menän basqıslap, aldan üze ürmäläne, Färizäne, qayışına berketkän bauğa yäbeşterep, artınınan eyärtte. Hitlana torğas, menep yıttelär.Ber-berehenä qarap yılmayıştılar. İşbirze qızzıñ yış-yış tın alğan ıñğayına tibrälgän qalqıu tüştärenä iğtibar itte, qabarınqı irendärenä ımhınıp quyzı la urtına tulğan helägäyın säsäy yazıp yotop yıbärze, tulqınlandı: küptän tatımığan irlek telägeneñ uyanıuı ine bıl tamşanıu.

Hınmaha la, küñele imgänep qalğandır yıgetebezzeñ, yaratıp öylängän qatınınıñ yılbäzäklegenän, tip boşona ine tolparlılar. Häm bına – qarşıhında Aqmäteneñ harı buyauına buyalıp, kürşe auıl keşeläre ösön yän atıp torğan qız unı güyä tertlätep yoqohonan uyattı. Oşolarzı küñel küzem aşa uzğarzım da Ämin abıyzıñ hüzen qabatlap quyzım : vät!

Ä Qamalı aşa halıq därräü kütärelep küper halıp taşlanı tege häldän huñ, «Färizä küpere» tip yörötäbez.

Tormoş üzeneñ qanundarın his üzgärtmäy, şatlıq menän qayğını, tıuım menän ülemde siratlaştırıp tora. İşbirze üzeneñ İşbikähen taptı, tip qıuanıp ölgörmäne Tolparlı, qayğılı häbär zä arağa kilep inde: Sämiğullin vafat buldı.

…Qarluğastar bala osora. İyun başı. Qızılyar yatıuı östöndä käyıleşälär. Alıstan bäläkäs kenä bulıp kürenhälär zä, osoştarınan tanıyım. Ular mine oşo minutta häsrätle halätemdän äzgä genä yolop torzolar. Qayza ikänlegemde isemdän sığarmaham da, unlağan mıltıq köbägenän sıqqan atıu tauışına tertläp kittem. Ämmä bıl zalp – ihtiram bildähe, Tolparlınıñ oloho-kesehe belgän, hörmät itkän, vaqıtı menän qurqqan da zur şähese menän huşlaşıu auazı.

Yaugir, militsiya veteranı Sämiğullindı bötä auıl ozattı huñğı yulğa. Rayon komissariatı häm militsiya bülegenän forma keygän keşelär ıñğayına, härbi orkestr ritmına basırğa tırışıp, halıq üzäk uram buylap ütte, mitingığa yıyıldı. Säñgeldäktäge bäpestären dä kütärep kilgändär, beräü qalmağandır öyöndä ultırıp.

Äy, ättägenähe... Käräk saqta yäşkä üzenän ölkäneräktärgä «atay» bula aldı ul zamanında. Tolparlınıñ tınıs yäşäüyendä, ğäräsätle tuqhanınsılarza la qot osqos yınäyättärzeñ bezze urap üteüyendä uçastkovıyzıñ hezmäten bahalap ta bötörgöhöz. Tärtip bozolğas qına sara kürep, yäğni qağız tultırıp rayonğa ozatıuza kürmäne ul burısın, ä aldan alırğa tırıştı. Mäktäpkä kön aşalap kilep urar ine – käüzähe küreneü zä iskärtte!

50 yıl hezmät itte Sämiğullin Tolparlığa. Eşen şul tiklem dä yaratqan bulğan ikän, tip uylanım da, esemdän tözätep quyzım: bezze, keşelärze, yarattı ul!

Tıuım barza, ülem bar. Şul arauıqta nisek yäşäüyeñ bar! Donyalıqta yözöñä qızıllıq kilmähä, baqıylıqta la hanlanırhıñ. Oşo uy hä tigänse barlap sığa ütkäneñde, yaqşı-yamanıñdı bınday saqta, zıyarattağı yañı qäber tuprağı halqınlığı yände öşötkändä...

Miting auıl aryağında, zıyaratqa barıp terälgän kiñ mayzanda uzzı – känsälär aldına ğına hıyırlıq tügel ine halıq. Auıldaştarıma küz haldım: qayğılılar, ämmä yıtdizär, äyterheñ dä, estän genä Sämiğullindıñ ruhı aldında nindäyzer ğäyıptären tanıyzar, qırın eş qılmasqa väğäzä birälär, baş eyıp rähmät yıtkerälär.

Gölfirä menän Haris, Älfirä menän Vilmir Gulya-Gölsöm apayzı qursalap ergähendä basıp toralar. «Böyök qatın», – tip şıbırlanı irendärem, aqılım kire qaqmanı. Sämiğullin keüyek ir-uzaman unı, oşo yabay, küñelsäk, ber qatlı, urını menän mut-häyläkär, yarzamsıl qatındı tiñ kürgän ikän, tap şul daha unıñ böyöklögö. Häter ofoğonda yaltlap ber küreneş sağıldı: äsäyım menän Gölsöm apay Beloretqa hatırğa alıp kitergä äzerlängän könbağış toğon yäşerälär... Tenteü... Sämiğullin aqtı qaranan ayıra belmähä, keşe yazmışına bitaraf bulha, bezze şul saq iskärter ineme lä qatını, täkäbber bulha, üze kilep yarzamlaşıp yörör ineme?!

Qarluğastar bala osora. Kük ayaz. Tınıs. Tormoş dauam itä. Zayağa ütmäne, timäk, Sämiğullindıñ ğümere.

57

Vaqıt yılğahınıñ ağışı tuqtamay. Ğaläm qapqahın yıgerme berense bıuat asıp inde, ğäräsätle tuqhanınsı yıldar Räsäy tarihında yılyazma bulıp qaldı. Keşelek aqılı ul yılyazmanı, qatlı-qatlı kärtlänsektäy itep, qabat-qabat asıp qarayasaq, fähem alasaq äle.

İldeñ yazmış kämähe qomğa törtölgän häl itkes mäldä Boris Yıltsin vlastan baş tarttı. Yañı yıtäksegä, Vladimir Putinğa, küz teränek. Räsäy häyırselekteñ sigendä basıp tora. Tuqhan higezzeñ avgusındağı defolt arqahında, bılay za barter menän kön kürgändä, aqsa öslätä oshozlandı. Halıqtıñ yäşäyış kimäle buyınsa Räsäy donyala 68-se urındabız. Ä 2000 yılda Yıltsinğa «Prezident marafonı» tigän kitabı ösön halıq-ara äzäbi premiya birelde. Zamanında Gorbaçev Nobel premiyahı alğaynı...

Bıuat başında şähsi tormoşomda şañqıtqıs vaqiğalar urtahında qaldım. Daniyarıbız yurislıqqa uqırğa inä almanı, armiyağa kitte. Yarar, ölgörör, haldat hezmäten atqarıp, sınığıp qaytır, tine atahı. Yäğni, bığa bik borsolmanıq. Ämmä, küp tä ütmäne, bezze aptırauğa halğan häl kilep tıuzı - ulıbızğa bäyle.

...Dekabr urtaları. Kis. Şämgä ut alğan saq. Tışta ıcğır buran, täzrägä qar hılaşqan, ütep-hütkände kürerlek tügel. Kemder täzrä şaqını keüyek? İşekkä yügerzem, Fatih dauahanala, tip äytergä. Bıl säğättä ni, unı ezläp kilgändärzer. Tuphağa uq sığıp bastım, ber kem dä yuq. Kire inep kitäyım tihäm, ber hın şäylände.

– İnegez, solanğa qar tula! – tinem dä kötöp toram. Ataq, Fatih menän eşlägän medsestra? Halat qına keygän, qaltırap töşkän üze. Öşögänder. Öygä inderep, halatın sisterep, qağıp eldem dä säy quyzım.

– Daniyarzan ber-ber nasar häbär kildeme ällä? – Qurqqanım şul daha. Bıl qızzıñ ulım menän hatlaşıuın beläm. Armiyağa küz aldında ozatıp ta qaldı.

– Yuq, unıñ ösön borsolmağız, – tine qız, üze der-der qaltıray, – mineñ başıma qayğı töştö!

– Nindäy qayğı, uf, balaqay?!

– Fatih Ramazanoviç yuqta kildem, hezgä äytergä... – Şunan bıl qısqırıp ilarğa totondo, tıyıp ta alıp bulmay.

– Nimä buldı, äyt! – Qatı itep öndäştem.

– Auırğa qalğanmın... – Yığılıp kitä yazzım. Niñäler, oşo balanı äürätkänme Fatihım, tigän uy qazaldı meyımä. Äldä şul minutta qız östäp quyzı: – Daniyarzan.

Östömdän tau işelep töştö, billahi! Qapılda şatlanıp uq kitmähäm dä, küz aldarım yaqtırzı, zihenem asıldı keüyek.

– Şulmı ni qayğıñ, isäüän! İsemeñ iskä töşmäy tora?

– Sömböl. İsäüändeñ isäüäne min, hüzegez haq, apay.

– Nişlämäkheñ?

– Fatih Ramazanoviç mine uvolnyat ithen dä, qaytıp kitäyımme ikän, tim. Otrabotkamdı ütmähäm, artaban institutqa ineüye problema bulasaq.

– Qayzan äle hin? Öfönänme?

– Eyı.

– Üzegezzä eşkä qalıp bulmanımı?

– Atayım trolleybus yörötä, äsäyım – konduktor. Tanışlıq käräk häzer qalala urınlaşıu ösön, yä – aqsa... Ber yıl eşlärmen dä institutqa kerermen tigäynem.

– Yıter, ilama! Urıs äytmeşläy, poteryavşi golovu, o volosah ne plaçut. Şulaymı?

– Daniyar...

– Yäşermäy äyt, ällä ul hine...?!

– Yuq, apay, yuq! Öylänäm tigäyne, üzem qarşı töştöm, armiyañdan qaytqas ta ölgörörböz, tip. Belgänme ni oşolay kilep sığırın! Uñarsı säynük qaynap sıqtı. Qızzıñ biten yıuzırıp, bergäläp säy esergä künderzem. Küzemä tultırıp qarap tik ultıra. Yauap kötä. Ä min – ike ut arahında: bıl bala la yäl, ulım da. Un higez yäşenän atay bulıp, kiläsägen kärtäläp quyırmı? Älegä Sömböldö, yarar, Fatih Ramazanoviç qaythın da, käñäş-töñäş iteşerbez, borsolma, tip ozatıp qalıuzan arı kitä almanım. Oşomo ikän Arqayım şamankahınıñ yurauınıñ yuş kileüye? Hine hınau kötä, tip şıbırlıp qalğaynı…

Fatih irtägähenä ük qızzı yıtäkläp alıp qayttı. Üzebezzä yäşätergä höyläştek, Daniyar armiyanan qaytqansı. Haris dusıbız aşa höyläşep, ulıbızzı ös köngä qaytartıp, zagslattıq.

Yıyänsärebez tıuzı. Ayhılıu tip isem quştıq, iyundeñ yılı, aylı ber tönöndä, donyağa kileüyen istä totop. Kilenem saya holoqlo bulıp sıqtı, bıyıl da institutqa inmähäm, uçilişela alğan belememde tozlayım, imtihan birep qarayım äle, tine lä Öfögä kitte lä barzı. İnde. Zur konkurstan ütkän yırzän, nisek kire qaytarahıñ unı? İke ayı la tulmağan sabıy kütärep torzom da qaldım. Stacım yıterlek, säbäbe yıtdi, tip, pensiyağa aldanıraq kitergä tura kilde. Qoza - qozağıyım bezzän yäşeräk, qırqtan saq uzğandar, quldarında mäktäp yäşendäge ike malayzarı bar, ularğa nisek kös töşöräheñ?

«Şañqıtqıs vaqiğalar», tigäyneñ? Bıl ımdı nıqışmal «üzem» birä, küpme onotorğa telähäm dä, onottormay…Yarar huñ, ul yän yarahına qabat – qabat qağılmastan, qağızğa töşöröp quyayım, bäyändärem dä kitek bulmas?!

…Älmisaqta, imeş, ir menän qatın ber bötön bulğan: ber muyında – ike baş, ber käüzälä – dürt qul, dürt ayaq, ike törlö yınes ağzahı. İkäü bulğas, baştar bötä tirä-yaqtı küz uñında tota, berehe yoqlaha, ikensehe uyau; dürt qul arıu-talıuzı belmäy, dürt ayaq şäp yügerä, ike yınes toqom işäyter ösön yäple – başqa ber yırzän par ezläyhe tügel. Älege quş zattan Olimp allaları şörläy başlağan ber kilke. Zevs, min bıl bändälärzeñ kös-qeüäten nisek kämetergä beläm, tigän dä yäşen qılısı menän käüzälären urtalay yarğan da quyğan. Şulay ir menän qatın ayırım zatqa äüyerelgän.

