Qatındar

28

Täbiğätteñ tağı yazı börölände, säskä attı, yımeşkä uzzı, ä yäyı, şul yımeşkä yım biräm tip, bar yılıhın, nazın, hutın birze lä tös taşlanı, közgä yul quyzı. Tap şul mäldä, äbeyzär sıuağında, yañğızım ğına Tolparsıqqanğa barıp, uymaq tümälästän donyanı bayqap, uyğa tarıp ultırzım. Tınlıqtı küldä suma-yözä kinängän öyräktär genä hiskänderä – yılı yaqqa yıyınıuzarı… Qağaraq tigäneneñ qanatı şaqmaqlı, şahmat taqtahı keüyek. «Qağaraq, qağaraq, yözöp kilse yarğaraq, qanatıñdı yäy zä, satraş uynayıq, äyzä!» – tip saqırğı kilä unı. Märyıngüz öyräktär zä suqıldaşıp yözöp yöröy, suqıştarı kügelyım qara, küzzäre märyın hımaq. Bıl güzällek menän huşlaştım da tup-tura mäktäpkä yünäldem.

Häm undağı «sumatoha»ğa sumdım. Bıl – Zahiranıñ hüze. Peduçilişenıñ döyöm yatağınıñ komendantı telenän töşörmägän hüz ikän. Kön dä mıcıp, bülmä hayın inep, tikşerep yöröy, östäl-tumboçkala vaq-töyäk äyberze, kileştermäyıräk yıyıştırılğan urın-yırze kürep qalha, pıran-zaran kilterep, östäp tuzzırıp bötä lä: “Çto za sumatoha!”– tip sığırınan sığa, ti. Bığasa härbi uçilişe yatağında komendant bulğan, imeş.

Älege köndä iñ zur sumatoha – komsomoldıñ 50 yıllığına äzerläneü. Mäskäü komsomolı uylap sığarğan qayhı ber initsiativalar Tolparlığa la kilep yulığa. Mäsälän, ular 2018 yılda yäşäyäsäk bıuınğa bögöngölär isemenän möräcäğättär, näsihättär, şähsi hattar yazıp şeşälärgä halıu häm ularzı, istälekle yarlıqtar tağıp, bildäle urınğa kümeü yäki hıuğa ağızıu menän mäşğül ikän. Bez zä mauığıp aldıq oşo eş menän: tağı yartı bıuattan, VLKSM-dıñ 100 yıllıq yubileyında tabıp alıp uqıhalar bez yazğandı, qızıq taha?! Min ike hat yazzım. Berehen, qalay hauıtqa halıp, yırgä kümdem, ikensehen, şeşägä tığıp, Küränlegä ağızzım – İzelgä, şunan Kamağa barıp yıter, bälki, Volga tulqındarında bäüyeler, kemder, qasandır totop alır, asıp uqır za es serzäremde beler (russa yazzım). Adresımdı la quyzım, yauap alırmın hımaq toyoldo. Şeşäläge hatqa sisä almağan yomaqtı la yazıp yıbärgäynem: Käbirze yaratammı, ällä Fatihtımı?! Yöz, ä, bälki, meñ yıldan beräü asıp uqıha, şaq qatır. Ul zamanda möhäbbät ällä bulmas ta? Nisek bulmahın?! Unhız tormoş ta bötäsäk tähä? Ana, täütormoşta yäşägän boronğo qärzäş Uqtau mämeryäheneñ taş qabırğahına däü mamont, qurqınıs acdaha yılan, qanatlı tolpar häm säskä hüräten töşörgän – timäk, täütormoşta uq bulğan ul möhäbbät. Eyı, mamonttı – kös, yäşäü sığanağı, acdahanı – yauızlıq, qurqıu toyğoho, tolparzı hıyal obrazı tip qabul ithäñ, säskä – höyöü simvolılır, moğayın? Älmisaqtan möhäbbätte belgän, unıñ haqına ocmahtan vaz kiskän Äzäm vä Haua toqomdarı tağı yöz yıldan ğına nişläp ul ilahi histän mährüm bulhın?!

Küz asıp qına yomğan arauıq bit ul tarih ösön yöz yıl: kemder, nizer bar bulır bıl donyala, kemder, nizer yuq bulır... Ä his – mäñgelekter. Keşe zatı haman da möhäbbät tigän täü histän tarmaqlanıp, meñ sürätkä kergän yaqşılıq häm yamanlıq, toğroloq häm hıyanat keüyek qılıqtar qamauında yäşär keüyek? Höyöü, moğayın, här zamanda la keşe ösön iñ ğäziz, zaruri toyğo bulıp qalır, sönki fanilıq hınauzarı aşa ütep, ısın donyağa küskäs tä Äzäm vä Hauanıñ Allah aldında aqlanır säbäbe lä tik möhäbbätter – oşo his arqahında laha … Yañılış uylaham, Rabbım, zinhar, yarlıqa, zihen qeüähen miñä lä (uylar ösön!) Üzeñ birgänheñse.

Şulay, yäşäyışteñ üzem uylap tapqan häm qapılda üzem dä sisä almağan yomaqtarı menän qıyalıp yöröp yatqanda, ısınbarlıq mine qatı itterep qaqqa bastırıp quyzı la küzenä qarattı. Saqmayılğanan Hätimä apay mäktäpkä şıltırattı. Unda bıltırzan birle telefon bar, ratsiya şikelle. “Äsmä kilep äylängäyne, Nuriya, nisek tä vaqıt tabıp, mine kürhen äle, motlaq kürhen, tip nıqıttı. Üzeñ menän höyläşergä bik telägäyne, şul köndö elemtä nasar buldı, tota almanıq…” – Hätimä apay tağı nimäler äytteme, ratsiya sıyıldap hızğırıp yıbärze lä, qolaqtı şaulatıp, tuqtap ta quyzı.

Ni buldı ikän? Közgö kanikulğa tiklem aznalap vaqıt bar za, ähirätem nıqıtqan bit, motlaq, tigän. Yäkşämbe köndö irtük sıqtım da kittem Ayıusığa. Ber üzem. Saqmayılğağa irtänge hauımdı alırğa barğan maşinağa ultırıp barzım, ul yaqqa sosloq bar, şofer ağay menän kistän ük höyläşep quyzım. Äşräfte bimazalap tormanım.

Tüzep torğohoz sere barzır Äsmäneñ. Häsräten urtaqlaşır, es boşouın basır ösön genä saqırmas eş östöndäge keşene – holqon beläm ähirätemdeñ.

Saqmayılğanan yäyäü atlanım. Kön ayaz, sıuaq qına. Urman yulınan hälät kenä atlap barğan yırzän şatun ayıu, bäläkäy sana eze, bısaq menän bezzeñ yaqtarzağı iñ köslö yırtqısqa taşlanğan urman qızı küz aldıma kilep bastı, sönki Äsmäne qotqarıp qalğan qoroğan qarağay tapqırına barıp yıtkäynem. Tuqtap, tirä-yaqtı bayqap aldım. Tığız üskän qayındar arahınan kön yaqtıhı töşä: yapraqtarın qoyğas, ular hirägäygän keüyek kürenä. Barıber şomlo, olondarğa bärelep-huğılıp yıl oloy, ul, moğayın, yuramal şulay qılana, mine şomlandırır ösön. Aşığa töştöm, auıl bınan alıs tügel, möryälärzän sıqqan tötön yısen tanauım şäyläy. İke genä möryä unda: ike äbeyle Han-soltan babayzıqı la, Äsmälärzeke. Uñarsı et örgäne işetelde. Hunarsı qarttıñ Yulbarısı – hiräk kenä, qarlıqqan, yalqau tauış menän, ä Äsmäneñ atahınan qalğan Aqqolağı därtle örä, unıñ, kärtägä alğı täpäyzären halıp, urman auızınan kilep sığırımdı kötöüyen dä beläm, sos tomşoğona mineñ yısem küptän barıp eläkkänder – ber-berebezze beläbez zähä.

Äsmä yügerep qarşıma sıqtı, qısıp qosaqlanı – qabırğalarım mıyt itep bögölöp quyzı, şikelle. Şunan, beyık yarzan söñgölgä hikerergä yıyınğanday, tärän itep tın aldı la küzemä qaranı. Yarabbi! Ähirätemdeñ qaraşında bötähe ber yulı sağıla: qurqıu, oyalıu, ikeläneü, ğaciz bulıu… Nimä bulğan mineñ saya dusıma?! Nindäy bälägä tarığan?

– Äyzä, älmoron yıyıp kiläyık. – Äsmä mine Sätläüyek urmanı yağına äyzäne, qulıma talsıbıqtan ürelgän kärzin tottorzo. Üze lä ürä unday kärzindärze, ayıusılarzıñ boronğo käsebe lähä. Halabaş halırğa, yükä huyırğa, septä huğırğa, arqan işergä – ularzı ğına quş ine...

– Qızıy, yazılışı sätläüyek bulha la, bezzä särtläüyek tizär, ivetä? – tine Äsmä. – Bıyıl küp itep yıyzıq, hiñä lä birep qaytarırmın.

– Särtläp yarılıp torouına işaralahañ, särtläüyek tiyeü dörösöräkter zä äle, – tinem dä tuqtap, tup-tura horanım: – Albırğatıp mataşma, ni buldı, qızıy, höylä!

– Auırğa qalğanmın! – Bınıhına sayqalıp qına quyğaynım, aptırauımdan. – Äşräftän! – tigäs, ultıra töştöm, yaray za auıp kitmänem.

– ?! – Horauımdı ön itä almanım. Äsmä añlap tora barıber. Äzerlängänder bıl höyläşeügä, yäşermäy tezep äytte:

– Yıte yänbez zähä (babay menän äbekäyzärze lä hisaplay), aqtan da yazhaq, nişlärbez? İke baş yılqı, hıyırıbız bar, harıq-käzä… Besände küp itep äzerlägäynek, Rauil ağay sabıştı. Yıyırğa äbeyzär zä eşkinde. Ä bına taşıp alıuı – ber bälä. At menän dä hitlanır inek tä, sabınlıq alısıraq. Yamğırğa kithä, anau Serek kül, halabaş küle inde, beläheñ, şunıñ aryağındağı soqor aşa ütermen timä. Sana yulı töşkänse kötmäy häleñ yuq, ulayha. Malıñ kütärtep yatha, yaman daha. Äşräf, tuñğa höröügä töşkänse taşıp quyam besänegezze, tigäs ni, höyönöp riza buldıq. Şunda… İke käbän ine, yılle käbändär, babaqayzı osqa quyıp, astan üzem heltäp torop qoyğaynıq. Ös traktor arbahı buldı la quyzı. Huñğıhına Äşräf menän ikäüläp kenä kildek, Rauil ağay Arturzı tärbiälärgä qaldı, quzğatmay ozaq ultırthañ, tizük täne seylänä başlay… Şunda… Besände teyäp bötkäs, yaqında ğına söbörläp ağıp yatqan şişmägä töşöp bit-qulıbızzı yıuıp, ös-başıbızğa yäbeşkän ülän qabığın qaqqılap aldıq ta qaytırğa yıyındıq. Ällä nimägä elägep, hörönöp yığıldım da kittemse. Üzemä qızıq buldı, hikerä halıp torahı urınğa, yatqan yıremdän hınım qatıp kölörgä totondom. Gonah şomloğo… Äşräf qul birä, ä min haman şarqıldayım. Uğa la yoqto käyıfem: kölä-kölä ergämä, harğayğan yapraqtar arahınan qurpılağan yäşel ülängä sükäyze. Şunan… Unıñ küz qaraştarı üzgärze, täüäkkälländeme-nişläne, äytä almayım – üzgärze inde. Qapıl qulımdan tartıp ayaqqa bastırzı la qosaqlap aldı. Köslö ikän, qara eştä bit… Beläktäre qoros keüyek, qosağında üzemde qupşı qursaqtay his ittem. Ere höyäkle äzmäüyer Äsmä urınına… irenem dä quyzım. Balauızzay… Şunan… Äşräf mine şaşıp übergä totondo. Üze tuqtauhız “aqqoşom” tip qabatlay. Nuriya, qızıy, bik nıq, bik-bik nıq aqqoş bulğım kilde şul minutta, hatta äyländem dä aqqoşqa, billahi! Quldarım qanatqa äüyerelde lä üzemde nazlağan zattı höyzö häm, huştan yazzırıp, kükkä osorop alıp kitte… İsemä kilgändä, äle genä köläs kükteñ qaşı töyölgän, qara bolottar quyırğan, ä qanattarım, qäzimge quldarım bulıp, közgö aqlan halqınına küşekkäyne... Şunan… Äşräf menän, ber-berebezgä küzebezze lä kütärep qaramay, qayttıq, besände buşattıq. Ul, säy esep tä tormay, Tolparlığa aşıqtı. Artınan qapqanı yabırğa sıqqanımda, kabinahınan hikerep töşöp yanıma kilde lä: “Huş, aqqoşom, ğäfü it!”– tine. “Huş,– tinem min dä, – üzem ğäyıple.”

– Ä ul beläme hineñ bıl häleñde? – Nihayät, telemde biklägän yozaq asıldı.

– Küreşkänebez yuqsı. Qayzan belhen. Belmähen dä! Qızıy, ant it: äytmä uğa!

– Ant itmäyım-iteüyen, ämmä äytmäm, hin tıyğas.

– Nişläyım ikän, qızıy? Başımdı taşqa ororzaymın. Qaldırham, esem taşmayğas, nisek küzenä qararmın Arturımdıñ? Huñğı arala ul nizer hizenä hımaq, şulay toyola ğına mikän, üzem şörläp yörögäs? Keşelär nimä tiyer? Ğärlege ni tora, uf! Sufiya apay kön dä başımdan hıypap ala: «Färeştä bit sin, Äsmä balakay», – tip. Bögön, şul hüzen äytkäs, unı qosaqlap ükhep ilap yıbärzem. Auırımdı töşörtöüzän, abortqa barıuzan başqa saram yuqtır, qızıy?!

– Abort! – Bıl qurqınıs hüzze qabatlap quyzım, zur, imänes ber ğifritte kürgändäy qaltırandım üzem.

– Nişläyım huñ?!

Ähirätemdeñ haläten añlarğa tırışıp, üzemde unıñ urınına quyıp, uratıp-uratıp uylanım, läkin yauap tapmanım. Ulay za äyttem:

– Tap ta quy!

Gonahımdıñ tere şahitı bulıp üserme ul bala?!

– Bälki, gonah tügel, ä Hozay izemeler bıl, Arturzan bala taba almayasaqhıñ bit, Äsmä?

– Ul üze sabıy hökömöndä. Unı bağır urınğa, tıuma bala qararmınmı? Yuq, qızıy, häl ittem: töşörtäm! (Oşo hüzze işetkäs, yaralğı räüyeşemdä kisergän qurqıuım alıstan, qan hätere şañdauınan kilep, tağı tetränderze.)

– Mine lä kese yıhanda sağımda äsäyım saq häläk itmäne… Tik unıñ säbäbe hinekeläy ük ayanıslı tügel ine, – tip quyzım. Äsmä başqa nämä haqında işeterlek, uylarlıq halättäme, – mägär hüzen dauam itte:

– Rayonda ber medsestranı beläm, tanış vraçı yuq tügelder, yarzam iter. Ayağına yığılham, aşaqlap ütmäs äle. Qızıy, hine saqırıuım da şunan: mineñ menän ber-ber häl bulha – aborttan ülgän qatındar bar, ti ul – minekelärze taşlama, zinhar.

– Täübä, tiyeñ!

– Täübä-täübä!

Közgö kanikulda rayon üzägenä Äsmä menän ikäüläp poçta maşinahına ultırıp barzıq. Şunday kisereştär qamauında nisek yañğızın qaldırayım? Hıltauın taptıq: miñä kitaptar käräk buldı, uğa – darıu-fälän. Tege medsestra yarzam itte. Tanış ginekologınıñ decurına üzeneken dä tap kilterep, Äsmäne kistän üze menän eyärtte lä, irtük yıtäkläp alıp qaytıp, miñä tapşırıp kitte. Eş haqı äz bulğas, ikeşär smena eşläy ikän. “Temperaturahın ülsäp tor, häl alhın beräy kön, şunan qaytırhığız, – tip kisätte, – äteü ul bögön ük yulğa sığırğa aşqına”.

Şunda, kem menän kilep inde bıl medsestra apay, tihäm, Äsmä lähä, yözö hurılğan, qanı qasqan, quldarı hälenep tora. Ä küzzäre, qurqqan keyıktekeläy, yäl itep qaray. Hüzhez genä qosaqlaştıq ta ozaq qına basıp torzoq işek töböndä…

Säğättän aşıu vaqıt ütkäs kenä, karauatta küzen yomop yata torğas, nihayät, telgä kilde Äsmä:

– Min häzer ülemdeñ ni ikänen beläm, qızıy, – tine. – Hunar itkändä qulım qaltıramağan, keyıktärze atqanmın, ber ni añlamağanmın. Bütänsä atmam. Bürelär qotorha yä üzemä şatun ayıu taşlanha ğına. Nuriya, tim! Qarınımdağı yaralğınıñ ğümere özöldö. Üzem ihtıyar ittem… Operatsiya tizär aborttı, ültereü timäyzär. Qızıy! Huñğı minutta sabıyımdı ültermäskä, qotqarırğa uylap, operatsiya östälenän torop kitergä uqtaldım da yänemdän yän kiselgän tauışqa isemde yuğalttım. Ayauhız timer qaysı… Aq halatlılar: «Qan… Ukol… Qan basımı…» – tip höylänälär, mineñ ösön borsolalar. Ä bit min – yınäyätse, yän qıyıusı, ısını şulay.

– Özgölänmä ul tiklem, Äsmä! – Tağı ni tip yıuatayım huñ ähirätemde bıl mäldä? Unıñ kisergändären küzallap, üzemdeñ dä esem kisep-kisep auırtası. Unda, bala yaralasaq kese yıhanıma, şöbhä ütep inde – şul hızlandıra. Ä ähirätemdeñ ärneüzäre unlata, yözlätä äseräkter.

Medsestra apayğa rähmät inde: Arturzı tärbiälärgä käräger tip, eşenän yartı şeşä spirt, binttar kilterze, aspirin, analgin, validol hımaq darıuzar tottorzo, käñäştär birze. Ozaq tüşäktä yatıuzan tän tişelä başlay, şunan haqlağız, tip iskärtte. Bıl turala qartäsäyım dä äytkäyne, «yatıu zäle» ikän ul häldeñ halıqta atalışı, Äsmäne ülän tönätmäläre äzerlärgä öyrätkäyne.

Rayon üzägenän Öfögä barğan avtobusqa ultırıp qayttıq. Älege poçta maşinahı ultırtır ine lä, Äsmäne kuzovta nisek alıp qaytahıñ: yä yıl bärer, yä özlögöp quyır. Bähetkä kürä, tanış-tonoş osramanı. Auılğa teymähä lä, Olo yul aşa uza bit, ä unan – ber saqrım da yuq.

– Qızıy, Saqmayılğağa barğan molokovozğa huñlanıq, unıñ şoferın Ayıusığa alıp barıp yıtkertergä lä ögötläp bulır ine, yuğihä. Äşräfkä öndäşäyıkme ällä? – Şulay tiyeremde kötöp kenä torğan, ahırıhı, ähirätem:

– Öndäşäyık, – ti haldı. – Bögön dä qaytmaham, Artur asıulanır. – Uğa hınap qarap quyğanımdı hizgäs, tözätkän buldı: – Yä üpkälär…

Uf, asıulanıu tügel, hikerep torop osora huqha la ber hüz äytmäs inem ul bisara yıgetkä! Yuq şul, unıñ tän käre lä, zihen qeüähe lä kämey genä bara.

Äşräf, traktorın basıu sitendä qaldırıp, mototsiklı menän tamaq yalğarğa tip qaytıp qına tora ineme, mine alıstan uq kürep, qarşıma töştö. Motorı tırıldap tuqtamas boron uq höränläne:

– Höyönsö! – Min öndäşmägäs, ergämä kilep, şıbırlap tigändäy äytte: – Fatih qayttı, tim dähä. Bögön yomoş menän Öfögä kitte. Höyönsöhönä nimä biräheñ?!

– Uñ qolağıñ üzeñä bulhın. Ä Haris? Ul qaytmağanmı ni?

– Ul sverhsroçnik bulıp qalğan, ti.

– Hı…

– Nuriya, hiñä nimä buldı?– Äşräf tekläp küzemä qaranı la qabatlanı: – Ni buldı, yäşermäy äyt!

– Miñä ber ni zä bulmanı. Äsmä…

– Äsmä?!

– Ayıusığa alıp barıp quya alırhıñmı Äsmäne? Kilgäyne… yomoşqa.

– Äyzä. Tiz genä äylänergä käräk, brigadir hizep qalha, käräkte birer. «Çempion buldım tigäs tä» ti zä bäylänä.

Üzem dä ultırıp barıp, ähirätemde küzzän qaldırıp kittem yaqındarı yanında. Şunduq, Äşräftän torop qalmastan, kire äyländem. «Qapılda Arturzı ber üzeñ kütärmäy tor! – tip şıbırlanım Äsmägä, huşlaşqanda. – Äteü, üzeñ beläheñ ni bulırın.– Medsestra apay qat-qat kisätkäyne, auır eşkä yoğonmay torhon, qanhırap ülep quyır, tip. Abau, qatı itep äytä lä quya şul mediktar.

Qaytıp yıtkänse, baytaq qına yır bit, uylamağan uy qalmanı. Tormoş şulay kötmägändä ikeneñ beren haylau aldına kilterä lä bastıra: yä uñahıñ, yä tuñahıñ. Äsmäne ul bigeräk ayauhız hınanı, beräü bulha, hınır za ine äle. Allah üzeneñ yaratqan qolona donyalıqta auırlıqtar birer, ämmä bändä kütärä almaslığın birmäs, tigände işetkän bar za... Kütärer ähirätem, köslö bit ul. Belägendä genä tügel, yörägendä lä nıqlıq hizelä unıñ, inşalla. Ä bit min Äsmäne, esendäge tışında bulıp, täbiğilek hozurında iräüänläp üskän boşonmasıraq ber qız itep küzallay inem elek. Huñğı aralağı vaqiğalar, yäş iñdärenä kilep öyölgän häsrät-hästärzär nıq üzgärtte unı. Auırğa qalıuın miñä asqansı küpme uylanğandır, üzen törlö qalıptarğa inderep, namıs qısalarına qısıp, alğa, kiläsäkkä, küz taşlap ta qarağandır. Başqasa bala tapmasın, ğümergä imgäk bulıp qalasaq keşene tärbiäläp, urman töpkölöndä qartayasağın da tösmörläp alğandır: halıq küp urınğa küsenmäyäsäk, Arturın, üzen yällägän hüzzärzän, küzzärzän azat ul Ayıusıla.

29

Alda tağı ni kötkänen belhäm ikän şul borsolouzar menän solğanğanda! Qayza bulğan mineñ hizgerlegem, bäğze mäldärzä asılıp alğılağan ösönsö küzem ni qarağan?! Arığaynı şul küñelem, arığaynı başım, şuğa hiñmaylanıp yörögänmender.

Tege vaqiğalarzan – aborttan (bıl hüz mäñgegä uyzan sıqmas, uylağan hayın küz aldıma yän kiseüse öräk bulıp kilep basır, ahırıhı) huñ aznalap kön ütte. Mäktäptäge bötmäs-tökänmäs mäşäqättär mine äüälge Nuriya halätenä qaytara başlanı. Vaqıt daualay, tigände işetkän bar za, ısınlap ta şulay, küräheñ. Äsmäneñ häsräte lä basılhınsı inde – şulay yuranım da pioner bülmähendä ihlastan doğa uqıp aldım. Uf, tup-tura Brecnev portretına tekläp ultırğanmın, imeş, añğarmastan. Täre tügel dähä! Täre bulğanda la, min – mosolman ömmätenän. Täzrä yağına borolop yañırttım doğamdı.

Ä min ber nisek tä hizenmägän faciğä haman yaqınlaşqan…

Mäktäptän qaytışlay Äşräf osranı, kolhoz känsäläreneñ tuphahınan töşöp kilä ine. Küpmeler bergä atlanıq. Dusımdıñ yözö şat hımaq. Ayıusı yağında ber eş quşqandar, şuğa qıuanğan ikän.

– Lesnik ağay räyıstän traktor horağan, Saqmayılğa häm Ayıusı tirähendä Higezbögöl aşa halınğan küperzeñ ike başınan da burazna yarıp quyırğa käräk, ti. Yanğından haqlanır ösön.

– Hiñä quştılarmı?

– Näsih ağayğa äytkändär zä, ul arqırılaşqas, miñä qaldı.

– Higezbögöldö ös tapqır aşa sıqqanım buldı Bürehuqqan olatay menän, elek mine yış eyärtä ine ul urman-qırğa. Ber üttek basma aşa, ike üttek, bara torğas, tağı haman şul ber yılğa – Higezbögöl. Saqrım hayın alğa kilä lä yata. Isın higez ti bit bögölö, bişäühe – tau aryağında, unda barıp yıtkän yuq älegä.

– Äytäm, bezzeñ mehanizatorzar ul yılğanı «radiator» tip ärläp quya. Ber bögölö Malik bay basıuınıñ urtahında yata, yarlauı hätär, aşa sıqqanda traktorzar batıp ultırğılay. Qayhılır ber yıldı Näsih ağay auğan şul yarlauzan, ubıldı la töştö, ti. Şuğa, qapıl aumağanğa, isän qalğandır inde.

– Malik bayzı beläm min… – tip haldım. Äşräftä unıñ qayğıhı yuq ine. Min genä ul, ällä qasanğını häterläyım dä toram. Yañıraq qına şul olatayzı uylap ber buldım. Baqsa hımaq qına itep kärtäläp, sortlı boyzay üstergänen ololar isläy. Hälle krästiändärze kulak tip Sebergä hörä başlağas, haylanma orloğon Tallı auılındağı zamanına kürä zıyalı, hıu tirmäne totqan bik bötmör ber keşenän yäşertkän, ti. Höyläüzärensä, tege Zähmät Ähmät ağayzıñ yözyäşär atahı bulıp sığa ul bötmör. Amanatqa hıyanat itkän, qayza yäşergänemde onottom, tip hıltaulap, Malik qartqa kire qaytarıp birmägän orloğon. Ällä ısınlap onotqan. Kem belä. Üze lä säsmägän, ti zähä tege boyzayzı. Şul häbärzär yañıraq döröskä sıqtı: Möhärläm büläre İlyas menän ber nisä ir, Aqnazar ağay hörzöröp taşlatqan yırzärzä beräm-häräm isän qalğan andız tamırzarın Zäñgär şişmä yağına küserep qaramaq qazınıp yörögändä, bäläkäs kenä ağas handıq tapqandar, esendä qayın tuzınan eşlängän qumta yata, ä unda – gäräbäläy orloq, ti. («Ağas başında handıq, handıq esendä öyräk, öyräk esendä yomortqa, yomortqa esendä…» – Ber äkiättäge oşonday hüzzär iskä töştö.) Tuñmağan da, burhımağan da, tep-tere orloq! Rayonğa şaltırata halğandar, unan kilgän baş agronom altın tapqanday höyöngän, Öfögä, selektsioner ğalimdarğa, yıbäräm, tigän. Beräy zaman “Tolparlı boyzayı” tigän sort donyağa taralha, ä?! İmanım kamil, Möhärläm büläre ber nisä börtöktö yommay qalmağandır usına. Häläl, ikense ostan – Malik bay büläre lä bit, üz mirasın yomğan, bäs. Säsep qarar, bezzeñ basıuzar barıber mährüm qalmas ul, boyzayzan...

Äşräf irtük Ayıusı tarafına yullanğandır, min, Älfiä apanıñ yäş botaniktarına eyärep,Qarauıltau ürenä gerbariy yıyırğa barzım. Noyabr bötöp kilä, ağastar şäp-şärä, ä yapraqtarı tap-taza, qop-qoro bulıp yırzä qıştırzaşıp yata. Sağan yaprağınıñ törlöhönän göllämä yıyzım: harıhınan, sıt qızılınan, burzat qızılınan, yäşel köyö özölöp töşkänenän. Beräy hauıtqa quyıp, qağılmay ğına haqlahañ, qış buyı öyzö yämläp torasaq. Läkin… Mine ifrat däräcälä teträndergän küreneş arqahında sağan yapraqtarı qosağımdan hıpırılıp töştö lä, ustarın yäyıp, barmaqtarın tarbaytıp, qabat yırgä tüşälep yattı. «Önhöz qaldım» tigän halätte añlanım şul minutta, qaranım da qattım: Ayıusı tapqırında ut bağanahı kütärelgän! Uttıñ ese tının yıl şul arala Qarauıltauğa kilterep tä yıtkerze. Balalar za kürep qaldı: «Pocar! Urman yana!» – tip höränläp, bezzän röhsät tä horamay, qaytır yaqqa hıpırttılar. Bınan Tolparlı us töböndägeläy kürenep yata, Ayıusı ulay uq yaqın tügel, ämmä qayhı töştä ikänlege şäylänä. Şik yuq, tap şunda qotora yanğın. Qasandır molbert quyıp Käbir torğan taş hikältägä basıp, auılıma unıñ küze menän qararğa, tigän niätem bar ine lä, boyomğa aşmanı – mäle ul tügel. Aptırap qalğan Älfiä apağa qulım menän Ayıusı yağına işaralanım da Qarauıltau bilenän qıyalap yatqan yulğa taban yügerzem. Unan turağa töşkäs, Qırlastau qabırğahındağı tar ğına huqmaqtan ütäheñ dä Zäñgär şişmägä, artaban Higezbögölgä barıp sığahıñ, şunan küper aşa – Ayıusı. Fizkultura uqıtıusıhı spidometr totop ülsäp torha, moğayın, kämendä mäktäp çempionı bulır inem, häläk şäp yügerzem. Hatta yaqınayğan hayın qaynar ipkene nığıraq hirpelgän yanğın utı mineñ tınıma la qabındı keüyek ber kilke. Qırlastauzan qolay yazzım, selekkä yäbeşep kenä qotoldom. Usımdı, barmaqtarımdı sıyzı-sıyıuın: qanım sıqtı, hızlandım, ä barıber rähmät selekkä – äldä ul buldı. Qurqıu toyğoho añıma uyaulıq östäne, yänemde ayap, yayıraq, ipläberäk sıqtım bıl hätär huqmaqtıñ qoyroğona. Şunan tağı Zäñgär şişmägä tiklem sprinter tizlege menän saptım. Higezbögölgä barıp yıtkäs, tuqtap qaldım: küper aldı yañı ğına, bögön genä käs qaytarıp hörölgän, şul höröntögä yıtkän dä sigengän yanğın. Ägär oşo buraznalar yulın bülmähä, ayauhız ut, küper aşa ütep, arı taşlanır ine. Ä arı – qarağas urmanı! Altmış gektar, ti, Bürehuqqan olatay äytkäyne. Yäşe yıtmägän, tip uğa hatta lespromhoz bısqıları la teymäne. Urman hucalığı ministrlığı quşıuı menän, qarağaslıqtı uratıp, ike yıl hayın yanğından haqlau buraznaları yaralar ikän. Bıyıl kilep tikşergändär zä küperzär tirähendäge yırzeñ hörölmäüyenä iğtibar itkändär. Allah üze haqlağan bit bezzeñ qarağastarzı, ularzıñ tirä-yaq möhiten! Ana bit, bögön genä traktorı menän yanğından aralap quyğan Äşräf täbiğätebezze. Yartı saqrım tirähe qaldı Ayıusığa. Bigük beyık bulmağan qalqıulıq aryağında ul, öyzäre bınan kürenmäy. Qırlastauza sağımda auıl yana ine äle. İke möryänän genä tötön sığarıp kön ithälär zä, unda eyähez torop qalğan qaraltılar, kärtä-quralar äz tügel. Äbräkäyıñ yanha la yäl dähä… Şulaytıp, fekeremde törlö yaqqa yıbärep azaştırırğa mataşam, Äsmälärzeñ üzzäre haqında uylamas ösön. Uf! Äsmä, qızıy, isänme hin?! Küz aldıma qot osqos küreneştär kilep basa… Nihayät, qalqıulıqtıñ tübähenä menep yıttem dä kürzem: Ayıusı yuq, unıñ urınında öñräyıp, tötön qatış bos sığarıp uhıldağan qurqınıs baz hasil bulğan.

…Halqınsa közgö irtä. Qoyaş küktän tap-taza itep yıuılğan bıyala aşa qaray, güyä, yäyge keüyek qaynar, sağıu tügel. Tirä-yaqta ilahi tınlıq, oşo halätkä kündäm rizalıq hököm hörä. Qışqa äzerlek tamamlanğan. Urmandağı tereklek öñönä, qıuışına rizıq yıyğan, äle şul sırsahın sarıflamas ösön qırza yöröp tuqlana. Qırmısqalar iläü işektären totoş bikläp bötmägän, kön sıuağına sığıp qızınalar za şul yılını eskä taşıyzar. Ürmäkselär au ürä lä au ürä, mesken böcäktär ularğa tız-bız kilep elägep tora. Yapraqtar qoyolğas, bıl neskä auzar za küzgä salına häm, teyä qalhañ, ular sıñlatıp, iñ yuğarı notalarzı alıp uynap yıbärerzär hımaq.