Uqığaynım qasandır, fähem birmägäynem. Ä meyımdeñ yıyırsaları yuymağan, haqlağan. Berzän – ber köndö oşo hikäyätte tormoş aldıma kilterep quyır za, undağı fekerzeñ tärän söñgölöndä häqiqät qılısı yatqanın isbatlar tip kem uylağan?! Başta… Başta Möhäbbät mine üzeneñ Zevstan da köslöräk ikänenä ışandırzı. Fatihım menän yörägebez unisonda qağa, uyzarıbız urtaq. Qanıbız quşılğan - kese yıhanımda tere orloqtar qauışqan, balalar yaralğan… Yäşäy kilä, iremä satma – sat berekkänemde, unıñ menän ber bötön ikänlegemde toyzom. Şuğa inandım. Yäremdeñ yän – tänenän ayırır ösön mineñ här küzänägemde unıqınan qanhıratıp aqtarıp alırğa käräk tähä?! Häm şul hınauzı birze miñä Yazmış ğäliyänäptäre: yä, urtalayğa kisä sabıp, üzemde iremdän ayırırğa, yä…

Bınan yıgerme yıl elek hiskänderep – hağaytıp isep ütkän yıl işe genä ber häbär yañınan äylänep qayttı la, häsiätemdä ğäräsät quptarzı, hil tormoşomdo teträtte.

…- Apa, «liçno v ruki», tiyelgän, Qarabulatova Nuriyağa? Hin qız familiyañda yöröyhöñ dähä - Aqsurina? «Zakaznoy», bına qul quyıp alığız… – Färizä öygä ük inep qulıma tottorop kitte bıl hattı. Kemdän ikän? Häzer hat yazışıu bötöp bara , telefon, internet… Konverttı asırğa qulım tartmay torzo. Kesämä halıp quyzım da alasıqtağı ikmäk meyısenä ut yağırğa sıqtım, qamır quyğaynım. Qayın utın tiz ük dörläp toqanıp kitte, ozaq qına utqa qarap torzom- törlö sürätkä inep ölpöldägän yalqın teldäreneñ sihri beyıüye gelän dä şulay arbay mine.

Qızıqhınıu qotqohona birelep, kesämdän tege konverttı tartıp sığarzım. Astım. Täüge yuldarına küz halıu menän yörägem tert itte: Zoyanan! İrem ordinaturala saqta: «Fatihtı kötmä, ul mine yarata», - tip hat yazıp, küp tä ütmäy, hüzen kire alğaynı:»Qurqma, bez, ber törköm qatın – qız, hine hınap qaranıq. İreñ sufıy bulıp qılana, şuğa üs itep». Ğärlegem alqımımdan alğaynı la, sigendem: qaytqan aralarında, Fatihtıñ küzzärenä tekläp – tekläp qaranım, hıyanat şäülähen kürmänem. Hat haqında iremä äytmänem, hatta minän tamsı la seren yäşermägän toğro Äsmä ähirätemä lä siselmänem – täkäbberlegem yıñgän…

Zoyanıñ yañı hatın ike qat küzem menän hözöp sıqtım, ämmä töşönmäyım – añım bikle. Ösönsögä uqıyım: « Haumıhığız, Nuriya! Min – Zoya, häterlähäñ? Tura hiñä yazam, Fatihqa belgertmäy tor. Oşoğasa tauış birmägände, häzer zä borsomas inem, ägär… Ulım atahın taptıra! Min «Skorıy» vraçı inem, tege saqta. Fatih yartı stavkağa eşläp yörönö. Oqşattım unı. Oşonday irzän bala tap ine, tigän uy başıma inde lä ultırzı. Utızzan uzğanmın, yañğızmın. Küñel tartılğan keşene osratmanım, Fatihtan bütände. Unıñ üzemdän küpkä yäş, ğailäle ikänen beläm… Ul mine barı ölkän kollega kürep ihtiram itä. Ä ber köndö - ömöt bit, täüäkkällärgä buldım. Şunan alda, Fatihtıñ atahı qapıl vafat bulıp quyğaynı, hikhänenseneñ aprelendä.

Zoyanıñ yazğandarın estän yalğap – yalğap kitäm: ulı qaytıp yıteügä, qaynım yaqtı donyanan ütep kitkäyne… Besängä tip lapas başına mengän yırenän, tayıp kitepme, yığılıp töşkän. Yılkähe menän timergä bärelgän. Uqırğa kitmähäm, yanında bulham, tip nıq äsende Fatih. Äühät ağayzıñ , yılkä tamırı özölhä, böttö inde ul, qustım, tigänen yıuatıu hüze tip kenä qabul itte, şikelle.. .

Ahırza yatlap aldım hattı. İreñdeñ qayğılı sağınan fayzalandım, tigän. Albastı! Decurzan huñ öyönä alıp qaytqan, aşatqan - esergän… Minän ni käräk huñ bıl Zoyağa? Fatihtıñ ike- ös börtök säsen halıp yıbäreüyemde horağan, DNK ekspertizahına. Ulımdıñ ber mohtaclığı la yuq, armiyala buldı, tehnikum tamamlanı, eşläp yöröy, yäğni aliment yullamayım, imeş. Bıl turala älegä uğa äytmänem, asıqlanğas, añlatırmın, atahınıñ fotohın kürhätermen, ismaham, tigän.

Asırğanıp kitep, hattı konvertı – niyı menän utqa bärzem. Qağızzıñ gölt itep toqanıp, bögärlönep qarasqığa äyläneüyenä isemä kildem: adresı?! Ber genä atama hätergä elägep qalğan – Çeboksar…

Auırğa qalğanlığımdı belgäs tä tıuğan yağıma qaytıp kittem, tip yazğaynı. Sıuaşstanğa, timäk. Maqsatına ireşkäs ni… Tuqta! Hat menän foto la bar ine, unıhın ikense kesämä halğaynım, qarap ta tormayınsa. Bına laha – küz haldım… Qalğanın tomanlı häterläyım.

-Äsähe! – Ayhılıu uyanğan. Ana, täzränän qarap tora, ilamas boron inä halayım, yäme. Fatihtıñ tauışı miñä tänemde ütäläygä tişep ütkän uqtay täsir itte: şulay auırtalır zaha uq teyhä? Ğazabım tışqa sıqtı:

- Ah-h! –Zihenemde yıyıp aldım. Utım yanıp bötkän, kümere kölgä qalıp bara, tiz genä tärteşkä menän meyıs auızına tartıp öyzöm. Hikelä ultırğan künägemä küz haldım, qamırım qabarıp işelep töşöp kilä. Qulımdı ışqıp – ışqım yıuzım da, äyterheñ, tege hattıñ bısrağı yoqqan, qamırzı yıñelsä basqılap, tabalarzı maylap meyıs ipkenenä tezep quyzım. Tuqmas taqtahına on hibäläp, äpäkäy äüäläy başlanım. Qulım bıl eştärze üzenän – üze eşläy, ä uyzarım -ällä qayzarza…

Tabalarzı meyıskä ultırtqas, hike sitenä barıp ultırzım da, Qızılyar yatıuına sumğandağı ige tärän itep tın aldım häm tağı tege fotoğa qaranım: Fatihtıñ yäş sağınıñ küsermähe! Töslö foto bulha, belener ine, küzzäre zäñgärme ikän? Nimägä häcät anauı Zoyağa ekspertiza – bına laha isbatlama.

Utqa taşlanırmınday. Yanmam - üzem totoş utmın daha, kükrägemdä güyä vulkan qubarılğan. Tärän söñgölgä ırğırzaymın. Batmam - üzem daryamın, taştı uy - histärem, yarzan aştı. Hıyanatsı! Fatihtıñ küzenä bärep äytkem, sikähenä sapqım, alama hüzzär qısqırğım kilä! Köttörmäne, tege Kanaki halqınıñ legendahı bulmışımdı añdıy haldı: asılıñda yılan yıñep barmaymı?

- Äsähe, bez asıqtıq, kötöp kötök buldıq! – Fatihtı la, Ayhılıuımdıñ qartatahına: «Ta-tay, ta-ta-tay», tip tatıldauın da añğaram - aparuq tınıslandım, buğay. Öygä ıñğaylanım. Fatihqa aş halıp birzem, üzem, butqa aşatqan bulıp, gelän yıyänsärem ergähendä qıyaldım. Nisek tä kütärelep qaramasqa, hüz qatmasqa tırıştım iremä. Ul bığa aptıramanı, Ayhılıuzıñ uğata tınğıhız, saq ber yäşen tultırğan mäle.

Töngölökkä, bala niñäler mıcıp tora, tigän hıltau menän üzemä tüşäkte yıyänsäremdeñ karauatı ergähendäge divanğa yäyzem. Auıl yoqoğa taldı. Tışta- yap-yaqtı, yäyzeñ aylı töndäreneñ berehe. Qarşı täzränän Uqtau honolop qaray, pärzäne tartmağaynım. Oşonday aq töndärzä şağir şiğır yazalır, kompozitor yır sığaralır. Ä min qarar qabul itergä teyışmen. Nişlärgä? Yahil «üzem» irkengä sıqtı bıl arala, ğärländerä,sänsä, üsländerä: Fatih biteñdän kölgän! Ällä niñä Mahibikä apay iskä töşä - qayhılay yafalanğan , bahırqay.

…Önömmö - töşömmö, ber kügärsen miñä suqışına eläkterep hat taşıy. Qayın tuzına yazılğan hattar. «Hin – bisä, üzeñ izge, üzeñ iblisä, Hin – balañdıñ da äsähe, ireñdeñ dä äsähe, atañdıñ da äsähe, hin – keşelekteñ äsähe….” Kemdän? Uqtau qayahında qanatlı hın şäylänä: üze qatın, üze qoş – şul yıbärgän, imeş, bıl säyır hattı.

Şul mäl ätäs qısqırzı. Hataşqanmı, küktä Sulpan da qalqmağan äle? Bayağı halättän ayırzı, ä qızıq ine… Tanış bit miñä Uqtau başındağı zat – İzida, boronğo Mısır alihähe. Yazmışım minän unı onottormay. Afğandan qaytqas, Musanan täüläp işetkäynem, Arqayımda ğalimä Lyusyanan töpsöngäynem häm ös yıl elek, Mısırğa säyähät qılğanda, ezzären yullağaynım. Piramidalarzı kürzem, döyägä atlanıp yörönöm, ä İzida qoramın barıp kürergä forsat sıqmanı. Ämmä alihäneñ şul qoramda torğan statuyahınıñ fotohın, hürättäreneñ küsermähen qulğa töşörä aldım. Boronğo rässam İzidanı tösö - başı qatın sürätendäge inä ılasın itep hürätläp qaldırğan ikän. Tiktäskä genä kilep inmägänder ul mineñ is yusığıma? Hin – täü äsä, tip işara bireüyen töpkö añıña baq, iñ izge, möqäddäs asılıña qayt, şunan ğına hököm qıl başqalarğa – şunı äytergä telägänme?!

Bäs, min üzemde hökömdarğa hanağanım da yuq. Asıuım qabarzı ğına. ”Asıu - aqıl doşmanı, qoloqasım!” Qartäsäyım mäqäl äytäme? ”Sabırlıqtıñ töbö - harı altın”- öläsäkäy hamağı. “Ayırılıu – qanatıñ qayırılıu”- äsäyım, ös bala tapqan irenän torop qalıuı yıñel bulğanmı ni uğa?!“ Ber höygänem ösön altmış höymägände höyörmön“- Tatar äbekäy. ”Möhäbbät utı tamuq utınan yıte ölöş artıq bulır, tigändäre döröstör…” - Fariza yıñgäm… Äy, ğäzizdärem! Qursalayhığız, toyam. Aqılımdan yuyzırtma, qartäsäy! Sabırlıq östä, öläsäkäy! Bäplä qanatımdı, äsäy, hıyındırsı! Yat beräüze iremdeñ balahı itep höyörgä, üz itergä kös bir, Tatar äbekäy – Yänkisäk! Möhäbbätemdän dünmäskä, könläşeü utında köl bulmasqa öyrät, Fariza yıñgäkäyım!

İrtänsäk mal-tıuarzı kötöügä üzem qıuzım.Qolağımdı qarpayttım: ber-ber hüz tişmästärme? Yuq. Çeboksarzan hat kilgän ikän, tip horausı bulmanı. Ber säyähättä tanışqan qatın yazğan, tip aldar inemme ikän? Auıldıñ yükä telefonına eläkmägänmen, ulayha. Ä ul telefon sputnik bäyläneşenän dä şäberäk eşläy, uğa haua toroşo la qamasau tügel, bozolmay za iskermäy zä!

Zoyanıñ ütenesen ütänem. Fatihtıñ yılkä säsen gelän üzem qıra inem, bıl yulı ozonoraqtarın da eläkterep aldım. Şunan konvertqa haldım da poçtağa ilttem. Kitte DNK –ğa, Çeboksarğa. Başta yauap yaz, tip Zoyanı iskärtkäynem, barıber şörläyım, ulın yıtäkläp auılğa kilep töşhä, tip. Fatihqa äytergä telem barmay, ekspertiza hözömtähen kötämse, tege fotonı kürhäm dä?

Poçta kiler säğätte belgäs, kön dä şul vaqıttaraq ihatağa sığam, Färizäne hağalayım. Nihayät, Çeboksarzan hat kilep töştö. Bıl yulı artıq köyälänmänem, konverttı ipläp kenä astım da uqırğa totondom. Barıber teträndem. Zoya hımaq ta qatındar bula ikän donyalarza?! Qapılda kem tip tä äytep bulmay undayzarzı – häyläkärme, ekerleme, imanhızmı?

“ Nuriya, qıuan, Fatihtan tügel ikän ulım. Min şul osorza, balahız torop qalıuzan qurqıp, ber ıñğay ike yıget menän yörönöm. Fatihıñ - ösönsöhö, osraqlı ğına kilep kerze quyınğa, ber tapqır ğına. Qayğıhın urtaqlaşıp, öygä säy esergä tip alıp qayttım da, ämällänem, gallyutsigenlı tönätmä eserzem. Ul mine hin ikän tip uylanı. «Bik hağınğas, bik harğayğas, Nuriya, kildem hine kürergä…» Tanışmı? Mäñge isemdä qaldı oşo hüzzärze köyläp qosağına alğanı! Hiñä arnap sığarğanmı şul şiğırzı? İh, bähetleheñ, qäzeren bel!

- Yır ul! Halıq yırı! Bezzeñ yır! – Yarhıp qısqırzım da yıbärzem.Üz tauışımdan üzem qurqtım. Ä tege fotohürät? Baqhañ, Zoya kollektiv fotonan Fatihtıñ hüräten qırqıp alıp, ikense keyım keyzertep, yañırtıp eşlätep alğan. Yamandıñ küperenän ütkänse, yarzan os, tizär, ısın ikän. Işandırzı laha, saq üzemdeñ küperemde yandırmanım!

Ahırza Fatihqa höylänem bıl borma- borma häldärze. Täüge hattı alğas ta yäşermäskä bulğan. Higezbögöl yılğahı şikelle aldıma kiler zä yatır, kiler zä yatır Zoyanıñ haslığı, häsrät kisterer tip kem uylağan? Toğroloğon haqlay almağan Fatihım. Qayğılı… Ämällängän… Auğa eläkkän… Miñä ber genä hüz ısın - hıyanat! Ozaq, bik ozaq talanı yänemde ul hüz…

Bıl yulı Äsmägä asıldım. Üzemdän bigeräk borsolop kitte: ”Fatih maşina menän alıp barhın, säsrätäm min ul qara yılandı, küzläşteräm! - tip yarhını. Şunan, hıuına töşkäs: - Yarar, yäşähen, asıqlap qabat yazırğa aqılı yıtkän dähä, tine lä, ultıra töştö:- uf, qızıy, ısınlap ta yıldar buyı başıñdan kölhä, höyärkähenän balahı bulha, nişlär ineñ?! Otoro ğärsel bit hin. Bılay ni, osraqlı ğına, yañılış qına – sihırlanım, tigän dähä ul azğın bisä…” Ähirätem menän höyläşkäs, ilaşqas, yıñeleräk bulıp qaldı. Uğa oşo yäşemdä, hınau aşa yırıp sıqqandan huñ: “ Qızıy, aulaqtarza apayzarzan işetkän “Höygän – higez, yän telägän – ber” tigände saq añlanım”- tinem. “ Äsmä: “ Yän telägän yär miñä Äşräf buldı. Artur - berense his, Sabir äytmeşläy, repetitsiya bulğanmı ikän ni? İsän bulha, balalay itep qarar inem, barıber.” – tip, tağı uyğa haldı. Eyı, tormoştoñ tabışmaqtarın sisep bötörölök tügel…

Küpme ğümer esemdä qılyılanday qımcıp-qımcıp alğan kisereşemde tışqa sığarğas, yıñel hulap quyzım. Häzer genä qılyılan ul, ä vaqıtında tınımdı bıuğan basırau yılan ine! Yaylap keseräyze, ağıulı teşe töştö. Sönki min üzem – ruhım zurayzılır. Däğüäläre menän yänemde tetkän «üzemdärze» yıñä aldım. Barıber yuyıp qına taşlap bulmay şul häter yazmaların - magnitofon tasmahı tügel dähä…

- Qartäsäy! Ni ösön bıuat başında tuqtap qalğan hineñ bäyändäreñ, äytäyımme? – Ayhılıuım daha, işektän ineşläy ük häbär halıp kilä. - Mineñ arqala. Vaqıthız kilep tıuğanmın da…

- Ällä şul ike arala basıp ta böttöñmö?

-Böttöm. Printerzan sığarzım, mä! – Azna la ütmäne uğa qorap-qorşap quyğan däftärzäremde bireüyemä, kompyuterıñda eş itep bir, minän qala, näsel bağı hin bulırhıñ, tip. – Küpme tarihtar hıyğan bäyändäreñä! Artabanğıhına borsolma, üzem dauam itermen, bıl bıuat – mineke!

Qızıma la, ulıma la teymägäyne bıl balanıñ ölöşönä töşkän äpäüläp bağıu, küñel handığındağı hazinalarzı hiziäläü – üzem üsterzem dähä. Daniyar armiyanan qaytıu menän käläşe yanına Öfögä hıpırttı, militsiyağa eşkä inde, şul hönärgä artaban uqımaqsı. Şunan ni…

- Şunan ni,- tip yalğap alıp kitte Ayhılıu, esemdän genä barlağandı işetep torğanday,- miñä yıte yäş tulğanda, diplom totop qaytıp töştö bılar: berehe – vraç, ikensehe – yurist. Äsäyım eşkä dauahanağa urınlaştı, atayım – İşbirze babayzı almaştırzı.

- Ata-äsäñ haqında «bılar» tiyergä, qayza itäğäteñ?

- Hineñ roleñä inep kitkänmen, qartäsäy, ärlämä. Ana şulay auızımdı la yabıp quya yıyänsärem.

- Bäyändäreñde dauam itäm, tigäneñä aptırap toram äle,- hüzze ikensegä bora haldım.

- Oslap quy, äteü, - tine Ayhılıu östäldä yatqan papkağa ımlap, - anauında yazıp halğılağanıñdı beläm, yartı yulda qaldırma, bäs.

– Bäs. Oşo osor bılay za yañı bıuatta bulğan häl-ähüäldärze häteremdä äüäläp yöröüyem: başımdan kiskändärze il-qäüyem yazmışı menän bäyläp, zihen küzäüänän ütkärep. Här köndöñ, här qılıqtıñ üz bahahı...

– Ä miñä, hineñ hımaq, beräy qissa yazam tihäm, qayza geroyzarı? Hezzeñ zamanda ğına bulğan bit ul romantik tarihtar.

– Bına hiñä, äytteñ hüz, qoloqasım. Atayıñ menän äsäyıñdeñ möhäbbäten genä al...

– Yuq, qartäsäy, min hezzän başlayım! «Nuriya vä Fatih qissahı» – yañğıray bit!

– Hı... Bar, atayıñ qaytıuğa üzegezzä bul, säy quya tor, ismaham. Äsäyıñdeñ qasan öygä yoğoron kem belä, tabiptıñ ni unıñ.

– Kileşkändär inde, minekelärze äytäm, atayımdı la tön urtahında yullap kilälär qayhı saqta.

– Biş auıl qarağan auıl Sovetınıñ uçastka militsionerı bit ul, bäs. – Ayhılıu, bıl haqta işetkän bar, tigände añlatıp, aşığıp kitä haldı.

Ber olono, ber kesene tıñla, tigändäy, eyı, bäyändäremä äylänep qaytıu farız. Amanati burısım. Yıyänsärem kiltergän äzer ölöştö qaraştırzım: hatahız ğına basqan. Bäğze urındarza ğäcäplänep tä quyğılanım, min yazğanmınmı bını, yuqmı tip – vaqiğalar üz artınan eyärtkän… Şunan tege papkamdı asıp qıştırzatırğa totondom. İñ östä Fatihtıñ hıyanatı haqında yazılğan qağızzar yata – ular mine yılanday sağıp almanı, ısınlap ta qotolğanmın şul yazanan!

Artaban aqtarınam papkamda. Harğaya töşkän gäzit kilep sıqtı – rayondıqı. Ber mäqäläneñ astına hızıp quyğanmın, avtorı – Läysän Däülätova, Äsmä menän Äşräfteñ töpsök qızzarı. Ul saqta unınsıla ğına uqıp yörögän şul balanıñ aqılına hoqlanğaynım häm halıqtıñ “nazandan nazan tıua” tigän ber äytemen şik astına alğaynım, ata-äsähe ällä ni belemle tügel dähä. Häyır, täbiğät ularzıñ ikehenä lä donyaui aqıldı sumırıp birgän. Dustarımdıñ biş balahı la tormoşta üz urının taptı. Arturzarı ekonomist bularaq, totoş ğailä biznesın hisapta tota, Narimandarı auılda yuq hönärzä – fizik- yaderşik, Seberzäge nindäyzer ğilmi üz Äşräftärzeñ dä biş balahı la tormoşta üz urının taptı. Arturzarı ekonomist bularaq, totoş ğailä biznesın hisapta tota, Narimandarı auılda yuq hönärzä – fizik- yaderşik, Seberzäge nindäyzer ğilmi üzäktä eşläy, Sıñğız menän Rauşaniya tehnikum tamamlanı, berehe – mehanik, ikensehe – konditer, auılda qalıp, ölkän ağayzarına hıyındılar, ä Läysän – sotsiolog. Äytkändäy, ähirätem äkrenläp irene Äşräfenä. Ber serläşkändä asıldı:

– Küñeldäge tege yaram bötäşte, qızıy.

– Hızıp kürhät, anau vaqıttağısa, – tip aldına käsä, qağız - qäläm, qaysı kilterep quyzım.

– Qaysıhı käräkmäy! – Äsmä käsäne tüñkärep quyıp tüñäräk hızzı, dürtkä bökläne. Tege yulı hımaq ber bülkätte kisep ırğıtmanı, şunda biş yöräk hüräte töşörzö lä: – Ular totaştırzı tüñäräkte qabat, – tine.

Qaytanan uqıp sıqtım Läysändeñ mäqälähen, qaytanan hoqlandım:

“Başıñ bulğas, nisek uylanmayhıñ?! İl yazmışı – üz yazmışıñ. Min – Tolparlım – Başqortostanım – Räsäyım – Yırem – Yıhanım: ber-berehenä kendek ilä bäyle! Üzeñde Olo yıhandıñ ber ölöşsähe itep toyou häm oşo yabay häm genial garmoniyanı añlau ösön bezgä, keşelärgä, aqıl birelgän, qılğan ğämäldäreñde ülsäü ösön añğa namıs hağauılı inderelgän, ählaq qısaları quyılğan! Sılbır itep tezhäm– algebra, üzemde üzäkkä quyıp, tüñäräk esenä alham – geometriya. Bıl fändärze keşe abstraktsiya ösön genä uylap tapmağandır zaha?! Ä üzeñdeñ yıhani ülsämdä lä möhim berämek ikäneñde beler ösöndör zä? Olo yıhan – galaktikalarzan, uları bihisap planetalarzan tora. Yır – Qoyaş galaktikahında, unıñ şähsän üz orbitahı, üz urını. Häm bını, Yuğarı kös ihtıyarın, bozou mömkin tügel hımaq, ämmä Yır yazmışı äzämdärzeñ üzenä lä bäyle: tuplanğan barlıq qoral, täü näübättä atom energiyahına qorolğanı, ber ıñğay qullanılğan osraqta, planetabız küsärenän ısqınasaq häm yähännämgä osasaq. Hözömtälä totoş galaktika, Olo yıhan tetränäsäk. Täbiğätte täläfläü, unan alıslaşıu keşene hañğırau, huqır itä! Hayuandar, üsemlektär telen añlağan, yıte qat yır astında yılan köyşägänen işetkän, yıte diñgez aryağında ni küstärelgänen kürgän-belgän äkiät geroyzarı qasandır, bälki, ısın ğämäldä bulğandır? Äkiättär töpkö häterzäge assotsiyatsiyalar auazılır?!.»

Mäqäläñde motlaq bäyändäremä ürep yıbäräsäkmen, Läysän! Yazğandarıñ küñel halätemde Rauil Bikbayivtıñ şiğırına alıp barıp totaştırzı:

“ … Tıuır äüliäläy qatındar,

Tik ruh tere qalhın halqımda.”

Bına tağı ber täsorat kisäge. …Kuhnyabızza täülek äylänähe höyläp torğan radioğa qolaq haldım.

Yäş kenä çeçen qatını halıq urtahında üzen şartlatqan, unlağan keşe häläk bulğan. Gölsirendeñ ber şiğırın isläp, yörägem ötöldö:

Ut esendä keşe sınıqmay ul,

Yıseme bit tügel timerzän!

Çeçnyalağı äsälärgä qara:

Utta yanıp hüngän kümerzär…

Boronğo grek filosofı Platon (başqorttar unı fäyläsuf Äflätun tip belgän) säyır feker yazıp qaldırğan: «Huğıştıñ ahırın ülgändär genä kürgän». Törlösä haplap qaraham da, töbönä töşöp añlap yıtä almanım. Terelär ösön yau dauam itä, timäkse bulğanmı ul aqıl eyähe? Yazğandarımdıñ bäğzelären uqığanda ilarzay bulıp ta kitäm. Bına bınıhı yılmayttı.

...Ayhılıu menän Tolparsıqqan yarında ultırabız. Hıyalımda yörötkän äkiäti Şahimaran menän «osraşqan»ımdı höyläyım. Ä yıyänsäremä – höylä genä, tıñlauzan his yalqmay. Yañı ğına altıhın tultırzı. Bötöp üzemä oqşağan, min dä unıñ yäşendä ololarzıñ hüzen yotop qına yöröy torğaynım. Şul mäl kesä telefonı şıltıranı.