Rässam qılqälämenä layıq oşo güzäl mäldä, Ayıusı yağına aşqınıp, ber qız täpäyläy. Ayaq astındağı taş-toşqa elägep-hörlögöp tä ala, ämmä, küze tonğanday, ber nigä iğtibar itmäy atlay birä. Yözöndä kösörgäneşle, asıulı qiäfät qatıp qalğan, irendäre qısılğan. Esendä üs qaynay unıñ, könsöllök zähäre, üt bulıp hıtılıp, bauırın talay, min-minlege tının qısa. Kem huñ bıl bisara qız bala? Miñzifa?!

Äşräf Ayıusığa hiräklägäs, Arturzıñ ata-äsähe lä häzer unda bulğas, yöräge tınıslanıp qalğaynı unıñ. Ayzan aşıu inde yıget – tik Miñzifanıqı ğına! Äşräf uğa iğtibar birmähä lä, väğäzäle qaraştar büläk itmähä lä, qız şulay uylay, şuğa ışanırğa tırışa. Hiräk-hayaq klubqa kilep, ber kemgä hüz qatmay garmun tartqan yıgetteñ kemde höygänen belep torha la, ul barıber mineke bulasaq, tip qırqışa Miñzifa, Äsmänän ülep könläşä. Tamağına aş barmay, harğayıp böttö qız. Äsähe, Könsöl Mahıy, hizä, könläşeü ğazabın añlap, qızın yälläy. Apayzıñ bıl quşamatı miñä genä mäğlüm, sönki üzem taqtım, anau yulı binahaqqa äsäyımde ränyıtkäne ösön.

Yauaphız möhäbbätkä tarırğa yazmahın ikän. Salpa apayzı, ana, ni hälgä töşörgän?! Tarıhañ da, şul ärneüze kütärergä, ütkärep yıbärergä kös birhen Hozay! İkeñ dä ber-bereñde höyöp tä qauışa almau bar – qähärle huğış küpme yäş yöräktärze häläk itkän, mäñgelekkä ayırğan. Tınıs tormoşta, ismaham, höyöüyeñde ber-beräü kire qaqqanda la, unı yuq-yuqta yuldarıñda osratıp, kürgeläp torou bähete nasip.

Miñzifanıñ ähiräte lä yuq şul. Türä qızımın tipme, üzen bäläkäyzän ere totto, tiñdäştären bizzerze. Äsähe uğa käñäş birerlekme? Öläsähe lä kese ulında yäşäy, kürşe rayonda. Tatar äbekäy äytmeşläy, mine genä ul ike yağımda ike färeştä qursalap tora. Könläşeü – iñ alama ğäzät, sir menän ber, Qörän dä tıya ul gonahtan, ti zähä qartäsäyım. Öläsäyım köndäşe Gölşähürä inäy menän qunaqqa barışıp yöröy. Şularzı işetep-kürep üskän mineñ küñelemä könsöllök sire yoğonmastır, şät .

Äşräfteñ tağı Ayıusığa kitkänen işetkäs, Miñzifa, alqımınan alıp bıua başlağan ğärlektän, tını qısılıp yığıla yazzı. Äyterheñ, ağıu yottorzolar. Ul ağıu qanına, bötä küzänäktärenä taraldı, añın tomalanı. Äsmänän genä tügel, Äşräftän dä, hatta bar donyanan üs alğıhı kilde. Atahınıñ garacına inep, elek, elektr yaqtıhı yuq saqta, käräsin halıp tota torğan hauıttı söyzä elenep torğan yırenän aldı la miskänän benzin hosop tultırzı. Boronğo hauıt ul – auılda beräüzer, yız qalayınan sükelgän, yäple genä totqahı, qapqası bar. Qasandır unı rizıq ösön totonğandarzır äle. Qartatayımdan qalğan qomartqı, ti atahı… Şunı, ber nisä qap şırpını sepräk sumkağa tıqtı la yulğa sıqtı – unıñ başınan kölöp yöröüselär yağına. Älbittä, Miñzifa belmäy Äsmä menän Äşräf arahında añhızzan kilep sıqqan yınsi yaqınlıq turahında. Abort haqında la işetmägän, işethä, minutı menän kilep mineñ bitemä lä yäbeşergä, ällä nindäy äşäke hüzzär ırğıtırğa küp horamas ine – tele yaman bit unıñ. Ber uylahañ, Mahıy apay yıuaş ikän äle. İreneñ yörömtällegen belä-kürä, bik hiräk sığırınan sığa. Unı añlap ta bula, ir birmäk – yän birmäk, tizär. Ä bıl Miñzifağa Äşräf kem? Üze yöröy zähä, tikmägä…

Törlöhö bulamı möhäbbätteñ? Miñzifanıñ höyöüyenä şigem yuq ta, yaratalır Äşräfte, tik niñä şul däräcälä üzeñde tübänhetergä, hağızzay yäbeşergä, uf. Äsmänän genä lä qızğanmay äle ul, ber köndö Menäüäräne ärläp kitkän, şiğır yazıp, yıgettärze äürätäheñ, nişana, tip. Menäüäräme nişana?! Unan hılıu qız auılda yuq. Safura bar ine, häzer ul qırza. Qalala uqıy başlağas, bigeräk maturayzı şağirä qızıbız. Ozon bözrä sästäre genä ni tora! Äsäheneke şunday bulğandır yäş sağında, tege Balsıqlı yıgeten ğaşiq itkändä? Miñzifa Saqmayılğanı urap ütte, kiselgän urman aşa halınğan yäyäüle huqmaqtan barıp sıqtı Ayıusığa. Tuqtap, hağayıp qaranıp ta tormanı – tura Äsmälär yağına atlanı: keşe yäşägän yorttoñ qoto tışına sığıp tora bit inde.

Bıl mäldä, qoyaş töşlökkä ürläy genä başlağanda, Rauil ağay ulın haua hulatıp inderep, tamaq aşatıp alğas, darıuzarın eserep, serem itergä karauatqa küserep hala. Sufiya apay za yal itä. Äsmä oşo arauıqta käbärkälä hutlıraq bulıp qızarıp beşep yathın ösön turpışa menän qaplap basırılğan balandı baulay, olo meyıstä muyıl kipterä, bäşmäk tozlay, sätläüyek tazarta – urmandağı keyıktär şikelle, qışqılıqqa sırsa hästärläy. Tap şul säğättä Miñzifa ihatağa barıp inde. Ämälgä tayanğanday, Han-soltan qart Ayıusılağı ike hunar eten dä – üzeneñ Yulbarısı menän Äsmälärzeñ Aqqolağın – eyärtep urmanğa, üze äytkänsä, reviziyağa kitkäyne: qayzaraq nindäyıräk yänlek töyäklängän, ürsegänme, kitmägänme bütän yaqqa, tip añdırğa. Äbeyzär ni, öşömtälgä äüyerelgändär, öyzän bik sığıp ta barmayzar: tös taşlamağan yıñgäläy, kölöp-yaltırap torha la, köz äle tışta, köz.

Äşräfteñ traktorın da kürmägäs, ğaşiqtar parlaşıp beräy qayın töböndä höyöşälärzer, tip farazlap, Miñzifanıñ tamam zihene butaldı. Öyzöñ ber genä täzrä uyılğan artqı yağına sığıp, şeşäläge benzindı sayırı tışqa sığıp möldöräp qatqan qarağay büränälärgä hipte lä, şul tirälä heräyıp qoroğan beyık üländärze költäläp yolqop, şırpı hızzı. Gölt itep toqanğan ut barmaqtarın ötöp alğas ta aqılına kilmäne, dörläp yanğan költäne büränälärgä heltäne. Yalqın tele şunduq yalmap aldı öyzöñ qabırğahın, ä estägelär haman ber ni hizmäne…

Traktor tauışın şäyläp, Miñzifa azbar ışığına tayşandı. Äşräfteñ, Higezbögöl küperen buraznalar menän qamap bötöp, qalqıulıqtı artılğan ğına sağı ine. Äsmälärzeñ öyönä ürt qapqanın kürep yöräge quptı, traktorın bar qeüätenä yıbärep, Ayıusı yağına qıuzı. Kilep yıteügä ut totoş öyzö yalmap alğaynı. Yalqın kükkä olğaşıp bara. Küz qırıyı menän genä kürep qaldı: ike qarsıq biregä tänteräkläy. Tuphala Sufiya apayzı yıtäklägän Äsmä kürende lä, unı qaldırıp, tağı öygä inep kitte. Äşräf tä şunda, ut esenä, atıldı. Qur bülmä estän yanmay ine äle, qolas yıtmäs ere büränälär tıştan dörläy ikän. Äsmä menän Rauil ağay kolyaskala ultırğan Arturzı alıp sığırğa hitlana. Qapıl iñ sittäge örlök işelde, tübäneñ şul ölöşö şart ta şort kilep qubarılıp töştö. Rauil ağayzıñ başına taqta teyze şikelle, ıñğıraşıp izängä auzı. Äşräf Arturzı kolyaskahı-niyı menän kütärep, tışqa aşıqtı. Äsmä haman Rauil ağayzı ayaqqa bastırırğa tırıştı. Ul arala tağı ber örlök auzı. Äsmä yaltanıp ölgörzö, Rauil ağayzıñ käüzähe taqtalar, ular östönä tüşälgän tupraq menän kümelde. Bına-bına tüşäm totoş işeläsäk, öyzöñ tıştan yanıp öñölgän büränäläre auasaq! Oşo häl itkes mäldä Äşräf qaytanan tötönhöz-nihez şartlap yanıp ultırğan öy esenä taşlandı. Ut ihä ramdarı köl bulıp, bıyalaları qoyolop töşkän täzrälärzän qızıl telen genä tügel, bötä käüzähen honop eskä ıntıla. Äsmä Rauil ağayzı tupraq qatış taqta arahınan ärsergä seräşä, üzen üze onotop… Äşräf menän ikäüläp, nihayät, ağayzıñ huşhız käüzähen höyräp sığarzılar, işekkä taban ıñğaylanılar. Solandı la ut basqan, tura işek aldına sığa torğan tupha aşa üterlek tügel. Äşräfteñ isenä töştö: üz qulı menän käbärkänän baqsa yağına işek quyıp birgäyne lähä, Äsmägä uñaylı bulhın tip. Şunda boroldo. Ularzıñ sığırın başqa yaqtan kötöp torğan äbeyzärzeñ berehe, solandıñ taqta işek-fäläne yanıp yığılğas, isen yuyıp qolanı. Oşolarzı küzenän ütkärep, aqıldan yazır siktä, besäne-niyı menän osqon säsräp yana başlağan azbar yanında, inde ber kemdän dä yäşenmäy basıp torğan Miñzifa ihä: «Äşräf!» – tip yänasıqqa qısqırzı la yanğın qosağına taşlandı. Qızzıñ asırğanışlı huñğı auazın dürt qabırğahı la ber yulı taralıp töşkän yorttoñ görhöldäüye yotto…

Küktär oşo faciğägä şahit buldı la, sırayın hıtıp, ilap yıbärze. Tik huñ ine, yanğın ürte üzeneñ yauız ğämälen atqarıp ölgörgäyne. Uttıñ ubır tele yıl ıñğayına Higezbögöl yağına la huzıldı, yañı ğına hörölgän qara yırgä barıp terälgäs kenä ğäyräte tonsoqto.

Bastırıp kilgän uttan qasıp sigenä torğas, keşelär bäräñge baqsahınıñ ızanına barıp töñkäldelär. Äldä mal-tıuar azbarza bikle tügel mäl – irektälär. Tik ike genä qaraltığa ütep inä almanı yanğın – Ayıusı klubına häm balalar yäslähenä. Timer başlı bıl möhabät binalar torlaqtarzan yarayhı alısta urınlaşqaynı, şuğalır.

Yamğır yauıp üteügä, rayon üzägenän yanğın hündereü maşinahı kilep yıtte. Saqmayılğanan ratsiya aşa häbär ittelär mikän? Tolparlılar za şıltıratqandır, Älfiä apalar qaytıp äythä...

Min ahmalğa töşöp barıp yıtkändä, Rauil ağay añına kilgän, ä Sufiya apay kolyaskala ultırğan Arturzıñ başın kükrägenä halıp, köy köyläy ine – bäpes bäüyetkändäy. Sirle genä yöräge nisek kütärä bınsa qayğılarzı, i, Allam. Sabırlıqtar birse şul apayğa, zinhar. Äsmä, berehe: «Samauırım, yız samauırım!» – tip, ikensehe: «Kärteşkäläre lä häläk buldı ulıqayzarımdıñ», – tip özgälängän äbekäyzärze yıuata. Äşräf pocarniktar menän höyläşä. Täftişselär zä kiler inde, keşe hınlı keşe yanğın qorbanı bulğan daha.

Äsmägä qarap ğaciz buldım: yonsou, qatıp qalğan sıraylı bıl yat qatın... ul tügel! Küzzärenä baqtım – ularza önhöz horau: “Ni ösön, nindäy ğäyıptärem ösön bıl yazalar?!” Kükkä kütärelep qaranım, esemdän yalbarzım: «Äsä nazınan irtä mährüm qalğan, qırağay yänlektär menän qatar kön itep, yäşäyışteñ qatqıl qanundarın toyop-kiserep üshä lä, yomşaq küñelle, igelekle zat bulğan ähirätemdeñ ber üzenä şunsa hınauzar yıbärzeñ, Rabbım, yıter zähä!» Atahın yuğaltqas ta bögölmäne, tıuım barza ülem barın ul, täbiğät häm täbiğilek möhitendä tärbiälängän urman qızı, künep qabul itä belä. Höygän yıgeteneñ ayanıslı yazmışın da iñdärenä kütärze. Äsälek bähetenän vaz kiste. İnde kilep, tıuğan nigeze kölgä qaldı…

Ähirätemde qosağıma hıyındırzım, ismaham, yartıhın bulha la üz yörägemä bülep alğım kilde unıñ ğazaptarınıñ. Tik alıp bulamı – qayğını urtaqlaşıu bar, ämmä keşe üz häsräten tik üze genä yıñä alalır. Ergäñdä añlar yaqındarıñ bulha, yıñeleräkter barıber.

Bezzeñ yanğa Äşräf kilep bastı. Äsmä unıñ kükrägenä başın haldı. Ber minutqa ğına. Şunan, yaramağan eş qılğanday, qapıl sitelep, Artur ergähenä kitep barzı…

Uf! Äzäm balalarına herelekte lä birgän Allah, küpmeler vaqıt şañqıp torğas, qıymılday başlanılar. Äbeyzär, nimäler bulha la qalğandır, bälki, ul qähärle uttan, tip huqrana-huqrana, üz nigezzäreneñ harabalarına taban ıñğaylanı, küz aldında qapıl sauığıp kitkän hunarsı babay arttarınan eyärze. Artaban huzıldı la huzıldı bıl kön, ütep kitmästäy buldı. Ütep, tañ atha, bögön kürgän-kisergändär, bälki, töş bulıp sığır?!

Äsmälärze öy ese menän bötähen dä rayon üzägenä dauahanağa alıp kittelär. Sufiya apayzıñ yöräge bılay za saq tora, Rauil ağayzıñ başı yaralanğan, qul-ayağı imgängän, Ähirätemdeñ ällä nisä urında täne nıq itep beşkän. Ber Arturğa ğına ut qağılmağan – yözöndä qan äsäre yuq, ämmä küzzäre qurqınğan. Bäs, ällä zihene uyandımı, hätärze añğarğan, qurqqan daha?

Uğasa Äşräf menän hunarsı babayzan, äbekäyzärzän şahitlıq horauı aldılar – törlö forma keygän keşelär kilep tä yıtkäyne, aralarında Sämiğullin da bar. Bezzän röhsät almayınsa quzğalmasqa teyış ine tip, “Tiz yarzam” maşinahın ärlänelär. Yınäyät qılınğan bulha, häzer ğäyıpleneñ ezenä töşöü qatmarlı bulasaq, imeş. Äşräf tä, babay za, säbäben belmäybez, bez kilep yıtkändä öyzö tış yaqlap totoş ut yalmağaynı, tinelär. Ä mineñ, yanğındı Qarauıltauzan kürep qalıp, turanan yügerep kileüyemde belgäs, tıñlap ta bötmäy, qul heltänelär. Tap şul mäldä formalılarzıñ berehe babayğa qoromlanğan ber timer hauıt kilterep kürhätte, hucalarzıqımı bıl äyber, tip töpsöndö. Babay, kürgän nämäm tügel, tine.

– Ä miñä tanış bıl hauıt! – Şulay tigänemde hizmäy zä qaldım. Niñä telemde teşlämänem, tip ükenmänem. Aldaşayımmı ni?

– Hucalarzıqımı?

– Yuq, Aqnazar ağayzıqı. Kolhoz räyıseneke. Qartäsäyım idarala yıyıştırıusı bulıp eşlägäyne, elektr yuq saqta äle, räyıs oşo hauıtqa käräsin tultırıp kilterä torğaynı.

– Şunan?

– Käräsinen şämenä hala la, buşağas, hauıtın öyönä alıp qaytıp kitä ine, olatayımdan qalğan qomartqı tip. Yız hauıt ul, altın keüyek yaltıray torğaynı taza sağında…

– Yanıp ülgän qızzı la beläheñ, timäk?

– Ber auıldan daha, bäs…

– Kilep yıtkändä auıl yanıp bötkäyne, tigäyneñ dähä, kürmägäs, kem yanıp häläk bulğanın qayzan beläheñ? Äbekäyzär kürgän – täzränän, tanığandar, atahı menän yıl da kilä torğaynı, soloq balı, yänlek tirehe artınan, tizär. Bäs…

– Hineñ «bäs»yıñde protokolğa inderep bulmay, “eyı” yäki “yuq” tip äyt.

– Eyı. Miñzifalır…Üz küzem menän kürmänem dähä…

– Tağı kemegez belä ine unı? Ä hin, abzıy keşe, ni äyterheñ?

– Dörläp yanıp ultırğan öygä inep kitkänen, eyı, kürzem ul balanıñ. Sıramıtıp ta qaldım, Aqnazar enekäşteñ qızına oqşatıp. Urmanda inem, qaytıp yıteüyemä tap şul hälgä şahit buldım: balaqay azbar yağınan, öy artınan, qapıl kilep sıqtı la işege yanıp auğan solanğa inde lä kitte, tup-tura yalqın esenä.

– Tağı kem kürze bını?

– Kürmänem,– tine Äşräf. – Ul mäldä ike keşene käbärkä yaq işektän saq sığarıp ölgörzöm.

– Sämiğullin, bılarzan svidetelskiy pokazaniye yazzırıp alırhıñ,– tip boyorzo (ällä prokuror üze?) ber olpat qına ir. – Auıldarınan poka sıqmay torhondar.

– Häzer ularğa qaytırğa bulalır?– Sämiğullin üz bäsen töşörmäy torğan tınıs tauış menän horanı. – Berehe – mehanizator, ikensehe – uqıtıusı, säğätle eştä. – Şunan, yauap kötöp tä tormay, bezgä: – Barığız, – tine, – bez qalabız äle. – Huñğı häbären mineñ qolaqqa tişte, añlap toram, Gulya-Gölsömönä äytergä quşa. Bisara Miñzifanıñ mäyıten torombaştar arahınan tabıp, keşe küzenä kürhätmästän, zur toqqa halıp rayonğa – ekspertizağa alıp kittelär…

Bına oşo räüyeştä ğümergä häteremä heñep qaldı Ayıusılağı qot osqos yanğındıñ tarihı – üz küzem menän kürgändärze barlap, kürmägändäremde şahittarzıñ höyläüyenä tayanıp farazlap, küzallap, feker ostarın yalğap, toyomlap, ahırza täftişselär asıqlap halıqqa yıtkergändärze lä quşıp oyoşto ul ayanıslı tarih.

Ber höygänem ösön… Şul äytemde äyländerep-tulğandırıp uylap tik yöröyöm. Ber höygänem ösön utqa-hıuğa inermen, tip tä borop yıbärälär unı. Yänemde fiza itermen, tigänen dä işetkän bar. İşettem genä tügel, kürzem dä. Äy, Miñzifa!

Min, ololar hüzen tıñlap üskän qız, başqa keşeneñ ğümerenä genä tügel, üz-üzeñä qul halıuzıñ da islam dinendä olo gonah hanalğanın beläm. Äy, Miñzifa… Hozayzıñ mihırbanı kiñ dä ul… Äzäm menän Hauanı ocmah hozurınan Yırgä hörgändä lä aqılınan mährüm itmägän, ruh bötönlögön yuğaltmauzı üzzärenä qaytarıp qaldırğan daha. Äy…

Möhäbbäteñ ısın bulğan, inde kem ışanmas. Ä niñä Äşräfteñ histäreneñ dä, kürä häm belä torop, ihlaslığın qabul itä, könläşeüyeñde yıñä almanıñ?! Ğäfü it, min dä hine sitkä tibärzem, höyläşep qaraham, bälki, sigener ineñ, küner ineñ? Tanmayım, mineñ asılımda la tuqtauhız köräş bara – “üzem”där arahında – min-minlek menän sabırlıq, aqıl menän dıuamallıq, sayalıq menän äzäp köräşä. Sämsel ğorurlığımdı saq auızlıqlap alam qay saqta… Üzemde üzem genä yıñä almaham, qartäsäyım, öläsäyım bar yarzam qulı huzırğa, äsäyım bar, auılımdıñ Gulya-Gölsöm keüyek yıbäk telle, Rabiğa keüyek basalqı, Fariza keüyek alsaq qatındarı bar. Toğroloqlo Tatar äbekäy, hatta yahil Salpa, uyınsaq Qarağaş Mäsrürä, diuanaraq Gölbikä apayzarzan da nimägäler öyränergä (yäki, kirehensä, öyränmäskä) bula laha – kürä bel, işetä bel, yä ürnäk al, yä ğibrät qıl. Äy, Miñzifa… Yäş kenä köyöñä qara gürgä indeñ – his şuğa künderä almay yafalanam küñelemde. Tik nişlämäk häzer? Äsäñde qızğanam. Oyahında ni kürhä, osqanda la şunı kürä, tigän halıq, qoş balahına qarap, qız balağa la qırın kitmägän bıl mäqäl – şunı vaqıtında añlahın ine lä Mahıy apay. Äy...

Şul arala Fatih Öfönän äylänep qaytqan, medinstituttağı äzerlek kursına dokument tapşırğan ikän. Kurstı uñışlı tamamlağandar institutqa imtihanhız inep kitäsäk, ti. Bılarzı miñä Gölfirä höyläy. Üze bıyıl Sverdlovsk yuridik institutınıñ Öföläge filialına sittän torop uqırğa inde, köndözgö bülege yuq, ti. Zömärä apay pensiyağa sıqtı, häzer Göl tarata poçtanı, şuğalır za, belmägän yañılığı yuq. Häyır, mine ber ni qızıqhındırmay... Nizer hındı hımaq yänemdä. Hınmaha la, satnanı. Vaqıt tigän tabip imläy alır mikän?

Äldä keşelärgä qitğalar, daryalar aşa elemtä totorğa forsat birgän poçta bar donyala, rähmät töşhön unı uylap sığarıusığa – ber ni zä, kemder berense başlamaha, üzenän-üze eşlänmäy. Dustarımdan hattar osop kilä, ularzı uqıp sıqqas, kügärsengä oqşatıp bökläyım dä, şul kügärsen mine gör-gör kilep yıuata, qanatı menän yañağımdan hıypay, suqışın teräp, hälemde añlauın belderä…

Mäülizä, ğümerzä bulmağansa, miñä posılka halğansı, esenä hıu buyı itep hat yazıp tıqqan. Oleksiy tehnikumın bötkän, şahtala incener-master, ti. Kazaçka apay yomşara töşkän, «basurmanka» quşamatı ähirätemä yäbeşmägän. Undağılar bolğar tatarın da, qırım tatarın da, mongol tatarın da, hatta başqortto la «tatarı» tigän döyöm ber atama menän yörötälär, tip yazğan. Seber tatarın hanğa la huqmayzar mikän? Bına nazandar… Ä Mäülizä fänni temağa mäqälälär bastıra başlağan, älegä institut almanahında, ti. «Naukova dumka» häzer apayıñ»,– tip fästergän, ukrainsa. Posılkalap nimä yıbärgän, tihäm, sänskele habağın qısqa ğına itep qaldırıp kiselgän, köslö tamırlı (tuprağınan ayırmağan) ällä göl, ällä qıuaq. Baqhañ, rauza gölö ikän, säskähe zäñgär bulasaq, imeş. Işanmayıraq toram haman: zäñgär rauza bula time? Älfiä apa ösön yıbärgän, ul mäktäp baqsahında qızıl, al, aq, bärzäüäy, harı qızıl rauzalar üsterä. Qaynatılğan höt tösöndägehen sığarıp kiläm, tip qıuanıp yöröy, ä zäñgäre töşönä lä inmäy ine. Bına laha! Donetskiza rauzalarzıñ yözlägän törö üsterelä, bıl, – taşkümerzän qala, unıñ iñ zur baylığı, donyağa taralğan danı, tigän ähirätem.

Vaqıt alğa saba, här tıuır kön üz balqışın kilterä, üz zañın isbatlay,üz köyön köylätä. Yörägemä qazalğan qırq şırau-şırpınıñ tağı berehe hınıp qoyoldo, hulışım irkenäyä töştö. Ayzan aşıu kön ütep tä kitkän şul tege yanğınğa. Äkrenläp hınıp bötör äle ul şırpılar. Ämmä, hınğas, totoş sığıp bötmägäs, oso qalır, beläm. Zäñgär rauzanı posılka yäşnige esenän sığarmay ğına, haqlıq menän totop, Älfiä apalarğa yullandım. Küñelemdä, güyä, ozaq basırılıp yatqan orloq şıta başlanı – şatlıq orloğo. Täsirländem. Yılmayzım. Oşo halätemde yuymas elek barıp yıtergä aşıqtım. Maturlıq alıp kiläm dähä qulımdağı yäşniktä – säskälärzeñ iñ güzälen. Älfiä apa unı bäpläp üsteräsäk, taratasaq. Bälki, isemen dä «Älfiä rauzahı» tip yıbärerzär äle tolparlılar.

…Bitemä yılbäzäk qar börtögö kilep qundı. Bına – qıştan da «hat» töştö!

30

Mart ayınıñ neskä bille yıle, şağir äytkänsä, huzılıp yatıp yırgä qar aşay. Üze märäkäläp mineñ menän şayara: itägemdän tarta, muyınımdı qıtıqlay, hatta tolomdarımdı hütergä mataşa. Sumkamdı qarğa quyıp torop, säsemde yıynap bürek astına yäşeräyım tip quldarımdı kütärgäynem genä, ahmalğa töşöp mine qıuıp yıtkän Ämin abıyzıñ qapıl äytkän hüzenän şul räüyeşemdä qatıp qaldım.

– Huğış sıqqan! – Ber ıñğay ällä nisä horau qaynaştı başımda, telemde äyländerä almay tik toram üzem.

– Qıtayzar sik bozğan. Töndä Damanskiy tigän utrauğa tuplanğandar, bezzeñ pograniçniktar hizmäy qalğan. Tañ menän ut asqandar. – Abıy şulay tine lä yäphez itep kölöp yıbärze: – Plenğa töşäheñme ällä?!

– Şayarttığızmı ni? Qotto alıp... tapqanhığız! – tinem, yänem köyöp, ä quldarım is belmäy hälenep töştö.

– Kem şayarta? Tañğı biştä höcüm itkändär. «Azatlıq tauışı» şunduq häbär itte.

– Qayzaraq ikän Damanskiy, abıy?

– Ussuri yılğahında, bäläkäy genä utrau, ti, ul. Habarov ölkähendä.

– Haris! – Şulay tip qısqırıp äytkänemde hizmäy zä qaldım. – Qıtay sigendä hezmät itä bit ul. Fatihı qayttı... Uf!

Mäktäpkä kitep barışıbız. Ber-berebezgä qaraştıq ta, hüzhez añlaşıp, yügerä-atlay yulıbızzı dauam ittek. Tup-tura direktor kabinetına barıp indek. Unda Säkinä apa ber nisä uqıtıusı menän şım ğına radio tıñlap ultıra:

– Qıtay Halıq Respublikahı härbi köstäre 1 mart tönöndä bezzeñ Damanskiy utrauın mäkerle biläp, sik buyı ğäskärzärenä höcüm itte. Qaharman sovet pograniçniktarı qıtayzarzıñ komanda punktın utqa totto, hözömtälä basqınsılar, utrauzı qaldırıp, sigenergä mäcbür buldı.

– Bınıñ menän genä bötmäyäsäk äle, – tine Ämin abıy diktorzıñ asıuzı kilterges tantanalı tauışına qarşı.

– Talpan hımaq bit ul qıtay, ber qanıqha...

Tolparlı bıl aralarza täülek äylänähenä radiohın hündermäne, gäzit uqını – Damanskiy yağınan kilgän häbärze yullanı. Ütep kitte, ahırıhı, bıl afät, tip irken hularğa ölgörmänek, ike aznalap vaqıt uzğas, ğäräsät qabat quptı. Älege utrauza nığınğan sik buyı haldattarına qıtayzıqılar artilleriya häm minomettarzan yänä ut astı. Bıl yulı la alış ozaqqa huzılmanı: täülek esendä härbi konflikt basıldı. Yaray za, köslö ilebez! Oborona sänäğätenä iñ küp sığımdar kiteüye ser tügel, ämmä nisek bınıñ menän rizalaşmayhıñ – ana bit, yar astınan yau sıqqan, halıq äytmeşläy. Dus, kürşe bulıp yäşägän, bezzeñ arqala yapondarzan azat itelgän qıtayzar teş qayray – başqalar nişlär, qorallanmahañ? Haq bulırğa, agressiyağa äzer tororğa mäcbürbez.

Damanskiy vaqiğaları haqında tulı döröslöktö tolparlılar aprel azağında belde: Haris ös köngä genä qaytıp kitte. Qatnaşqan tege bäreleştä, dörös hizengänmen. İñ yaqın zastavalağı otryad totoşlayı menän tiyerlek häläk bulğan. Ğömümän, bezzekelär 58 haldatın yuğaltqan, qıtayzıqılar – yözärlägände, ti. Haris 15 marttağı alışta qatnaşqan, bıl yulı pograniçniktarğa Habarovskiza ul hezmät itkän çastıñ ğäskäre yarzamğa kilgän. Berense tapqır qeüätle «Grad» ustanovkahı qullanılğan, ısın yau şartında hınap qaralğan. Yauza bulıp, hälde üz küze menän kürep qaytqan haldattı, älbittä, mäktäpkä osraşıuğa saqırmay qalmanıq.

– Doşmandıñ yar buyındağı pozitsiyalarına zalp menän ut yauzırırğa totondoq – qayhı yarıqqa inep kitergä belmäne börsälär,– tine Haris şunda häm usın usqa bärep şapıldatıp quyzı, äyterheñ, böcäkte şulaytıp yuq itte lä, üse qanıp qaldı. Unı şım ğına tıñlap ultırğan balalarzıñ yözzärendä qurqıu sağıldı. İl menän il, keşe menän keşe doşmanlaşmahın ine ber qasan da! Yuğihä, huğış qomarı, qon qaytarıu toyğoho qırağaylıqqa höyräy. Nindäy genä izge maqsattar, yuğarı idealdar menän aqlama, atış-qırılış keşene yırtqıs halätenä inderä, täütormoştağı instinkttarın quzğata, artqa – qırağay saqqa ırğıta: basqınsını la, yıren-halqın yaqlap köräşeüsene lä.

Haris küp nämägä küzebezze astı. Halıqqa beldermähälär zä, azaq Kremldägelär, uylaşıp-kileşep, Damanskiyzı qıtayzarğa qaldırğandar ikän. Ularzıñ sigenä yaqınıraq ta ul utrau, bezgä käräge lä yuq – yaz hayın hıu basa, nimäler tözöp, nizer üsterep fayzahın kürerlek tügel. Ä niñä başta uq birep quymağandar – näfselären huza qalhalar, art habaqtarın nisek uqıtasağıbızzı belhendär ösönmö?

Ällä... Miñä qalha, bıl bäreleş sovet – qıtay duslığın nıq qaqşattı bulır. Okean aryağınan astırtın yanap torğan AQŞ alıs, ä QHR siktäş kenä... Bıl ike dercava äşnäläşep alha, bezgä qon totop? SSSR-ğa la başqa beräy zur il, mäsälän, Hindostan menän bäyläneş ezlärgä tura kiläsäk. Dörös uylayım hımaq? Haris, Äşräf, Sabir, min – dürtäüläp Änkälär osonda osraşıp, armiya hezmäte, halıq-ara säyäsät haqında feker alıştıq. Bala saq ilenän här daim bezgä tauış birep torğan altı malay menän ber qızıqayzı la häterlänek…

Säyäsät tirähendä ozaq tapanmanıq, ämmä üzemdeñ bıl yähättä tomana uq tügellegemde añğarzım – Alıs Könsığıştağı siktärze nığıtıu, undağı ğäskäri köstö arttırıu bara ikän.