– Äü, Fatih?

– Ozaqlanığız. Bezgä qunaq kilde, yähät qaytıp yıtegez!

– Kem, qayzan?

– Qıtay taraftarınan, şunı ğına äytä toram.

Aşığa töştök. Zemfira dusım, imeş. Ös yıl ğına barzır küreşmägängä.

- Qıtayzan, tine lähä Fatih, vät märäkä.

– Şul ildän qaytıp töşöüyemä azna la ütmäne, tip höylängäynem şul.

Öygä ineü menän şaqmaqlı kleenkanan tegelgän zur sumka küzemä salındı.

– Haman şul käseptäheñme? – Zemfira baş qına qaqtı la sumkahın buşatırğa totondo. Büläkkä altı par qıtay sınayağı alıp kilgän.

– Maturlıqqayzarı! – tip hoqlandı Ayhılıu. – Sın-sınayaqmı?

– Sın-sın... Ä bına bılar za ısın, bıyala tügel. – Zemfira yıyänsäremdeñ belägenä ozonsaraq formalağı ınyılar tezelgän beläzek keyzerze. – Pekindıñ üzenä barzım bıl yulı, unda mahsus ınyı bazarı bar, şunda buldım.

– Nisek yäşäyzär, qıtayzarzı äytäm?

– Qırmısqa keüyek yıgärle halıq. Qasan ğına äle häyırselektä kön iteüzären iskä alğanda, alğa kiteş unda is kitkes.

– Uzğan bıuattıñ illense yıldarında ğına äle krästiändäre yırze ağas huqa menän hörgän, ä bezzeñ Tolparlıla batşa zamanında uq ike töränle timer habanı bulğan bäğze hälleräk keşelärzeñ, – tip yöpläp quyzım ähirätemde. Häm töpsönmäy tüzmänem: – Uqıtıusılıqtan kiteüyeñä ükenmäyheñme?

– Başta, tauarzı yılkägä yökmäp taşıp, bazarza hatıp torğanda – yamğır astında la, satnama hıuıqta la sızağas, häzer rähäten küräm. Bäläkäy sumka totop qına baram, aqsanı bank aşa küseräm, tauarğa zakaz birep kitäm dä, unıhı konteyner menän kilä. Anhatqa sıqtım. Magazinım bar, zur sauza üzäktärendä butiktarım eşläy. Hatıusılarım üzemdeñ küz kürgän keşelärem – uqıtıusılar. Täüzäräk uñayhızlana inek,tanış-tonoş kilep sıqha… Ä niñä, bezze şul hälgä töşörgän hökümät üze oyalhın! Tauıq ketägendäy öyzä kön kürä inem, häzer yaqşı fatirım bar, ulım ğailähe menän kottedcda yäşäy, şäp maşinala yöröy. Uqıtıusılıqta qalham, şul ketäktän sığa almas inem. Yañğız başım...

– Horatıusı bar, ti ineñ ber osor?

– Täüäkkällämänem. Qurqıp qaldım bit, beläheñ. Un qatın-qızzıñ higeze tuqmalıp yäşäy, tip yazzılar gäzittä lä. Donyahı şunday ikän dähä! Qayhı ber ildä hatta qatındı nisek tuqmau haqında zakondar bar, ti, mäsälän, Los-Ancelesta irzärgä qatınına ike dyuymdan da yası qayış menän huğıu tıyıla.

– Biş santimetr tirähe. Näzegeräge menän, äyzä, yarhınmı?

– Nuriya, min ber ıñğayza küp kenä tauar kiltergäynem, ınyı munsaqtar, alqa-yözöktär – hatıp bulırmı ikän bında? – Zemfira hüzze başqa yüngä borzo.

– Qartäsäy! İrtägä Ayıusığa barabız, tigäyneñ? – Ayhılıuzıñ nisek hüzgä quşılırğa belmäy torouı ine, yayın taptı.

– Tigäynem dä… qunaq bar zaha.

Äsmäne nıq hağınğaynım, ul gelän tiyerlek Ayıusıla töplängän Arturı menän Sänä kilenendä yäşäy, yılqıların şunda, irkenlekkä, küserzelär. Äşräfte ihä, igenen Tolparlı basıuzarında üstergäs, kürgeläp toram.

– Ulayha, alıphatar apayzıñ yulı uña ikän, – tine Zemfira,– ähiräteñdeñ balaları Stärlelä magazin totamı haman.

- Tota.

Ayıusıla Äsmäneñ ber siğan äbeyı menän gäpläşep ultırğan mälenä tap bulıp, ğäcäpkä qaldıq. Şunda uq Ayhılıu yäştärendäge ike qızsıq ta ultıra şırqıldaşıp. Ähirätem mine bilemdän qosaqlap kütärep aldı, şulay qıuandı. Ul haman da äüälge keüyek: tös taşlamağan, köslö, ihlas küñelle. Tege qarsıq tiz genä yıyındı la qızıqayzarzı eyärtep yulında buldı.

– Oşo mäldä genä ölgörä torğan darıu üländäre bar zaha, şularzı yıyayım tip hırtqa kütärelhäm, ber äbekäy bäläkäy köräge menän dör-dör säskä tamırın qazıp mäş kilä, – tip höyläy başlanı Äsmä unıñ artınsa. – Küzätep torzom başta: totoş aqtarıp sığarmay, iple qılana, yäş tamırsıqtarın qaldıra, orloğon yıyıp kümep quya, ıñğayına. Belep kenä totona bıl tip, yanına barzım, haulıq horaştım. Siğan äbeyı lähä! Höyläp kitte: «Aptırama, äüäleräk, bez tabor menän oşo tirälä tuqtay torğaynıq. Mine bäläkäyzän şifalı üländär tanırğa öyrättelär, bına oşo ülän – marin koren, bik hiräk yırzä üsä. İllense yılğasa bıl tirägä yul töşmäne, şunan kire inde ike-ös yılğa ber kiler buldım. Oktyabr başına yullana inem ğäzättä, bıyıl ike-ös köngä irtälänem. Bına yıyänsärzäremä yul kürhätergä tip eyärtep aldım. Elegeräk oşonda olo ğına ber qatındı osrata torğaynım, bik yaqşı belä ine ülän-fälände. Huñğı osor kileüzäremdä tap itmänem unı?»

– Qartäsäyımde kürgelägänder ul?

– Min dä şulay uylanım, qızıy.

Sänä menän Artur Stärlegä kitkäyne, ular qaytqansı urman kürep kilergä buldıq. Tege tanış qarağay yanınan üttek. Artaban yılqı kötöüye qırınan sätläüyek urmanı yağına tartıldıq.

– Kür äle, kür anau qola beyäne, öyör ayğırı tiräläy uralıpmı-urala, töşönä barıp kermämme, tip ömötlänä.

– Ä? – Ayhılıuzıñ qolağı qarp itep qaldı bıl säyır häbärgä.

– Ayğır üze haylar beyäneñ tösön töşöndä kürä, imeş, ti. Ana, öyör başı basqan kileş yoqlap tora...

Ul da bulmay, yıyänsäremdeñ küzenä osar teyın salındı:

– Osa! – tip säpäkäyläne. (Osar teyınde miñä Bürehuqqan olatay kürhätkäyne, tip häterem meyımä tuqıp quyzı…)

Kärzin totop alğaynıq, tultırğansı sätläüyek yıyzıq. Zemfiranıñ qapqan sätläüyege as buldı, küräheñ, tökörzö lä äytep quyzı:

– Qayhı ber äzämdeñ dä ese buş ikänen tışınan belep bulmay...

Bıl hığımtanıñ bezgä qağılmağanın belgäs, töpsönöp tormanıq. Sänälär qaytqan, maşinaları signal birä ine – şunda aşıqtıq. Şul arala Äsmä qolağıma şıbırlap ölgörzö: iğtibar it äle, qızıy, kilenem yöklö tügelme ikän? Anau siğan qarsığı kärt haldı, ay-vayıma quymay, eseñde nimä boşorğanın beläm, tip torop. Ulıñdıñ ulı tıuasaq, kileneñ auırlı, tise?!

– Birhen Hozay! – tinem.

Zemfiranıñ da yulı uñdı, haqın kileşep, tauarın qaldırıp kitte.

Ayıusınan qaytışlay, Ayhılıu äytep haldı:

– Sänä apayzarzıñ qızına isem taptım! Roza – säskälär korolevahı!

– Sos qolaq, işetep tä qaldıñmı? Siğan äbeyı, uldarı tıuasaq, tigänse?

– Hı, yulı ber asılğas, ulı la tıuır, qızı la… – Şulay tine, küzen dä yommanı. Kürgän beräü yuqqa ğına yıyänsäremde «Bäläkäs Nuriya» tip höyöp kitmäy, äläyhäñ.

Esemdän genä täqrarlap quyzım: min – qartäsäy! Niñäme? Ber-ike kön turahında ğına gäzittän ber psihologtıñ mäqälähen uqıp, üzemde hınap-tikşerep hitlanğaynım. Ölkän yäştägelärze gerontologtar ös törkömgä bülä ikän: «mıcıq qart», «qartatay(qartäsäy», «böyök qart». Abau, mıcıq bulmam? Böyök bulırğa däğüäm yuq. Qartäsäy min – üzemä almaş tärbiäläläüse!

Bıl papka ällä ni qalın tügel. Tartıp sığarğan huñğı qağızzıñ bitenä Mostay Kärimdeñ şiğırın quyğanmın. Yattan beläm unı, aulaqtarza, uqıusılarım menän äñgämä uzğarğanda uqıy torğaynım. Äle lä, hislänep kitep, qabatlanım küñelemä huş kilgän yuldarzı:

Ös möğcizä mine äsir aldı –

Yır, yänä kük, yänä qatın keşe...

Anau vaqıtta, ağay-ene irzär sovetı tözöp mäş kilgändä, oşo ber şiğır menän dä yıñergä bulğan ikän şularzı! Hı...

Ä qayhılay yarhıp alğaynım şul saq, ällä beräy ultırıştarına barıp, disput oyoştorayımmı, tip. İrzär genä buldıra ala, tip bäğze hönärzärze hanap, auızımdı yabırğa tırışasaqtarın samalap, yauaptar äzerlänem. Uyımda ul bähäste dialog itep qorop ta quyzım hatta:

– Mehanizator, şofermı? Huğış yıldarında hezze kem almaştırğan? İrzärzeñ habanğa üzzäre yıgelgänen kürgän yuq, ä qatındar yıgelgän!

– Yıhanğa…

– Valentina Tereşkova! Svetlana Savitskaya! Donya buyınsa – 56 qatın-qız kosmonavt bar.

– Samoletta…

– Mäğübä Sırtlanova! Sovettar Soyuzı Geroyı!

– Fän ölkähenä, säyäsätkä ütep indegez inde...

– Bötähe lä qulıbızzan kilä, ä iñ möhime, ber ir zä buldıra almağandı buldırabız! Bez – bala tababız! – tinem dä: – İr – baş, qatın – muyın,– tip saq östämänem. Sönki Fatihtıñ: «Baş meyıhe qayhı yaqqa boyora, muyın şunda borola – fiziologiya», – tigäne iskä töştö… Yuq, barıp yörömänem ul däğüälär menän, bälki, irzär sovetın törlö yämäğätselek eştärenä yäükäläp bulır, tigän ömöt tä bar ine. Tik ular tiz hürelde, kistären klubta bilyard törtöüzän, şahmat uynauzan häm, älbittä, bezzeñ zatqa han birmäy qılanıuzan arı kitmänelär. Ulay za, Nikolayivka urıstarınan barıp öyränep, dürt ir bıyma basıuğa totonop kitte. Balta ostaları brigadahı oyoşto, bezzä, urmanlı yaqta, bura burauğa, işek- täzrä yaqtarı huğıuğa, ağas semärläügä ostalar küp ul. Ber yıldı şul brigada yartı yıllap Mäskäü taraftarında yöröp qayttı. Isın bulha, Alla Pugaçevağa tätäy keüyek itep munsa halıp birgändär, imeş. Aqsanı aparuq qayırğandar, ti…

Papkamdı halıp quyzım da yıñdäremde törä başlanım - äsäyımdeñ oşo ğäzäte miñä küste. Eyı, bik yauaplı eşkä totonmaqsımın, şuğa yıñemde töröp kenä qalmanım, böyörömä tayanıp aldım. Tap şul minutta Fatihım kilep inde.

– Äsähe, ni küstärmäkseheñ bılaytıp? – ti.

– İrtägänän Ayhılıuzı şäcärä ağası menän yıntekläp tanıştıram. Unda yañı botaqtarzı östäp quyahı la bar, haman vaqıt tapmayım şuğa.

– Fidanda tuqtalğaynı...

– Bäs! Ayhılıu za kermägän. Asiyanıñ kese ulına, Moratıbızğa, inde un yäş. Kamil menän Kamilanıñ balaları terkälgän şäcärägä, ä yıyän-yıyänsärzäre quyılmağan.

– Mineñ yaq ta yalanğas tora, Mödäristeñ ike ulı, biş yıyäne bar...

– Ana laha! Qayın tuzına hat yazğan qäyneşem, isemdän sıqmay ul sığıuın… Şäcärägä totonorzan alda zıyaratqa baram. Yıyänsäremde lä eyärtäm.

– Añlat!

– Törlöhön töpsönöp bıuınğa töşä. Qissa yazmaqsı bulıp ta kitä. Täüarihtan başlarğa inde uğa birer mäğlümätte. Häm zıyarat qılıuzan… Üzemä lä häter ostarın totaştırıu käräk.

– Şul papkañdı qasan iseñä töşörörhöñ, tip uylap quyğılay inem. Donyanı kötöşörmön. Huñğı biş yıl, glavnıylıqtı İskändärgä tapşırğas, eşem yıñelläşte , inde bötönläy buşaham da yarayzır, tim. Yıtmeşkä yıtep baram daha.

– Altmış biştäheñ genä äle, atahı, arttırma. Barıber tınğı birmästär hiñä, yügererzär zä kilerzär.

– Konsultatsiya artınanmı, bütängäme – kilerzär şul. İskändär zä, arınım bıl yöktän, mindä yıtäkse häläte yuq, pisaninı mnogo, beskoneçnıe otçetı, tip mıcıy. Bezzeñ kilengä tottormaqsı dilbegäne.

– Ataq. Min unı, tağı ber bala tap, Ayhılıuğa iptäşkä, tip ögötlämäkse yöröyöm.

– Ulayha, İskändär tağı ike-ös yılğa sızar, üzem dä qapılda tuğarılmay torormon. Şulay hüz berketkäs, säy esep aldıq ta kötöü qarşılarğa sıqtıq. Elgäre Bürehuqqan olatayzar, häzer Vilmirzär yäşägän Kelät osonan qayta mal-tıuar, şul yaqqa taban atlanıq.

Altın közzöñ huñğı köndäre. Sentyabr ayaz, yılı kilde, şuğa kürä maldar iräüänläp kötöüzä yöröy, kötöüseläre zarlanmay. Ä mineñ başımda hätirälär öyörö yöröy, tırım-tırağay. İnde ular qağızğa töşöp yatmayınsa maza birmäs...

Yañı zıyarat 1961-zä asılğaynı. Zölhizä öläsäyım, Töhvätulla babayınıñ iske zıyarattağı qäberen tärbiälärgä barışlay, gelän qolağıma kirtep quyır ine: «Mine yañıhında yırlärhegez, äteü yä onotorhoğoz, mına laha, iskehenä mineñ huqmağım da, Räyhana qozağıyzıqı, tağı Tatar kilendeñ eze yata», – tip. Amanatın ütänek. Ä min här saq, bına äle lä, başta iske zıyaratqa yul alam, qaytışlay – yañıhına. Töhvätulla olatayzıñ qäber taşına soqop yazılğan isem-şärifen, «1852 – 1925» tigän handarzı yıl da aqqa buyap kitäm, imän burahın uratıp qarap sığam, bireşmägän äle... Bura esendä qart şırşı üsä, unıñ külägähe säskä üsterergä birmäy, qoyolğan enälären, tubırsıqtarın ber sitkä tırmap öyöp quyam. Halıq häterendä unıñ Tolparsıqqan töböndäge iñ qart yäyınde höyräp sığarğan, tik başqorttarza ğına uylap tabılğan şığa ısulı menän surtan totqan balıqsı bulıp qalğanlığın isläp alam da öläsäyımdeñ köndäşe, ısınında äsäheläy kürep hörmät itkän keşehe Mäğüzä inäyzeñ qäberen ezläp kitäm. Ozon bulıp üskän ülände ike yaqqa qulım menän yığa barıp, yul yaram. Öläsäyım başta unıñ yanına barır, ozaq itep üzeneñ häl-ähüäldären höylär, «Zölhizä»ne şım ğına yırlap quyır za: «Tıñlahın, ul oşo yırzı yarata ine...» – tip ilap ta alır ine.

Yözömdö qiblağa borop doğa uqıyım: «Ässälämäğäläyküm yä ähläl-kubur yäğfirullah länä vä läküm. Äntüm säläfunä vä nähnu bil-äsär. (Säläm Hezgä, äy, qäber halqı! Allah bezgä häm hezgä mäğrifät ithen. Hez elek kitkändärzän, bez zä hezzeñ artığızzan kiläsäkbez.)» Zıyaratta uqıla torğan doğalar küp ul, qartäsäyımdän oşonohon otop qalğanmın, bäläkäy sağımda uq. Ul üze «Yasin», «Täbäräk», «İhlas», «Nas» häm «Fatiha» sürälären uqır ine... Täüge ikäühe ozon, artabanğı ösäühe qısqa häm yıñel genä yatlana. «Nas»tı min şiğır keüyek itep höyläp quyham, äy, qıuana ine ğäzizem. Bäräkät! Oşo süräne has ta bäläkäs Nuriya bulıp yañğıratıp uqıp tora beräü yanımda – yıyänsärem!

– Terelärzeñ qäzeren bel, ülgändärzeñ qäberen bel, ti zähä mäqäl. Äyzä, ezemä genä bas, hine üzemdeñ qartatayım yanına alıp baram.

– Tege qızıq isemle – Hatıbal qartataymı?

– Eyı. Mineñ bäyändärzä ul isemdeñ tarihı añlatılğan.

– Qırağay ber ırım, täzrä aşa üz balañdı, imeş, hatıp al?

Bala aqılı menän bähäskä inmästän, «İhlas» sürähen köyläy başlanım, Ziräk Räyhana keüyek kürkäm qatındıñ yörägenä ğümerlekkä möhäbbät häm toğroloq bulıp berekkän zattıñ ruhına arnap.

– Qartäsäy, Ädisäy babay menän Tatar äbekäy zä oşonda, tigäyneñ?

– Yänkisäkte, bıl zıyarat yabılha la, oşonda ozatqaynıq, äytep qaldırğaynı, Ädisäyım yanına quyığız mine, tip.

Qäberzäre qaraulı ğına. Säğäzät ağay üze isän saqta timer räşätkälär quyzırıp ölgörzö, Qırlastauzan yası granittı quptarıp alıp, şımartıp, yadkärtaş itep urınlaştırıu za – unıñ izgelege. Tatar äbekäy Ädisäyıneñ huñğı töyägenä ere alhıu säskäle tırnaq ülände kilterep ultırtqaynı, şul häzer üzeneñ tuprağına la tamır huzıp üskän. Küp yıllıq qırağay göl ul, Tolparsıqqan buyında mäñge baqıy qoromay, ana. Közön unıñ ozon habaqtarın töptän hındırıp, ber sitkä yıynap quyahı bar – şulay ittem dä ber arıy hätirälärgä birelep torzom... Qaytırğa yıyınğanda, räşätkä tışındağı «Kilen ağası»nan (Yänkisäk Qırımınan kilterep Tolparlığa yırektergän qıuağın bında la ultırtqaynı) ber us quzaq özöp aldım da, qapqanan sıqqas, hızğırtıp quyzım: «Tınıs yoqlağız, ärüahtar…» Yañı zıyaratqa taban barğanda, Ayhılıuğa öndäştem:

– Arıhañ, qayt?

– Yuq inde, qartäsäy, min hineñ urınıña qalasaq bäyänse, üzeñ äytmeşläy, näsel bağı, – timähenme bıl bala.

– Qoloqasım! – Ziräk Räyhananıñ hiziä hüzen äytep, hislänep kitep qosağıma aldım yıyänsäremde.

– Hin üzeñdeñ däftärzäreñde qasan yaza başlanıñ, äyt äle?

– Zölhizä qissahınmı? Hineñ yäştäreñdä. Belgän beräüzän mäğlümät tartqılap mäş kilep yörögäynem...

Şul minuta Ayhılıuzıñ kesä telefonı galtıranı.Asıp qaranı la, höyläşmäy, basıp quyzı. Üze tağı miñä äytmäy zä sızamanı:

– Tege hezzeñ Mäskäüzäge dusığız, general babayzıñ yıyäne şaltıratqan bulası. Bıyıl yäy ozono auılda yörönö. Yıtenselä uqıy ikän. Adresımdı horağaynı, birmänemse.

– Niñä? Hat yazğaynı tügelme, barıber belgän dähä?

– Belgän! Razvedçiklıqqa uqıyasaqmın, tigän bula...

Hay, mut qızıqay, üzensä, şul malayzı oqşatıp qalıuın qıyalatıp qına hizzermäk.

Min belgändän ähirätkä küskän tolparlılarzıñ küpselege yañı zıyaratta yata. Täğäyın beräügä tügel, ä här qahıhın iskä alırğa tip kildem. Bötähenä bergä säläm birzem, doğa atqarzım. Bında tärtip şundayıraq: näseldäştär ber tirägäräk yırlängän. Täüzä üzemdekelär yağına yünäldem. Qartäsäyımdeñ qäberenä quyılğan qara märmär ällä qayzan kürenä, atayım kilterep quyğaynı. «Tınıs yoqla, ğäzizebez» tip yazılğan da ike säskä töşörölgän – umırzayalar.

– Ziräk Rayhana – unı kürep beläm keüyek, hin yış iskä alğanğamı ikän, qartäsäy, – tip şıbırlay yıyänsärem, üze miñä hıyınıp kilä. Ällä bıl taraftağı hil şımlıqtan şomlana töşkän?

Qartäsäyımdeñ märmär häykäl yözöndäge fotohürätenä baqtım. Yäş sağı. Vaq barsalı küldäktän, iñendä seltär şäl, muyınında märyın munsaq, märyındärzeñ qızıl ikänen beläm...

– Qartäsäy, Ziräk Räyhana Bulgakovtıñ «Master häm Margarita»hın uqımağandır zaha? – Ayhılıuzıñ horauına aptırap qaldım.

– Uqımığan.

– Ä qayzan alğan ul, qatın-qızzıñ qanatın kishäñ, ul hepertkegä atlanıp osa, tigände? Bäyäneñdä bar. Bulgakovsa…

– Tormoştan alğan, bäs.

– Äkiättän, tihäñse.

– Äkiät tä ısınbarlıqtan sıqqan. Hı… Kirehensä lä bula, qoloqasım.

– Ä nişläp ordenlı Zölfiä öläsäyzeñ qäberendäge häykäldä yondoz töşörölgän? Geroy tügel dähä? – Ayhılıu uñarsı öläsäkäyzeñ qırına barıp basqan.

– Uğa häykälde rayon hakimiäte quyzırttı, poçetlı veteranıbız, tip. Yondozo – il aldındağı abruy simvolı. İ-i, öläsäkäyım, ese boşqanda, Dinis qaldırğan şahmat taqtahın yäyıp, figuraların tezä lä tegeläy-bılay şıldırğılap ultıra torğaynı. Äle lä qolağıma salınğanday: «Mınıhı at, mınıhı hätär – korol! Ä mınıhı fil dähä. İ-i, hörtäfeyı...» – Şulay ti zä peşkanı auzarıp, tägärätep yıbärä. Kamila öyrätkän isemdären, öläsäyımdeñ bala hımaq uynap ultırğanın kürgän dä.

– Min «Zölhizä vä Abdrahman qissahı»n hatta ki yatlap bötörzöm. Şul boron zamanda la bulğan möhäbbät?

– Donya möhäbbättän yaralğan, qoloqasım.

– Beläm. Äzäm vä Haua...

Uyzıñ tizlegenä ğäcäp ittem min ğümer baqıy – yıhani tizlek, ülsäm itep qullanılğan yaqtılıq yäki tauış tizlegenän dä yıtezeräk ul!

Bına äle minutlap qına basıp toram qärzäş ärüahtar ruhına baş eyıp, şul ğına arauıqta uyım ularzıñ totoş ğümer yomğağın hütep, kire urap quyıp ölgörä – üzemä mäğlüm bulğan täqdirzä, älbittä.

Älege uyzı tıyıp ta bulmay, qasan teläy, şunda, üze telägän yökmätkelä kilä lä inä başıña. Oşo minutta ni uylap torammı? Qartäsäyım baqıylıqta Hatıbal qartatayım menän osraşqandır, unda täüge nikahıñ menän, imeş, qauışahıñ. Ä Zölhizä öläsäyımdeñ Abdrahmanın kürgehe kiler zähä?! Mäñgelektä lä ayırılışıu nasip bulha, qayhılay ükenesle! Eyı, oşo säyır uyğa töşöp torouım. Äy, öläsäkäy, hin yış qına, kürşegä ut alırğa kergän keüyek kenä buldım, ütteñ dä kitteñ, ğümerkäyım, tip qabatlar za, yaqtı donyalarzan kem tuyhın, tip quyır ineñ…

Bar ihtıyarımdı nığıtıp, semärle sögön räşätkäle qäber yanına yünäldem. Atayım! Qayttı...

«1929–1999», yıtmeşenä ike ay qalğaynı. Kümäkläp yıyılıp yubileyın bayram iterbez, tip käñäş qorğaynıq. Dekabrzä tıuğan ul. Uqsı yondozloğo bağıuında. «Uqsı»lar haqında astrologtar, ular qaynar yöräkle, tura hüzle, zur maqsattar quyıp, haylağan yulınan taypılmay yäşäüselär, tip yaza. Hüzmä-hüz Bayazit Qaramırzin haqında äytelgän keüyek.