Äsmäneñ yazmışı haqında äsenep höyläştek. Ayıusılağı tege qot osqos yanğındıñ ayauhız yalqını, güyä, äle haman hürelmägän, yöräktärebezze ötöp aldı.

…Rayon üzägenä ber mäyıtte alıp kitkäynelär – ikäüze qaytarzılar: Rauil ağay yulda uq isen yuğaltqan da başqasa añına kilmägän. Östöñä taqtaları-niyı menän örlök büränähe işelhen dä, nisek imen qalmaq? Unı Ayıusı zıyaratında yırlänelär. Tıuğan töyägenä huñğı qaytıuı, mäñgelekkä. Arturzıñ häle äüälgesä. Sufiya apay isän. Sirle ülmäy, äcäle yıtkän ülä, tigändäre... İmändäy taza Rauil ağay gürgä inde, ä keşe könlölär torop qaldı – yıyır rizıqtarı bötmägän, timäk. Röhsät alıp, auıl sitendä, keskenä şişmä aryağında ultırıuı arqahında uttan qotolop qalğan yäslä binahında yäşäyzär häzer. Yañı, uñaylı yort, meyıse yaqşı, äz-mäz yıhazı la bar. İşek-täzräläre ikeşär qatlı, izän-tübähe yıkhez.

Ähirättä tınğılıq taptı mikän Miñzifa? Üzenä üze qul halmağansı, añhız ülemgä dusar bulğan – yarlıqanır zaha? Yänen ayamauı – ber höygäne ösön...

Bäs! Änäkälär osondağı büränälä uyğa habışıp ber yañğızım ultırıp qalğanmın ällä?! Yuq ikän, ergälä genä üskän qayın menän qarağay artında kemder bar. Ul ike ağastı Aqman ağay ultırtqan, ti, Fäyrüzähe Harkovqa qaytıp kitkäs. Qarağayı – Aqman, qayını – Fäyrüzä... Seü! Qız menän yıget serläşä lähä unda, yäşerenep kenä. Kemdär ikän? Qızzıñ küldäk itäge yılgä yılberläp kürenep-kürenep quya – tanınım: Gölfirä! Yıgete kem? Haris ikän – tauışı unıqı. Nişläp ultıram qarasqılay, qaytayım tip ayaqqa basqan ıñğayı, tıqrıqtan bıl osqa kütärelep kilgän Sämiğullindı kürep, hızğırıp yıbärgänemde hizmäy zä qaldım. Altı dusım mine malayzarsa – teş arahınan alısqa sırtlatıp tökörörgä, hıu östönän taş käypeltergä genä tügel, käräk bulha, äse itep hızğırırğa la öyrätkäyne şul. Mineñ signaldı işetep, Haris menän Göl ağas artınan yılt itep kilep sıqtılar. Tıqrıq yağına ımlanım. Bılar ergämä ultırışa haldılar, yänähe, ikäüzän-ikäü tügeldär. Sabirı menän Äşräfen äyt, mine haqsı itep qaldırğandar, üzzäre şım ğına şılğandar! Uñarsı Sämiğullin aldıbızğa kilep tä bastı. Haris, härbizärsä, käüzähen töp-töz totop, hikerep torzo. Sämiğullin yıgetkä hınap qarap aldı la uñ qulı menän qayışına berketelgän koburahın hıypap quyzı. Hiräkläp kenä taqqılay unı, naganı bar ikänen halıq belä. Bögön ni häcäte ul qoraldıñ? Añlanım – ber hüz zä qatmanı, ämmä oşo qiäfäte menän qolağına kirtte yıgetteñ, bıl qızzı qıyırhıtha, nindäy yaza kötkänen. Eyı, ataylı – arqalı! Sämiğullin aşıqmay ğına atlap arı kitte: yänähe, oşo tiräne qararğa sıqqan, tärtip bozolmağanmı, tip. Min büränälä ultıra birzem, Haristar tağı ağas artına ışıqlandı. Gölfiräne kötöp, bergä alıp qaytırğa häl ittem – bälähenän baş-ayaq – unan da nıqlıraq beräüzeñ (Äsmäneñ, timen) qaynar möhäbbät hüzzärenän, ğaşiq yıgetteñ irkäläüyenän siselep töşkänen beläm äle min...

Qaytışlay, Gölfirä qolağıma şıbırlanı: «Haristı («ağay» timäy) härbi uçilişeğa yıbärälär. Ul uqıp bötkäs tä öyläneşäbez!»

Qayhılay tiz häl itkän bılar mäsäläne? Häyır, nindäy mäsälä, bında bötähe lä ap-asıq: Haris+Gölfirä=Möhäbbät. Şulay, qanatı kiselmäy genä lä kilep quna ikän qayhı beräüzärzeñ yazmış ağasına bähet qoşo.

31

Yazğı özärem ber sama yalğandı, tayğalaq huqmaqtar hurığa töştö. Bıl mizgeldeñ bulmışı şunday: yöräkhenderä, iläs-miläs uyzarğa yulıqtıra. Ätästän dä elgäre uyanam da, höylähäñ äzäm ışanmas hıyaldarğa sumıp, kiläsägemde üzemsä küzallap qıyalam. Ber tañdı, şulay ürhäläneüzäremä sızamay, Tallığa yünäldem. Äsäyımde, keskenä Nazgöldö yuqhınıuım da sigenä sıqqaynı. Yaqın ğına ul auıl, mäktäp uramınan ütep saq qına atlahañ – tiräklek, artaban – Küränle. Bezzeñ tirälä yarlauzarı beyık kenä, ä bıl töştä ul yäyılep, tallıq arahınan ağa.

Bitemde tal kösöktäreneñ yomşaq täpäyzäre hıypap-hıypap qala. Säñgeldäktäge bäpestäy, saq uyanıp, börölärzeñ tığız biläüyenän tağatılğan yäş yapraqtar saflıq añqıta. Qoş tauışı, yır qırtışın quzğatıp qoyaşqa ıntılğan ülän üreşe... Täbiğättä – yañırıu, tıuıu möğcizähe bara, yäşäü asılı raslana. Oşo halätkä iräbelänep, iräyıp kitep, asıqlıqqa barıp sıqtım. Ay! Tar ğına küper bar ine, qayza bulğan? Küräheñ, yazğı taşqın ağızıp alıp kitkän. Yañıhın hıu qaytqas qına halasaqtar. Ürgeräk ağımda kiseü barlığın beläm, hıuı yözlöktän saq qına aşıu, tik min, isäüän, ayağıma tufli eläkterep alğanmın. İrtägäme – qasan itek keyıp kilep sığırmın inde, yazğı hıu höyäkte zäñketer zähä. Kire boroldom. Kösöktäre saq moronlap kilgändären haylap, talsıbıq hındırıp aldım: öygä lä inhen äle yaz tını.

Häm şul saq qayzandır quray tauışı kilep işetelde qolağıma. Dörösöräge, şarran asıq küñelemä moñ işelde! Unı örkötmästän, azım da atlamay, basqan yıremdä tuqtap qaldım. Bersä, yazğı taşqınday acarlanıp, şarlauıqtay şuqlanıp, bersä daryalay kiñäyıp, olpatlanıp ağıldı köy, bersä börköttäy kükkä käyılde, qalın urmanday geüläne, yalqınday qaynarlanıp urğıldı... Min, güyä, ay nurına sumğan yäyge aqlanda Abdrahman quraysınıñ barmaqtarınan küzen almay, ul hızzırğan köygä quşılıp yırlap torğan Zölhizämen. «Yalan ğına yırzän bolan kilä...» – Üz tauışımdan üzem tertläp, hıyalıy halätemdän aynıp kittem: öläsäyımdeñ näzek tauışına kileştermäk, sıyıldap torouım... İh, Zölhizä tügelmen şul! Ä quray tınmağan, alıslaşmağan da. Samalayım: qarşı yarza, kiseü tapqırındaraq yañğıray moñ. Küzemä aq-qara kürenmäy, şul yaqqa yügerzem. Kiseü – urınında. Tik tege sihri moñdoñ eyähe kürenmäy. Quray tauışı alıslaşa başlağanday toyoldo la ber kilke, tuqtalıp qaldı. Küpmeler vaqıttan huñ qabat yañğıranı, yap-yaqında. Bäs, ana bit ul quraysı! Yılğa aşa ğına – qoyaş sığışına qarap basqan da hızzıra ğına qurayında. Aşqınıp hıu sitenä kilep bastım. Kistem sıqtım, ergähenä barzım bastım bulır tegeneñ! Kire sigendem. «Üzem»därzeñ iñ ihtıyarlıhı yarhıuımdı auızlıqlanı: «Sabır it, tanış ta tügel beräügä uqtalmay tor!» Buyhondom.

Tal arahına inep bostom da tağı moñ irkenä bireldem. Üzem aryaqtağı yıgette küzättem. Buysanlığı Äsmäneñ Arturına tartqanday. Keyıneüye – qalasa. Sästäre, irtänge qoyaş nurınanmı, altınhıu harı hımaq, şıma, ozon – yaurınına töşä yazğan. Ä barıber kileşä üzenä. Küzzäreneñ tösö nindäy ikän? Yaqından beräy kürermen äle... Yıget uynauınan qapıl tuqtanı la, qurayın tüşenä tığıp, ozon-ozon atlap Tallı yağına kitep barzı. Qıuıp yıterzäy, «Hinme mineñ kötkänem?» – tip horarzay buldım.

İkebez ike yaqqa atlanıq. Aralarzıñ alıslaşa barğanın toyop özgöländem. Bälki, Tallığa ul qunaqqa ğına kilgänder, başqasa ber qasan da osratmam daha, kithä?!

– Nuriya, küzeñ tondomo ällä, kürşeñde lä kürmäyheñse?

Gölbikä apay, imeş. Känsälärze yıyıştırıp qaytıp kileüyeler. Başına yabınğan yaulığı haman ap-aq. Küñele lä, beläm, yözärlägän ayaq taşığan bısraqtı yıuha la, qaraymay unıñ.

Enägä haplanğan yıptäy, uğa eyärzem, kügärsenle qapqa aşa üttem, östäl artına inep ultırzım. Gölbikä apay menän irtänge säyze estem.

– Nişläp höyläşmäyheñ, hiñmaylandıñmı ällä?

Kürşemdeñ tauışındağı häüyefte şäyläp, «uyanıp» kittem. Telemdän iñ täüzä osta ğına elenep torğan horau ısqındı:

– Tallığa ber yat yıget kilgän, quraysı, ti, – kem ikän ul?

– Yat yıget? Anau yañı zootehniktır, küp bulha. Tönä ber kön känsälärzä rä-yıste kötöp ultırğaynı, şuldır. Tañ harıhınan kilgänse. Min, yaray, eşemde bötörgäynem uñarsı.

– Şunan?

– Şunan ni, räyıs kilde lä kabinetına eyärtep inderze. Känsälärzekelär, ular artınan brigadir-fäländär kilep tulğansı tip, qayta halıp kittem. Könönä ber genä baram eşkä – irtük. Häyrullanan asqıstarzı küp itep eşlätep aldım da, här berehe üzeneñ bülmähen asıp-bikläp yöröy. Tışqı işek Sulaq Mansur östöndä, ul huñ qayta, töngäsä sçet töymähen şaqıldatıp ultıra. Äteü ni, ber osor anau Mahibikähe zitqa teyze – qarauıllay za yöröy. Tothon qoyroğomdo, tinem dä...

Gölbikä apay şarqıldap kölöp yıbärze. Eskerhez keşelär genä şulay, aldın-artın qaramay, ihlas itep kölä, hınağanmın. Bäs, ni häsrätem bar tızırayıp yörörgä – üzem dä rähätlänep quşılıp köldöm dä, qapqahı töböndä böyörönä tayanıp basıp torğan qartäsäyımde täzränän kürep qalıp, sığa haldım: «Ut kürşe tigäs tä, iñ alda bında, Atay yortona, inergä teyışheñ!» – tip qısqırıp tora ine unıñ qiäfäte.

…Ös kön ütte. Ä qolağımda haman quray moño yañğıray. Ozon harı säsle homğol yıget menän estän genä höyläşäm hatta:

– Hin kem?

– Häübän. (Möhäbbät haqında uqığan täüge kitabımdan bulğanğamı, Häübän mäñge baqıy höygän yär obrazı bulıp qalır, ahırı, küñelemdä.)

– Ä min – Närkäs...

Bıl yulı Häübändän mine pioner bülmähenä atılıp kilep ingän malay ayırzı:

– Apa, direktor saqırta!

Häyırlegä bulhın, nindäy aşığıs häl kilep tıuğan tağı? Hafalanıp barıp indem Säkinä apanıñ kabinetına. İnhäm, ber yıget täzränän mäktäp baqsahına qarap tora. Arqahınan uq sıramıttım: ul, Häübän! İşek asqan tauışqalır, qırqa boroldo la miñä töbälde. Häübän tügel, ä huyğan da qaplağan Trubadur bit bıl – hayran qalırlıq oqşaşlıq. Huñğı arala televizorzan yış kürhätelgän «Bremen muzıkanttarı» tigän multfilmdıñ geroyı ul Trubadur – gitarala uynap-yırlap, donya gizä. Yuldaştarı – işäk, et, besäy häm ätäs, uları la yırlay. Bezzä töslö televizor yuq, şuğa la ekran geroyzarınıñ küzen-qaşın, keyımen üzebez telägän töskä «buyap» qararğa künekkänbez. Ä yañıraq poçtağa Trubadur menän Printsessa töşörölgän töslö otkrıtkalar kilde: bına şul yıget – qarşımda. Yıtendäy aqhıl sästär, yäşkelt-zäñgär küzzär. Östöndäge qızğılt-harı sviterı, kleş balaqlı tar salbarı la unıqı – Trubadurzıqı. Oşomo mineñ huşımdı alğan quraysı? Torğanı – stilyaga... Östäl artında nindäyzer qağızzarzı äyländerep-tulğandırıp mökibbän kitep uqıp ultırğan Säkinä apa tauış birze:

– Yañı mäktäp programmahı eşlänä ikän. Kilähe uqıu yılına... – Şunan, unıhı kötöp toror, tigändäy, hüzen qırqa başqa temağa küserze: – Nuriya, tanış bul, bıl ağayıñ kolhozğa kilgän yañı belges bulır. Zootehnik. Tallıla tauıq fermahı tözöläsäk, şunda eşläyäsäk.

– Mineñ initsiativa! – tip qıstırzı yıget, apa bığa iğtibar birmäne. – Ata-äsähe sığışı menän Tallınan.

– Eyı. Şuğa la telde, başqortsanı, onotmanım.

Nisek tüzeme yıtä direktorzıñ, tota la bülderä unı bınau yıget.

– Ä mäktäpkä Sıñğız qustı bik matur niät menän kilgän.

– Sıñğız Ähmätoviç, – tip östäne yıget. Abau, maqtansıq! Tuqta, ällä anau Zähmätteñ ulı mikän?

– Apa, ferma eşenä mineñ ni häcätem bar?– tinem dä haldım, yänem köyöp.

– Äytep bötkände köt, büldermä! – Miñä tigändä, şunduq asıulandı la: – Sıñğız Ähmätoviç ber törköm balanı qurayza öyrätergä tigän initsiativa menän kilgän, – tip dauam itte Säkinä apa, yıgetteñ auızınan sıqqan hüzzärgä basım yahap. – Nuriya, 5 – 7-se klastarzan un-un biş malayzı haylap alıuzı hiñä quşam.

– Haylauın üzem haylarmın, ä bına yıyıp kilterep kürhäteü – pocaluysta.

– Pocaluysta! – Apa yıgetkä kölömhöräp qarap quyzı la bayağı qağızzarın qabat aqtara başlanı. Hüz böttö, yäğni.

Min pioner bülmähenä yünäldem. Sıñğız Zähmätoviç (şulay tiyergä tel qısıp torası) artımdan eyärze. Bülmägä ingäs, iğtibar menän stenalağı portrettarzı qarap sıqtı bıl, borğono qulına alıp ipläp kenä tın öröp qaranı, tauışın sığarmanı äldä, barabandı huqqılanı la kürhätmä birze:

– İke köndän tağı kiläm. Öfögä barıp äylänäm. Üzemdeñ ostazıma un qurayğa zakaz birgäynem, şularzı alıp qaytam. Aqsa äzerlähendär! Buştıñ atahı ülgän...

– Bezzeñ Bucan tauında üsä lähä quray, bäs.

– Ähä! İskä töştö! Abdrahman quraysı tartqan quray... Ul köpşälärgä lä barıp yıterbez. Bälki, eş itep hatırbız za. Evrika! Öfölä häzer milli köygä, milli instrumentqa interes zur. Ekzotika!

Bersä asıuzı quzğıttı, bersä hoqlandırzı bıl yıget. Uyında ällä tik aqsa? Mauığıusan, därtle kürenä, ihlas ta hımaq: ana nisek toqanıp kitte küzzäre, Bucan qurayın telgä alğas. Abdrahman olatayım haqında häbärzar, yıtmähä.

– Mömkinme, beräy köy hızzırıp alham?– Qulında sumka tihäñ sumka tügel, yomro ber nämä bar ine şul, qurayı şunıñ esendä yata ikän. – Zatlı instrument, haqlap qına yörötäm, – tip ıñğayına añlatıp ta quyzı. Uf, ällä vaqsıl da üze östäüyenä?

Bına ber mäl ul qurayın nazlap qına hıypap aldı, irendärenä yaqınayttı, güyä, üpte, barmaqtarın şıma köpşä buylap yügertte. Häm ilahi moñ ağıldı. «Buranbay»... Bınday ahäñle, zarlı köyzäre äzme ni başqorttoñ! İlenä tabaq-tabaq hattar yazğan ir-azamattıñ yazmışı telde bäğeremde – ilap yıbärgänemde hizmäy zä qaldım. Köy üzgärze, «Sibay»zı haldırzı quraysı. «İlama la, Fatimam, ay, ilama, yügerep kenä qaytır za yır tügel...» Ällä mineñ küz yäştäremde kürzeme? Yäşerten genä qaraş taşlayım: unıñ mindä qayğıhı yuq keüyek, käüzähen hizeler-hizelmäs bäüyeltep, köygä izräp quray tartıp torouı. İlahım! Bülmäneñ berzän-ber täzrähenän tügelgän qoyaş nurı tik unı ğına qoyondora: altınhıu sästärenän irkäläy, hığılmalı barmaqtarın nazlay, güyä. İrekhezzän yıgetkä taban ber nisä azım atlap quyzım, tınım barıp qağılırzay ara ğına qaldı. Toyzo. Uynauınan tuqtanı. Tup-tura qaranı. Küzzärenän dä nur ağıla, ularzıñ tösön tasuirlarlıq ta tügel – zöbärcät menän zäñgär yaqut balqışı aralaşqan. Häübänme hin?! Trubadurmı?!

– Sıñğız min. – Ällä qısqırıp äyttemme bayağı isemdärze, tip qot kitte. Yuqsı...

– Sıñğız Ähmätoviç – äytkäynegez.

– Nuriya hılıu, otçestvomdı äyteü hiñä obyazatelno tügel.

Älege lä bayağı läqäpte isläp, kölöp yıbärzem. Tottom da höylänem bığa, isäüän keüyek hihıldap torouımdı aqlamaq buldım ällä?

– Ä mineñ atayzıñ quşamatı Zähmät, – tip halmahınmı yıget, Äbizätelnä babayzı hätergä töşörgän ıñğayza. İhlaslığın şäylägäynem, yañılışmağanmın.

– Bezzeñ yaqta isem tağıu – üze ber traditsiya, – tigän buldım. – Näsel quşamattarı bıuından bıuınğa eyärep yöröy.

– Traditsiya, tiheñ inde? Ä, davay, miñä arıuıraq beräy quşamattı aldan uq tağıp quyayıq! «Zähmät» miñä oqşamay.

– Niñä?

– Mäğänähe tar.

– Hı... «Otdelnıy kommunizm tözöyäsäkmen» tigäneñ üzeñdän alda kilep yıtkäyne. Qupırırğa äüäs ikänheñ. «Qupıq» quşamatı bezzä bar, hiñä batmayasaq. Quşamat tigäs tä, här kemgä tügel, ä üzensälekle holoqlo, koloritlı keşelärgä genä elägä ul.

– Koloritlı?

– Äteü.

– Beräy şul koloritlıhın äytep qara.

– Kombat, Ädisäy... Qılığına, tös-başına törtöp tä kürhätä halıq bäğzelärzeñ – Häyri bur, Şırmıy İqsan, Qarağaş Mäsrürä, Aqman Qara, mäsälän. Säğürälärze genä hanap kitäm: Salpa Säğürä, Yıte qullı Säğürä, Tıpıy Säğürä, Hantıy Säğürä, tağı Köläkäs Säğürä inäy bar ine... İñ taralğanı – hönärenä qarap: timerse Häyrulla, şornik Timerğazı... İrenä baulap, qatın-qızzı Zakir Möslimähe, Mäqsüt Käşifähe keüyek isem menän yörötöü zä bar. – Lektsiyañ ösön rähmät. Ä kommunizmdı tözöp qarayasaqmın! Beldeñme?

– Hruşyiv tözömägände?

– Uğa hod birmänelär. Ni genä timä, kolhozsılarğa pensiya birgän yıtäkse äle ul, şuğasa sükeşkä genä bar ine poçet.

– Sükeşkä?

– Uraq menän sükeş soyuzı tip maqtandıqmı? Uraq urzı la birze, urzı la birze sükeşkä, ä üze aslı-tuqlı yäşäne. Auıl menän qala arahındağı ayırma bötörgä teyış! Bına bez, yäştär, bötörörgä teyış unı, beldeñme?

– Auıldıñ – qalağa, qalanıñ auılğa äylänäsäge yuq.

– Ulay uq primitivno tolkovat itergä yaramay. Auılda eş haqı, könküreş şarttarı qalanıqınan qalışmasqa teyış. Beldeñme?

Yauap birergä ölgörmänem, pioner bülmähenä eteşä-törtöşä ber törköm malayzar kilep inep: «Apa, mine yaz qurayğa, apa, mine lä!» – tip şaulaşırğa totondo. Sıñğız qul izäp kenä huşlaştı la, qänäğät yılmayıp, üz yulınan kitep barzı.

«Kolorit» tigän hüz başımda uralıp tik yörönö yäş zootehnik menän osraşıuzan huñ. Telemä mahsus qıstırıp yıbärgäynem, yänähe, bez zä auıl nazanı tügel. Ä bit yıgetteñ üzenä mas qına şul sifat. Kem menän sağıştırıp bula unı, his kemgä oqşamağan, qalıpqa hıymas äzäm dähä! Häyır, ber küreüzä keşene töşönöp bula time, ayırıusa Sıñğız hımaq koloritlını.

Yöräkheneüyem äkrenläp basıldı. Ozaq qına küreşmäy torzoq. Qayza, nizär küstäreüyen işetep yöröyöm ulay za: yañı keşegä iğtibar baştaraq zur bula, här yaqlap tikşerälär, küzätälär, höyläp ber bulalar. Uğa Tallılağı hötsölök fermahın häm äle tözölä lä başlamağan ptitsefabrikanı yökmätkändär ikän. «Fabrika»hın Sıñğız üze fästergän, «bezothodnoyı proizvodstvo» bulasaq, tip halıqtı aptıratqan. Räyıs unıñ ıñğayına ğına tora, ti. Baş-baştaqlığına tüzmäy, östäl töyör ine lä, töyä almay, sönki rayondan kisätep quyğandar, yäş belgeskä qamasaulamasqa, tip. Baqhañ, yıget institut qına tügel, aspirantura bötörgän, kandidatlıq dissertatsiyahın Ölkä komitetqa alıp barıp yıtkergän, üzeneñ proyıktın eksperiment räüyeşendä beräy hucalıqta boyomğa aşırıp qararğa röhsät alğan ikän. Bına nisek! Ämin abıy haq äytkän, qılanıp qarayasaq, timäk.

Yañıraq kolhoz yıyılışı uzğarılğan. Sıñğızğa, kürhätkän eşe älegä bulmaha la, hüz birgändär. Äşräf tä bulğan şunda, yañı zootehnik ber säğättäy telmär totto, ti. Qayhı ber ölöştären ällä yatlap alğan telmärzeñ, tükmäy-säsmäy tapşırzı miñä.

– Hötsölök fermahınıñ eşe yayğa halınğan, min töp iğtibarzı ptitsefabrikağa biräsäkmen, – tigän Sıñğız. – Tallı basıuında üsterelgän boyzay tura fabrikağa kilhen. Tarı säsergä käräk, ololar äytä, bezzä elgäre ul nıq uña torğaynı, tip. Aşlıqtı haqlarğa, älbittä, kelät käräk. Yäy mälendä Qırlastauzan taş aqtarıp ölgörhäk, taşıuın qışqa qaldırıp ta bula. Sögöldör basıuındağı qaldıqtar yatıp seremäyäsäk häzer, qoş-qortqa aşatılasaq. Kombikorm yıteştereüselär menän kileşeü tözäyäsäkbez: ular körpä-fälän birhä, bez tauıq ite, yomortqa yıbärerbez. Sovet ekonomikahına has küreneş tügel bınday alış-bireş, ämmä bezgä yuğarınan fatiha birelde. Produktsiya aqsağa äyländerep isäplänäsäk. İke yıldan – fabrika eşläy başlayasaq! Qoştoñ tüşkähe, yöräk-bauırı, täpäyzäre, – berehe lä täläflänmäy, rizıqqa kitäsäk. Tauıq yönö, yomortqa haqında äytep tä tormayım – här taraftan aqsa yauasaq. Tallı qatındarın sögöldörzän buşatırğa tura kiler, üzzärendä eş yıterlek bulasaq. Kommunizmda yäşäyäsäk tallılar!

Oşo urınğa yıtkäs, yotloğop tıñlap ultırğan halıq geü kilgän. Kemder horau birgän:

– Qayhı tirälä tözöläsäk ul fabrikañ, qustı?

İkense beräü qısqırğan:

– Küränlene bısratıp, tauıq tizägenä batırmaqsıhıñmı?!

Ösönsöhö unan da uzzırğan:

– Toqomoğoz menän qotqoso hez, Zähmät toqomo! Kem kürgän auılda fabrika asılğandı?! Kommunizm, imeş, – añlat başta: nimä ul?!

Sıñğız tınıs qına tıñlap bötkän dä bılarğa yauap birgän:

– Eyı, häteregez yaqşı, rähmät – Zähmät Ähmätteñ ulı min. Romantikmın. Olatayım da romantik bulğan. Ämmä unıñ sardar qomartqıhı haqındağı hüze buş tügel, dälildär tabıla başlanı... Äle hüz ul haqta barmay. Fabrika Ozon kül yarında bulasaq. Uğa Äse şişmä ağıp inä, Sösö şişmä ağıp sığa – belähegez. Auıldan ös saqrım alıslıqta yata Ozon kül, proizvodstvonıñ yıs-qoso kilep yıtmäyäsäk hezgä, süp-sarı tazartıp, yandırıp torolasaq. Tauıq tizäge, qullana belhäñ – şäp aşlama la. Proyıktta bötähe lä küz uñında totolğan. Mehanizatsiya qaralğan, qul hezmäte minimumğa yıtkerelgän. Äytkändäy, unda elektr liniyahı huzırğa käräk bulasaq. Ä kommunizmğa kilgändä, niñä hez qasandır hıyalığızza yörötkän kiläsäktän baş tartahığız? Kommunizmda aqsa bulmay, magazinda bar äyber buş bula, tigäne – äkiät, älbittä. Ulay naivno uylarğa yaramay. Mul tormoş, üz kösöñ menän tapqan aqsa – bulasaq! Älegesä, pensiyanan da käm eş haqı alıp ultırmayasaqhığız! Beldegezme?

Şunan şım ğına taralışqandar. Ämmä ozon qış buyı äüäläyäsäktär äle bıl hälde tallılar za, tolparlılar za. Älegä Sıñğız Tallınan – känsälärgä, unan – rayonğa, rayondan Öfögä käläp hala. Tözölöşkä ağas-taş tabıu, kadrzar mäsälähe, mal azığı bazahın aldan hästärläü – bötähe lä unıñ östöndä. Şunıñ arahında Säkinä apağa birgän väğäzähen dä onotmay, här yäkşämbe malayzarzı quray tartırğa öyrätä.

Ber yäkşämbelä tüzmänem, pionerzarımdıñ nisek şöğölläneüzäre menän qızıqhınğan bulıp, yandarına barıp sıqtım. Sportzalda yıyıla ular, tura şunda yünäldem. İşek töböndä tuqtap qolaq haldım.

Sıñğız quray haqında höyläy. Şunday mauıqtırğıs, töplö itep höyläy – äyterheñ, bıl ölkälä lä ısın belges. Maqtansıq tip uylarğa aşıqqanmın. Bitem qıp-qızıl bulğandır, oyalışımdan sikämä qan yügerze: uylau ğınamı, üzenä äyttem dähä, qupıq, tip. Şul minutta küñelemdä nimäler küstärelde: qabındımı ber-ber, ällä hündeme?

– Beldegezme?– Bıl Sıñğızzıñ tel osonda ğına torğan hüze ikän: añlata-añlata la şulay tip horap quya.

– Şıbırlap qına: «Beldem», – tinem dä kire boroldom, inep tormanım.

Ä nimä beldem huñ? Ul, ber qarahañ, ratsional fekerle keşe – başında isäp-hisap maşinahı şaltlap eşläp tora. İkense qarahañ, hisle üze – quray uynap huşımdı almanımı ni?! Uqımışlı. Dıuamal da, buğay, «otdelnıy kommunizm» tip därtlänä. Tora-bara, belä-kilä tağı ällä küpme säyır yaqtarı asılır äle bıl yıgetteñ. Şulay hizäm...

Sportzal yağınan ğıcıldaq tauıştar işetelde: malayzar äle köy sığarmay, köpşägä tın öröp kenä mataşa. Oşolar za quray tartırğa öyränhä – möğcizä inde.

Tağı şunı beldem: ös kön min Sıñğızğa ğaşiq bulıp yörönöm. Tanmayım. Tolparsıqqanğa yügerep barıp, üzem genä belgän tümälästä unıñ moñon küñelemdä tergezep, matur barmaqtarı sästäremde hıypay, imeş, tip, tänem esele-hıuıqlı bulıp, iläslänep ultırğan qız za – min. Eyı, beldem! Ähirättärem tatıp qarağan, ni ösöndör ber mine genä urap ütkän (ällä huñlağan?) möhäbbätte kötöü, kötöp aşqınıu arqahında toqanıp alğanmın. Häteremdäge «Zölhizä vä Abdrahman» qissahı la fantaziyamdı dörlätkänder. Yazğı tañ ilahilığı, quray tartqan yat yıget, bözrä taldar arahınan sıltırağan ağın hıu – höyöügä tilmergän yäş yöräkte yılkenderergä tağı ni käräk?!

Yuq, Häübän tügel ul. Trubadur za tügel. Ä – Sıñğız! İsemenä kürä yıseme. Ös könlök kenä buldı ğişqım, ämmä kölgä äylänep yuqqa sıqmanı ul, yörägemdä tere köyö qaldı hımaq. Tik höyöü hise bulıp tügel. Oyop yörögän yıremdän der helketep uyattı ul, güyä, mine. Ber mine genäme, totoş auıldı hiskänderze Sıñğız.

32

...Kük kömbäzenä saf kömöştän qoyolğan şöñgör elep quyılğan da unan tuqtauhız moñ hibelä – habanturğay yırlay! Yıldeñ yıtez qanatı säskälärzeñ huşın-huşın hauağa yılpep kütärä lä qaytanan yırgä hirpä – yaz hulışı yängä harıla. Här tarafta yäşäü tamaşahı bara: qoş hayrauı, ülän üreşe, tupraq qarınında şıtqan orloq möğcizähe! Donyanıñ güzällekkä, möhäbbät tantanahına mökibbän inanğan mäle.

Şul ilahilıq qosağında min ğümeremdä täü tapqır habantuyğa bäyge atın äzerläyım. Yäğni “at yaratam“ – bezzä şulay tizär. Yabay ğına tügel yaratqan atım, ä äkiäti döldöl, güyä. Kük yurğa menän Şülgän toqomonoñ qanı quşılğan yügerekte äzerläyım sabışqa. Qulımdan kiler hımaq bıl ütä lä yauaplı burıs?!