Äldä genä atayımdı isän sağında ğäfü itergä kös taptım üzemdä, äldä genä şunı belderergä forsatım buldı. Bala saqtan bäğeremdä taş bulıp qatqan üpkäläremdän arına almayınsa ozaq yafalandım. Sönki unı yaratıuım, ataylı – arqalı bulıu bähetenä ireşeü ömötö, qartäsäyımdeñ ber börtök ulın hağınıp bögölöüzäre, yöräk sirenä habışıp harğayıuzarı ösön köyöüyem ifrat ta köslö ine şul! Atayımdı Ämin abıy ber vaqıt «kosmopolit» tip qılıqhırlağaynı. Moğayın, şulayzır za. Ber höyläşeü iskä töştö oşo yusıqta. Yıkaterinburgta batşa ğailähen totoş, olohon-kesehen, atıp ültergändär. İmeş-mimeş tügel, ısın ikän bıl faciğä. Atayım eşlägän zavodqa tantanalı saralarğa yış qına ber poçetlı qunaq saqırılğan, uğa, il batırzarına tiñläp, zur hörmät kürhätelgän – baqhañ, batşa ğailähen atıuza qatnaşqan keşe ikän. Tribunağa sığıp, maqtanıp, yıntekläp höylär bulğan älege vaqiğanı. «Şul äzämde kürhäm, ozaq tınıslana almayım, yörägem sänsä, – tigäyne atayım. – Añlayım, uğa la kemder boyorğan. Tik unıñ qırağay hökömdö atqarıuına käpräyıp yöröüyenä, tıñlausılarzıñ qul sabıuzarına yänem äsenä. Yıhan hınlı Yıhanda halqı haqlıqqa, tigezlekkä qorolğan yämğiättä yäşäüse planetalar barzır, tip ışanam. Yırzäge namıslı keşelärze şul planetağa küserer inem!»

Fantastar yaza laha... Cyul Vern hürätlägän vaqiğalar za zamanında tuzğa yazmağan, tip uqılğan, häzer ular ısınğa äylänep bötöp bara. Ul saqta bäläkäy inem äle, atayımdıñ höylägändäre küñelemä qıyalatıp qına qağılıp kitkän. Häzer kilep unıñ qalıpqa hıymas fekerzärenä şañqıp torouım... Şul mäldä keskäy Nuriyanan başqa asılır keşehe lä bulmağan, küräheñ?! İh, atay, tayanıs bula almanım hiñä. Yazmış...

– Qartäsäy, ä bit dörös! – Ayhılıu tağı hüz başlanı.

– Nimä dörös?

– Bayazit qartatayzıñ kosmopolitlığı. (Üzem dähä, onotolop kitep höyläşep yöröyöm baqıylıqtağı ğäzizdärem menän, balanı nisek tıyayım?) – Sit planetalarğa küseneü – bögön alğa kilep basqan mäsälä, belhäñ. Hine internet seltärenä inderzem, qartäsäy, ä barıber tomanahıñ bıl yähättä, şul «Klastaştar»ıñdan arı kitä almayhıñ.

– Belgänem yıtkän: häref yıyam, hat yıbäräm... Yä, bayağı häbäreñä kire qayt.

– Ğalimdar keşelekte kisekmästän yırzän küsenderä başlauzıñ strategik planın eşlärgä täqdim itä, yuğihä, huñ bulasaq, tizär.

– Qayhı planetalarğa?

– Marsqa, mäsälän.

– Mars? Qızıl planeta... Ul internet uyzırma menän tulğan, tizär. Qatırma başıñdı, qoloqasım. (Ä min astronomiyanan, Qoyaş sistemahında Yırzeñ urını bähetle, Mars hımaq alıs planetala yäşähäk, tuñır inek, tip uqıta inem? Däreslek buyınsa...)

– Ä hin, qartäsäy, ahrızamandan qurqıp yörömä! Tege Törkmänbaşındağı İrken ağayğa la häbär yıbärzem, ul da şörlämähen: bulmay, här häldä – kisekterelgän ul katastrofa. Yır babayzıñ tağı kämendä meñ yıl yäşätähe bar äle keşelärze – fänni isbatlanğan.

– Yuq-yuqta min dä ul ürmäkes auına inep azaşıp yöröp alam. Yañıraq kesä telefonına halğan aqsamdan qolaq qaqtım: tozaqqa eläktem, yäşärergä teläp. Buşlay tip torzo la telefon nomerımdı aldı, «Basığız!» tigäs, basham, yılt itep ber retsept kilep sıqtı...

– Bına hiñä «prodvinutaya babuşka»!

– Kem şulay, ti?

– Ämir, general yıyäne. İskä töşä lä torası şul malay? Äy, kisä unıñ menän «Kontakt»ta ultırğaynıq, ällä nimälär yazıp bötkän, Amerikala «ahırızaman paketı» hatıuğa sıqqan, ti.

– Paket?

– Mahsus keyım, maska, küzlek, un könlök rizıq zapası, antidepressant keüyek darıuzar halınğan toq, ti. – İsäüänlek. Yarar, küpmeler äzäm beräy urında qotolop qaldı la, ahırza, ber tereklekhez qalğan yırgä kilep sıqtı, ti, – şunan?!

– Qartäsäy! Bında ısın geroy yırlängän, kür, häykälenä zur yondoz quyılğan! – Yıyänsärem şul arala Sämiğullindıñ qäbere yanına barıp basqan ikän. Min dä şul yaqqa qayırıldım.

Nizer yalt-yolt kilgängä küzem sağılıp, hağayıp kittem: Ayhılıu ikän, kesä telefonı menän bulaşa.

– Nişläüyeñ, ä?!

– Qartäsäy, hineñ ärüahtar menän höyläşeüzäreñde diktofonğa yazzıram.

– Tağı nimälär qılandıra ul ğälämät?

– Fotoğa töşörä, hat yıbärä, irtän yoqonan uyata, matematikanan misaldar eşläp birä, – äy, hanap bötköhöz...

– Tik bında kärteşkägä töşöröp yöröy quyma!

– Belämse. Qartäsäy, uylap toram äle, bında torğanı ber auıl hımaq, tege donya auılı.

– Fani donyanan ütep kitkändärzeñ mäñgelek yorttarı, qoloqasım. Bıl «auılda» bötähe lä tiyerlek tanış yä tuğan, yä kürşe miñä. Yañı zıyarat asılğanda hineñ yäştärzä inem.

– Bıl olatayzı beläm. Harıgüz, Ilasın tarihtarı häteremdä genä. Hunarsı macaraları... Elek şunday şäp olatayzar bulğan? – Ayhılıu oşonda qırt tuqtanı, kileşmägän häbär ısqındırıuın añğarzı bulır. Qaytqas, uñayın kilterep, bıl haqta hüz quzğatmay qalmam, tip uylanım da ber-ike yömlä genä äytep quyzım:

– Atayzarı, ağayzarı huğıştan qaytmanı bezzän aldağı bıuındıñ, bez olatayhız qaldıq – ular yauza baş haldı. Ä küpme mineñ tisterzärem tıumay qaldı!

– Uf, nişläp?!

– Yıgettär huğış qırında häläk buldı, qızzar keyäühez qaldı.

Ayhılıu bütänsä horau birmäne. Uylı bala ul, häzer üzeneñ uy-fekerzärendä töpsönäsäk. Ä min küñelemdän baqıylıqqa öndäştem: «Äy, Bürehuqqan olatay, Tolparlı aqhaqalı! Yıyäneñ Vilmir, varisıñ, – bezzeñ arala. Unıñ bulmışında – hineñ sor ziheneñ, qıyıu holqoñ, ilhöyärlegeñ. Rähmät hiñä, Börkötsö qart! Mineñ aqıl handığımda la hin halğan miras bar, unı kiläsäk bıuınğa tapşırıuzı izge burısım tip küräm. Ä tege qomartqıñdı yuğaltmanım...»

Ber-ike kön genä sırhap yattı Ähmäzin olatay. Mine yanına saqırıp aldı. Usıma ber börtök qızıl märyın keyzerelgän bulavka halıp yomdorzo la añlattı: «Hatıbal dusım menän Malik bayzıñ boyzayın yılgäräbez. Ömä itkäyne. Räyhana la şunda. Yäş saq, un yıtebez zä tulmağan. Qulıbız eşläy, küzebez – tik Räyhanala. Äle lä istä: östöndä yäşel yırlekkä sıt qızıl säskä töşkän küldäk, başına yaulıq söygän. Muyınında vaq qına qızıl märyın tezelgän munsaq. Äy, kileşä üzenä! Ber mälde Räyhana ike qulı menän tüşen qaplap, qatıp qaldı. Baqhañ, munsağınıñ yıbe özölöp, märyıne säselgän ikän. Hatıbal menän, yügerep barıp, yırzän ul märyındärze ezläşergä totondoq. Irzın tabağı bılay taqır, totoş tiyerlek tabıp bötkänbezzer. Ä beräühen min üzemä alıp qaldım, urtıma yäşerep. İstälekkä. Bına oşo bulavkağa küzäüläp quyzım da ğümer buyı haqlanım. Yäşlegem märyıne...»

Bürehuqqan olatayzıñ ruhına, Harıgüzzeñ toqomo qoromağanın, bıyıl Änkälär osonda unıñ tağı ber işe tıuıuın häbär ittem häm, Fatihımdıñ hıyanatın aşa sığır ösön min Zäñgär şişmä hımaq ürgä aqtım, tau bulıp yulıma yatqan üpkäm, ğärlegemde artıldım, tip şıbırlınım da häläl yıfete köläkäs Säğürä inäyzeñ qäbere ergähenä atlanım. Fotohı quyılmağan, ämmä unıñ höykömlö yözön küräm, sıltıratıp qına kölöüyen işetämdäy...

Yıte qullı Säğürä lä – oşo tirälä. «Yıgärleneñ qulı – yıtäü» tigän mäqälde, şul uñğan apayzıñ qulın hanap qaytqas, qartäsäyımdän täüläp işetkäynem. Biş yäşemdä.

Här qäber aldında äzgä genä bulha la tuqtalıp, häter yomğağındağı beräy töyöndö sisep, qabat töynäp kitäm. Däülätbikä apayım da, huğışta häläk bulğan Rähmätulla babayımdıñ Kemerevo yaqtarında donya hörgän qızı, «qayttı». Tupraq tartqandır...

Orqoya qozağıy... «Qalala ni, balkondan tışqa qarap torğan bulam, sitlektäge qoştay,» – tigäne haman istä. Gölşähürä inäy! Duğazaq qazzay yañğız qalmanıñ. Gölgäühär apayım bar – Abdrahman olatayımdıñ, üzeñ äytmeşläy, «asıl irzeñ tösö». Qaynım…Möhäbbät taş yarzıra, ti torğaynıñ. Halıq mäqäle auılda hineñ hüzeñ bulıp qaldı. Harısäs qäynämde alır ösön, Tallığa Qırlastau taştarın aqtarıp taşıp, kelät halğanhıñ. Şarttarı şul bulğan. Qäynäm, küktä ike ay bulmay, tiyergä yarata. Beläheñ, ayı beräü unıñ – hin, qaynım. Mineke – Fatih.

Äy, Ğäzimä inäy, kürşekäyıbez... Hineñ zarıñdı işetmäs, yörägemde ärnetmäs ösön öyöñdö urap yörögän saqtarım da bulğılanı, zinhar, ğäfü it! Äräşiteñde osratqanhıñdır, ähirättä siktär yuq, ti?..

– Aldaşmağanhıñ, qartäsäy, bıl apay ısınlap ta qayhılay sibär bulğan!

– Fariza yıñgäm üze sibär, üze uñğan, üze yomart ine, qoloqasım.

– Beläm, yazğandarıñda sumırıp maqtağanhıñ unı. Yaratqan yıñgäñ.

– Serzäşem. Bauırzaşım.

– Häyrulla ağay unan yartı yılğa ğına torop qalğan. Ä bit ul bähleüän käüzäle, köslö keşe bulğan, qatınınan küpkä yäşeräk tä?

– Hağındı ul yıñgäne, hağıştan bögöldö...

– Äldä bäyändäreñde uqıp, basıp bötkäynem, oşonda eyärtereñde belgändäy. Kübehen tanıp toram, tormoşta kürergä tura kilmägändären dä. Bına bıl apayzıñ, Gölbikä kürşeneñ, aq yaulığı, küñele lä, küpme häsrät kiserep tä, qaraymağan, ivetä? Ay... Unıñ Magadanğa barğan barcalağı faciğähen uqığanda ilanım, qartäsäy.

Tolparlınıñ qarabaşturğayı Häyrivara ağay, sabırlıq ürnäge Ğilmiä apay…

Yadkärtaştarzağı, häykäldärzäge yazıuzarzı uqıp, Ayhılıu şulay häteremde quzğatıp bara. Közgö köndöñ qoyaşı töş mälendä genä köndö sıuaqlay tip, aşığa töştöm. Tik bıl hätirälärgä sornalğan moñhou auıldı totoş urap sıqmay yaramay, iltifatlı bulıu farız! Äühät ağay ruhına nisek baş eymäy ütäyım? Fatihtıñ, nihayät, auıl feldşerınıñ yazmaların zur ğına kitap itep bastırıuğa ölgäşeüyen uğa äytmäy kitäyımme, äyttem.

– Isınmı ikän keşelärzeñ tege donyala tabışa alıuzarı? – tip horağan yıyänsäremdeñ arqahınan höyöp aldım. – Üzenä «tañ çuagım» tigän Nürbäge menän küreşhen ine Tañsulpan inäy, ivetä?

Hälisä inäy üpkäläp qalır, iskä aldım. Höyöngän Mähmüt ağay... İsär Äsän – yäşenle yäy faciğähen kütärä almanı... Traktorsı Nasip ağay... Mahibikä apay – qapıl äsäyımdeñ başınan yaulığın hıpırıp alıp, yırgä halıp tapağanı iskä töştö, tınıma tuzan qaplanğanday buldı: «Ğäfü ittem, añlanım, yäneñ ärneüzän şulay qılanıuıñdı: ir birmäk – yän birmäk», – şıbırlay haldım... Sulaq Mansur ağay – unıñ sçetı üze kitkäs tä ozaq yıldar kolhoz känsälärendä stenala elenep torzo, istälekkä. «Ağay, bäläkäy sağımda hinän işetkäynem Hruşyivtıñ amerikandarğa: «Ya vam pokacu Kuzkinu mat!» – tip yanağanın, şul Kuzka tigäne atom bombahınıñ yäşeren iseme bulğan ikän»,– tip mäğlümät birep kittem huğış veteranına… Mämbät ağay – Kombat bulıp ğümer itkäyne... Şäyähmät babay – täüge ärtil oyoştorop, ozaq yıldar kolhoz räyıse bulğan keşe – ozon ğümerle buldı, kolhozdar tarqala başlauına äsenep kitte donyalıqtan...

– Qartäsäy, bında «Uqıtıusılarzıñ uqıtıusıhı» tip yazılğan, unıhı nisek bula? – Yıyänsärem Ämin abıyzıñ qäbere täñgälenän hüz quşa. - Min tıuırzan ber yıl alda vafat bulğan, hikhän yäşendä.

– Ul - mineñ dä uqıtıusım, älege köndä bezzeñ mäktäptä unlağan elekke uqıusıhı törlö fändärzän däres birep yöröy. – «Añlanım» tigände belderep baş qaqtı la Ayhılıu, bıl töştä ozağıraq tororomdo belgändäy, arıraq kitep, tağı älege telefonı menän mökibbän mäşğül buldı.

Ä min güyä kärteşkähenän küzlek aşa mut qına kölömhöräp, hınap qarağan Ämin abıyzıñ önhöz horauzarına yauap birep toram: Tolparlıla, kürşe - küländä, dus – iştä, näsel - näsäptä ni häldär bar, donyala nizär küstärelä… Baqıylıqta la unıñ, moğayın, här taraftan häbärzar bulırına şiklänmähäm dä, uyımda uqıtıusıma möhim bulırzay mäğlümätte barlayım häm mäñgelek poçtahına ozatam:

“…Äsäyım, Samat ağay qapıl vafat bulıp quyğas, Tallılağı yorttarın Ğayandıñ ulına qaldırıp, Yañı öygä küsende. Şärifä apayım menän Ältäf yıznäm dä häzer Tolparlıla, Atay yortonda kön itälär. Dinis tuğanım Sverdlovskiza, häzer qaytanan Yıkaterinburg inde, atayımdıñ uñ qulı buldı, şunda töplänep, ğailä qorzo. İncener. Şahmatın da taşlamay. Ruslan Öfölä yäşäy.

Kamila heñlem «şäp qatın» bulıp sıqtı, bala saqta işetkän hüzemde yullaham. Ös qız menän tuqtap qaldımı tihäm, uları mäktäpkä töşkäs, igez malay taptı. Eyı, uğa eläkte näseldä qabatlana kilgän igezzär. (Äytkändäy, balaların başqort tip yazzırzılar.) Kamil fän doktorı däräcähenä barıp yıtte! Basalqı tırışlığı häm, älbittä, Tolparlıla «Älfiä baqsahı»n qaldırğan uqıtıusıbızzıñ üze uqıtqan fängä höyöü uyatıuı arqahında.

Asiyalar Öfölä yäşäy, yıyändärem, Fidan menän Morat, yäygehen bezzän qaytmay, Tolparsıqqan küle barza bezgä diñgez käräkmäy, tip yıbärälär, ata-äsähe sit yaqtarğa yalğa eyärtergä niätlänhä. Daniyarıbız İşbirze urınında uçastkovıy bulıp eşläy, kilenebez Sömböl – vraç.Ular uqıp sığıuğa, Ayhılıu yıyänsärem üsep, mäktäpkä töşöp tora ine, abıy, hin unı kürmäy kitteñ… «Bäläkäs Nuriya» tip yörötälär üzen auılda. Töskä äsähenä tartqan, holqo – mineke. Älege köndä qissa yazam, tip hıyal bäpläp yöröüye. Tıymayım, ivetä?

Mäysärä heñlem menän aralar özölmäne. Bala – sağahı menän qunaqqa tip kilä lä töşä, üz küreüyenänder. Samat ağayzıñ balaları la sitelmäne, Nazgöl menän tuğansıl mönäsäbättälär.

Fatihım dauahana mäşäqättärenän haman ayırılmağan, ayırılmastır za, käñäş - töñäşkä lä kärägem teyır äle, tip aldan alıp tora. Hin dä bit, abıy, azaqqasa mäktäptä konsultatsiyalar uzğarıp yörönöñ. Üzem ihä bäyändäremde dauam iteü östöndämen.

Dustarımmı? Bergä sorlauıq uynap üskän tege altı malayzıñ barıhı la isän, şökör. Haris sirläp aldı ber osor, anauı tuqhanınsılarza yöräge bireşep kitte, otstavkağa sıqtı. Gölfirä äytmeşläy, unıñ pogondarınan üze qäzerleräk. Bäs, general bäläkäs çinmı ni?

Äşräf menän Sabir – küz aldında yöröyzär. Küptän tügel Tolparlı Botvinnigı, Äşräfteñ qustıhı İldarzıñ zur ber şahmat turnirında yıñeüyen bötä auıl menän bayram ittek: bezzeke! Sabir dusım halıq telendä Vafiç bulıp qaldı: şäp direktor, ber tigän mäktäp haldırzı, küpme bayansılar üsterze, Sıñğızzıñ quraysılar ansamblen dä bıuın-bıuın yuğaltmay kilterze. Zahirahı menän ös bala üsterzelär – üzeñä mäğlüm. Yıyändäre unğa tuldı. Ber uldarı – Amerikala, bıları – yañılıq. Sara menän tanışlığın özmänelär, malayzarın Magnitogorskizağı tege üsmer menän bergä kanikul hayın Bostonğa yıbärgeläp torzolar za, ahırza, telde yarayhı öyrängäs, şunda uqırğa la ozatıp quyzılar. Häzer yıgettär Räsäy menän bäyläneştäge ber predpriyatiyela zur ğına vazifalarza eşläyzär.

Ähiärzär – Stärlelä. Qızzarı duhtır İskändär menän uñıp kitte, ul üsterälär, şul beräü menän sikländelär tihäk, elekke yıl tağı malayzarı tıuzı. Mineñ Töhvätulla olatayım işe, İskändärze äytäm.

Käbir yañıraq qaytıp, auılda aznalap torop kitte. Sıñğızhan portretın yazğan.Töşönä ingän ul tarihi şähes. İke hıbaylı yaugir qarşıhına sabıp kilep tuqtağan da säläm birgän, ularzıñ mäşhür Sıñğızhan menän bababız Mayqı bey ikänen tanığan… Yäğni, işara alğan. Sıñğız menän Menäüärä-Gölsiren üzzäre işe här qayhıhı talantlı, il yözöndä kürenekle keşelär ölöşönä töşkän hınauzarğa bireşmäne, şähsän asıldarın, möhäbbättären, ğailälären haqlap qala aldı. Sıñğız – iqtisad fändäre doktorı, zur sänäğät predpriyatiyehı yıtäksehe. Zamanınan aldaraq yügerä torğan ziräk fekerle, namıslı, halıq mänfäğäten qayğırtıusı deputat bularaq, dustan doşmanı kübäyıp kitte ber osorza: maşinahın şartlattılar. İnep ultırğas, telefonın onotqanın isläp sığıp yügergän, şul arala şoferı motorzı yıbärgän… Ğäyıplene tapmanılar. Äy, abıy, sardar qäbere tabılmanı äle, ä qomartqılar tabıldı Tallıla! Kömöş körşäktär, bizäüyestär – Vizantiya osoronan, ti. Şunda uq döyä höldälären dä qazıp sığarğandar. Yıbäk yulınan sauzagärzär Tolpralı aşa ütep yörögän ikän şul. Vät. Gölsiren huñğı yıldarza balalar ösön matur-matur äsärzär yaza: dürtäügä öläsäy zähä!

Mäülizä lä – Öfölä, Sıñğız uğa ber vuzda eş beleşkäs, qayttı la töştö. Uğa ni, professorğa, konkurs tigändären üteüye lä qıyın bulmanı. Äy, ul saqta , abıy, hin bezzeñ arala ineñ äle… Tamırzarıñ ataysalda nığındı, ruhıñ höyönhön, uqıtıusım! Aygiz yıyäneñ Tolparlı urmandarın haqlay, işle ğailä başlığı. Sänä yıyänsäreñdeñ säskäläre auılıbızzı danğa kümde: bezzän totoş Başqortostanğa taraldı ul üstergän törlö - törlö töstäge güzäl rauzalar. Büläsärzäreñ üsä - Qänzäfär menän Roza! Radmir yıyäneñ menän bäyläneştälär, Mäülizä äytä, skayp aşa yış qına höyläşep torabız,ti. Skayp tigäne kompyuter ekranınan ber- bereñde kürep höyläşeü mömkinlege inde. Auıl häzer internetqa totaştı, matematika kabinetı totoş kompyuterlaştırılğan.

Abıy, hin mineñ käñäşsem genä tügel, serzäşem dä buldıñ. Mäülizä menän ikebezgä urtaq atay itep kürep üstek bez hine. Häzer zä yäşermäyım: Fatih menän mineñ arağa hıyanat külägähe töştö! Yügerep barıp, ilap höylär keşem bulmanı – hin ähirättä ineñ… Beldeñder barıber, töşömä indeñ: klass taqtahın tultırıp ällä nindäy handar yazıp sıqtıñ da «bıl mäsäläne tik hin genä sisä alahıñ, sis, vät!» tineñ. Sistem, abıy!

Donya häldäreme? Ay, qatmarlı…»

- Qartäsäy, uqıtıusıñ imtihan aldımı ällä? - Ayhılıu, ütä kürgändäy, şulay tip horap, küzemä qarap tora.

- Eyı. Äyzä, qayta başlayıq, ana, yıl dä qubıp tora.

höyläşmäy genä atlanıq. Ayhılıu za, mineñ hımaq, küñelenä inep tulğan täsorattarın barlap kilä, moğayın. Şul minutta telefonı şıltıranı, äsähe ikän. Yıyänsärem yügerep qaytıp kitte, min üzebezgä ıñğaylanım.

Fatihtıñ da öygä inep kenä torouı ikän.

– Äsähe, säyıñde hästärlä, dauahanala bik qatmarlı häldär... Ösäüläp diagnoz quya almaybız. Kilen, yöräkter, ti, İskändär miñä küz teräy.

– Bäs... Üzeñ nisek uylayhıñ huñ?

– Täü qaraşqa, yöräk hımaq, aritmiya yafalay sirlene. Divertikul pişyivoda keüyek tä. Aş yulında, ber urında büselep sıqqan «toqsay» yäğni. Arsenğa şaltıratayım äle, tim.

Fatihıma, auıl dauahanahı tabibına, universal belges bulırğa käräk şul. (Äldä genä anau ordinaturahına arqırı töşmägänmen!) Tolparlınıñ baytaq sabıyına donyağa kilergä yarzam itkäs, Şırmıy İqsan unı «kendek atahı» tip tä şayartqılay. Ä küpme östö-östö uqırğa käräk tabip hönären haylağan keşegä. Meditsina urınında tik tormay, tuqtauhız üsä, üzgärä, yañı ısuldar, tehnologiyalar, darıuzar uylap tabıla. Ruh nıqlığı, qaharmanlıq,– tihäm dä, yaza kitmäs – talap itä köndö lä töndö lä ayırmay torğan bıl fizakär hezmät. Praktika plyus eruditsiya, klinik fekerläü, intuitsiya, tip tä östär ine vraçtar üzzäre.

Min östäl hästärlägän arala, ike baca ozaq qına itep höyläşep aldı. Arı-bire qolağıma salındı häbärzäre:

– Aritmiya köslö. Porok serdtsa tügel… Nasledstvennıy faktormı – yuq. Na divertikul pişyivoda pohoce. Pişyivodmı, başqortsamı – qızıl üñäs. Da-da, pişa tuda zatekayıt i davit na zadnyuyu stenku pişyivoda, a tot v svoyu oçered – na serdtse, v rezultate – aritmiya. Koneçno ce! Rähmät, baca!