Aqbuzat tip isem quştım yügeregemä. Tolparsıqqandan qola attar öyörön eyärtep sığarğan qanatlı tolpar hörmätenä. Qazaqtıñ hayzaq yurtağın da mineñ töyägemä yazmış yullatqandır, moğayın. Kük yurğa “yıne“, imeş, Möhärlämgä, unan qala näselenä qağılğan. Yıne tügel, yıleler – yıl uynatıp yılgän yurğa atqa irmen tigän ir bitaraf qalırmı? Frantsuz äzibe Balzak ta yazğan: “İñ hoqlanğıs küreneş – yarhıp sapqan at häm özzöröp beyıgän qatın“, – tip. Ä bezzeñ tolparzarzı kürhä?! Häyır... Bälki, kürgänder? 1812 yılğı Vatan huğışında qatnaşqan başqort atlılarına “Tönyaq amurzarı“ tigän tarihi matur isemde unıñ vatandaştarı birgän – Paric uramdarında yılgän bezzeñ saqma toyaq attarıbızzıñ toqomo qalmay bulmas unda... Ä inde uq-hazaqlı hıbaylını möhäbbät ilsehe amur tip qabul itkän frantsucenkanıñ eyärzäge başqort qosağında: “Cetem, yıgetem!“ – tip şıbırlauın bıuattar şañdauınan işetäm keüyek.

Min yaratahı attı Möhärläm büläre İlyas ağay menän Bürehuqqan olatay haylap quyğaynılar. Barıber, yarış atın ayırıusa yıntekle tikşerergä käräklegen istä totop, üzem dä hınamay qalmanım: sälämätme, teştäre bötönmö, aşamhaqmı, yıtäkkä yıtezme?

İlyas ağay näselenän küsä kilgän ostalığın kürhätte – ısın-ısından at hınsılı ikän. Yügerekteñ yañaqtarın hıypap, kären samalanı, “ätäs kükräkle“ tip maqtanı. Tanau qıuışlığın da asıp qaranı, tişektäre dürtäü, tını qısılmayasaq, tine.

Mineñ telemdä genä – Aqbuzat. Bürehuqqan olatay qolon sağında uq Aqbuz tip narıqlağan unı. Tösö aq buz şul... Bäygelä qatnaşasaq attar isemlegenä lä Aqbuz tip yazzırzıq. Tirä-yaq auıldarzan da kiläsäk sabışsılar, barlığı un biş yügerek yarışasaq, ti. İlyas ağay ul attarzıñ barıhın da tiyerlek tanıy ikän. “Nikolayivka urıstarınıñ Burılı şäp, başqorttan kürmäk, at räten belä ular, – ti. – Yıreklelärzeñ Yıränsäyı al birmäy torğaynı la, qartayzı, un yäş kenä bar uğa. Tallılar bıyıl berensegä Turattarın sığara yarışqa, unıñ holqon bik belmäyım. Sıñğız höyläüyensä, sämsel, qızıu bulmaqsı – unday at qısqa yulğa sabırğa şäp, habantuy bäygehenä – ällä...“

Aqbuzzı başta yaqşılap yükä yıuğıs menän ışqıp yıuındırzım, yalın tarap, küz teymäskä qızıl atlas tasma ürzem. İlyas ağay unıñ toyaqtarın tärbiäläne: iske dağaların alıp, igäp, toyaq yörägeneñ östön tazarttı. Eyı, işetmägänemde işettem – toyaq yöräge. Äytkändäy, Aqbuzzıñ yäşen beldem – dünän, yäğni dürt yäşlek. Bäygelä ös yäşlek ber qonan, bezzeke menän bergä biş dünän, qalğan tuğızı – olo attar, ti. Olo tigäs tä, un ike yäştän uzğandı bäygegä almayzar inde.

Tañğı säğättä, altılarza, azbarza torğan Aqbuzğa şäkärle hıu inderep eseräm. Şunan, irkengä sığarıp, qatı qıllı şetka menän totoş käüzähen hıpırıp tazartam. Aldına yäşel besän halam, taş toz quyam. Uñarsı holo aşatam. Higez tulıuğa mineñ üzemdeñ käremä hınau başlana. Aqbuzzı eyärläp, atlatıp qına biş saqrım, şunan hälmäk kenä yurttırıp ike, artaban ös-dürt saqrım tağı atlatıp häm şul sama aranı qızıu saptırıp uzahım bar. Aqbuzğa yurtıu oqşay, sabar attı saban itep bulmay ikän. Attarzıñ üz holqo... Küränle yarı buylap, üzebezzeñ İtaliya yağına yul totabız ğäzättä, barıu-qaytıu yıgerme saqrımğa tula yaza. Qaytıp yıtergä dürt saqrım tirähe qalğas, atlatıp qına baram Aqbuzzı – hıuınhın, qomarı basılıp, tınıslanhın ösön. İke säğättän aşıuıraq vaqıt kitä bıl säfärgä. Un berzärgäsä atım bäyle tora, şunan besängä quşam. Beräy säğätläp ütkäs, tuyğansı şäkärle hıu eseräm, holo biräm. Aldınan besände özmäy, töş auğansı üz irkenä yuşarğa quyam.

Kön esehe hürelä töşkäs, tağı säfärgä alıp sığam yügerekte – atlatıp, yurttırıp... Kämendä un ike – un biş saqrım. İhatağa ingäs, yartı säğät samahı bäyläp totam da, tire qatıp, hıuınğas, aldınan qalğansı aşarlıq itep besän halam. Säğät yarımlap yuşay şulay. Unan inde yartı bizrä şıttırılğan holo menän hıylayım da töngölökkä yalanğa qıuam – tışau halmay ğına. Aqıllı ul Aqbuz, ällä ni alıs kitmäy, qayzalığın belderep, ara-tirä keşnäp ala. İrektä yöröp mauqımı basılğas, tañğı ısıqtı kisep, başın sayqap, bışqıra-bışqıra qurahına qaytıp inä. Yırtqıs-fälän uğa qurqınıs tügel, unıñ taş toyaqtarınan bürelär üzzäre örkä, yılkälärenän teşläp, heñgäzätä helkep taşlauı la ihtimal.

...Tıq-tıq, tıq-tıq... – Aqbuzım basqan yırendä sızamay beyıyme? Baqham, auditoriyağa studenttar tula başlağan. Qızzar aldanıraq kilä ğäzättä, şularzıñ kütärmäle tuflizarı tıqılday ikän izän parketına. Täüge par lektsiya bulmanı la, küpselege taralıp, mineñ işe ber-ikäü bında ultırıp qalğaynı – şul arala, hıyallanıp, at yaratıp yörönöm. Hıyalğa hıltauım dörös tügelse – bıl şöğöl miñä tanış, hatta ki ber kön, irtänän kiskäsä, Aqbuzzı qaranım da! Äle kilep şunı isläp, berämtekläp küz aldınan ütkärep, lektsiya ösön asqan däftäremä at yaratıuzıñ rät-siratın tezep yazıp ultırğanmınsı – imtihanğa äzerlänähe urınğa. Ä Aqbuz umartalıqta asrala. Unda, kolhoz atına quşmay, Kük yurğanan, Tolparsıqqandan sıqqan qola attarzan taralğan şülgän toqomo hayzaqtarı – biş baş yılqı iräüänläp üsä. Auılda şähsi hucalıqta at totou yuq häzer. Hruşyiv zamanında keşelärzeñ yılqı malına äüäslegen tamırınan qorottolar ällä, tip huqrana qarttar. Kolhozda la yök attarı ğına, mal qarausılar qulında – ber nisä kündäm beyä lä ücät alaşalar. Toqomlo attarzı Malik bay, unan qala Möhärläm ağay, artaban unıñ uldarı qursalağan, häzer bına – büläre İlyas bağa. Balbabayzarğa alıp barıp hıyındırğan Aqbuzzı la, Bürehuqqan olatay qulına ışandırğan. Tirä-yaq urmanğa küz-qolaq bulırğa, dadandar küserergä, auılğa yomoşqa yörörgä – athız bulmay, tip, törlösä haplap, türä-qarağa bik kürhätmäy haqlap kilälär toqomlo yılqını...

Aqbuz sit keşene üzenä yaqın yulatmay ikän. İlyas ağayzıñ yıtenselä uqığan malayı Yulay äzerläy unı sabışqa ğämäldä, ä unı Bürehuqqan olatay öyrätä tahılğa. Min tege köndö şul tahılğa qolaq halıp, küzem qızıp qına yörönöm... Enänän-yıptän ottom barıber. Eyı, säğät tañğı altınan kiskegä tiklem ös hıbaylı: Aqbuz eyärendä – Yulay, ergähendä ikense ber atta – Bürehuqqan olatay häm min – yıuaş qına Qola beyä hırtında, yörönök. Totoş yuldı bergäläp üttek, kön buyı Aqbuzzı ösäüläp yarattıq! Şunda Käyzerem Käbir dusıma rähmät uqınım: ul öyrätte lähä mine hıbay yörörgä – kirbes harayında eşlägändä, yılğala at huğarğanda...

Totoş kurs kilep tuldı auditoriyağa – ber nisä fakultettan. “Fänni kommunizm“ğa gelän şulay yıyılalar. Yaratmayım şul fände: ällä uqıtıusı qızıqtırğıs itep höyläy belmäy. Ultıra torğas, yoqomhorap kitäheñ hatta. Yaray za, professor yış qına östälenä ruçkahın tuqıldatıp alğılay. Unıñ lektsiyaların qaldırmaybız, sönki motlaq isemlek buylap tikşerep sığa, yörömägändärgä zaçet quymayasaqmın, tip qurqıta. Tärtiplelärgä “avtomat“ quyırğa la väğäzä itep quya.

Ergämdä ultırğan qatın miñä terhäge menän ber-ike törtöp aldı, qaraham, üze öndäşmäy.

– Tanımayhıñmı ni? – tine ahırza. Küzenä teklänem dä ütker qaraşınan sıramıttım:

– Bäs, Zemfira! – Ergämdä qara bözrä säsle, şayan osqondar uynap torğan qara küzle siğan qızı ultıra ine, güyä. – Puşkindıñ Zemfirahımı tip toram...

– Alekonıqı. İremdeñ iseme Alik. Tanışıuıbız za şul isemdär arqahında buldı. Ähirätem menän Siläbe bazarında yöröy inek. Unıhı beräy arıuıraq äyber kürep qalha: “Zemfira, kür äle!” – ti zä hörän hala, äzäm aptıratıp. Şunda ber yıget aldıma kilep bastı la: “Bına qayza tabıldı mineñ Zemfiram! – tip küreşergä qulın huzzı: – Ä min – Aleko!”

– Şunan? – Töpsönä başlağaynım da, Zemfira hüzen bik ozaytmanı.

– İke yäşlek ulıbız bar – şul...

– Könläşäme? – Top-toyoqtan şul horauzı birzemse.

– Ese kötörzäp quyğılay... Oşo uqıuım arqahında inde – beräyhen tapmanıñmı unda, ti zä tora qaytıuıma.

– Niñä bözrälätteñ säseñde, ireñ oqşatmaha?

– Maturmı?

– Ällä. İkenselängänheñ...

– Yäyge sessiya azağına bötähe lä üzgärä, maturlana, qupşılana – qara tirä-yağıña! Auıldan ayaqtarın saq höyräp kilep ingäynelär, äle, ana, qanatlanıp osop yöröyzär. İh, qala tormoşo! Ä bez, auıl uqıtıusıları, – kämendä ös smena atqarabız: mäktäp, yämäğät eştäre, öyöñä qaythañ – hıyırıñ baqıra, baqsañda bäräñgeñde süp basqan, balañ ilay, qäynäñ mıcıy... Tön urtahında däftär tikşeräheñ, irtägähe däreskä plan tözöyhöñ. Arığanıñdı belmäy, ireñ dä talsığıp naz ömöt itep yata, yoqlamay tüzä – yäş bit äle, därte qaynap tora. Äy, kemgä zarlanam, üzeñ dä auıldan daha.

– Miñä yıñeleräk, donyam ul tiklem qalın tügel. İrem dä yuq älegä.

– Nişläp?! Yıläk keüyek sağıñ...

Professor ruçkahı menän östälde tuqıldattı, göcöldäüyen sığıp höyläşep ultırğan auditoriya şımıp qaldı. Lektsiya dauam itte. Ä min, däreslektän uqırmın äle, barıber hüzmä-hüz şunan qabatlap höyläy bıl abıy, tip, uğa qolaq ta halmay, yänä üz uyıma battım.

...İrtägä habantuy tigän köndö, töş mälendä, auıl buylap ber uramdı, ber yortto qaldırmay, qolğasılar yöröp sıqtı: “Hölgö, hölgö!” – tip yäükäläp. Yaurındarına tastamal halıp, bilenä bilğau bıuıp alğan olpat ağayzar artınan bala-sağa eyärgän. Keşelär qapqa tışına sığıp, qolğasılarğa säläm birä. Ayran honalar, elgäre qımız honğandar, ti... Qolğağa keme tastamal, keme yaulıq, tasma, qulyaulıq-fälän bäyläp yıbärä. Qoyaş töşlöktän auışqas, İlyas ağay menän Balbabayzarğa barıp uranıq, Aqbuz menän bäygese Yulayğa tağı ber qat uñış telärgä. Huñğı aralarza umartalıqtağı biş baş yılqı arahında ös tapqır sabış uzğarıp qarağandar ikän undağılar. Aqbuz sämlänä torhon, tärtipkä künhen ösön. Yurtağınan bılay, Yulay ürhälänep yöröy – namıssan malay. İlyas ağay ulınıñ östönä mahsus räüyeştä töbönä yomşaq bustauzan qatlap yamau halınğan salbar, qısqa yıñle küldäk, ayağına oyoqbaş keyzerep, qulına qamsı tottorzo la bal täpändären ülsäy torğan ülsäügä bastırzı: malay 38 kilogramm tarta ikän – şunan artığı käräkmäy zä. Ololar za, ısın at hınsılına äylänep bötkän İlyas ağay za qänäğät qaldı – döldölöböz zä, bäygesebez zä al birmäs keüyek.

Tolparlı yağınan tağı ber sabış atı qatnaşasaq habantuyza – İslametdin ağay yaratqan Alsabır. Kolhoz öyöröndä asrala ul, qışqıhın yalanda eskertlängän besände taşıy, ferma ihatahında vaq-töyäk eşkä yıgelä. Yäygehen – küpselek İslametdin ağay qulında. Balsıq basa, Qızılyar yatıuında huğarılğas, töngölöktä biländä yuşap yöröy. Toğro at, eyäheneñ ber hızğırıuı yıtä, tıp itep ergähenä kilep tä basa. Yurtaqlığın äytä almayım, ä bına qara tırışlığına şiklänmäyım. Ällä ul berense kiler mikän?

Habantuy! Täüge yarış – at sabışı. Aqbuzzı umartalıqtan irtük kilterep, İlyas ağay ihatahına quyğandar, yarhıp keşnäüye totoş auılğa işetelde. Hizä döldöl, hizä, bäyge qomarı toqanğan unıñ yörägendä. Yurtaqtar 20 saqrımğa sabışa kitte, mayzanğa köräşselär sıqtı.

Kemder beyırgä töştö, kemder yır huzzı... Malayzar hırğauılğa ürmäläne. Qızzar köyäntä kütärep yügereşte: kem hıuın tamsı la saypıltmay, şul – yıñä. Kamilabız yıñde – unı la, köygä basqanday, osaların hälmäk bäüyeltep yurğalap atlarğa Gölbikä apay öyrätkäyne. Ber mälde garmun tuqtanı, beyıü tıpırlağı tındı la, hämmä başqa tamaşanan ayırılıp, halıq sähnä yağına ıntıldı: Menäüärä şiğır höyläyäsäk ikän. Hüz bäse yuğarı ulay za bezzeñ halıqta. Ni genä timä, “Ural batır“, “Aqbuzat“ keüyek böyök epostar icad itkän millät bit bez!

... Yörägemdä – tiñdäşe yuq töyäk,

Hin, Tolparlım, – ruhım qiblahı!

...........................................................

Ğäziz auılım, ğümer ürzärenän

Üz-üzemä bağır küzem hin.

Yän töñölmäs tıuğan ilkäyımä

Bağışlap yır yazır hüzem hin! – tine şağiräbez, häm bıl yuldar här beräüzeñ küñelendä teläktäşlek taptı.

– Tak ona poetessa, nastoyaşaya? – tine yanımda basıp torğan Sıñğız, ällä miñä, ällä üzenä horau quyıp.

– A tı somnevalsya?!

– Yuqsı.

– Ä nişläp urıssa höyläşep kitteñ?

– Ot volneniya... Tulqınlanham, şulay itäm.

Menäüärä sähnänän töştö lä attar qaytır yaqqa yügerze. Bar ğäm şul tarafqa tartıldı. Ana, sañ kütärep sabalar! Alıs äle – tolparzarzıñ başı la kürenmäy. Sañ yartı saqrımğa huzılğan, timäk, bötähe ber safta kilmäyzär.

– Burıl! – Därräü oran haldı Nikolayivkanıqılar.

– Yıränsäy! – tine kemder, Yırekle keşeheler – ularzıñ atı laha...

Honolop-honolop, sañ pärzähen ütä tişerzäy bulıp qarayım da kürmäyım üzebezzeñ Aqbuzzı – uf! Nihayät, ber at tomorolop alğa atıldı, yapa-yañğız saba. “Aqbuzatım!” – tip şıbırlanım, ışanır-ışanmas... Uñarsı tağı ike at alğa tartıldı: tipä-tiñ kilälär. Yıränsäy menän Alsabır zaha. Arqahındağı malay Yıränsäyze qamsılay, ällä böyörzärenä lä tibep ala – yaramay zaha! Ana, hözömtähe şunduq kürende: nindäy şäp at, ataqlı bäyge atı, sığınsılap, malayzı qolattı la ikense ber yaqqa sabıp sıqtı la kitte. Äldä Alsabır unıñ ıñğayına sapmanı, nıqışıp alğa ıntılıuın belde. “Attıñ toyağınan bigeräk – holqo!” – tigäne dörös ikän Bürehuqqan olatayzıñ, äytägür.

Aqbuz berense kilde. Unıñ eyäreneñ astına bizäkle, suqlı sergetış yabıldı. İlyas ağay atınıñ muyınınan qosaqlanı, qarsığa yañaqtarınan üpte, mañlay säsen tuzğıttı, yaldarın hıypanı. Başqortta yuqqa ğına ir-at tigän hüz quşıp äytep yörötölmäyzer – bigeräk at yänle bezzekelär.

Eyı, şulay matur ütte habantuy. Atıbız al birmäne lä, batırıbız hınattı: köräştä elek Ayıusıla yäşägän, häzer rayon üzägendä töplängän Bayras isemle ağay yıñde. Es boşmanı, ul da – üzebezzekese.

Äle nizär küstärelä ikän Tolparlımda? Narduğan bötöp kilä. Bıl osorza yalan-qırzı tapau, ülän-säskä özöü, täläfläü tıyıla – boronğo yola. Ällä ırım? Ämmä tap şul mäldä im-tomğa, darıuğa tip ülän yıya qartäsäyım, şulay käräk, ti. Bälki, oşo säğät-minutta la Aqbeyık itägendä böksänläp yöröp yatalar ğäzizem...

– Nuriya, hin uqıusılarıñdı beräy bezzeñ yaqqa alıp kil, – tip öndäşte tağı Zemfira. – Tarihi elektr stantsiyahın kürhätermen – iseñ kiter. Batşa zamanında, 1905 yılda, tözölgän, Hatqı yılğahında. Haman ultıra tirä-yaq auıldarğa yaqtı birep. Elek timer rudahın eşkärtkän zavod bulğan unda, şunıñ ösön tözögändär stantsiyanı.

– Yılğala bulğas, şarlauıq kösönän eşläyme?

– Gidroelektrostantsiya inde. Yılğanıñ iñ qeüätle ağımın bıuıp plotina tözölgän. Tauzan sığarğan taştarzan qorğandar ul plotinanı. Kirbese lä, betonı la sızamas ine oşo köngäsä...

– Yahalma şarlauıq?

– Anauı, donyala iñ zur şarlauıqtı äytäm, şunan käm tügelder.

– Niagaramı?

– Eyı, isemä töştö.

– Bulmas!

– Ä hin kilep kür!

– Siläbe ölkähenäme? Äytkändäy, hin nişläp Öfölä uqıyhıñ, alıs tügelme ni?

– Ä bezzeñ auılğa Siläbe ni, Öfö ni – ikehenä lä ber sama ara: 240-250 kilometr. Bında ber tuğan ağayım yäşäy, şuğa tartıldım.

– Bäs, üzeñ, fatirza toram, tiheñ?

– Yıñgäm qır tibä... Ağayım äldä aumaqay tügel, miñä arı-bire aqsa menän yarzam itä, äsäyımde lä taşlamay, qaytqılap yöröy.

– Ulay ikän...

Därestän huñ, ber qayza qayırılmay, Şärifä apayımdarğa Çernikovkağa yul totom. Yıraq. Äldä universitettan tura yöröy torğan avtobus bar – 29-sı, qalala beräü ällä ul – ike avtobus urtanan garmun kürege keüyek bersä huzılıp, bersä qısılıp barğan rezina menän quşa totaşqan. Ber qarahañ, däü qarışlauıq keüyek. Döyöm yataqta la urın birälär, ämmä apayım mine nıqışıp haman üzendä yäşätä. Ber kiste Zahira kilgäyne, tön buyı serläştek. Tañğa taban äkiäti ber töş kürzem. İmeş, Tolparsıqqanğa qaytıp baram. Aqbeyık tübähenä bolot qunğan, kükte teräp torğan tau armıttarına monar tartqan. Yulıma mışı kilep sıqtı, biländä qoralayzar yügerä, yıl bauırlap qoştar osa... Baltırıma käreşkälär harıla, sästäremä läysän yaua. Ä min nizänder şörläyım. Ayıu osraha, ana, toroq qarağay, ürmäläp menep satağına ultırırmın, tip samalap kiläm. Ä üzem: «Quñır buğam, häü-häü-häü, bızauqayzar, zäp-zäp-zäü!» – tip hamaqlayım. Hırtlas üñerzän äy baram, äy baram... Kemder höränläy hımaq?

– Uyan äle, Nuriya, ällä hataşahıñ?

– Bäs, töş kürep yatıuım. «Quñır buğa, häü-häü-häü» tip kitep bara inem, uyattıñ. Hı...

– Qızıy, hin yoqlap kitkäs, min «Quñır buğa» tigän legendanı, istä nığıraq qalır tip, qısqırıp uqıp ultırğaynım, şul kergän töşöñä. Tañdısa isemle yäş qatın sürätendä, bızauzarın eyärtep ileñä qasqan hıyırıñdı, inse malıñdı, ezläp yörögänheñ. Äytäm, huzıp-huzıp möñgörzäy ineñ...

– Yoqo osto. Torop ultırhañ, nıq irtä – säğät altı la yuqtır. Tikkä tüşämgä tahırayıp qarap yatqansı, anau Bragin yauızığız haqında höylä äle. Qolağıma elägep qalğaynı, hine yausılay barğanda.

– Tıñla, belgänemsä höyläyım. Ber ıñğayza häteremde lä yañırtayım: urındağı folklor ölgölären yazıp kilteregez, tip quşqaynı professorıbız za.

...Bınan ike bıuat äüäl bezzeñ yaqqa ber törköm qorallı haldat eyärtep Bragin tigän kenäz kilgän, İrändek itägenän taş sığarta başlağan. Ayauhız yauız bulğan ul. Başqorttarzıñ timer eşenä ostalığın belgän, baltalar eşlätergä totonğan. Yañı baltanı taşqa saptırıp qaray za, qoraldıñ yözö yänselä qalha, timerseneñ başın kisterä ikän. Ul zamandarza här auıldıñ üz batırı bulğan, bezzeke – Ämin batır, ti. Ber köndö Bragin uğa quşqan balta qoyorğa. Maqsatı – yıgetteñ başına yıteü inde. Ämin batır baltahı menän handıqtay zur taştarzı yarıp kürhätkäs, ğäm halıqtıñ küz aldında yazalay almağan, mäkeren esenä basırğan. Tora-bara Bragindıñ qanhızlığı siktän aşqan. Auır eştän bigeräge – azğın kenäzdeñ tamam şaşınğan yınsi näfsehe halıqtıñ asıuın qaynatqan. «Pravo pervoy noçi» tigän yola uylap sığarğan häsis. Käläş äyttergän yıget höyöklöhön üz qulı menän Braginğa kilterep tottororğa, ös köndän huñ ğına alıp qaytırğa mäcbür bula. Yuqha, totoş näseleñde asıp-kisep häläk itäsäk.

Köndärzän ber köndö... Tetränderges bıl hikäyät oşo urından mineñ fantaziyama yalğandı. Köndärzän ber köndö Ämin höygän qızına yausı yıbärä. Uğa üs totop, hağalap qına yörögän Braginğa şımsıları bıl haqta şunduq häbär itä. Keyäü yortona töşörörzän alda käläşte Talqas urtahındağı utrauğa kilter, tip aldan kisätep quyalar. Utrauza Bragin mahsus qıuış qorğan, şunda käyıf-safa qororğa, Ämin batırzıñ höygänen mısqıllarğa niätlänä ikän. Qayhı batır namıslanmas bıl hälgä?!

...Bragin Talqasta yañğızı ğına kämälä yözä. Qır öyräktärenä hunar itmäkse. Mıltığın kükkä tosqap-tosqap ala, hunarsı qomarın quzğıta üzendä, yänähe. Şul tiklem mauıqqan, quyı qamıştar arahında bosop unı küzätkän yıgette küzenä lä elmäy. Haq bulıu, qurqıu toyğohon bötönläy onotqan yauız, üzeneñ qanhız qılıqtarına başqorttarzıñ mäñge tüzäsägenä şige lä yuq.

Küktä börköt käyılä. Äyterheñ, ul da batır yıget menän ber teläktän – kämäläge bändäne küz yazzırmay ziräk küzätä, unıñ häşärät tänenä ütker tırnaqtarın batırırğa uñay minuttı hağalay. Tirä-yaqta şunday tınlıq... Aqsarlaqtar, qomhozlanıp balıq aulamay, rizıq ösön sar-sor kileşmäy, yar sitenä tezeleşkändär zä, tamaşa kötkändäy, şımayıp qalğandar. Ä yazzıñ yazı Talqasqa osop kilä torğan aqqoştarzı Bragin küptän qırıp bötkän...

Nihayät, tığız üskän qamıştar arahınan suma-yözä qır öyräktäre kilep sıqtı. Aqsabandar – ata öyräk qara buylı aq yılän keygän, güyä, ä inähe – qızıl qalpaqta. Maturlıqqayzarı! Kämäläge bändäne şäyläp qaldılar za därräü hauağa kütäreldelär. Qanattar qapıldağan tauıştı basıp, mıltıq şartlanı la... tege bändä üze ber yaqqa, qoralı ikense yaqqa täkmäsep hıuğa barıp töştö. Kämähenä yäbeşergä seräşep qarağaynı la, unıhı qap urtağa yarıldı. Yarabbi! Batırzıñ timer başlı osqor uğı doşmandıñ kükrägen ütäläy tişep, kämähen dä qıyratqan.

Ä min şul arala qaharman yıgetteñ käläşe sürätendä yarzan qarap toram, imeş. Yauız Braginğa ber tügel, ös uq yauğanın küräm. Ber uqsınıñ sästäre tulqın-tulqın qara bözrä, ikenseheneke yıtendäy aqhıl-harı, ösönsöhönöñ küzzärendä kük zäñgärlege – tanıyım batırzarımdı!

– Käbir, Sıñğız, Fatih! – Hörän haldım.

– Qızıy! Bäs...

– Bigeräk ısın itep höyläyheñ dähä... – tigän buldım aptırabıraq qalğan Zahirağa. Ber tügel, ös yıgettän uq attırzım yauız Braginğa! Qomhoz urıs, läğ-nät! Qanıqqan mineñ halqıma, mineñ yıremä – yasqınahı bulmahın!

– Qızıy, millät toyğoho bik köslö bit ul, ivetä?– Zahiranıñ yörägendä lä tarihi häter quzğaldı, ut qabındı, küräheñ. – Bezzän dä qunaqsıl, kiñ küñelle halıq bar mikän Yır yözöndä? Yomartlığıbız arqahında hemäygänebez zä yıterlek... Yözzän aşıu millät keşeläre tağı qayza etelmäy-törtölmäy yäşäy – Başqortostanda ğınalır?

– Yäşähendärse, tik tatıulıqta, rähmätle toyğo menän kön ithendär, itäk astında ut uynatmahındar, quyınında taş yörötmähendär!

– Uf, qızıy, tañ menän nimä tip şul äzäm aqtığı Bragindı islänek, käyıf bozop. – Zahira şulay tip höylände lä östäp quyzı: – Bögön ük yazıp biräm professorıma bıl tarihtı, ese mälendä.

– Käräk bulha, mindä «Habantuyğa at yaratıu» tigän yazma bar, bögön genä genä däftärgä terkäp quyzım.

– Yola folklorımı? Qızıy, bir şunı, yäme.

– Yäme. Äyzä, torayıq. Ana, qala la uyanğan – tramvayzar tıqılday…

– Noc v spinu buldı bıl, Nuriya! – Öföläge kitap magazinında yöröp yata inem, kemder beräüzeñ şulay yarhıp öndäşeüyenä tert itep qaldım. İsemem menän öndäşkäs, borolop qaranım: Sıñğız zaha.

– Qotto aldığız, Sıñğız Ähmätoviç, – tinem, tauışımdıñ dereldäüyen saq basıp.

– Tseremonitsya itmä, hineñ ösön min – prosto Sıñğız, tip ber kileşkäynek tä inde?

– Sıñğız, kem kemdeñ arqahına bısaq qazağan, abau?!

– Amerikandar! Uzzılar bit, Ayğa ostolar!

– İşettem. Kürzem. «Vremya»nı kön dä qararğa tırışam, Öfölä televizor yaqşı kürhätä.

– Predstavlyayu, nisek maqtanırzar häzer!

– Berense kosmonavt – bezzeke zato, Sıñğız, täüläp asıq kosmosqa sığıusı la – bez. Ä Tereşkova?!

– Obidno, Nuriya! «Bında Yır planetahı keşeläre täüläp Ayğa ayaq bastı. Bez bötä keşelek isemenän izge niät menän kildek», – tip yazıp qaldırğandar. Sovet halqınıñ kredohı bit bıl, amerikandarzıqı tügel! Yırzä gospodstvo kösäüzäre yıtmägän, Ayğa... – Qapıl tuqtanı la horap quyzı: – Beldeñme?

– Geografiya buyınsa äsbap, östämä material ezläp yöröüyem, – tip hüzze borop yıbärzem. – Geofakta uqıyım. Zaoçno. Yıtenselärze miñä birergä uylaşalar.

– Togda, mä hiñä Baykal küle küreneştäre – un ike otkrıtka. Marşal Cukovtıñ memuarzarı kilep yıtmäne mikän, tip ingäynem.

– Üzem hatıp alırmın ul otkrıtkalarzı, bäs.

– Azaqqıhı eläkte. Ber törköm studenttar totoş hıpırıp alıp kitte. Baykal yarında tsellyuloza kombinatı tözögän äzämdärze hügep, «ekologiya» tip şaulaşıp yöröyzär...

– «Pravda» la Üzäk Komitettıñ qararı basılıp sıqtı bit – Baykaldı haqlau turahında. Cukovtıñ kitabın, moğayın, Yıñeüzeñ 25 yıllığına qarata sığaralarzır.

– Beldeñme?– Min ğäcäplänep qarap quyğas, añlattı: – Üzemä äytäm bını: beldeñme, abzıy, yäştär nindäy gramotnıy, tip. Auılğa qasan yullanahıñ?

– Ber aznanan. Dramteatrğa barıp, beräy yañı pesa qararğa ine.

– Mostay Kärimdeñ «Ay totolğan töndä» tragediyahın kürgänheñder?

– Eyı. Tragediya… Tetränderges äsär!

– Äle «Aygöl ile» bara, bilet alayımmı? Unda, kassala, mineñ blat bar, äteü bilet eläkteräm timä.

– İkäüze al, Sıñğız, Zahiranı la ögötlärmen.

– Ä, davay, bögön – kinoğa, «Ancelika i korol» filmı bara.

– Rähmät, Sıñğız. İmtihandar başlanıp qına tora, «qoyroq» höyräp qaytmasqa ine. Kitabın uqığaynım, şul yıtkän.

– Beldeñme... – Şulay tine lä başın artqa taşlap kölöp yıbärze yıget – üzenä oşo hüzzeñ «yäbeşkänen» hizä ikän. Şıma itep taralğan harı sästärenän, äyterheñ, tağı nur hibelde. Sibär, suqınmağırı. Tap şul mäldä Sıñğızzıñ sästären tärtipkä kilterep torouı ine – unıñ yor, yılğır barmaqtarına qarağanmın da onotolğanmın... Ilıqtıra barıber... Läkin ğişıq sihırınan qotolğanmın. Şäp yıget, kürmälekle, ämmä ölöşömä töşör kömöş tügel. Minän artıqmı yä kämme – ikelänep yafalanmanım. Ä şulay za, kem bähetenä yazır ikän bıl asıl yär, tigän uyzan yörägem tulap quyzı.