Fatih trubkanı haldı la mineñ yanğa kuhnyağa inde. Üze ustarın ıuğılap, basqan yırendä sızamay tora. Zäñgär küzzäre bäzlägän, auızı yırılğan. Aşığıp höyläy zä başlanı:

– Toçno! Mineñ diagnoz dörös. Häzer ük rayonğa şıltıratam, aşığıs operatsiya käräk. – Şunan ber sınayaq qına hötlö säy esep aldı la ötälänep sığıp yügerze. Ulay za qolağıma «bäğerem»yın şıbırlarğa onotmanı. Bına tabılğan beräü... Bıl yulı esemdäge qılyılan qımcımanı. Un ike yıl esendä täü tapqır!

Ayhılıu ısınlap totonmaqsı, buğay, yazışırğa?

– Şul köndö ük, zıyarat qılıp qaytqas ta, hikäyälänem, qartäsäy, - tip däftär totop kilgän dähä: - Mä, uqı! Şunduq uqıy haldım. Esemdän genä üzemdeñ tasuirzarım menän sağıştıra barzım. Ayırma bar. Zıyarattan sığır aldınan qapıl köslö yıl quptı la qart ber qayındıñ harı yapraqtarın küz asıp yomğansı özöp alıp, ällä qayza osorop alıp kitte. Min bını «Huşığız» tigän işarağa yuranım. Ä Ayhılıu oşolay yazğan: «Mäñgelek auılında la «öyzär» uram-uram bulıp tezelgän. Tik bında maşinalar yılmäy, keşelär ığı-zığı yörömäy. Bıl auılda ütkändär yäşäy, häter yıle isä. Urtala däü qayın ultıra, tik ber unıñ ğına yapraqtarı haman özölmägän. Ğäcäp. Bütän ağastar şäp-şärä, köz kilgän dähä. Ä yapraqtarmı ikän äle ul qayında der-der kilä? Harıtüş turğayzar bit! Dörösöräge, ularzıñ yändäreler, oşo tınlıqqa hıyınğandarzır... Ay, turğayzar tubı kötmägändä osto-kitte, ällä bez örköttök?»

Ataq, qäläme şıma ğına, ä iñ ğäcäbe – fekere hay tügel, un ösönä genä kitkän bala laha... Häyır, häzergelär irtä ölgörä, här yähättän dä.

– Qartäsäy! İrken ağayzan hat kilgän, kitabıñdı horağan. Äyzä yıbäräyık, azağı bulasaq, tip iskärtäyık tä.

– Yıbär huñ...

Tışta küşekkän turğayzar hikereşä, Fatih lapas astındağı malğa besän töşöröp kitkäyne, şunda qoyolop qalır ülän orloqtarına tamşanıp sırqıldaşalar. Baqsala qırau huqqan közgö säskälär yäl qiäfättä qorşayıp ultıra – qazıp alahı bar. Qar hibäläp quyğılay, ämmä noyabr tuñğağın qaplay almay äle. Şıqhız sağı täbiğätteñ.

Ä bäyändärem bäynä-bäynä yalğana, bersä küzen töşörmäy genä bäylängän şäldäy, bersä neskä seltärzäy – käyıfemä qarap. Qalın, tupas häm töshöz yıptär menän eş itkän urındar za bar, ämmä şul kileş qaldıram: tormoş gelän yıbäktän tuqılmağan. Ana, yañıraq Sankt-Peterburgta ber auıldaştı tuqmap ülterzelär, yäş kenä irze. Kemder beräü yul astı la, şunda dvornik-fälän eşenä barıp yallana torğaynılar, biş-altı yıl inde. Arıu ğına aqsa alıp qaytalar ine. Auılda qarttar menän malay-şalay ğına qala, ömä itäm tihäñ, keşe tabırlıq tügel, tip zarlana halıq. Huğış osoromo ni?!

Taciq gastarbayterzarı tip uylap, eşhez yörögän qala häürektäre höcüm itkän, tine Daniyar. Taciq bulha, ülterergäme ni? Urındağı halıqtıñ auır, bısraq eşkä yılkähe batmauın, qırzan kilgändärgä ikelätä äz tüläüzären dä beläbez. Oşo hälde äsenmäyınsä, sağıu töstär menän semärläp yazıp bulamı?!

Yäki bına tağı ber bälä: donyanı aldaq tabiptar basıp aldı, ular auılğa la kilep yıtä. Ekstrasenstar, küz qaraşı, şifalı tını menän daualausılar, ällä nindäy tönätmälär esereüselär, hılap-hıypausılar... Fatih, halıq meditsinahı tigän hüz menän küz bäyläüselär ısın vraçtarzan kübkräk, ti. Şarlatandarğa ışanıp, küptär üzen huñğı sikkä yıtkerä lä dauahanağa kilep yığıla, qotqara almaha, vraç ğäyıple…

İñ qurqınısı – narkomaniya, halıqtıñ baş osonda elenep torğan balta ul! İldä baş kiterlek faciğälär küstärelä. Rayon üzägendä ös üsmer peredozirovkanan ülgän: mäktäptä beräü dezomorfin taratıp yörögändär, unıhı aptekala irken hatıla torğan kodeinlı darıuzarzan eşlänä, şuğa oshozğa töşä, ä üze qimmätle geroindan da köslöräk, ti. Qalalarza ihä – mähşär. Bezzeñ Ruslandarzıñ kürşeläre narkoman bulıp sıqtı, ällä nisä tapqır daualanıp qaranılar – fayzahı yuq, kire başlayzar. Ahırza spid eläkterep, ülep quyzılar. Huğıştarzı tuqtatıu, ber uylahañ, alama ğäzättärze, ülemesle mauığıuzarzı yıñeügä qarağanda yıñeleräkter? Şul saq östälemdäge kompyuter bıltlanı: häbär kilgän. İrken ikän:

– Apa-can, aman kön! Kitabığızzı uqınım. Häzer belähem kilä bit inde, geroyzarığızzıñ yazmıştarı artaban nisek barıp sığır?

– Äle tap şul haqta yazışıp ultıram.

– Kötäm!

– Hup, mırzam. Ä Ural yılğahın Cayıq tip qazaqtar toğro yörötä ikän, äytkäyneñ. Krästiän yauın bastırğas, Yıkaterina II batşabikä mahsus manifest sığarğan, Pugaçevqa bäyle barlıq isem-atamanı telgä almasqa, tip. Bezzä – ruh qalqanıbız Salauattı, unıñ köräştäştären, Yayıq yılğabızzı... Üzeñdeñ häldäreñ, mırzam?

– Bında ber törköm äzämdär «Nuh kämähe» tözöp yata. Ahırızaman kötälär.

– Zurmı kämäläre?

– Zur! Meñ kvadrat metr, ti. Karap!

– Nuh päyğämbärzekenän un tapqırğa bäläkäy ikän.

– Isınmı?

– Kitap şulay, ti. Älegä huş, mırzam?

– Hoş, apa can!

Bıl höyläşeüzän huñ feker yıbem yalğanmayıraq torğas, televizorzı astım: «Sotsial yıtemdär» tigän temanı kütärep sıqqan tapşırıu bara. Balalar yortonda tärbiäläneüselärzeñ 90 protsentı ata-äsähe taşlağan, yäğni sotsial yıtemdär, ti. Ästäğäfirulla! Uyım üzenän- üze başqaraq yusıqqa inep kitte. Täbiğättä yamanatı sıqqan käkük iskä töştö. Ber tapqır üz küzem menän dä kürzem şul qoştoñ balahınıñ ni qılanğanın. Sorlauıq uynağan bala sağımda şahit buldım ul hälgä, bögön dä onotmağanmın. Yaz mäle. Küränle qultığında, tege mönşögör «baqırğan» töştä, yäşenep ultıram. Ber qıuaqtağı qoş oyahınan säyır tauış kilgänenä iğtibar ittem. Ürelep qaranım da şaq qattım: unda älegä yap-yalanğas ös turğay balahı häm zurıraq ber qoşsoq mäş kilälär. Şul zurırağı – aldanıraq sıqqan ällä yomortqahınan – tege bäläkästärzeñ beräühen qısırıqlap oyanan törtöp töşörzö. Yomortqahın satnatıp moron törtkän dürtense sepey zä asqa osto. Ul arala inä turğaymı, atahımı osop kilde lä, suqışındağı yımde tege zurıraq qoşsoqtoñ tamağına hoğondorop, qabat osop kitte, unıhı irkenäyıp qalğan oyala yäyılep yatıp qaldı. Şañqıp heräyıp basıp torğanımda, malayzar mine kilep tä taptı.

Qaytqas, qartäsäyımä höylänem tege ğibrätte. Käkük balahın kürgänheñ, inähe şulay sit oyağa hala la qasa bit kükäyın, tine ul. Hağızaqta la bar unday ğäzät, qarışlauıqtıñ esenä hala kükäyzären, uları meskendeñ yısemen estän möntäp tuqlanıp, şunda qanat yara, ä kübäläkkä äylänäsäk qarışlauıq häläk bula, tip tä aptıratqaynı. Käkükte ğalimdar aqlanı ber kilke, unıñ tel töböndä ağıulı şıyıqsa bar ikän, şuğa la balaların tuqlandıra almay, imeş. Tağı bayağı tapşırıuğa qolaq haldım.

– Biş balanı nisek üsteräyım, eş yuq, aqsa yuq, – tip säreldäy yäş kenä qatın.

– Ä niñä yıl hayın bala tabahıñ, qararğa häleñdän kilmägäs?! – Zaldan qısqıralar.

– Äsälek hoquğınan mährüm itäbez! Balalarzı detdomğa ozatabız, – ti opeka organı väkile. Häm älege ğailäneñ tormoş şarttarın ekranda kürhäteüze horay. Elägep yığılırlıq bola, bısraq hauıt-haba. Rizıq äsäre kürenmäy. İzändä araqı şeşäläre aunap yata, şunda uq sabıy imgäkläp yöröy...

– Demografiya kisken häldä. Yıteş tormoşta yäşäüselär bala tapmay, öyöndä yä et, yä beräy ekzotik yänlek asıray. Küp balalı ğailälärgä şarttar tıuzırıu käräk! – tip haldı tapşırıuza qatnaşqan deputat äfände. Äyterheñ, haylausılar tap şunday hästärzärze unıñ üzenä yökmätmägän?

Ay... Hirurg – ginekolog bulıp eşlägän Asiyamdıñ äytkändäre lä kilep uraldı bauırıma, minutına 2 abort yahala, ti zähä bezzeñ ildä. Ana nisek kilä yata ahırızaman!

Yörägem sänsep quyzı. Şul mäldä bayağı kompyuter yänä ım birze. Yıyänsärem hat yıbärgänse? «Min – Ayhılıu, mikrokosmos, makrokosmosqa sıqtım. Küzemde astım. İñ berense qartäsäyımdeñ yözön kürzem, unıñ tauışın işettem... – tigändären uqıp bötör-bötmästän, ilap yıbärzem. Küñelem yıbep, yänem rähätläneüzän... Şulay şul, yañı tıuğan sabıyzıñ täzläp ilauına tüzmäy, barıp ingäynem bäpesläü bülmähenä. Zöhrä balanı miñä töröp tottorzo la kilen yanında mäş kilde: yıyänsärem ilauınan tuqtap, şeşmäk küz bäbäktären kütärep miñä qaranı – tanığanday itte. Äle kilep, ana bit ul tağı nizär yaza: – Äsä qarının «kese yıhan» tip qartäsäyım dörös atağan, mikrokosmos – keşeneñ üze, ti fän. Keşe lä, Olo yıhan da ber ük hasilda: bezzeñ tänebez – tupraqtan, qanıbız – hıuzan, tınıbız – hauanan, yılıbız – uttan. Kese yıhan – Olo Yıhan garmoniyahı».

Rabbım! Oşo balanıñ donyağa bar bulıuında, Yıhan kiñlegendä añlı, tere börtök hasilında öyörölöüyendä mineñ dä keskäy genä ihtıyarım buldı: kilenemä hırt quyıp torham, kem belä, tıuır ineme ul, yuqmı? Rähmätlemen, Allahım, şul mäldä zihenemä yaqtılıq, küñelemä mihırban birgäneñä!

Näselem, Tolparlım täüarihın, halqıma, donyağa bulğan höyöüyem şañdauzarın häterem bögöngögä kilterep teräne, inşalla. Başqortostan, Räsäy kiñlektärenä säselgän, donyanıñ här qitğahında eze, orloğo qalğan toqomdaştarım yañı bıuatta la törlö taraftarzan auaz taşlay. Häm beläm: ber yañğızım tügelmen min – Olo yıhandağı şähsän orbitamda, auılımda-ilemdä häter bağıusı qatın. Bıuattar huzımında küpme taşyazmalar auğan, käşänälär qom-tupraqqa qalğan, sanskrittar sañğa äylängän, petrograftar yuyılğan... Ämmä uy - häter ularzı tergezgän, bıuından bıuınğa qan aşa, tel ilä tapşıra kilgän häm şulay dauam iter – Yıhani dahi aqıldıñ qanunı bıl.

İrtägäge kön – Yuğarı kös ihtıyarında, yazmış yazıuında. Unı här kem üzensä kötä, farazlay, äzerlänä – üz aqılı, imanı, holqo kimälendä. Kemder rizıq tuplap bunkerğa inep ultırğan, kemder – karapqa... Ä min – Qatın, Äsä, uy daryahında yözäm, uylı zattan min. Donyanıñ qot-ırısı säñgeldäk bäüyetkän qulda ikänlegenä añı – yöräge menän inanğan zattan.

(Ösönsö kitap tamam.)