Qızıqhınıusan, töpsönöüsän Nuriya asılımda baş kütärze oşo osor: uqı, bel, ofoqtarıñdı kiñäyt, ti. Öfönän ber sumazan kitap-curnal yökmäp qayttım. Saq qına buş vaqıtım bulha, iske öygä yügeräm (ul haman hütelmäy tora äle), şunda irkenläp uqıyım. Ğäcäp mäğlümätkä yulıqham, üzemdeñ aqıl ülsäüzäremä halıp qarap, uyğa sumam. Qaysaq ozaq qına kileşä almay yöröyöm ataqlı feker eyäläreneñ hüzzäre menän. Qıtayzar fälsäfähe aptırauğa hala mine. Konfutsiy atlı mäşhür fäyläsuftarı «Qatın-qız – tauıq hımaq isär, iñ ziräk tigäneneñ başında la aqıl ike tauıqtıqınan artıq tügel» tigänse?! Şaq qattım. Bezzä lä bar şundayıraq ğäzät: yäne köygändä ir-at qatınına «tauıq baş» tip qısqırırğa äzer genä tora. Bäs... Ul ir äsänän, yäğni tauıq başlınan tıuğan daha? Yuq, bıl täñgäldä haqlı tügelmen – ber genä ir zatınıñ dä üz äsähen ulay kämhetkänen işetkänem bulmanı. «Äsäyımä hüz äytmä, äsäy – beräü genä, ä qatındar, öylänäm tihäñ, bıua bıuırlıq», – tigändäre yış salına qolaqqa.

İr menän qatın qıtayzarza İn häm Yan tip yörötölä ikän. İn – ir zatı, yaz, säskä atıu simvolı. Yan – qatın zatı, qış, halqın sabırlıq simvolı. Añlamayım...

Uqıy torğas, Konfutsiyzıñ tağı ber fekerenä barıp yulıqtım. «Qatın-qız Yıhandıñ üze keüyek sikhez, tärän häm serle», – tigän. Ber ük aqıl eyähenän ike törlö, qapma-qarşı mäğänäläge hüzzär qalğan? Baqhañ, täügehen ul – yäş sağında, ä ikensehen oloğayğasıraq, tormoş hınauzarın ütep, habaqtarın üzläştergäs yazğan ikän. Kit, bınau qıtayzar, oşo ısın dörösön genä donyağa sığarıp, tegehen onottorhalar bulmaymı? Häyır, şulay ithälär, bına mineñ hımaqtar uylanıp ta ultırmas ine. Yıhanğa tiñlägän, ä, qatındarzı. Olo Yıhanğa!

Äsmäne küptän kürgänem yuq. Keşe qayğıhı töştän kire, tizärme äle? Äkrenläp unıñ yazmışına küñelem künde ällä. Üzgärtä almayım daha... Ber köndö yörägem darslap kitep uyandım da qabalanıp Ayıusığa yıyına başlanım – ähirätemdeñ tauışı qolağıma salınğanday, hiskänep kilep torzom. İptäşkä kemde ögötlärgä ikän? Mäülizä avgust başında uq Donetskiğa hıpırttı, ğilmi konferentsiyağa saqırzılar, tip hıltaulap. «Naukova dumka» laha, artaban aspiranturağa inergä hıyallana. Äşräfte bılay za yış eşenän ayıram. Menäüärä oşo arala Tallınan qaytıp inmäy, äsähenä, tuğandarına yılışa... Zahira – yöklö, Sabirı Änkälär osonda yort buray. Ällä Fatihqa öndäşergä? Medinstitutına uqırğa kitkänse vaqıtı buş taha.

Azbar qıyığına terälgän basqısqa menep qaranım: Fatih uramında utın yara. Auılda kem qul qauşırıp ultırhın inde bıl säğättä. Barıber ögötläp qararğa buldım, utındı ni Ayıusınan urap qaytqas ta eş itep quyır äle. İmeş, ir-at menän qatın-qız arahında duslıq bulmay, mömkin tügel. Ä bına mineñ altı dusım da yıget qorona ingän, ololar äytmeşläy, bauır kütärgän, ämmä berehe lä doşmanğa äylänmägänse. Häyır, ikenseräk kinäyä halınğandır: yänähe, ike yınes arahında barı tik ğişıq ğälämäte genä bulıuı ihtimal. Yartılaş dörös tä – Äşräfte Äsmägä duslıq hise genä ılıqtırmay, beläm dähä. Äümer baqıy qartäsäyımde qursalağan Bürehuqqan olatay za yörägendä möhäbbät haqlay. Bına, ergämdä kilgän Fatih ta miñä äüälge dus malay küze menän qaramay, sikäm menän toyam – qaraşınan höyöü börkölä. Uğa tura qararğa qıymayım, unıñ ösön his häcäte bulmağan häbär menän albırğatıp mataşam yıgette.

– Bıyıl mäktäpkä yañı programma inderelä. Başlanğıs sinıftar ös yılğa qaldırıla. – Fatih baş qağıp quya, ämmä öndäşmäy. Hüzgä bik äüäs tügellegen isläyım habaqtaşımdıñ, barıber asıuım kiläse. Siselhen ine tele, äythen ine miñä zäñgär küzzärendä yazılğan nazlı hüzzärze! Min äzer möhäbbät hulışın hularğa, höyöü qanattarında tirbälergä, ğişıq utında yanırğa – äyt, osor küktärgä, toqandır yörägemde!

Fatih öndäşmäy. Şul däräcälä sämemä teyze, unı nıq itep üpkälätkem, ilar sikkä yıtkergem kilde. Yul sitendä genä üskän qızıl säskäne eyılep özzöm dä, qapıl borolop, hislänep (bınıhın uynarğa käräkmäne lä) kükrägenä harıldım. Yıget qauşap qalğan arala äytä haldım:

– Käkük habını, tanıyhıñmı, Sıñğız!

Fatihtı tok huqtımı ni – artqa tayşandı, yañaqtarımdan auırttırğansı qısıp totop, küzenä qararğa mäcbür itte. Yarabbi! Qaraşında göltläp ut qabınğaynı, güyä. Näfrät utı mikän?! Här häldä höyöp qaramay ine bıl minutta unıñ küzzäre. Qurqtım. Äsmälär yäşägän yäslä binahına yaqınayğaynıq, yulğa arqırı töşkän keskäy şişmäne, basmahı bulha la, dıuamallanıp aşa hikerep sıqtım da yügerzem ähirätem yanına. Küz qırıyım menän genä kürzem: Fatih aşıqmay ğına basmanan kilä. Tağı asıuım kilde. Beşmägän!

Äsmä qabalanıp qarşığa sıqtı. Qayzalır yıyınğan, buğay.

– Qızıy, hine Hozay üze yıbärgänder, – tip qosaqlap aldı la, öyönä tügel, urman yağına yıtäkläne: – Äyzä! Fatih, hin dä eyär, äldä kilgänheñ! – Ayıusı hırtın küpmeler artılğas, saq añlattı: – Sufiya apay yuğaldı. Quray yılägenä tip kitkäyne, ısıq kipkänen dä kötmäy, aşqınıp. Ös-dürt säğät ütte, haman yuq. Azaşqandır...

– Könö buyı yörömägän dähä, qaytır äle, – tinem, Äsmäneñ artıq şöbhäläneüyen basırğa teläp. Fatih ta mine yöpläp baş qaqtı. Uf, şunı, telen ällä tegep quyğan!

– Qula bizrä genä totop kitkäyne, ber säğättä tultıra unı ni, yıläk-yımeşkä tilber bit ul. İsän bulha...

– Ösöböz ber yuldan tağılışıp yörömäyık, bülenäyık. – Vocatıylığım şulay miñä idara itä başlanı. – Tauış bireşep yörörlök ara qalhın, alısqa hibeleşmäyık. Şulay kileştek tä yähät kenä taralıştıq. Äsmä – hırt ürenä, min – Higezbögöl yağına, Fatih delyankahı qırqılıp, ağas töphälären quray yıläge qıuaqtarı basqan elekke qarağaylıqqa yünälde.

– Unda tayış taban yöröy yıläk aşap, haq bul! – tip iskärtte unı Äsmä.

Ara-tirä höränläşep alabız. Bıl tirälä tauış alısqa kitep işetelä, maşina yulı yuq, tormoş göcläp torğan auıl alıs, şuğalır.

Bara torğas, ällä hazlıqqa yaqınlaştım, haua yıüyeşeräk bulıp kitte. Ayaq astı tayğaqlandı, qayza qarama, mük yäyılep üskän, imeş. Bäs, urını-urını menän ul hızırıp alınğan. Yörägemde şom bastı, Bürehuqqan olatayzıñ ber hikäyäte iskä töştö: ayıu şulaytıp mükte öñönä taşıy, qışqılıqqa üzenä tüşäk äzerläy, ti. Ulay za kire borolmanım. Tauış birergä lä yörät itmänem, tayış taban da hañrau tügel dähä.

Yänem-tänem totoş añdıu instinktına buyhondo. Qolağım sosayzı, küzem ütkerlände, añım ziräklände. Äyterheñ, tsivilizatsiya arqahında hizgerlegen yuyğan äzäm balahı tügelmen, ä hunarğa sıqqan yanuarmın. Uqığaynım, ekstremal situatsiyala keşe täbiğätenä halınğan bötä häläten eşkä quşa, tip. Bına laha... Şul saq küzemä küperep yatqan mük öyömö salındı. İpläp kenä ber ostan qutarırğa totondom. Abau! Yaltırap ike galoş kürende... yıp oyoq keygän baltırzar... qızıl barsalı küldäk... Sufiya apay! Küze yomoq. Bite ağarınğan. Yörägen tıñlanım: hizeler-hizelmäs kenä tibä hımaq.

– Fatih! – Niñä «Äsmä!» tip yar halmanım, tip aptırap quyzım. «Sönki hin – qatın-qız zatı, iñ häl itkes mäldä ir-atqa tayanıu zarurlığı qanıña heñgän»,– tigän yauap kilde töpkö añımdan. Ä zihenemdeñ öskö qatlamındaraq yatqan, yañıraq uqılğan mäğlümät amazonkalar, matriarhat haqında iskärtte... Uñarsı Äsmä kilep yıtte, hırttan töşöp, yaqındaraq yöröp yatqan ikän.

– Ülgänme? – Bıl qurqınıs horauzı unıñ qobarahı osqan qiäfätenän añ-ğarzım.

– Yuqsı, tın ala.

– Fatih! Taptıq! – tip qısqırzıq ikebez ber yulı.

– Kiläm-kiläm-kiläm! – Ällä Qırlastauğa barıp yıtkän, unıñ qayaları ğına tauıştı şulay şañlata.

– Kötäyık, – tine lä Äsmä quyınınan bäläkäs kenä şeşä kilterep sığarzı. Hıulı ikän, urtlap, ishez yatqan Sufiya apayzıñ bitenä börktö. Eyılep, sikälärenä ipläp kenä säpäkläne. Apay küzen astı, irendären qıymıldattı. Nizer äytte. Unıñ tını-tauışı kübäläk qanatı yılpetkän yıldän köslöräk tügelder, ämmä ayırım-asıq işettek: «Färeştä...»

Äsmä qäynäheneñ gelän kesähendä yörötkän darıuın tabıp qaptırzı. Kütärep atlarğa uqtaldı la tuqtap qaldı. Bil qayışına tağılğan qından hunar bısağın hurıp aldı la aşığıp ergäläge yäş yırektärze, şıyıq taldarzı kisergä totondo.

– Nosilka ätmälärbez, – tine aptırap qarap torğan miñä. Ahmalğa töşkän Fatih kürende. Äsmä uğa saq qına tın alırğa birze lä eşkä quştı. Nosilkağa vaq sıbıq-sabıq yäygäs, ähirätem, miñä küz qısıp, şayartıp alğan buldı:

– Tärtägä indeñ yıget, yıgeldeñ bezzeñ arbağa. Äyzä, kütärzek!

Min aldan töştöm: taş-fälän yatha, alıp ırğıtıp, küzgä bärelerlek ağas botaqtarın sitkäräk borop, yul ärseyım.

İmen-aman barıp yıttek Ayıusığa. Sufiya apayzı hikegä küserep halıp, bal bolğatıp qaynar säy esergäs, telgä kilde:

– Azaştım. Yal itep alayım tip ultırğaynım ğına, qıuaqlıqtan şatır-şotor basıp ayıu kilep sıqtı. Qalğanın islämäyım...

– Höylämäy tor, qäynäm, kösänmä. Häleñde bötörmä, – tip Äsmä üze yalğap yıbärze: – Ese küpkänse quray yıläge menän hıylanğan da hıu esergä kilä yatqandır tayış taban – şul tirälä haz şişmähe ağıp yata. Tamağı tuq bulğas, teymägän, mük menän qaplap yäşerep kitkän... uf! Qasa başlahañ, qıua töşöp, dömbäslär ine, äldä tik kenä ultırğanhıñ, qäynäm...

Küpmeler vaqıt üteügä Sufiya apay izängä töşöp, arlı-birle yöröştörä başlanı. Äsmä barmağın unıñ beläzegenä basıp pulsın hananı, tağı darıu yottorzo. Şunan, kolyaskala oyop ultırğan Artur yağına ımlap, Fatihqa öndäşte: «Hauağa alıp sıq äle yänekäyımde, kön nindäy matur». Ähirätemde tağı ögötlänem (inde nisänse qat!):

– Qızıy, küsenegez, ismaham, Saqmayılğağa! Keşe arahına...

– Qäynäm riza tügel. Oşonda üläm, ti zä quya. Yañıraq Äühät ağay kilep kitkäyne, ul da iskärtte, küpkä barmas, ti. Quzğatmauıñ häyırleräk, ikehen dä, ti...

– İkehen dä? Uf, qızıy! Bülenä torğan nämä bulha, kösömdöñ yartıhın birer inem hiñä.

– Ä hin biräheñ dä, Nuriya. Äşräf menän hin bulmahañ...

– Mäktäpkä töşkänse yänä kilep urarmın äle, äyt, nimälär käräk?

– Ber arala Räyhana inäyze kilterä almashıñ mikän, qäynäm äytä, yasinhız üteüzän qurqam, ti. Han-soltan babayzıñ qazıylıq ğileme bar ine lä, ularzı tege häldän huñ balaları kilep aldı. Yasin sürähen aldan uqıp quyhañ da bula, tigäne häterzä.

– Şunan top-toyoqtan horap quyzı ähirätem:

– Nuriya, hin bäyändäreñde yazahıñmı, ällä haman töyönläp uyıñda ğına yörötäheñme?

– Yazğılap quyam.

– Mineñ menän Artur haqında la hikäyälärheñ?

– Motlaq. Hineñ keüyek bazıq obrazdı äziptär, bälki, ğümere buyı ezläp tä taba almay.

– Ä kürhätäyımme hiñä üzemdeñ obrazımdı?

– Kürhät...

– Äyzä, anau klub artında ğına ul!

– Bäs, qızıy?!

Klub ni yänäşälä genä, barıp ta yıttek. Arı – urman auızı.

– Ana mineñ işem! – Äsmä törtöp kürhätkän yaqqa qaranım da qattım: satamay qarağay – töptän töz, homğol bulıp üskän-üskän dä, haualağas qına, ikegä ayırılıp kitkän, oso ike yäple hänäkkä oqşap qalğan. İke «yäbe» lä tiñ genä bulıp kükkä ıntılıp üsä birä?!

– Yarabbi! – tiyeüzän başqa hüz tapmanım.

– Äşräfteñ möhäbbäte yänemde şulay asalandırzı, ähirätkäyım. Belhäñ ikän, nisek añlayım min oşo qarağayzı! Bısqı totop kildem hatta, ürmäläp menäyım dä ber satahın bısıp taşlayım tip... Qulım kütärelmäne.

– Äşräfte lä höyäheñme?

– Onota almayım unıñ nazzarın. Tatınım bit... Aqqoşo bulğan minutımda...

– Ul bit yınsi teläk kenä, – tinem dä östäy haldım: – uqığanım bar.

– Höymägände teläp bulamı ni, isäüän bınau Nuriya!

– Ällä... Ä Artur?

– Ul – yänemdeñ yartıhı. Yänekäyım... Yaray, qızıy, mineñ hıñarımdı – obrazımdı onotma, yäme.

– Onotorloqmı...

Fatihtı yuramal tura yuldan – Qırlastau huqmağınan alıp qayttım. Unan yörögäne yuq ikän, dusımdı şunday hınauğa dusar itkänem ösön azaq üzemde ärläp ber buldım. İñ tekä urında sitkäräk basqan, ahırıhı, tabanı astınan taş uyılıp kitte lä saq asqa täkmäsmäne. Älege selek qotqarıp qaldı yıgette. Haldat hezmäten ütmähä, sosloğo yıtmäy zä qalır ine, bälki.

– Reaktsiyañ şäp! – tip Bürehuqqan olataysa maqtap quyzım. Unan da bılay üzem şörlägäynem: esemde kötörlätep yözätkän min-minlegemä barıp qılanamsı – häyırlegä bulhın. İmen-aman ğına sıqhaq oşo hätär huqmaqtıñ osona... Uylap ta bötmänem, Fatih belägemdän totop tuqtattı la kisken ber tauış menän horau birze:

– Kem ul Sıñğız?– Tege yulı öndäşmägäyne, onotmağan ikän.

– Sıñğızmı? Yañı zootehnik. İşetmäneñme ni?

– Hineñ ösön kem ul?

– Min uğa ğaşiq bulıp yörönöm. Ös kön buyı! – Äyttem dä haldım. Ä üzem Fatihtıñ küzzärenä kerep baram, kerpek tä qaqmay küzätäm: nisek qabul iter bıl häbärze?

– Ä Käbir?!

– Ul – täüge möhäbbät... moğayın. Repetitsiya... (Sabirzıñ şul ğälämät hüze tel osomda ğına torğan – ısqındı.)

– Bıl – nisänse?!

– Sıñğızmı? Hı...

Fatih belägemde qapıl ısqındırzı, sayqalıp kittem, huqmaqta saqta bulha, qolar za inem. Bütänsä ber hüz qatmay kitte-barzı yıget. Borolop ta qaramanı. Aqbeyık itägendä hiräk-hayaq qına üskän qayındar arahınan auıl yağına yurğalağan yulda yañğızım heräyıp torzom da qaldım.

«Şul käräk hindäygä, yäple», – tine oşonday seterekle osraqtı hağalap qına torğan «üzem»därzeñ tura hüzlehe. «Terhägen teşlärzäy bulır!» – tip yananı Fatihqa sämlehe. «Yäşheñ, yäşelheñ...» – tigänen tanımanımsı? Bäs, bitenä harı yağılğan qayın yaprağı laha şulay şıbırlay, säsemä qağıla, yañağımdan hıypay – köz tauışı, köz hağışı, täbiğätteñ donyağa hınsıl aqıl menän bağışı. Bäs! Nimägä bälşäyıp toram? Yäş sağım, yäşel sağım – yäşnär sağım! Yügerzem Tolparlıma. Hälmäk kenä atlap barğan Fatihtı uzıp kittem. Tuqtatmanı.

33

Mäktäpkä yañı programma kilde, dürtenselär häzer ölkän sinıf rätendä yöröy. Lenindıñ tıuıuına 100 yıl tulıuzı bayram ittek. İke otliçnigıbız Ulyanovskiğa, yulbaşsınıñ tıuğan yırendä tözölgän yañı memorial-kompleksqa, ekskursiyağa barzı – rayondıñ iñ aldınğı 18 uqıusıhı arahında. SSSR Amerikanıñ tanauına sirtte: Ayğa bez lunohod yıbärzek. Başqortsa iseme is kitkes matur, hatta ki şiğri – aygizär.

Tağı ber nämägä küzem asıldı: bez küpselek Mäskäüzän kilgän yañılıqtarzı surıtabız, Kreml birgän kürhätmä buyınsa yäşäybez. KPSS Üzäk Komitetı – ölkägä, ölkä – rayonğa, unan – urınğa. Eyı, bezze «urındağı halıq» tip yörötälär. «Asaba» tigän märtäbäle hüz bulğan äüäl, şunı almaştırğandarmı? Üz urınığızzı belegez, tigän kisäteü hımaq yañğıray. Bıl uyğa älege Sıñğız qotqo haldı. Mıştım ğına kön itep, üz yünen üze kürep yatqan qırmısqa iläüyenä tayaq tığıusı ul, ber qarahañ.

Yäşäüye lä, eşe lä Tallıla bulha la, Tolparlınan ez hıuıtmay yäş belges. İdarağa kön dä yomoşo töşäler, ıñğayında mäktäpkä lä kilep yulığa. Yañıraq rus tele häm äzäbiäte uqıtıusıhı ber uqıusıhınan Aleksandr Solcenitsındıñ «V kruge pervom» tigän kitabın tartıp alğan, parta astına tığıp uqıp ultırğan yırenän barıp totqan. Unıñ uqıtıusılar bülmähendä: «Tıyılğan yazıusı, dissident! – tip yar halğanın üzem işettem. – Qayza-qayza, başqort mäktäbenä kilep ingän unday äzäbiät, sovet ısınbarlığın hurlarğa, balalarzıñ añın tomalarğa!»

Baqhañ, ul kitap Sıñğız qulınan ısqınğan da mäktäptä yöröp yata ikän. Bıl ğauğa uğa şunduq barıp işetelgän. Säkinä apa saqırğandı kötöp tormay, mäktäpkä kilep tä yıtte. Ozon tänäfestä uqıtıusılar menän bik qızıu höyläşeü buldı.

– Mine, älbittä, ägär yuğarığa oşaq yıbärhägez, vazifamdan buşatıuzarı la ihtimal. Ämmä mäktäp ösön hez yauaplı – yazahız qalmayasaqhığız. – Sıñğız baştuq şulay tip üzen kärtäläp quyzı. Uqıtıusılar hağayıp qaldı: här vlast, här zamanda la, repressiya qullanırğa yähät kenä tora... – Yäş bıuındıñ säyäsi añı asılğandan ni zıyan? Solcenitsın dörösön yazğan, bäğze äziptär keüyek allegoriya yäki başqa törlö häylä qullanıp küz bäylämägän. Üzebezzeñ auılda la, islähäñ, barzır lager totqononda bulıusılar, äylänep qayta alhalar... Isınbarlıqtı balalarzan yäşerergä yaramay, ular tözöyäsäk kiläsäkte! Alama äsärgä Nobel premiyahın birälärme ni, uylap qarağız.

Ämin abıy za hüz qattı:

– Bälki, unday äsärgä premiya bireü säyäsi provokatsiyalır?

– Uqınığızmı?– Abıy yauap birmäne, yaulıqtan saq qına bäläkäyıräk qulyaulığı menän küzlegen hörtöü menän mäşğül buldı.

Qısqahı, şulay häl itelde: kitaptı eyähenä – Sıñğızğa qaytarırğa, ber-ber ätnäkä kilep tıuha, üze yauap birer. Ut menän şayarıuğa tiñ Solcenitsındı uqıu, şul haqta häbär quzğatıu – bını ata-äsälärzeñ qolağına tişergä. Auıldan sitkä sığırğa teyış tügel älege höyläşeü! Tänäfes bötöp, uqıtıusılar därestärenä taralğas, Sıñğız pioner bülmähenä inep sıqtı. «Uqığıñ kilä, moğayın, mä, tik ozaq totma!» – tip tege kitaptı miñä birep kitte. Mäktäptän qaytışlay Ämin abıyzarğa huğıldım. Tura unıñ kabinetına üttem. Elekke yomro qorhaqlı iske radioalğıs urınında yañıhı tora, şunı tıñlap ustarın ıuğılap ultıra abıy. Mine kürgäs, kötkändäy, şunduq hüz başlanı:

– Uqınım! Sıñğız ike tuğan apahında yäşäy, şunıñ ulı Solcenitsindı säldergän dä täüzä İşbirzegä birgän uqırğa – min qoro qalam time?!

– Sıñğız mahsus taratmağan, timäk?

– Zähmätle bulha la, töptö düräk tügel dähä, başı bar. Dıuamallığı arqahında äräm bulmaha yaray za...

– Miñä lä kilep eläkte ul äsär.

– Bäläkäs öyöñä qasıp uqı. Azaq feker alışırbız. – Şunıñ menän hüz böttö.

Qaytqas, tamaq yalğap alıu menän, däreskä äzerlänäm tip hıltaulap, iske öygä inep bikländem. Unda yılı – kese yaqta ös harıq bäräse, bızau tora, şular ösön meyıs yağıla.

Yomoldom kitapqa. Tändärem esele-hıuıqlı bulıp kitä. Qot osqos şarttar, qurqınıs sirzär, ülem, aslıq. Auır eş. Yände iñ teträndergäne – tübänheteleü ğazabı, totqonloq zarı. Ämmä nindäyzer yañılıq asılmanı miñä. Stalindıñ şähes kultın faşlağanda halıqqa mäğlüm buldı undayıraq häldär... Ä bit zur premiyağa, halıq-ara büläkkä layıq bıl äsär? Ämin abıyzıñ «provokatsiya» tiyeüyendä lä döröslök yuq tügelder? Kapitalistar, hezzeñ ilegez haqında berzän-ber ısınbarlıq – şunday, tip äytmäkselärzer? Näfis äzäbiätte küp uqığas, samalay alam: donya äzäbiätendä, urısta, başqortta la, älege kitaptan tel mahirlığı, obrazlılıq, fälsäfä yähätenän küpkä östönöräk äsärzär bar. Şul töndö küzemä yoqo inmäne. İlem ösön yänem hızlandı. Solcenitsındıñ yazğandarı qarşıma kilep basıp päyzä buldı, güyä… Eyı, bitaraf qaldırmay bıl äsär – kösö lä şuldır.

Yafalanıp yata torğas, tüzmänem, uramğa sıqtım. Ayaqtarım üzenän üze Änkälär osona atlanı. Unda, iñ ürge uramda, tirä-yaq totoş bayqala. Ofoq kükrägenä oslayıp törtölöp torğan Aqbeyıkteñ qaraysığın, yäğni siluetın oşo säğättä yöräkkä oqşattımsı? Alısta, şomlo qarañğılıq qosağında, Şäketau basıp tora. Uqtau, äkiäti batır qılısılay, hauağa elenep qalğan, güyä. Qarauıltau – hağauıldağı haldat, Qırlastau, äyterheñ, Ayıusı hırtına taban hälmäk kenä yurtıp barğan däü bolan, ä unıñ aşa honolop qarahañ, Döyä ürkäseneñ qırazdarı kürener ine. Serle tön yözöndä Tolparlımdı uratıp alğan tauzar, mäşhür Uralımdıñ armıttarı, ber qasan da doşmandı yaqın yulatmas arqa teräge bulıp toyoldo häm yörägemä tınıslıq birze.

Ğäzät buyınsa, ildä kilep tıuğan bötä vaqiğalarzı añlatıu, halıqtı «ağartıu» – uqıtıusılar östöndä. Bıyıl, 1970-selä, mäsälän, baytaq vaqıt halıq isäben alıu mäşäqäte menän qıyaldıq. «Yänisäp» tigän hüzze otop aldıq. Älege Sıñğız tağı oran taşlanı: Tolparlı – boronğo başqort auılı! Gulya-Gölsöm apayzı, qızzarıñdı millätenän yazzırıp quyma, qulıñdan kilhä, Sämiğullinıñdı la başqortqa äyländer, tip sämländergän. Tatar äbekäy haqında iskärteüse bulmanı – quşamatı uq qısqırıp tora laha. Häyır, anau yulı, boz kitkändä, «Nuriyakäyem, sin, ğay, çırağım» tigänen töpsönöüyemä, näseleneñ boronğo ber oso qıpsaqtarğa barıp totaşıuı haqında atahınan işetkän häbärze, ällä ısın ällä buş, tiyeberäk qolağıma töşörgäyne. «Ätiyemneñ telendä şundıerak süzlär bar ide, nık dulkınlansam, üzem dä sizmästän äytep taşlıym, gacäp», – tigäyne. Şul qıpsaq yağın qayırıp, Yänkisäkteñ başqortloğon qapşap qararğamı?

Niät ittem dä barzım Tatar äbekäygä. Uratıp-suratıp tororğa tura kilmäne, üze başlanı:

– Nuriyakäyem, «halık isäbe» diyep yäş kenä ike kız kilep kitte, añlatıp çıktılar. Kıpçak babamnar ruhı fatıyha birde bulır miña, dala iñläp cilgän sıbaylılar töşemä kerde… Başkort bulıp yazılam. Menä şulay, Nuriyakäyem.

Hözömtälä, Tolparlı şau başqort auılı bulıp tarihqa inde. Sämiğullin bınan aldağı perepista uq üzeneñ şäcärähen bayqağan, täğäyın şul maqsat menän Stärlebaşına qaytıp urağan ikän. Atahı – tatar, ti, Qazan tatarı, ä äsä näsele – asaba başqorttarzan. İvan Groznıy zamanında ber törköm tatar, suqındırılıuzan qasıp, Kündräkäy buyzarına kilep sıqqan da başqort dindäştärenä hıyınğan. «Atayım – şul qäüyemdeñ sıbıq oso. Millät äsä tamırın yullap bildälänä», – tigän Sämiğullin, üze teläp şulay häl itkän. Gulya-Gölsömö lä yomşaq qına itep ıñğayına hıpırğandır...

Halıq isäben alıu vaqiğahı tağı ber qat kürhätte miñä tarihi häter milli üzañ, şäcärä ağası tamırzarınıñ nindäy tärän häm tarmaqlı ikänlegen.

Sıñğız tolparlılarzıñ iğtibarın daimi yälep itep tora. Kolhozsılarzı quzğatıp-quzğatıp ala. Yuğihä, şul däräcälä hälkäülände keşe – brigadir kilep täzrähenä sıbırtqı habı menän tuqıldatıp eşkä sığırğa quşqandı kötöp ultıra. Sıñğız äytmeşläy, initsiativa – nol! Qır eştären oslap, mal-tıuarın azbarğa inderälär zä huğım aşap, bazzağı bäräñgehenä riza bulıp tik yatalar.

– Ä nimä qılhındar huñ? – tip horanım ber yul ıñğayı ğına osraşıp höyläşep alğanda. – Fermalağılarzıñ ğına yıl äylänähe eşe bar.

– Qayza bulğan halıq promıslaları? – Sıñğız barmaq bögöp hanap ta sıqtı: – qatın-qızğa – balas huğıu, keyız tapau, tastamal sigeü, ir-atqa – talsıbıqtan kärzin-fälän üreü, qayın tuzınan qumtalar eşläü. Semärle handıqtar yahağandar elek, törlö yıhaz eşlägändär. Qala halqı ostalar qulınan töşkän här nämäne osortop hatıp ala, unday eksklyuzivqa moda iskermäy. Urman öskä auıp tora, ä bezzekelär qış buyı qul qauşırıp ultıra. Aqsa eşlär urınğa.

– Aqsa ti zä oşo Sıñğız...

– Ä niñä, ğäyıpme ni başqortqa, bay bulha. Maltabar tigän borondan qalğan hüze lä bar – yañıraq işettem, auıl qarttarı menän höyläşkändä.

– Nimägä ul artığı, maldıñ, tim?

– Başta yıteş tormoşqa ireşergä käräk, ä hin – artığı... Biksänäy hıuın krandı borop qına alğıñ, öyöñdö elektr yäki gaz menän yılıtqıñ kiläme? Üz maşinaña, ismaham, mototsiklıña ultırıp urman-qırğa sıqhañ, telägän säğäteñdä rayon-qalağa barhañ? Küptärzeñ hälätle genä balaları artaban uqıy almay qala, yuğarı belem alıu buşlay bulha la, qala aqsahızzarzı yaratmay, vuzğa ingändäre lä taşlap qayta – yä keyıme hörtlöktän ğärlänep, yä asqa qaqlanıp.

– Uylap qarahañ... – tip kenä äytep ölgörzöm, Sıñğız, bik möhim eşen isenä töşörgändäy, qapıl huşlaşıp kitä başlanı. Kiteşläy «Menäüärä!» tip şıbırlağanday salındı qolağıma. Yañılış işetkänmender, üzem dä şul qızıqayzı isemä töşöröp tora inem: peduçilişe tamamlap qayttı la eşkä prikaz kötöp yöröy. Tallıla bıyıl bäläkäy komplektlı mäktäp asırğa yıyınalar, şunda barmaqsı. Ös sinıftı ber üzenä uqıtırğa inde. Şağirä qızğa Tallıla tügel, Tolparlıla la qalmasqa, ä artaban uqırğa, talantın üsterergä ine! Ber-ike köndän Menäüäräne kürep höyläşergä forsat tıuzı, üze mine ezläp taptı. Prikazğa qul quyılğan: ber üzenä yıgerme ös bala, unauhı – berense sinıfqa töşä ikän.

– Nuriya apay, min hiñä bik yıtdi poruçeniye menän kilgäynem, – tine lä Menäüärä, üzen yünätep quyzı: – yomoş menän inde, anau Sıñğız Ähmätoviç taha, urıs hüzen quşa la... – Ähä, bıl qızıqayzıñ Tallığa käläp halıuı äsähe, tuğandarı arqahında ğına tügel, ana tağı kem tarta unı unda!? – Ber hanap sıqqaynıq taha auıldı taşlap qalağa kitkän qızzarzı, şularzı kire qaytarırğa ine? Sıñğız Ähmätoviç äytä, qoşsoloq fabrikahına qatın-qız küp käräk bulasaq, ti. Ul tağı ber nisä promısla asırğa hıyallana – tegen, şäl bäyläü tsehı, ä irzärze qışqıhın bıyma basırğa ögötlämäkse. Nikolayivkalağı ber qart bıyması menän kileşep tä quyğan – öyrätäsäk, ti. Harıq yönön zagotkontorağa oshozğa ğına biräbez, üzebezzä eş ithäñ, fayzalıraq inde.

Sıñğızzıñ «maltabar» tigän hüzen isläp yılmayzım da Menäüäränän horap quyzım:

– Otdelnıy kommunizm tözöüyenän vaz kismägänme äle ul zootehnik?

– Aldına quyğanınan sigener yıgetme ni?! – Hoqlanıuı tauışına sıqtı qızzıñ – ällä ğaşiq bulğan?

– Dendı onottoñmo? – ti haldım. – Ul institutqa uqırğa ingän, aviatsionnıyğa. Oşo arala kilep sığasaq. Sentyabrzä beräy rayonğa kartuf qazırğa yıbäräsäktär studenttarzı, şuğasa kürep kitäm, hağındım, tip hat yazğaynı.

– Hağındım, tigänme? – Menäüäräneñ küzzäre yaltırap aldı la tağı yıtdilände: – Nuriya apay, qalalağı käläştärze üzebezgä saqırayıq, beräy yulın tabıp äürätäyık! Hinhez bıl eşte atqarıp bulmayasaq taha... Küpme yıget buyzaq yöröy, üzeñ beläheñ. Auıl üsä bit, uçastka dauahanahı, ana, tözölöp yata. Kilähe yıl asılasaq, ti Sıñğız Ähmätoviç.

– Tağı nimä ti, ä, ul maqtansıq?

– Ös vraç kiläsäk, ösöhö lä öylänmägän yıget, ti. Min Salauatta medsestra bulıp eşlägän bezzeñ auıl qızına häbär yıbärzem: eşkä qaythın, şularzıñ berehen eläkterhen, bäs.

– Qasıp qaytıp bötörzär äle, kür zä tor, qırzan kilgän belgestär torlay time sit yaqta.

– Bötähe ber ıñğay qasmas äle, uñarsı üzebezzekelär uqıp sığır. Ana, Fatih ağay... Mäülizäneñ ber apahı la – medta. Qısqahı, perspektivanı barlap sıqtıq.

– Sıñğız Ähmätoviç menänme?

– Eyı. Yäntöyägem tip yanıp yöröy zähä. Matur hüz, ivetä. Yäntöyäk! Atahınıñ hüze ikän.

– Başqort hüze, ber unıñ atahınıqı tügel.

– Ä nindäy şiğri...

– Şiğri, eyı. – Yırle yuqqa yänem köyöp, Menäüärä menän arqıs-torqos höyläşep toramsı, uñayhızlanıp quyzım.

– Tıuğan yıreñde, Tolparlıñdı hağınıp, urman-hıuzarıñdı danlağan şiğırzarıñda qullanırhıñ äle.

– Hağınırğa ni, min yäntöyägemdä qalam daha...

– Hineñ ofoqtarıñ kiñeräk, Menäüärä.

– Nuriya apay, äytäyımme ber ser, başqa his kemgä sismägände?

– Beläm.

– Beläheñ?! Qayzan?

– Mañlayıña yazılğan.

Menäüärä mañlayın hıpırıp quyzı, äyterheñ, unda ısınlap ta nizer yazıp quyılğan. Tüzmäy, kölä başlanım da, äsärlänep qızıqayzı qosaqlap aldım. Üzemdeñ ber hıñarım daha – şuğalır bigeräk yaqın küräm, hatta başqalarzan könläşep kitäm, küñele minän hıuınıp quymahın tip. Hıuınmağan, ser urtaqlaşırğa tora laha.

– Ä ul üze – yaratamı?

– Ällä... «Kötmägändä şunday qızzar osray, şunday qızzar – yat ta ül inde...» – tine berense kürgändä ük. Rämi Ğaripov şiğırı, tigäynem: «Kemdeñ yörägenä ütep ingän, şunıqı ul şiğır», – tip aptırattı. Tege yulı dörös işetkänmen, Sıñğız «Menäüärä!» tip şıbırlağan. Aşığıp, aşqınıp kitep barıuı küz aldıma kilde. Ämmä yäşlegenä saq ayaq basqan ber qatlı ähirätemä ul haqta äytmäy torzom. İläslängän bılay za. Bälki, täüge höyöü şauqımı unı ilatmay ğına ütep tä kiter. Den tip tä hıyallanıp yörögäyne – häzer telenä lä almay. Ulay za iskärttem.

Qapıl ğaşiq itergä hälätle undayzar, haq bul! Här häldä, üzeñ başlap beldermä histäreñde.

– Niñä?

– Qabul itmähä, auır bulır, küñeleñ qıyralır.

– Ülerem hımaq, ul mine yaratmaha!

– Bına tabılğan beräü, möhäbbät qorbanı. Höyöü – keşene hındırır ösön tügel, ä yäşäter, sınıqtırır ösön birelgän his.

– Kire qağılha lamı?

– Belmäyım, Menäüärä! Üzem yöröyöm bärelep-huğılıp şul ösäü arahında?

– Kemdär ul?!

– Höyöü, ğişıq häm möhäbbät...

34

Yıtenselärzä geografiya uqıta başlanım. Uñaylı bulhın ösöndör, ike parallel klasqa la därestäremde ber ük köngä quyğandar – urtaq plan menän uzğaram. Qalğan vaqıtım – pioner eşenä. Täüge köndö ük uqıusılarım miñä hınau ütkärze. Başta – 7 «a» klasında.

– Bıyıl bez hezzeñ menän «Materiktar, okeandar, halıqtar häm ildär» temahına belem alasaqbız. Altınsı sinıfta «Yırze öyräneü kursı» buyınsa alğan mäğlümättäregez ihä tağı täränäyä, kiñäyä töşäsäk. – Şulay tip äytep tä bötörmänem, ber bala qul kütärze: «Apa, horau birergä mömkinme?» – ti. Röhsät itkände lä kötmäy, horay za haldı: «Donyala iñ bäläkäy däülätte äytegez äle, belge kilä?»

Yaray za, bıl turala uqığaynım, tiz genä isemä töştö.

– İñ bäläkäy däülätme? Vatikan. – Şunan, viktorinağa yauap birgändäy tormayım äle, tip uylanım da tulıraq itep höyläp kittem: – Ul böyök Rim qalahı territoriyahında urınlaşqan, unda katolik sirkäü başlığı – Rim Papahı yäşäy. – Şunan tege mut malayzan horanım: – Timäk, qayhı ildä bulıp sığa Vatikan?

– İtaliyala.

– Dörös. Tağı nindäy qalaları bar ul ildeñ?

– Neapol.

– Kem İtaliyanı kartanan kürhätä ala?

Ber ıñğay unlağan qul kütärelde. «İtek... itek!» – tip şıbırlaştılar. Üzebezzeñ İtaliya haqında höylägem kilep telem qısıp quyzı la, tıyıldım. Bılay za, ana, bala-sağalay kürep, horau birep albırğattılar. Bıl temağa – Könyaq Yivropa ildärenä – dürtense sirektä saq barıp yıtäsäkbez, däreslekteñ azağında ğına äle ul. Artaban äzerlänep kilgän planım buyınsa okeandar häm materiktar mayzanı haqında höyläy başlanım. Däreste yänländerer ösön balalarzı eşkä yälep iteü – iñ ütemlehe. Yuğihä, ular tiz yalqa, şayara yä, kirehensä, yoqomhoray. Şunı istä totop, horau birzem:

– Planetabızzıñ iñ küp ölöşö hıuzan toramı, ällä qoro yırzänme? Bayağı malay, isem-familiyahın istä qaldırzım: Safuan Tuqtarov – tağı qul kütärze. Bütän qul kürenmäne.

– Yä, Safuan.

– Hıuzan, älbittä, sönki okeandar küberäk mayzandı biläy.

– Nindäy okeandarzı beläheñ?

– İñ zurı – Tımıq okean, unan qala – Atlantik häm Hind okeandarı, iñ bäläkäyı – Tönyaq Bozlo okean.

– Maladis, ultır,– tinem bıl tuqtamas Tuqtarovqa häm tiz genä yügände qulıma aldım: – Eyı, Yırzeñ barlıq öskö yözönöñ mayzanı 510 million kvadrat metr täşkil itä, küpselek ölöşön okeandar alıp tora. – Aldan hızıp, töslö qälämdär menän buyap 5 ölöşkä bülengän tüñäräk hüräten stenağa elep quyzım da däresemde dauam ittem: – Bına, sağıştırıp qarağız – dürt okean häm barlıq qoro yır mayzanı...

Aqılğa ultırttılar bit mine! 7-se «b»-la la «Tuqtarov» tabıldı, totto la: «Germaniya nişläp iñ bay ildärzeñ berehe, ul da huğış kürgän dähä?» – tip horanı.

– Könbayış Yivropa ildäreneñ iñ zurzarı – Germaniya, Frantsiya häm Velikobritaniya turahında la beläsäkbez kiläsäktä, – tip kisekterep torzom yauaptı. – Bıl horauzı tarih uqıtıusıhına birergä lä bula, – tinem dä östäp quyzım: – Germaniyala, GDR-za, hezmät itkän Sabir abıyığızzı däreskä saqırırbız, şul temağa barıp yıtkäs. Üz küze menän kürgän keşeneñ täsorattarı qızığıraq bulır.

– Apa, onotmağız! – tip geüläşte klass.

– Onottormağız!

Añlayım, bınıñ menän genä bötmäyäsäk şuqlıqtarı zamana balalarınıñ. Belememdeñ haymı-tügelme ikänen qapşayasaqtarın, beräy seterekle mäsälälä «totorğa» tırışasaqtarın aldan uq hizä inem. Horauzarına, töp tema buyınsa bulmaha la, yauap birergä tırış, belmähäñ – yulın tabıp, fekerzären ikense yaqqa yünältep yıbär, tip Älfiä apa la käñäş birgäyne-bireüyen. Uf, äldä genä totolmanım.

35

Fevral buranında, kiskä taban, bezgä Äşräf menän Sabir kilep inde. Qobaraları osqan. Zahira bäpeskä sirläp kitkän ikän.

– Vaqıtı yıtmäy äle... – tigän bula Sabir, tauışı qaltırap tora. – Äühät ağay kisä rayonğa kitkän dä qunıp qalğan, burandan şörlägänder, ana laha, nisek qotora. Räyhana inäygä äytep qarahaq?

Qartäsäyımde şunduq barıp aldıq. Ul Zahiranıñ hälen baqtı la: «Bala arqırı yata, häzer ük balnisqa alıp kitegez, – tine. – Kärem kitkän, totona almayım».

– Bäs, nimä qarap torahığız, sığığız yulğa! – tinem yıgettärgä, qapıl yarhıp. Ähirätem ösön qurqıuımdan inde unıhı.

– Hine lä alıp barhaq, tigäynek, Zahirağa iptäşkä.

– Äyzä, tiz bulayıq! – Traktorıma sana taqtım, – tine Äşräf. – Halam yäyzem, ike tolop halıp aldım. Tağı nimä käräk bulır ikän? Räyhana inäy, yılı hıu, taza sepräk, bısaq-qaysı alığız, tise. Yulda bäpesläp quyha, tise! Qartäsäyım quşqandarzı hästärläy haldıq ta quzğaldıq. Ber tolopqa Zahiranı urap haldıq, ikensehen min keyıp aldım. Sabir za bezzeñ menän sanağa qunaqlanı.

Buran Ütkäüyel tip yörötölgän urında, yartı yulda, yaman bula torğan. Ütäläygä bärep iskän yıle ber häl, körtön öyä unda, tau-tau itep.

Iñğay ğına bara inek, tap şul Ütkäüyel bilendä tuqtap qaldıq.

– Burağan ğına, – tine Äşräf menän tirä-yaqtı bayqap äylängän Sabir. – Nisek häleñ, aqsarlağım?

– Basıldı hımaq, yoqlap kitkänmen, kilä torğas, – tip yauap birze Zahira.

Qatınına «maturım, yänem» tip äytkändären hiräk-hayaq işetkeläyım. Yäşerep, qolağına ğına öndäşälär, ti, ğäzättä. Bäräseme, aqqoşomo, kügärseneme – yıterlek, ti. «Bäräs»me inde irkä hüz? «Aqsarlaq» – matur. «Qayhı saqta, yırle yuqqa mıcıp yöröhäm, yä urınhızğa qısqırıp kölhäm, «sarlaq» tip tä quya Sabir, – tip ser siskäyne miñä ähirätem. – Talqasta şarqıldaq sarlaq tigän hiräk qoştar yäyläüyen höylägäynem – yıtä qaldı...»

Miñä qasan ber-beräü, ismaham, «hayısqanım» tip äyter? Abau, unday qothoz hüzgä riza bulahım yuq! Yarar, äle kem ni äytergä tora la, şul haqta uylar vaqıtmı?! Äşräf qulıma ağas köräk kilterep tottorzo, yul yarırğa. Traktor tigäs tä, tapalmağan qar tauına ul da menä halıp kitä almay ikän. Äldä buran unda-bında ğına suqaytıp öygän qarzı, ösäüläp tiz genä tegeläy-bılay hirpep sıqtıq.

– Yaray za, tañ atqanın kötmänek, buldozerhız ütep bulmayasaq, tön buyı buranlaha, – tine Äşräf, – Zahira ıñğıraşmay, ällä ber-ber... – tip östäne. Yörägemde şom aldı: ällä ber-ber kese yıhandağı sabıy bötönläy tındımı?!

Bähetkä kürä, artaban yulğa arqırı huzılıp yatqan körttär ällä ni beyık tügel ine, traktor yıñel genä ütte. Dauahanağa barıp yıtkänse töngö un ber yıtte – yaqşı köndä säğät yarımlıq yuldı öslätä tiyerlek ozağıraq ütkänbez.

Uñarsı Zahira mineñ belägemä sat yäbeşep ızğırırğa totondo. Yıgettär dauahana ihatahınıñ qapqahın asa almay hitlana – kört halğan. Sabir tüzmäne, qapqa aşa ırğını la, yügerep barıp, işekte dömbörzätergä totondo. Elektr lampoçkahı toqandı, tupha tirähe yaqtırzı. İşek şığırlanı. Äşräf, aldın köräp, qapqanı qayırıp astı. Min Zahiranı qultıqlap şul yaqqa atlattım. Aq halatlı ike keşe bezzeñ yanğa aşığıp kilep yıteügä Zahira bigeräk tä nıq itep, qısqırıp ıñğıraştı, huşın yuğalta yazzı. Aq halatlılar: «Probka vıletela, navernoyı. Ne volnuysya, kak raz vo vremya uspeli», – tip höylände.

Äşräf traktorın quyırğa uñaylıraq urın ezläp kitte. Sabir, qatının kütärep alıp, bayağı aq halatlılar artınan eyärze. Min «Priyemnıy pokoy» tip yazılğan bülmälä eskämyälä ultırıp qaldım. Tabırhıñ bında «pokoy», ättägenähe! Nindäy probka, qayzan atıldı ikän? Şul horau tınğı birmäy, horarğa yanda ber keşe yuq. Qayzalır krandan tamsılap hıu tıpılday – uf, nervığa teyä. Tıştan ap-aq qar hırığan Äşräf kilep inde, iñenä aq halat halğan Sabir za kürende. Ber-berehenä qarap yılmayıştı bılar. Esemä yılı inde: häldär ul tiklem möşköl tügel, timäk.

– Bınan ber tauış ta işetelmäy, roddom kürşe binala ikän, bınıhına borma-borma labirint aşa totaşqan. Hul yaqta – bala tabıu büleksähe, uñda – bäpestär, täzeldäşep ilap yatalar. Säğät töngö 12-lä imezälär ikän, şunı belep, imsäk horayzar... – Mineñ hağayıp tirä yaqqa qolaq halıuıma iğtibar itkän Sabir şularzı añğarttı.

Barıber zä ösäüläşep şul labirint yağın añdıybız, häbär kötäbez. Nihayät, ayaq tauıştarı işetelde. Akuşerka ikän. Yıgettärgä almaş-tilmäş qarap torzo la: «Hezme bähetle atay? – tip horanı Sabirzan. Qayzan belde tap ul ikänen, mañlayına yazılğanmı ni? Yazılğandır şul! – Qotlayım! Ulığız tıuzı. Ös kilogramm da 600 gramm – bahadir».

Äşräfte qosaqlap, yaurındarına şap-şop huqqılap alğas, Sabir mine bilemdän totop öyröltörgä totondo: «Malay! Malayım bar!»

– Yıtär, yar halma ul tiklem! Tön urtahında... – tigäynem, uramğa sığıp yügerze, unda buranday dıu kilde, qarğa yatıp tulanı şatlığınan. Sığıp, bez zä uğa quşıldıq.

Ber mälde roddom binahınıñ ber ölöşöndä göltläp elektr lampoçkaları toqandı.

– Äyzä, täzränän qarayıq! – tine Sabir, – bäläkästärze imezergä taratalar häzer.

– Hezzeke, saq tıuzı bit äle, unı irtänge 6-la ğına äsähenä kilteräsäktär. – Yat tauışqa borolop qaranıq. Tanınım: tege yulı Äsmägä yarzam qulı huzğan medsestra apay zaha.

– Hinme ni, Nuriya? Bıl yulı qayhı ähiräteñde kilterzeñ? Ä...

Hüzen äytep bötörörgä irek quymay, barıp qosaqlanım, qolağına şıbırlanım: «Seü!»

– Qarağız huñ, ul täzrälärzän kem genä qaramağan inde... – tine apay. Kiteşläy tağı miñä öndäşte: – Nuriya, säy quya toram, kilegez. Tañ atqas qına vraç menän höyläşep, bäpeste lä, äsähen dä kürep bulasaq. Bında yöröüyegezzän fayza yuq älegä. Öyzö beläheñ..

Ösöböz ber täzränän ozaq qına qarap torzoq, pärzä astınan totoş bülmä kürenep tora. Aq halatlı beräü – yañı tıuğan balalarzı bağıusılır – här qulına ikeşär törgäk totop kilep inde lä qatındarğa taratıp birze. Biläüzäge bäpestärzeñ bittäre, ä bittärendä imsäk ezläp ımhınğan auızzarı ğına kürenä. Bötähe lä ber iş! Yıgettärze bayağı medsestra apayğa alıp barzım. Üzem saq qına aldanıraq indem dä:

– Äsmä haqında – läm-mim, yäme, – tinem, inälep.

– Anau hontororağımı? – tip horanı apay.

– Eyı. Namıslı, häybät yıget ul, Äsmäne nıq yarata, küptän yarata. Tik...

– Tik... – Apay min äytkände qabatlap baş sayqanı la, yuldaştarıña üzeñ säy esererheñ, urın-yır hästärlärheñ, tip töpkö bülmägä yünälde. – Miñä irtük tağı eşkä.

Bülä-bülä yoqlap, tañdı saq kötöp aldım. Kuhnyalağı hike hımaq qatı tahtala urınlaşqan ike dus ta urıq-hurıq uyanıp, höyläşkeläp aldı. Qızıq, nimä haqında ikän şul tister ir-attıñ häbärzäre?

İrtänsäk tağı roddomğa yullandıq. Buran basılğan, kisäge qılığı ösön uñayhızlanğanday, täbiğät uğata şımayıp qalğan hımaq. Küpertelgän aq küpmäläy yatqan qarğa basırğa qıymay toroldo başta. Ez-fälän dä kürenmäy, ällä bigeräk irtälägänbez?

Sabir, bülmähenä inep, vraç menän höyläşep sıqtı. Äşräf menän mine priyemnıy pokoyzan arı ütkärmänelär. «Kötöüye menän hörlögöp yörömägez! İnfektsiya taşıp! – tip ärläp, olo ğına yäştäge sanitarka bötä äzämde tışqa uq sığarıp yıbärze lä izän yıua başlanı. Üze tağı artıbızzan qısqırıp qaldı: – Täzrä yağına barığız, kürerhegez!»

Ä täzrälärze halıq küptän hırıp alğan, äyterheñ, totoş rayon qatındarı ber yulı bala tapqan. Ulay za, bütändärze nisek tä qısırıqlap, ber täzrägä qaplandıq. Zahira tapqırınaraq tura kilgänbez – bäpeste kürergä ölgörzök. Nıq itep qımtıp törölgän – sabıymı sabıy inde. Sabir äytä: «Mineñ malay iñ maturı, ivetä. Tauışı şäp, işetähegezme?» Unda qayhı törgäktän nindäy auaz sıqqanın ayırırlıqmı, ber başlahalar, hor menän täzeldäyzär zähä. Şul arala yäşerten genä Äşräfkä küz taşlanım: mökibbän kitep estäge möğcizäle donyağa baqqan, uyzarı qayzalır – üze genä belä.

36

Mäülizänän banderol aldım. Ul ozon yäy buyına qaytıp ta uramanı bıltır. Temañdı artaban üsterergä, fänni dissertatsiya kimälenä yıtkerergä bula, tip därtländergän dä diplom yıtäksehe, aspiranturağa inergä qarar itte ähirätem. Unda la bik yıtdi imtihandar birergä – bigeräge ingliz telenän üteüye qatmarlı buldı, tip yazğaynı. Mäktäptä «angliçanka» apa transkriptsiya menän uqırğa äz-mäz öyrätte-öyräteüyen, ämmä grammatikanı belmäy qaldıq. Üze ällä tatar, ällä mişär millätenän ine, bez bılay za belgän z – s – h-larzı äytterep hälde aldı. Şunan qayzalır kitep barzı, ike yıl bıl fände uqıtıusı bulmanı.

Banderolde asham, unan hürättär, fotolar qoyoldo. Hatı la bar. Yat qul menän «Ukrainskiy stepoviy prirodniy zapovednik» tip yazılğan. Täbiğät qursaulığı, timäk. Beyık ülän (ällä qamış?) arahında – yılqı öyörö. Alıstaraq ber hıbaylı yılep kilä. Qapıl mäktäptä yatlağan şiğır yuldarı hätergä töştö: «Skvoz kamış knyaz İgor gornostayım proşel, belım gogolem prıgnul na vodu, vskoçil knyaz İgor na borza konya. Serım volkom soşel s nego, pobecal po donetskoy izluçine...»

Här räsemde ayırım konvertqa halğan ähirätem. Berehenän zur handıqtaş östöndä ultırğan börköt statuyahınıñ töslö fotohı kilep sıqtı. Ah ittem: ılasındıñ häykäle! Bürehuqqan olatay qanatın bäplägän, Tolparlı kügenä söygän ğorur qoş – qoyop quyğan şul üze. Häyır... Handıqtaştıñ tüşendä soqop yazılğan hüzzär bar: «Proşloyı, nastoyaşeye, buduşeye yıdinı v tebe». Taştıñ qabırğahında la yazıuzar bar, tik uqıp bulmay, öskö yuldarzağı: «Kto vı?.. Kuda idete?.. Çto işete?..» tigän yömlälär genä asıq kürenä. İh, totoş uqı ine şul yazıuzarzı, üzeñ şunda bar, kür, añla-asıqla ine.

İğtibarımdı tağı ike hürät yaulanı: bayağı yat qul ularzıñ astına «Polovetski sribni brasleti i zolotiy polovetskiy persten» tip yazıp quyğan. Kömöş beläzektärgä ällä ni isem kitmäne, ä bına altın yözök aptırattı – tanış hımaq: qaşhız baldaq, yözö yälpäk, yomro. Has ta Yänkisäkteñ barmağınan halmay keygän yözögö. Hürättägeneñ hızmaları küberäk: «qot» tigängä oqşaş yazıuın ayırıp uqıp bula, qalğanı yuyılğan, nindäyzer tamğalar za tösmörlänä – ällä misät quya torğan yözök? «Näsel bağı bıl, atayım inselägän qomartqı», – tip äytkäne bar ine Yänkisäkteñ üzeneñ yözögö haqında. Atahı qıpsaqtarzan ikänlegenä bına laha ber dälil!

Don – Tın yılğa dalalarında qıpsaqtarzıñ ezzäre haman yarılıp yata ikän. Yörägem tağı aşqınıp quyzı: bar ine şunda, kür ine!

Mäülizä nizär äytergä teläne ikän bıl räsemdäre menän? Qabalanıp hatın uqıy başlanım. Ğäzätemsä, uqığan ber höylämde yatlay baram – häterem şunday. Yatlağanım şunan ğibärät:

«Säläm hiñä, ähirätkäyım, höygänemdeñ «Zemlya batkov»ınan! Oleksiysa: «Krasi takoy ne zustrit nide». Bınday güzällekte ber qayza la kürmäsheñ, yäğni. Unı Başqortostanıma alıp qaytıp, ilemde totoş – urman-tauzarıbızzı, dalabızzı, yılğa-küldärebezze kürhätep hayran qaldırğım kilä! Hürättärzeñ astına ul yazzı, ukrainsa – añlaşılıp tora, ivetä.

Sıramıttıñmı Ilasındı? İlanım, qızıy, şul skulpturanı kürgäs. Tıuğan töyägemde, ata-äsämde, dustarımdı hağınıuzan... Yarar, siktärze bikläp quymağandar zaha, qaytırmın äle. Ä nindäy yabay za, qatmarlı la hüzzär soqop mäñgeläşterelgän taşqa – hin iğtibar itmäy qalmağanhıñdır, uylanğanhıñdır, beläm. Bıl räsemdärze ber muzeyzıñ kioskıhında hatıp aldıq, Ilasındı, bizäüyes äyberzären ekspozitsiyalarında la kürzek. Qızıy, bıl yaqtarza küzgä, küñelgä tanış küreneştär küp ul. Attarzı kür, äyterheñ, Küränle qamışlığında bışqırışıp, yaldarın Hıza buyınan iskän yılgä tarap toralar.

Qızıy! Hiñä äle beräügä lä äytmägän seremde sisäm: Aleşa miñä öyläneşergä täqdim yahanı. İnde ösönsö tapqır... Bütänsä tüzer ämälem qalmanı, ti. Täqätem böttö, ti. Nema terpeniya, kohanna, imeş... Min tüzäm dähä! Rizalığımdı birzem, Nuriya. Yäşem yıgerme bişkä yıtte, ısvikla bisäläre arahında yöröhäm, küptän küzgä bärep äyterzär ine, kenägäñ asqa battı, tip. Oleksiyğa utızğa la küp qalmanı, dustarı bala-sağalı bulıp böttö. «Naukova dumkañ hine äzämgä hanamay, ahırıhı», – tip törttörälär, ti. Uları yaray, äsähe lä, ahır kilep, basurmankañdı al da quy, yaratqasıñ, tigän.

Häzer Darya apay artıq usallaşmay, öyränä töştö miñä, öyzärenä barğılap yöröyöm dähä. Ä üzem uğa bäğze vaqıt hoqlanıp ta quyam. Bıltır köz tıuğan hutorına barğaynıq, şunda, ber tuğan qustıhı ğailähendä, oloğayğan äsähe yäşäy – unı kürzek. Diçinskiy hutorı ikän. Tönyaq Donets yarında urınlaşqan. Belgeñ kilhä, Don yılğahı buyında tügel, ä tap oşonda töşörgändär, imeş, «Tihiy Don» filmın! Baştarın bezzeñ Zahira hımaq tekä totop atlay bındağı qatındar, qalqıu tüşle, köslö tauışlı üzzäre. Kisen ähirättäre yıyılışıp, miskälä alqınıp äsep ultırğan alma şarabın yotoştorop alğas, yırlaşırğa totondolar, äy. Anau bez Änkälär osondağı büränälä rähätlänep russa yırlağan «Vinovata li ya, vinovata li ya, vinovata li ya, çto lyublyu...» tigände häterläyheñder, şul Don kazaktarınıñ boronğo yırı, ti. Donya – tüñäräk, ivetä. Ä bulasaq qäynäm moñlo ikän! Kükräk tauışı menän: «Gulyaet po Donu, po Donu gulyaet molodoy kazak»... – tip huzıp yıbärep, irenä qaş hikertep alğaynı, üzgärze lä quyzı – alsaq, qıyıu, şayan häm is kitkes hılıu: töz tanaulı, qıyğas qara qaşlı, qabarınqı qalın sästären ber tolomğa ürep tüşenä halğan. Hoqlanıuımdan: «Vı ce Aksinya iz «Tihogo Dona», Darya Volodimirovna!» – tigänemde hizmäy zä qaldım. Yırlap bötöp kenä torouı ine, üze lä hislängänder, ihlastan mine qosaqlap aldı: «Zirka moya! V molodosti mnogiye tak govorili»,– tine. Küñele buldı. «Zirka»hı bezzeñsä – yondoz.

Hutorza min üzemde bersä üz töyägemdä yörögändäy toyop aldım. Ğäcäpme? Bında Tolparlığa tartım äyberzär yıterlek – hirtmä qoyolar, üzzäre huqqan buylı turpıştar, başı semärle ağas karauattar... Kürşe Nikolayivkalağılay, halam başlı öyzär kürengeläy. Ä hutor osonan qırağay dala yäyılep kitkän, üzzäre «dikoyı pole» tip yörötälär zähä. Unda, ofoqqasa tulqın qağıp, qılğan sayqala. Skiftar, sarmattar hıbay yılgän, ti, ul dalala zamanında. Häm qıpsaqtar, älbittä.

Oleksiyzıñ öläsähen täü küreüyem, şuğa la büläk totop barzım: küzle tastamaldıñ başına seltär bäyläp tekkäynem – şunı. Ruşnik ta ruşnik, tip huştarı kitte kazaçkalarzıñ. Ä min ere genä, bıl bezzeñ milli könküreş äybere – hölgö, tinem. Hır birmänem, qızıy.

İñ möhim hüzemä barıp yıtä almay ber bulam. İh, osraşıp, küzgä-küz bağışıp ällä nisä täülek buyına tuyğansı höyläş ine hineñ menän, Nuriya! Qısqahı, Oleksiy menän atahı küpmeler vaqıttan Tolparlığa yullanasaq – qız horatırğa. Üzem saq qına aldanıraq qaytırmın, tip toram. Öygä şıltıratırğa yıyınam. (Ämin abıy nisek ithä itte, yañıraq öyönä telefon ütkärtte.) Urtansı apayım medqa barıp ineü menän keyäügä sıqtı, ölkäne ultıra haman kitaphanahında, yıgettärzeñ küzenä salınmay, şunı ğına säbäp itmähä inde – atayımdı äytäm. Nuriya, ber arala, irtägä ük, bezgä inep, zaoçno bergä uqığan kurstaş yıget yausı yıbärergä uylaşa, tip hüz taşlap sıqhañsı. Yuqha, ana, ähiräteñ ğailä qamıtın keyırgä aşıqmay, tip hiñä hıltanasaqtar. Sit yırzä qaldırğıları kilmäy bit inde mine... «Nuriyanı horatalar ikän» tigän häbär tarala qalha ni, biğäybä, yıgettär qaramas qız tügelheñ, bäseñ genä artır, bäs.

Yarar, qızıy, qağızğa küp yazıp bulamı ni, huş bulıp tor. Moğayın, yäygä qalır tuyıbız – urtahında bulasaqhıñ, bel! Ukrainalağıhı haqında äytäm, äzerlänä tor. Uñarsı, bälki, Fatih menän borsağıñ beşep tä quyır?

Nıq-nıq itep hağınıp, Mäülizä ähiräteñ».

Sumdım bıl hatqa, räsemdärgä – ularzan alğan täsorattarğa. Zihen töpkölönän auaz kilde: halqıñdıñ ber tarmağı Tın yılğa buyzarına küsengän saq, yaugir ruhlı qıpsaq saq! Däşte-Qıpsaq!.. Däşte? Kem öndäşte?! Hin, häterem, hörän halahıñ: «Küz iñlämäs kiñlektärgä yäyräp, kügärep yata Qıpsaq dalahı... Ös möqäddäs qanun qıpsaqtarza: hıbay sabıu, märgän uq atıu häm dä irek!» Uqınımmı bını qayzandır? Qan hätere mäğlümät birä bulır? Älmisaqtan tarihi añın yuymağan, toqomon barlap, bıuından-bıuınğa bäyän itep qanına heñdergän, qıpsağı – tarmaq-tarmaq şäcärä ağasınıñ ber botağı bulğan halqımdıñ balahı min.

Ä nisek üz yağına auzarğan täkäbber kazaçkanı ähirätem! Ultırmala seltär bäylärgä öyräneüye lä yarap qalğan. «Yıgettär qaramas qız tügelheñ» tip halpı yağıma halam qıstırıp quyıuın äyt. Fatihtı yapharğan miñä, Sıñğız isemle beräügä ös kön ğaşiq bulıuımdı belmäy şul, yazıp ölgörmägäynem.

Qayta-qayta isläp yörönöm dä Mäülizäneñ hüzzären, äkrenläp tınıslandım. Aprel urtalarında ähirätem üze lä qaytıp töştö, artınsa – Oleksiy menän atahı kilde. Ämin abıy qızına nisek qatı asıulanğanın yaqşı samalayım, üzemä lä unan nıq eläkte: «Partizanka! – tip tuzzırzı mine, – Mäülizähen äyt, näsel bozop, ällä qayzağı hoholğa barırğa, üzebezzä keyäü bötkänme ni! İsmaham, tatarzı haylarğa ine, hudoy konets, dinebez urtaq, telebez yaqın. Nuriya, hin belgänheñ, niñä äytmäneñ, aldan alır inem. Barıp, säsenän höyräp alıp qaytırğa käräk bulğan azğın qızıqayzı! Ä, niñä öndäşmäyheñ, ähirät, imeş, beräü!»

– Abıy, Mäülizäne ränyıtmä, azğın tügel ul! – tip telläşmäy qalmanım.

– Atalı-ullı kilälär, ti bit. Nişlämäk häzer?

– Äzämsä qarşı alırğa inde. Başqorttar tupas ikän, tip qaythındarmı? Bılay za bayağı Darya apay, kazaçka ul, Mäülizägä basurmanka tip äytkän. Baştaraq, biş yıl elek.

– Aspiranturala uqığan qızğamı? Kürhäterem min ularğa! – tağı qızıp aldı Ämin abıy. Şunan qapıl horap quyzı: – «Taras Bulba»nı uqığanhıñdır?

– Älbittä, mäktäp programmahında bar zaha.

– Hätereñdäme, Tarastıñ ulı, Andreyı, doşman voyivodahınıñ qızı, sibär polyaçkağa ğaşiq bula la atahın, halqın hata. Polyaçka unı yuramal äürätä, ulay za: «Yıget, mineñ atayım bit hineñ Vatanıña qarşı huğışa», – tip iskärtä. Yıget nisek yauap birä?

– Häzer, isläp qarayım...

– İstä qaldırmaslıqmı, onotorloqmo?! «Hin – mineñ Vatanım», – ti Andrey. Ana şunday hıyanatsıl halıq ular, belgeñ kilhä.

– Bäs, halıq arahında keme yuq. Şul uq Taras Bulbanıñ ölkän ulı Ostap – hatlıq yän tügel!

– Eyı. Barıber... Yarar, öygä ingän keşene hurlap sığarıp yıbärep bulmas, qunaq itmäy häl yuq. Harıq huyzırtırğa käräk. Äsähe, tim, Rabiğa, yüger Gulya-Gölsömöñä, Farizaña, milli rizıq äzerläşhendär, ultırmağa yörörgä genä, äteü, hezgä. – Abıy usın-usqa ıuğılap aldı la aşığıp işek aldına sığıp kitte. Sığışlay işek tuphahına abındı la: «Svoloç!» – tip quyzı.

– Ayağın nıq tökötkänder inde, uf, şul atayımdı, küzgä näzeklegen belmäy, abaylap yörömäy zähä. – Mäülizä, abıy miñä höcüm itä başlağas, türbaşqa şılğaynı, şunan tauış birze. – Qızıy, «basurmanka»nı yäple qıstırzıñ, häzer atayım mah birmäskä tırışasaq, sämlände bulır. Tuyzı bında uzğarırğa riza bulmayasaq, hizep toram, tik rizalığın ğına birhen, tegendä uzğarırbız. Şahtala eşlägän halıqtıñ aqsahı mul, küñel asırğa därtlelär... Atayımdı unda barırğa künderäm barıber! Bäs, tıuma balamı ni min, tip ber äyteüyem yıter. Qızıy, hin qalmayhıñ inde, kilerheñ, yäme.

– Yäme. Bik kürähem kilä ul yaqtarzı. İrtägähenä, töş auıuğa, Mäülizä miñä mäktäpkä şıltırattı: tegelär kilep tä yıtkän. Kisektergehez ällä ni eşem yuq ine, pioner bülmähen biklänem dä yügerzem ähirätem yanına. Alıstan kürep kiläm: qapqa tışında ös ir-at tapana. Urınında basıp sızamağanı – İşbirze, kursant buşlatı keygän, başında bürek; ergähendäge keşe Aleşa, moğayın, yalanbaş – bılay za yıränhıuıraq bözräläre qoyaşta ut qapqanday ölpöldäy; mıqtı käüzäle olpat ağay yäştär hımaq tegeläy-bılay tapanmay, tik kenä basıp tora – atahılır. Qunaqtar yoqaraq keyıngän. Ularza yılılır za, bezzä äle saq köndär imşep kilä. Oleksiy nıq atahına oqşağan, sibär Darya apayğa tartmağan. Barıber höymälekle, osqor qaraşlı horo küzzäre kölöp tora – tege yulı sögöldörzä eşlägän saqtan istä qalğan. Tanıp qalıp, qarşıma atlağan yıgetkä min dä dustanä yılmayzım. Kisä genä ayırılışqan keüyek ihlas qul bireştek.

– Cdem batko, – tine Oleksiy, mäktäp yağına ımlap. Ämin abıyzı kötälär ikän. Unıhı: «Matematika – belemdeñ arqa höyäge, umırtqañdıñ ber bıuının alıp taşlap qarağız – auahığız! Mineñ fändän däres qaldırıu üzeñde ana şulay paralizovat iteü menän ber», – tip qabatlarğa yarata, üze lä şul talaptan taypılmay.

– Dercis, Aleşa, on – krepkiy oreşek! – Mömkinlektän fayzalanıp, iskärttem. – Ştorma ne minovat – u nego snaçala devyatıy bal, zatem – vosmoy i po ubıvayuşey... Dobree yıgo çeloveka trudno nayti.

– Belyam, – tine yıget. Bezzeñsä huqalay zaha? – A yışe belyam: maturım-koralayım.

– Odni resnitsı çego stoyat! – tip quyzım, uğa östäp.

– Prosto knyacna persidskaya.

– Başkirskaya!

Şul minutta bäläkäy qapqa asıldı la, unan tege «knyacna» kürende. Bäräkalla – ısın! Yıldan aşıu kürmäy torğan arala Mäülizä şulay hılıulanğan, äyterheñ, ozaq qına säskägä tumalanıp ultırğan göl, nihayät, güzäl tacdarın asqan. Säsen ikenän ürep, uratıp-uratıp tübähenä öygän, tac hımaq kürenä. Buyğa la üsep kitkändäy. Bile elektän näzek ine, häzer, osalarına it qunıp, tüştäre qalqıulanıp kitkäs, bigeräk nıq küzgä taşlana.

– Qoralay! – tip barıp qosaqlanım ähirätemde.

Ul üzeneñ bärhät quyı kerpektären yılpeldätte, quñır yözön asıltıp, ap-aq tigez teştären kürhätep yılmayzı. Bit ostarında soqorzar hasil buldı. Şul arala uylay halıp aldım: teştärem mineñ dä şäp, ä bitemdä soqorzarım yuq – bäläkäyzän şuğa ükenä inem. Yahap quyıp bulmay zaha!

Qunaqtar ozaq torlamanı, auılğa kürenep yörömäne. Tolparlığa azaqtan ğına häbär taraldı: «Uqıtıusı Ämindeñ kese qızın Ukrainanan kilep horatqandar», ti. Yıget anauı Qarağaş Mäsrürä polkovniktan malay eläkterep qalğan yıldı sögöldör taşığan haldattarzıñ berehe ikän. Äytäm, ul qızıqay şul yaqqa kitte uqırğa... Professor bulahı başı menän şahterğa keyäügä bara, tise. «Tuyzı auılda ütkärmäyım, hohol märyähenä äylängeñ kilgän ikän – üzegez qılanığız. Barıuın barırmın, yat yırze kürep qaytırğa forsat töşkändä ni, – tigän, ti, Ämin. – Başqortostandıñ här rayonınan berär başqortto taphañ da altmışlap yıget, şular arahınan haylahañ bulmay ineme?!» – tip nıq tuzınğan başta – bäreyı qupqan. Ölkän qızına haman keyäü sıqmay, şuğa la yäne köyäler. İşbirzehe yıznähenän qayırıp aqsa alğan, ti: «Äteü bezzeñ yaqta qäyneşteñ atınıñ qoyroğon kisälär», – tip haldırğan. Atı yuq taha! Ä yola bar ine…» Kem işetkän bılarzı? Isınmı, uyzırmamı – Hozay belä.

Mäülizälärzeñ tuyı ısınlap ta Tolparlıla bulmanı. Qız yağınan ata-äsähe, apayzarı, İşbirze barıp qayttılar. Diplom yaqlağan osorğa tura kilgäs, min unda yullana almanım. Uqıuımdı oslap qaytqas, Ämin abıyzıñ höylägändäre menän genä mörhäthendem. Beräy barıber barırmın ähirätem kilen bulıp töşkän ul töbäkkä, tip hıyal berketep quyzım. Oleksiyzıñ atahı: «Oni sami pobaçimo svoyu dolyu i nema drugim dumati. Şob diti v radosti bulı!» – tip tost äytkän ikän. Ämin abıy uqıtıusılarzı saqırıp tuy küstänäse menän hıylağanda ällä nisä tapqır şunı qabatlanı. «Zdorovınki bulı!» tigände lä otqan abıy, unıhı häzer Tolparlı telenä yäbeşep qaldı.

Ä mineñ uyıma «Hin – mineñ Vatanım!» tip höygänenä tabınğan tege Andrey kilä lä inä, kilä lä inä. Ber höygäne ösön äzäm balahı ilen qaldırıp küsep tä kitä – ana, Yänkisäk, Mäülizä... Möhäbbät haqına yänen fiza qıla – ana, Romeo häm Dculetta, Tahir – Zöhrä... Hıyalıy bula – Läylä menän Mäcnün... Evredikanı qotqarırğa Orfey qara gürgä töşä, Närkästeñ Häübäne – hıu astı batşalığına...

Läkin berehe lä höygän yären Vatan menän tiñlämägän! İlhöyärlek – iñ izge, iñ toğro his, ul keşegä äsä qarınında, kese yıhanda uq, qan aşa küsä, tıuğas, äsä hötö menän heñä lähä. Eyı, donya qulasahı äzäm balahın sit yırzärgä lä taşlay, höyäge tıuğan tuprağına qaytmağandar bar, ämmä Vatanı här kemdeñ yörägendä tamırlanğan, qayzarza ğına yörömähen, ul tamır özölmäy. Şuğa inanamsı. Barıber dälildär ezläyım. Ergälä genä yäşäp yata laha ber höygäne ösön daryalar artılıp kilgän beräü, hınap qarayım äle unı – Yänkisäkte.

– Tolparlı hineñ Vatanıñmı häzer? – tip tottom da horanım.

– Vatan – kendegeñne kiskän cir tügelme ni? Täüge sulış algan, täüge yotım su eçkän... Täpi baskan... Kırım inde mineñ Vatanım. Ä Tolparlı – kilen bulıp töşkän cir, mine üzenä sıyındırgan izge tufrak, äyıme, çıragım?

– Ä bına Ädisäyıñ: «Yänkisäk, hin – mineñ Vatanım!» – tihä, ni äyter ineñ?

– İr-ceget äyter süz tügel.

– Ä qatın-qız äyterme?

– Nişläp? Tugan cirdän – töşkän cir, digäne bar da, ul bit Vatanıñnan baş tartu tügel, ä yazmışıñnı kabul itü barı.

– Qatın-qız yazmışı... Töşönsälär genä butalmahın, tim. Tösönä «Balaqay, yarzam itä aldımmı hiñä-yuqmı?» tigän horauzı sığarıp, borsoloboraq ozatıp qaldı mine Yänkisäk. Unı oşo halätenän qotqarmaq, eş yökmätep kittem: loskuttarzan barniktı qaplap säy bıqtırırğa «tauıq» tegep birergä. Kikrigen qızıldan, küzzären qara märyındän halıp, qanatın-qoyroğon qabartıp , tätäyzäy itep tegä ul sepräk tauıqtı.

Yul ıñğay, tıqrıqtan töşä halıp, qartäsäyımä huğıldım.

– Äzämde yazmış qayza yulıqtırmas, Vatanında alğan imanın yuğaltmaha, şul bulır unıñ namısı, şul bulır toğroloğo. Başqa halıq – başqasaraqtır, bälki, belmäyım. Ä başqort ul – uğata vatansıl. Yırğa qolaq hal: «...Ayamağan yänen, tükkän qanın, his birmägän başqort Uralın», – tip kem äytä, äyländerep kilterep yır äytä.

Ber sama küñelem urınına ultırzı. Bıl haqtağı uyzıñ oso-qırıyı yuqlığın, seterekle bulıuın toyomlanım, ämmä sigenmänem – inep yattı ul meyımä, uraldı bäğeremä.

37

Sıñğızzı tuqmap kitkändär! Ös ir, Tallı yulında kötäüyelläp torop, velosipedınan qolatıp, tipkelägändär. Saq ültermägändär. Bite-küze qara kük, qul-ayağı imgängän, qabırğahı hınğan, ti.

Auıl telhez qaldı – bınday häldär bezzä Gracdandar huğışı osoronda ğına bulğılağan. Unda la yarlı menän bayzar säkäläşkän säyäsät arqahında. Aqtar yaqlı Nikolayivka bayınıñ yalağay urıstarı partizanlıqta yörögän bezzeñ ike ağayzı tön yözöndä, öyzärenä qaytıp kilgän yırenän añdıp totop, küsäk menän bärgeslägändär. Din arqahında la üsläşkändärzer. Ä bılar? Arı-bire ir-at körmäkläşep alğılay bäğze vaqıt, ämmä kümäkläp beräügä yabırılıu, yul basıu – yuq.

Sämiğullin huğış suqmarzarın totop, tege täzrähe räşätkäle bülmägä bikläp quyğan da rayonğa şıltıratqan: hucalıqtıñ belgese imgänep dauahanala yata laha, bında ğına häl itep, basırıp qaldırırlıq tügel. Ğailälä tabaq-hauıt şaltırağan vaq-töyäk osraqtarzı bılay za ozonğa yıbärmäy, üze yulğa hala.

Yulbasarzarzıñ berehe Zaquan ağay ikän, isemen işeteü menän huğıştan huñ «bilämälärgä» bülengän auıl, urlanğan möhäbbättän tıuğan balalar, yauza başın halğan irzärenä toğroloq haqlağan apayzar (ular – küpselek!), säskä atmağan göldäy qıuarğan, qızlay qartayğan hılıuzar isemä töşöp yörägem hızılıp ärnep quyzı. Şul ağay «ıristan käzä täkähe» tip yuqqa ärlämägändär zamanında, kelät tıqrığında yäşägän ber yäş qatındı Sıñğızzan könläşkänse? Häzer ul zootehnik bezzeñ bisälärze azzırıp bötäsäk, ana, ostan töşä başlağan, inde rättän kitäsäk, tip ir-atqa qotqo halğan. İmeş, fermanıqılar totoş Sıñğızzıqı bulasaq. Şul yalğanğa ışanğanın äyt bınau ağayzarzıñ?

Älege könläşeü! Dörösöräge, qatınıñdı azat şähes tip tanımau, ä şähsi milkeñdäy kürep qızğanıu. «Krestyanka» curnalında şikelle, uqığaynım: här 15-se irzä «Otello sindromı» bar, tigände. Isın bulha, bezzeñ auılda yıgermeläp Otello yöröy, äteü. Qırağaylıq şauqımı bit bıl, qatın-qızzıñ şähesen kämheteü. Şekspirzıñ geroyı färeştä keüyek saf Dezdemonahın bıuıp ültergän. İsläy kithäñ, şäriğätkä, milli traditsiyağa hıltanıp qatındarzı yazalauzı normağa äyländergän ildär bar – XX bıuatta! İranda, mäsälän, irenä hıyanat itkände taş menän bärgeläp ülterälär hatta. Gvineyala uynaşsılarzıñ başın kisälär, uğasa höyärenä höyärkäheneñ barmağın qırqıp aşatalar. Täübä-täübä! İrzärze barıber aqlarğa äzer genä toralar. Äyterheñ, zina qılıu – ber yaqlı ğına bula torğan ğibrät.

Äzäbiätkä töşöp kithäñ inde – yözärlägän misal tabahıñ qatın-qızzıñ hoquqhızlığına. Yırzarıbızza qalğan Zölhizälär, Şäürälär… Batşa hökümätenän kürgän zolomdar – başqort ihtilaldarın qan menän tonsoqtorou yıtmägän, meñärlägän qızzarıbızzı, mal şayı kürmäy, yat yaqtarğa, sit qäüyemdärgä taratıp bireüzäre… Hatta urıstıñ üzendä, dvoryan tigänendä, kür – Anna Karenina... Uf, Äsmä nisek kenä yäşäp yata ikän?! Ul äytkäyne ber, «Anna Karenina»nı uqığan da: «Qızıy, unıñ hälen min başımdan kiserzem bit, – tip. – Moğayın, huñğı minutta üzeneñ ğümeren qıymasqa uqtalğandır, tik auır parovoz käüzähen kilep basqas, nisek qotolhon?! Min bit tege ülemesle qaysılarzan qasa ala inem... Ölgörmänem genä! Sabıyımdı turaqlağanda mine lä ayamanı ul abort qaysıları. Güyä, Anna hımaq, poyızd astında qaldım. Tapaldım. İzeldem. Ä ülmänem – Artur haqına...»

– Nuriya apay, nindäy uyğa battıñ, min äsäyımdeñ ber hüzen isläp kiläm äle, – tigän tauışqa älege minutqa äylänep qayttım: Menäüärä menän Sıñğız yanına, dauahanağa, kitep barışıbız zaha. Avtobusta.

– Äü?

– Biş-altı yıl elek äytkäyne... Ul yulı qolaqqa elägep kenä qalğan, añğa ütep inmägän. Häzer genä barıp yıtte...

– Nimä barıp yıtte?

– Äsäyımdeñ hüze, tim. Atayım menän bik alama yäşäne bit inde ular, huñğı osor ğına basıldılar. Ana şul ğauğalı saqtarında äsäyım ilanı-ilanı la äytep quyzı: «Yañğız başıñ – tınıs qolağıñ», – tigäne dörös irhez bisälärzeñ. İr – törmä ikän, yäneñ bığaulı. Osop sığır ineñ, qanatıñ hınğan...»

– Salpa apay şulay tineme?

– Eyı.

– Şağirälegeñ, äteü, äsäyıñdän.

– Yaratmağan keşeñ menän yäşähäñ genäme, ällä, ğömümän, ğailä – totqonloqmo? Qay saqta anauı amazonkalar ällä başqort qızzarı bulğanmı, tip tä uylap quyamsı? Bezzekelärzä lä sayalıq bar zaha.

– Hı... Üzenä kürä bunt, irek kösäü yıtäklägänder ul qıyıu amazonkalarzı, eyı. Yıldäy azat ruhlı bulğandar, hıbay yılgändär… Ämmä bit ular za üzlegenän üze ırıu dauam itelmägänen añlağan. Uq-hazaq menän qorallanğan, qalqan totqan yaugir qatındarzıñ, esär hıu alırğamı yä başqa beräy mohtaclıq menänme yarğa kilep terälgän karaptarğa höcüm itep, ir-yıgettärze äsirgä alğılauzarı haqında tarihta mäğlümättär bar. Küpmeler vaqıttan karaptarın yandırıp, äsirzären diñgezgä qıuğandar – kem qotola, kem häläk bula – täqdirzäre. Kürşe qäbilälärzäge irzär menän vaqıtlısa, bala tabıu, toqom haqlau ihtıyacınan, yäräşeü osraqtarı la bulğan. Ul saqta, qız bala tıuha, üzzärenä qaldırğandar, ir balanı – irenä tottorop yıbärgändär.

– Legendalarza ğına qalğandar... Haman da yäşähälär, bögön amazonkalarğa mönäsäbät nindäy bulır ine ikän?

– Unday yäşäü räüyeşe mäñgelek bula almay.

– Nişläp?

– Donya parlılar ösön yaratılğan.

Menäüärä baytaq qına şımayıp ultırzı la tağı hüz qattı:

– Hiräk-hayaq lesbiyankalar haqında hüz sığıp quya gäzittä yä radiola. Parlaşıp yäşägän irzär zä bar, ti?! Sit ildä...

– Kit, ğibrät höyläp kilmäyık äle, ana, auılıbızza nimä küstärelä. Esä, huğışa başlanı irzär. Ällä Sıñğızzı kemgäler küz halğanı ösön tuqmağandar tiheñme, eskeselektärenä, azğınlıqtarına qarşı töşörgä niätlängän ul – şul säbäbe.

– Öföhönä qaytıp kiter mikän?

– Unday yıgetkä oqşamağan. Üzeneñ qoyroğon qısıp bosormo, bılarzıqın borormo – kürerbez.

Avtobus yul buyındağı auıldarğa tuqtay-tuqtay, ese tulı passacir yıyıp, säğät 3-kä uhıldap saq barıp yıtte rayon üzägenä. İke säğättän kire äylänäsäk, şuğasa Sıñğızzı kürep, univermagqa, kitap magazinına barıp ölgörörgä käräk.

Dauahananan, «tihiy ças» tip, kire borop sığarmahındarmı – kiske 5-käsä. Menäüärä, bına dıuamal qızıqay, tuphanan yügerep töştö lä hörän haldı:

– Sıñğız!

Tirä-yün tıp-tın bulğanğamı, urını şundaymı – tauışı şul tiklem şäp yañğıranı, här täzränän tiyerlek kemdärzer tışqa küz haldı. Sıñğız ikense qatta ikän, ul da kürende. Bezgä, kötöp toroğoz, tigände añlatıp işara birze. Tuqtaldıq. Yıgetteñ motlaq ergäbezgä sığasağına şigebez yuq ine. Bez belgän Sıñğız iñ qırıs medsestranı la ögötläyäsäk, käräk hüzzär tabasaq taha.

İşektän qultıq tayağına tayanğan, sport kostyumı keygän beräü sıqtı. Başınan kapyuşonın siskäyne – Sıñğız bit, altın-harı sästären yalpıldatıp, satanlap kilä yata qarşıbızğa.

– Do svadbı zacivet! – tip höylänä üze, ayağına ımlap. Biteneñ kük töşkän urındarı harğayıp, uñalıp kilä. Ber qulınıñ suğına gips halınğan.

– İke ayağıñda la gipsmı? – tip Menäüärä menän ikebez ber yulı horanıq.

– Hul ayaqta. Ös äzmäüyer kötmägändä yabırıldılar... İkense beräüze bulha, ültererzär ine ul iserek baştar. Mineñ sambo priyemdarımdan aynıp qastılar ahırza, ayaq hınğas, bastıra almanım...

– Kelät tıqrığındağı apayğa nişläp kerep yörönöñ? – Menäüäräneñ şulay tip horauına aptırap qaldım. Yıget kündäm genä yauap birze:

– Qoşsoloq fabrikahına isäp-hisap eşenä ber nisä keşe käräk bulasaq, ä ul buhgalterlıqqa uqığan başı menän skladta kladovşitsa bulıp yöröy ikän. «Kolhozda vakansiya yuq, – ti. – Mäktäptä kassir urını bar za – aqsahı äz. Kladovşik qulında, ismaham, igen, it-fälän...»

– Kit, oyathız – tip haldı Menäüärä, yarhıp. Sıñğız menän ikebez zä bığa qaranıq ta qattıq: kem ikän ul «oyathız» – tege apaymı ällä oşo yıgetme? – Anau Zaquan ağayzı äytäm, illenän uzğan başı menän haman güläyt itep yöröy!

– Gulyayt? – Sıñğız şarqıldap kölörgä totondo. Min dä uğa quşılıp kölmäyınsä sızamanım.

– Vot äytteñ, Menäüärä. İh, küpme vaqıt äräm bula, fabrikağa oborudovaniye kilterergä teyıştär. Qatın-qızzar sovetı ağzaları menän höyläşähe bar ine: äsäyzär, hatta öläsäyzär esä başlağan! Hezgä ällä privıçno, kürmäyhegezme ni? Min elek, bala saqta, Tallılağı tuğandarğa qaytqılay inem, uramda esep yörögän bisälärze tügel, ir-attı la poçti osratmay torğaynım. Qışqı kanikulda kürgelänem äse bal qoyop qunaq saqırışqandarın: isem ösön ber-ike stakan esälär zä kinänep yırlaşalar. İstä, ber şulay ağayımdar küp itep qunaq yıyzı, şunda yır otop aldım: «Körägä töbö qıyşayzı, körägä töbö qıyşayha la, tabır äle huca şul şayzı».

– Artınsa «Körägä!» tip qeüätlänelärme?

– Kacetsya, da. Min «şayzı» tigändären añlamay baş vattım. Okazıvayıtsya, «stolko ce» tigände añlata ikän. Başqort teleneñ ğälämät hüzzäre bötköhöz, haman da öyräneü östöndämen. Zameçayıte, urıssanı vse menşe qıstıram. Beldegezme?

– Zameçayım. Beldek. – Ösäüläşep yänä kölöştök, qosaqlaştıq, şulay rähät ine bezgä oşo duslıq, oşo fekerzäşlek.

Şul mäl dauahana işege asıldı, tuphala aq halatlı qatın päyzä buldı.

– İdu, sestriçka, idu, milaya, – tip yuhalanıp, Sıñğız bezgä küz qıstı: – tihiy ças, ättägenähe... Ber ayağına ğına basıp, hikeränläp atlağan yıgetteñ artınan äzeräk qarap torzoq ta univermag yağına aşıqtıq. Sıñğız ösön borsolou toyğoho yuyıldı. Höyläşmäy genä bara torğas, Menäüärä telgä kilde:

– Küp uqıyhıñ, Nuriya apay, belmägäneñ yuq. Sıñğızzıñ küze hiñä töşörgä teyış ine, ä...

– Ä kemgä töşkän huñ? – Yuramal horanım.

– Miñä...

– Teyış, imeş. Möhäbbätteñ unıñ üz qağizäläre, ul üze haylay, beldeñme?

– Beldem! – Sıñğızzıñ hüzen qabatlauzan kinänes tabıp tağı yılmayıştıq.

Huñğı vaqıtta, ösönsö küzem ük asılmaha la, öslätä diqqät menän qaray başlanım tirä-yağıma. Sıñğızzıñ «hezgä privıçno» tigänendä döröslök bar ikän. Ber nisä qatındıñ yış qına halmış yöröüyenä iğtibar ittem – sögöldörsölär. Magazindıñ azıq-tülek bülegendäge hatıusı apay za kön dä tiyerlek bit almaları qızarıp, telgä bötöp basıp tora prilavka artında. Aldaşa, tigän danı la sığıp ölgörgän. Sähi ağay küpme eşläp kütärmäne unday yamanattı, häzer ul promtauarzar yağında hata. Bäğze äbey-häbey zä pensiya aqsahına esep yata, tizär. Ber-ikäühen asıqlanım – yañğız qarsıqtar. İsemdären äytkäynem, Säkinä apa ularına şunduq üze barıp uranı: «Äzäm kölköhö, esep ülep yathağız, ocmahqa tügel, tamuqqa la indermästär. Tuqtamahağız, yıyılışqa saqırtıp, risuay itäm mir aldında!» – tip qurqıtqan. Qurqıuzan uzmahalar yaray za...

Toraraq auılda eskelekkä habışqan keşelärzeñ kübäyıüye, ular arahında qatın-qızzarzıñ da bulıuı haqında höyläşergä qatın-qızzar sovetınıñ mahsus ultırışı uzğarıldı. Unda Sämiğullin, feldşer Äühät, partorg Ğilman, baş agronom İskändär ağayzar, Sıñğız, ferma mödirzäre häm ike brigadir qatnaştı. Aqnazar ağay za saqırılğaynı, rayonda eşem bar, tip hıltaulap kilmäne.

Säkinä apa üze küp yıldar yıtäklägän sovettıñ eşe haqında qısqasa ğına höyläne lä töp mäsälägä küste:

– Küz aldında eskelek hazlığına batıp bara halıq! (Ul şulay arttırıbıraq yıbärä ğäzättä.) İrzäre yaray äle, bisälär esä! Huca eştän qayta arıp-talıp, asığıp, hucabikä et huğarıp yöröy, şunan irenän tuqmala, säreldäp militsiyağa yügerä. Magazinda araqı irken hatıla, hatıusı üze esä, yuqqamı ni isemen yuramal bozop äytälär: Gölisä tügel häzer – Gelesä… Qısqahı, iptäştär, yıtäkselär zä bında, mineñ başım tubal buldı oşo haqta uylap, äyzägez, bergäläp totonayıq, eskelekte bötöräyık! Eskän ata-äsäneñ balahı nisek uqırın, nindäy tärbiä alırın añlayhığız. Täqdimdäregez?!

Yıyılğan un dürt keşeneñ här qayhıhı nindäyzer hüz äytmäy qalmanı. Ä min protokolğa tezep yaza barzım. Sämiğullin eskelek arqahında qılınğan yınäyättärze bildäläne:

– Maşina-traktorza, mototsiklda avariyalar yışayzı, – tine. – Häzer fermalarza, ırzın tabağında, basıuza tehnika kübäyze, ä proizvodstvola qaza küreüse kem – eskese. Könküreş yınäyättäre arttı, ültereşkä barıp yıtmähälär zä, irem tuqmay, tip miñä yä deputatqa yügerep kileüse qatındar äz tügel. Nindäyzer östämä saralar käräk, ber üzem nisämä auıldı yügänläp tota almayım.

– Esep üleüselär bar. Araqı bauırzı ber nisä yılda tetkeläp bötörä, şäkär auırıuın kösäytä. Ä «belaya goryaçka»?! Rayonğa vıtrezvitelgä yıbärhäñ, ştraf halalar – feldşer qara doşmanğa äüyerelä. LTP-ğa ozatırlıq irzären dä yälläyzär qatındar, unda törmä hımaq, tip işetkändär zä... – Äühät ağay şulay tip äsende.

Ferma mödirzäre, brigadirzar mal azığın, igende urlap hatıu osraqtarı yışayıuına zarlandı. Agronom İskändär ağay, ularzı yöpläp, qızıp kitte:

– Aqsa menän hisaplaşıu böttö häzer, ponimayıte li, ber toq furac – ber yartı. Pensioner äbeyzär töndä araqı osorop ultıra: ber yök besän – ös yartı, utını – ike yartı, ti, çert vozmi! Samogon menän qıylanıusılar za bar, sögöldörlö yaq bit bez... Kolhoz räyısenä äythäñ, rayonğa sığa la taya, partorgı raykomdan qaytıp töşmäy, ponimayıte li!

– Ponimayıte li, hinän yaqşıraq añlaybız, qustı! – tip hikerep torzo par- torg. – Kön dä otçet, käñäşmä, vznos – qısınıp yöröy, tiheñme ağayıñdı ul raykomğa. Ana, älege eskeselärzeñ isemlegen talap itälär häzer. Vıtrezviteldeñ dä, LTP-hınıñ da üz plandarı bar, ättägenähe.

– Unıhın bergäläp eşlärbez, – tip hüz qıstırzı Sämiğullin.

– Voobşe, uçastkovıyzıñ töp eşe ul, bötähen dä miñä öyälär.

– Üzegez şulay telänegez, qısılmağan yıregez yuq...

Ahırza Sıñğız hüz horanı.

– Urıssa qatış höyläüyemdän uñayhızlanıp ultıra inem, bında mineñ işelär yuq tügel ikän. – Şulay tip törttöröp almaha bulmay inde uğa. – Bik yıtdi, strategik mäsälä haqında höyläşäbez. Nindäyzer östämä saralar käräk, tine uçastkovıy. Käräk – tik nindäyzer tügel, ä konkret saralar! Bögön ük, oşonda uq bildäläp, qararğa terkäyık ularzı. Beldegezme?

– Bälki, üzeñ täqdim iterheñ «konkretıñdı»? – Ber nisä keşe ber ıñğay şulay öndäşte.

– Pocaluysta! – Sıñğız tezep tä haldı: – Qalala militsiyağa drucinniktar yarzam itä. Bezzä yuqmı ni drucinnik bulırzay yıgettär? Ber uçastkovıyzı qırqqa yarayıqmı ni?! Ölkän sinıf uqıusıları, komsomoletstar, decurğa sığa ala. Berme? Mal azığın, igende urlatırğa yul quyğanı ösön yıtäkselärze yauapqa tarttırırğa, ä burzarzı – ştrafqa. Kemder partiya şeltähen alır, kemder – aqsahın halır. Täüge tapqırğa üz-ara, rayonğa yıtkermäy, häl itergä lä bula. İkeme? Postoyanno eskän Gelesä apayzı nemedlenno eşenän qıuırğa! Yañı hatıusığa şart quyırğa: besän östö, uraq mälendä auılğa araqı kiltermäskä, başqa osorza la sama belergä – bildäle ber säğättä genä hatırğa. Ösmö? Säkinä apa, hezzeñ sovetqa, häm, älbittä, uqıtıusılarğa, bıl yünäleştä eşteñ oso la, qırıyı la yuq. – Apa auızın asa ğına başlağaynı, Sıñğız aldan aldı: – Eyı, uqıtıuı la, tärbiähe lä, agitatorlığı la – totoş hezzeñ östä, ä nişlämäk, uqıtıusı – auılda iñ belemle keşe. Traditsiya! Ata-äsälär menän äñgämälär oyoştororğa käräk, eskelek turahında lektsiyalar uzğarırğa. Häm bigeräk tä qatın-qızzarzı prosveşat itergä: ni genä timägez, donya totqahı – säñgeldäk bäüyetkän qulda, «Ruka, kaçayuşaya kolıbel – vladeet mirom» ti urıstıñ ber şäp mäqäle. Beldegezme? İre esmähä, tormoşo matur, balahı ösön yäne tınıs bulırın här qatın añlay. Yıyılışıp käñäş qoroğoz, häybät ğailälärzeñ täcribähen öyränegez, ularğa arnap kisälär uzğarığız, rayon gäzitenä maqtap yazığız. Dürtme?

Şunda mineñ başımda la ber ideya tıuzı:

– Känsälär aldına stena gäzite elergä bula: eskeselärgä karikaturalar menän. İñ şaşqandarınıñ isemdären atarğa.

– Dörös, Nuriya. Bına hezgä – bişme? Konkretikağa kilgändä, alkogolizm däräcähenä yıtkändärze daualanırğa yıbärergä käräk. LTP-ğa. Leçebno-trudovoy profilaktoriy – törmä ük tügel, ämmä unda üz vaqıtında elägep, sirenän qotolmaha, eskesene törmähe lä kötöp kenä tora... Huñğı sikkä yıtmägän, ämmä araqı menän nıq mauıqqandarzı qısımğa alayıq. Äytkändäy, aqhaqaldar yuqmı ni häzer auılda? Haqal hıypap qına ultırmahındar äle, yıgelhendär obşestvennıy eşkä, davay, ularzı la quzğatayıq! Altımı? Auıl tulı buyzaq yıgettär yöröy, kötöüye menän. Eskeläyzär. Şırmıy İqsan äyteşläy, «Holostyaktar assotsiatsiyahı» tözögändär, ti, ısınmı-buşmı. Sroçno qalağa qasqan qızzarıbızzı qaytarırğa! Beräy bayram uylap sığarıp, isemläp saqırırğa, höyläşergä, ögötlärgä! Nuriya bıl yünäleştä eş başlağan, uğa bulışayıq. Yıteme? Ozaq, ihlas höyläştek. Qarar qabul itelde.

Aqnazar ağay haqında hüz sıqqas, Sämiğullin urtağa feker haldı:

– Hezzeñ här beregez uğa qayhı ostandır näsel, şuğa kürä uylağanığızzı äytergä qıymayhığız. Halıqtı äzämgä hanamauı, yır-hıuzı qäzerlämäüye, eşen dä urta zveno belgestärenä halıp quyıuı bildäle, ä tüzähegez. Rayonğa sabıuı la otçet-fälän ösön tügel – unı kön hayın kem talap itä, svodkanı telefondan birep toralar – höyärkähe bar unda. Beldegezme? – Sämiğullin yılmayıp quyzı, Sıñğızzı üseklägändäy itkänen hizze. – Kolhozsılarzıñ üzzärenän tora: räyıste tügel, ana, unan yuğarıraqtarzı alıp taşlayzar. Beleme lä – ällä qasanğı tehnikum, bezzä nisämä belges bar häzer vuz bötörgän, yäğni rezerv yuq tügel.

– Mına – İskändär, ponimayıte li. – Partorg kürhätkän kandidatura barıhınıñ da küñelenä hup kilde, ahırıhı, qul sabıp yıbärzelär.

38

1972-neñ yäyı ğümergä häterzä qalır, moğayın. Tormoş här saq vaqiğalarğa ni tiklem genä bay bulmahın, bäğze yıldar yazmış säsmäüyerenä ayırıusa yaltırap, yörägeñde yä nazlap, yä ärnetep hiskänderer ösön sıñlap torasaq istälekle talir täñkä bulıp baulana.

Satlama halqındarı menän bıuınğa töşkän qış qarhız kileüye menän dä bäkälgä huqtı. Közzän därräü qalqqan zömrät yäşel ucımdarzı dekabr urtahında ğına äz-mäz qar qaplanı. Uñarsı ös aznağa huzılğan qatı hıuıqtar ularzıñ tamırzarın tuñdırıp ölgörgäyne, moğayın. Qış urtahında buranlap qar yauzı-yauıuın, ämmä äüälgesä beyık-beyık körttär buralmanı. Tau qırazdarı haman yalanğas yata birze. Bürehuqqan olatay, qarttar menän höyläşep alğas, qoroloq kilmägäyı tip, Aqnazar ağayğa ös tapqır barğan, tota almağan. Ahırza agronomğa – İskändär ağayğa äytep kitkän: «Ponimayış, ulanım, qoroloq bulasaq yäygehen, işethen qolağıñ, – tigän. – 1948-zä, häterläybez, igen tügel, bäräñge lä uñmanı. Sögöldörö bezgä kilep yıtmägäyne äle, unıhın belmäyım. Besän bulmağas, kolhoz malınıñ küp ölöşö itkä ozatıldı, halıqta la mal başı nıq qısqartıldı. Balbabay za, ul yıldı bal bulmanı, ayırılğan küstärze urmanğa osorzoq, dadandağılarına qışqıhın äz-mäz şäkär aşattıq, tip isläy. «Häzer ni tehnika zamanı, olatay, ulay uq bulmas, moğayın», – tigän agronomğa tağı ber hälde kisätkän: – Yanğından haq bulırğa käräk, urmandar yandı ul yıldı. Auılda totoş uram kükkä osto – yıte yort ber ıñğay. Öyäñke küle aryağında, häzer ul kül qorono, atamahın da ololar ğına häterläy, elgäre ayırım ğına ultırğan ber qäüyem bar ine, şular mölkäthez-malhız hıpırılıp qaldı. Yaray, baştarı isän bulğas, kolhoz da, keşelär zä yarzam qulı huzıp, yañınan nigez qorzolar – Biksänäygä terälep torğan osta». İskändär ağay qolağına elgän aqhaqaldıñ hüzen, belgestär menän qor yıyıp käñäşläşkän dä, baytaq saralar kürgän – azaq asıqlandı. Yuğihä, ber Tolparlığa ğına tügel, totoş il östönä yabırılğan qoroloq afäteneñ ezemtäläre küpkä qurqınısıraq bulır ine auılıbız ösön.

Sögöldörzö Hıza buyınaraq, uyhıuıraqqa, töşöröp sästergän agronom. Mayzanın qağızza elekkesä qaldırıp, ısınında qısqartıñqırağan. Räyıskä äytep tormağan, unıhınıñ bında kilep tä uramasın belä. Klever, raps keüyek üländärze bezzä ber nisä yıl inde säsep, hıu hibep üsterälär – huğarıu, tizär. Ana şul besänlektärze arttırğandar – baş mehanik, ferma mödirzäre, brigadirzar ber töptän eşlägändär här qayza. Urman hucalığı naçalnigı üzeneñ şefın – Bürehuqqan olatayzı ul şulay tip yörötä – saqırıp fekerläşkän: qarağaslıqtı uratıp kiñeräk itep hörörgä, Aqnazar ağay qorottorğan hazlıqtar tirähendä lä buraznalar yarırğa käräk, tigän qararğa kilgändär. Yanğın hündereü hağındağı maşinağa quşımta itep ös at birelgän, arba-miskä hästärlängän häm yauaplı keşelär täğäyınlängän.

Sämiğullin tuplağan drucinniktar öy berensä yöröp sıqtı: här kemgä qul osonda bizrä, köräk-fälän totorğa, sañ qaqqan tauıştı işeteü menän, könmö-tönmö, yarzamğa kilergä quşıldı. Halıq küp yöröy torğan urındarğa «Burzan qala, uttan qalmay – yanğından haq bulığız!» tigän plakattar elende.

Ä qoroloq qot osqos buldı. İyundän avgusqasa yamğır yaumanı tiyerlek. Bolottar erkelep kenä kilä lä, yamğırın haranlanıp qına Küränle buylap hibäläp kitä yä Tolparsıqqan yağına qoya. Yäşenläp kilgäne dömbörzäy-dömbörzäy zä sañdı la basmay, ismaham: ere tamsıları yul tuprağın tişep, şazralap qına quya.

İyul urtahında unda-bında urman yanıp kitkeläne. Äldä yanğın hağı uyau, uzındırmanılar uttı. Kipkän hazlıqtar yandı, äzäm aptıratıp – boron tap ular, dım börköp, tirä-yünde qoroloqtan qursalağan. Qarağas urmanın häm Sätläüyeklekte qarttar haqlap yattı. Eyı, şunda küsendelär hatta: kärtä qağıp, qabıq-fälän menän köpläp qıuış hımaq torlaq yünättelär zä. Ös-dürt köngä ber almaşınalar, gäp hatıp kinänälär – ihlas yöröyzär, üzzäreneñ käräklegen toyop höyönälär. Aralarında mıltıqlı hunarsı la bar, älbittä, yuğihä ul yaqta, Ayıusı hırtında, tayış taban kilep yulıqmas timä!

Auıldı ut bälähe urap ütte. Alasıqtamı, tıştamı – qoro-harı yağıu tıyıldı, munsa qarausıhız qaldırılmanı. Ulay za Küränle buyında malay-şalay usaq yağıp, şauzırlap kipkän qamıştar yanıp kitte ber kilke – hıu nıq qaytıp, yarzağı üländär qorop bötkäyne. Halıq bizrä-köräk kütärep kilep, hıu hibep, qom-balsıq ırğıtıp yanğındı tonsoqtorzo.

Ä basıuzar nisek yazalandı bıl qoroloqtan! İskändär ağay, ucımdarzı terelerme-yuqmı tip kötöp tormay hörzöröp, urınına yartılaş kukuruz, yartılaş könbağış sästergäyne, üsep kittelär kiteüyen, artaban nişlärzär – küz kürer.

Tauzağı sabınlıqtarza, urman esendäge bäläkäseräk aqlandarza besän buldı, yalandar ihä, yaltas baştay, tap-taqır yata. Unıñ qarauı, säselgän üländär ber qat sabıldı, inde ikensegä kütärelep kilä.

Matbuğat saraları qoroloq haqında tuqtauhız yaza, höyläy, kürhätä. Bıyılğı şarttarza la uñışhız qalmayasaq rayondar ölgö itep quyıla, belges käñäştäre basıla, ber-ber artlı hökümät qararzarı donya kürä. Tik ul qararzar ildeñ tönyağın häm urta ölöşön iñläp kilgän afätte tuqtata, yamğırzarzı boyoroq birep yauzıra almay şul. Tap oşonday mäldärzä hınalalır za inde huñğı osorza modağa inep kitkän «keşe faktorı» tigändäre. Bezzeñ İskändär ağay hımaqtar, mäsälän, täbiğätteñ hälen nindäyzer kimäldä yıñeläytä ala – inandım bığa.

Tın alğıhız ese ber köndö (plyus 41 gradusqa barıp mende termometrzıñ teregömöşö) Saqmayılğağa lavkağa kilgän ıñğayında Äsmä şıltırattı – Yañı öygä telefon ütkärttergäynem, öläsäyımdeñ ordenlı veteran ikänlegenä tayanıp, bına izgelegen küräm. «Qızıy, tege qarağayzıñ ber asahı qorono. Qışqı sasqauza tuñğandır, äle kilep – ese, tamsı yamğır yuq. Tikmägä tügel, işara bıl, ähirätkäyım!» – tip äytep ölgörzö, bäyläneş özöldö. Saqmayılğala haman şul yünläp eşlämägän ratsiya menän kön kürälär. Äsmäneñ işetmäsen belhäm dä, trubkağa: «Oşo köndärzä barıp sığırmın, köt! Qartäsäyımde lä eyärtäm», – tip östäp äytep quyzım. Ällä qasan väğäzä itkäynem, haman ütäy almayım...

Ber arala yök maşinahına ultırıp Saqmayılğağa barzıq, unan inde Hätimä apayzıñ Säğäzäte bezze mototsiklda Ayıusığa biş-altı minutta alıp barıp yıtkerze. Qartäsäyım üze yäükäläp aşıqtırzı, Äşräf tä, ike köndän buşayım, bergä barırbız, tip tora ine, yuğihä.

Äsmälärzeñ häldäre elekkesä: alğa la kitmägän, artqa la şılmağan. Niñä ul tiklem hafalandı ikän ähirätem? Yöräge ber-ber häüyef hizäme? Qartäsäyım täğäyın burıs menän kilde – yasin sürähen uqırğa.

– Räyhana inäy, ösöbözgä lä yasin sığıp kit, yäme, qarurmanda, qırağay hayuandar arahında kön itäbez – haqlıqqa, timen... – Äsmäneñ şulay tiyeüye yörägemde herkeldätte. Sufiya apayzıñ küñelen ayauımı, ällä üze ösön dä şöbhäläneüyeme?! Qartäsäyım yasin atqarğansı, bayağı asalı qarağay yanına barıp uranım. Uf, Allaqayım, bığasa la kürmänem tügel dähä qoroğan ağastarzı, ä bıl yulı älege küreneş bäğeremde öşöttö: äyterheñ, äsä balahınıñ üle käüzähen kükrägenä teräp basıp tora. Qoroğan asahı bäläkäsäyıp qalğan, enäläre qoyolop, höldä räüyeşenä ingän, ä yäşele unıñ yağına eyıleberäk kitkän... Haman da – Äsmäneñ obrazı.

Azna la ütmäne, ähirätem tağı şıltırattı: «Arturım...» – tip ber genä hüz äytte – añlanım. Tañğı biştär ine. Bıl yulı Tolparlınan baytaq keşe barzıq: Äşräf, Sabir, Menäüärä menän min, Sämiğullin, Äühät ağay häm tağı ber nisä ir-at, kemeheler yınaza uqıyasaq ikän. Saqmayılğanan Hätimä apayzar bezzän alda barıp yıtkäyne. Qartäsäyımdeñ artımdan: «Hätimägä äyt, Sufiyanı ozatırğa la äzerlänhendär, tärbiälärgä unıñ ähirättäre barır, – tip qaldı. – Min qörän sığırmın, inşalla, ikehenä lä. Nuriya, äle eştän buşap torahıñ, qalıp tor, ähiräteñä iptäş bulıp, qoloqasım».

Küräzälege, eyı, bar qartäsäyımdeñ. Şul hüzze yaratmay üze, önämäy. Yazmış ğali yänäptären bändälär aldan kürmäy, hizemläy genä ala, ti. Arturzı yırlägändeñ ösönsö könönä Sufiya apay yoqohonan uyanmanı. Kistän Äsmäne tüşäge yanına saqırıp, ayaq osona ultırtıp alıp höyläşte. Dörösöräge, bıl ike qatın hüz qatışmay, küzgä küz bağışıp añlaştı: kiskän ğazaptarı, ğäziz keşelärenä bulğan toyğoları, ber-berehenä rähmättäre – qaraştarında. Ulay za Sufiya apay ber hüz äytte: «Färeştä». İşetep torzom. Şım ğına ilanım. İrendäremä yağılğan tozlo küz yäşemde yotop, min dä «Färeştä» tip qabatlanım...

Yortonan ike mäyıt sıqtı, yınaza atqarıldı, kilgän här kem ükhemäy sızamanı, hatta ir-attar za yäşerep kenä küzen hörtköläne, ä ähirätemdeñ ber börtök yäşe lä tägärämäne.

– Isqındırır... – tine qartäsäyım, Äsmäne Tolparlığa eyärtep alıp qaytqas. Gelän unıñ tirähendäräk üz aldına höylänep yörönö: – Öyölöp kilde bit häsrättäre, küz yäşe qatqan, yaylap imşer, yıbärer... Sufiya heñlekäşte äytäm, märhümä, dinebezze tanığan ikän. Bäs, Seber tatarı tigäs tä, mosolman qäüyeme lähä. Äy, bisaraqay, ğäziz ulıqayın qäzerläp yırlägände kürep, razıy bulıp kitte... Sirle genä yöräge sabır itkän... Äsä yöräge!

Qartäsäyımdeñ şulay yälsel tauış menän hamaqlauına ähirätem ahırza siselep ilap yıbärze. Añlap toram da ul Ziräk Räyhananıñ mahsus şunday yän ärneterlek hüzzär höyläüyen – barıber tüzep torğohoz auır! Ber mäl kemdeñder kerpek qaqmay miñä töbälgänen hizep qaldım. Äşräf ikän, tışta bezzeñ täzränän küzen almay zarığıp tora. Kit, tigände işaralap qul heltärgä genä uylanım da, sığıp telem menän äytergä buldım: «Bögöndärzä genä kilmäy tor, dusqayım, äle saq sığıp kilä qulsanan – ber ıñğay ike keşehen yuğalttı», – tinem. Äşräf, ber ni äytmäy, başın eyıp qaytıp kitte. Ayaqtarın bigeräk tä nıq höyräp atlağanday toyoldo bıl yulı.

Nihayät, Tubıldan da häbär kilde: Sufiya apay märhümäneñ qızı şıltırattı – Artur vafat kitkäs tä, äsähenän huñ da üzem häbär itep, nomerıbızzı äytkäynem şul. Kiläm, saq forsat sıqtı, ti. Bälki, alıs ara bit. Qustıhın ozatırğa ölgörmähä lä, äsähen kürergä aşığırğa teyış ine lä...

– Kilegez, yuldı belähegez. – Äytep tä ölgörzöm, qartäsäyım trubkanı qulımdan tartıp tigeläy aldı la: – Balaqay, qırqın uzğarışırğa niätlän, häyır taratırhıñ, zıyarat qılırhıñ – ösäü yata ular häzer Ayıusı tuprağında, – tine. Ällä asıulanırğa itäme, tip qurqa töşkäynem, uf! Trubkanı halğas, mineñ qolağıma kirteüyeme, östäp quyzı: – Äy, qız bala... İre unı nisek hörmät ithen, üzen üze tübänhetä lähä! Kemder beräü qırın qarar tip, äsäñde qır tibergäme ni?!

Qoroloq il kimälendä ifrat däräcälä qurqınıs, küräheñ. Leonid İliç bıl mäsälä menän şähsän şöğöllänä, älege köndä ul Qazağstan häm Seber buylap un könlök yulğa sıqtı, tip häbär itte gäzittär. Ul yaqtarza igen yarayhı uñğan, tizär. KPSS Üzäk Komitetı häm Politbyuro SSSR-za azıq-tülek qıtlığına yul quymayasaq, tip väğäzä itä General sekretar här sığışında. Şulay bula kürhen, äytägür.

Başqortostan yıtäkseläre lä, yuğarınan kürmäkse, rayondar buylap yöröp yatalar. Berense sekretar Mizhät Şakirov yañıraq Qırmısqalıla sögöldörsölär menän osraşqan, İleştä igenselärze yıyıp höyläşkän. Auıl halqı, yaray, üzenä yıterlek rizıq-sırsa tabır. Ä bına qalalağılar nişlär? İñ başta Şärifä apayım iskä töşä, üzeñdeke – üzäktä. Yañıraq şıltıratışıp alğaynıq, bez tip borsolmağız, baqsabızza seyä genä bulmas, säskä attı la qoyoldo, almahı, qarağatı – yıterlek, kartuf menän huğan-fälände hıu hibep üsteräbez, tip tınıslandırzı. Qala keşelärenä ike-ös yıl ğına äle yır bireüzärenä, şul 6 sutıyzarında säsmägän nämä qaldırmayzar. Yäbeşep yatıp eşläüzären äyt. Bäs, qala tigäs tä, undağılarzıñ yäntöyäge lä auıl daha, Sıñğız äytmeşläy.

Sıñğız tigändäy, undayzar ösön, ber qarahañ, «ideya tıuzırıusı» tigän vazifa uylap sığarırğa käräk. Tüläüle vazifa. Unıñ bäğze ideyahına başta şiklänäheñ, ä azaq bot sabahıñ, nişläp üzebezzeñ başqa kilmägän, tip. Ayıusığa barğanda, Äsmälär yäşägän yäsläne, unan da bılay – buş torğan möhabät klub binahın küreü menän: «Nindäy beshozyaystvennost!» – tine lä şaq qattı. Ul yulı, qayğılı säğättä, hüz quyırtmanı, ämmä, küpmeler vaqıt ütkäs, leshoz direktorına barıp yıtkän: «Tolparlı urman hucalığına iñ zur mayzandağı urmandar qaray, ä lesniçestvo yıtäksehe auıl osondağı bäläkäs kenä iske yortta ultıra,– tigän. – Halıq, eş urını alıs tip, unıñ öyönä yöröy, mäşäqätläp. Nişlähen, irtäle-kisle qabul itmäy häle yuq, auıldaştı nisek borop sığarhın».

Küz aldıma kilä bıl höyläşeü... Qur östäl artında ultırğan yıtdi qiäfätle naçalnik yanına modalı keyıngän ozon säsle yıget barıp inä. Haulaşa, üzen irken totop qarşıhına barıp ultıra. Äy, ultırırzan alda stenalağı hürät-plakattarzı qaray halıp sığa häm, sästären artqa taşlap, hüz başlay. Äy, homğol matur barmaqtarın östäldä yıñelsä yügertep ala, pianino klavişalarına basqanday itep.

Direktor hağayıp qala: ällä, aldan häbär itmäy-nitmäy, tikşereüse kilgänme? Hüzzeñ ayışına töşöngäs, bıl zamanda kübäyä başlağan qıyıu yäş ätästärzeñ berehe ikän, tip, kreslohına yäyıleberäk ultırıp, horau birä:

– A çto tı predlagayış?

– Na «Vı», pocaluysta. Mı yışe ne nastolko blizko znakomı dlya takoy familyarnosti, – ti Sıñğız, russağa küsep. Hucanıñ törkilegenä törtöp kürhätep torğan quñır yözönä, yası yañaqtarına yuramal tekläp qarap alğas, dauam itä: – İmenno. Predlagayu.

– Tıñlıymın sezne. – Huca tatarsağa küsä.

– Ğäfü itegez, hez qayhı rayondan?

– İleştän.

– İleş başqorto, timäk. Sıñğız, tegeñä hüz qıstırırğa irek birmäy, töp häbären başlay – tikkä tuzıp ultırğan binalar haqında. Ularzı täğäyınläp tä quya: yäslähe – tegen tsehına, klubı – lesniçestvoğa, ber ölöşö – poçtağa. İke bina ösön dä auıl urtahında uñaylı urın bar, zagotkontoranıñ iske kelättäre hütelde – şunda.

– Ayuçı avılı hakında belmi idem... Ber yıl gına monda kilüyemä. Yaña, yahşı binalar, disezme?

– Eyı. Ularzıñ his kemgä häcäte yuq ine bığasa, ber oyoşmanıñ da balansında tügeldär. Beleştem. – Bınıhın mutlaşıp östäy Sıñğız, sönki direktorzıñ küzzäre yaltırap kitkänen kürä.

– Küçerep kuydıgızmı äle?

– Hütep taşıy başlanıq.

– Ä nigä miña kilep citeştegez, häl itelgän iç?

– Bezzeñ urman hucalığı balansına alığız, kütärtep quyırğa yarzam itegez. Transport, ozon bille vertlyugalar käräk bulasaq, büränälärzeñ yartılaşı 12-şär metr, 7 metrlıhın taşıp aldıq inde. Unan tağı, mük-fälän, qazaq käräger. Ostalarğa – äz-mäz aqsa. Buştıñ atahı ülgän.

– Kayçan ülgän? – tip şayarta mäsäläneñ ällä ni qatmarlı bulmauına qänäğät qalğan huca.

– Bez tıuğansı uq... – Sıñğız, häyläkär, üzeneñ yaratqan äytemeneñ ütemle bulıuın tağı ber qat isbatlap, hucanıñ da üzenän ällä ni ölkän bulmauın, yäğni zamana keşehe ikänlegen hızıq östönä alıp quya. Aparuq dustanä mönäsäbättä huşlaşalar.

– İleş başkortı, disezme? Kartäti äytkäli ide... – tip qala huca.

– İleştär mäzäniätle yaq, şäcärägez yuq tügelder, beleşegez, – tip kitä Sıñğız.

Brecnev säfärzä yörögän osorza Älfiä apalar üzzäreneñ tıuğan yağına qaytıp kitte. Abıyğa, biğäybä, tip qaldılar. Hatta yıñel hulanılar: himiyanı uqıtırğa yañı keşe kiläsäk, bälki, unıhınan uñır mäktäbebez. Apa menän ayırılışıu yıñel bulmanı. Üze lä tärän kiserze – kürzek, añlanıq.

Här uqıtıusınıñ, nisek kenä bötä balanı la tiñ kürergä tırışmahın, barıber ayırıp qarağanı, yaratqanı, zur ömöt bağlağanı bula. Älfiä apa mine üz itte, ämmä Kamildı bigeräk yaqın kürze. Kamil da, şunı hizepme, uğa nıq esende, botanika möyöşönän sıqmanı, ä yäyzären mäktäp aldı baqsahınan buşamanı. Huñğı yıldarza bigeräk tä şunda eyäläşte. «Botanik bulasaq ağañ!» – Kamila aldında şulay fästergänen işetep, biş minutqa aldan tıuğan beräü, tip uylap yılmayıp qına quyğaynım, tora-bara iğtibar ittem: ısınlap ılıqtı qustım bıl fängä.

Oşolarzı isbatlağanday, Älfiä apay, küsep kiterzärenän alda, mineñ menän Kamildı mäktäp baqsahına saqırıp aldı. Unda bezze Sıñğız menän İskändär ağay kötöp tora ine. Ularına bında nimä qalğan, tihäm, qalğan ikän şul.

– Kamil, äyzä, ağayzarıña ekskursiya ütkärä başla, täüzä orancereyanı kürhätäyık, – tip qarşılanı apa. – Bar şul bezzeñ mäktäpteñ orancereyahı – rayonda beräü! Undağı säskä-göldärzeñ iştäre tışta, asıq hauala la üsä, ä estä, qıyıq astında, yäyın-qışın rauzalar säskä ata. Rauza tigändäy, Mäülizä yäşägän Donetskiza (elekke Stalin qalahı, imeş) üskän rauzalarzıñ un ike törö bezgä küsergä ölgörzö – unda 117 töslöhö bar, ti bit! Ä tege zäñgär rauza közgö säskä bayramdarında Tolparlı mäktäben yıñeüse itä lä quya. Oşo göldärze, oşo auıldı, hezze, Kamil, hine – hağınırmın inde! – tine uqıtıusıbız, baqsağa sıqqas.

– Yıl da qunaqqa kilerhegez! – tigän Kamilğa hoqlanıp qaranım. Olo keşe hımaq höyläşep torası.

– Hineñ qulıña qala bıl baqsa, Kamil. Yañı botanikka yarzam iterheñ, tim. Tağı ber yıldan institutqa barasaqhıñ, şuğasa urınıña üzeñ hımaq uñğan, yauaplı almaş äzerlä, yäme.

– Apa, agronomiya fakultetına inermen, moğayın. Uqıtıusı sıqmas minän.

– Agronom şul baqsasınıñ üze inde... Yäl, min hine ğalim-botanik tip küzallay inem. Vaqıtıñ bar äle, uyla, telägäneñde hayla, ulım!

Ulım, tine? Älfiä apalarzıñ balaları yuq şul, Kamildı uğata yaqın tartıuı ulı hımaq küreüzän dä ikän. Äy, Rabbım, oşo apa keüyek kürkäm qatınğa la bala birmäsheñ ikän?! Tiz genä kire aldım däğüämde: üzeñ genä beläheñ, hineñ genä ihtıyarıñda, Allah...

Bez höyläşkän arala Sıñğızzar näzek kenä hayğauzar menän täpäş itep kärtälängän boyzay tütäle yanında tuqtalğan ikän. Malik bay haqlağan orloq säselgän unda!

– Urırğa vaqıt, – tine İskändär ağay, ber başaqtı ıuıp, gäräbäläy börtöktärze usında tägärätep. – Bötähe lä ber tigez genä, şıp-şıma, sirhez. Mä, teşläp qara, qatı sort bıl.

– Sortlı boyzayzıñ här gramı – altın haqı, – tine Sıñğız. – Ä kolhoz basıuında, beräy osta, yäşerep üsterep bulmaymı?

– Ber tügel, ös urınğa, us iñendäy genä yırgä inde, sästek, qayhı tupraqtı yaratır – şunı hınarğa.

– Vot – ısın hozyain! Aqnazar ağay – byurokrat, kryuçkotvor, oçkovtiratel!

– Tpru! – İskändär ağay, sabıp barğan attıñ yügänen tartıp tuqtatqanday, Sıñğızzı tımızzı.

– Beläme?

– Älegä belmäy. Täcribä uzğarıuzı hanğa huqmay ul.

– Ä bına, min äytte tiyerheñ, Nuriya, işetäheñme, svidetel bulırhıñ, oşo boyzay yuğarı uñış bireüye, yaqşı haqlanıuı häm başqa dostoinstvoları menän dan alha – ä alasaq, – iñ berense Aqnazar ağay kükräk qağasaq: «Min!» tiäsäk, «Bez» tip tä tormayasaq.

– Küz kürer, qustı, yarhıma.

– Tpru-u! – Şul mäzäkte qabatlamay buldıra almanım. Sıñğız buş qalmanı:

– Hıyır tulaha, attan yaman.

– Minme – hıyır?

– Min dä at tügel!

Tuqtanıq oşo urında. – Sıñğız, ğäfü it, tigändäy, yılmayzı, ä min ir-attı üseklärgä käräkmägänen añğarzım. Ular üz-ara şayarışıp törtkäläşep tä ala, häzer şunı la qabatlarğamı ni?

Äsmä qartäsäyımdä urınlaştı. İke yañğız kileşerbez äle, tip üzägemde özzö. Yäslägä aşnaqsı bulıp eşkä töştö. Mahibikä apay, yäşe yıtmähä lä, nindäyzer lgotalar yullap, pensiyağa sıqqaynı. Keşe arahında hiräk kürenä. Miñzifa qayğıhınan huñ nıq bireşte ul… İrenä lä hıuınğan, ahırıhı, küzätep yörömäy häzer, tizär. Hozay aralahın unday häldärzän: ir qayğıhı – itäktä, bala qayğıhı – yöräktä. İtäkte ni, bik kättä bulha la, almaştırıp bula, ä bala – bäğer ite. Äldä keşegä Allah Täğälä añ birgän, başqa keşe kisergände lä üz zihene aşa ütkärep töşönörgä.

İl östöndä qoroloq kön dä üzen iskä töşöröp tora. İgen, kartuf häm yäşelsä uñışı bıltırğığa qarağanda 14–16 million tonnağa äzeräk alınasaq, tigän isäp halıqqa yıtkerelde. Yartılaş tiyerlek käm. Azıq-tülek sittän, dus däülättärzän hatıp alınasaq. Höyöklö Kubabız şäkär, bäräñge menän tämin itäsäk. Ber bulmaha, ber käräge teyä şul duslıqtıñ, äytägür! Ularzıñ bäräñgehe Öfögä barıp ta yıtkän: Dinis kilep kitkäyne, apayım äzeräk yıbärgän – ozonsa, qabığı qızıl, ere bülbelär. Orloqqa tip bazğa halıp quyzıq, qızıq ösön säsep qararbız, moğayın. Täme oqşamanı – beşerep aşap qarağaynıq. Bik tä uña torğan bulha, mal azığı bulır, bäs.

Ä kolhozıbız bıyılğı auır şarttarza la bötönläy uñışhız qalmas, şät. Könbağış menän kukuruz hatta kükräp üste, oşo arala yamğır yauıp ta yıbärhä, qatıp qalmayasaqtar, iräbe şäbäyäsäktär. Kartuf ta beräüzän ösäü bulırzay – kämendä. Berze ultırthaq, undı ala inek tä yırzän, nişlämäk, yılı kilmäne. Şäkär sögöldörö urtasa kürenä. Yamğır käräk! Kön dä tiyerlek ololar, bala-sağanı eyärtep, bilängä, undağı Yamğır taşı yanına kütärelä, küktän yauım horarğa. Butqa beşerep, säy qaynatıp esälär, üzzäre menän alıp barğan hıuzı ber-berehenä hibeşälär zä hamaqlayzar:

Yamğır, yau, yau, yau,

Tätäy qaşıq birermen,

Maylı butqa – birermen,

Yamğır, yau, yau, yau,

Maylı butqa – qazanda,

Tätäy qaşıq – bazarza,

Yamğırqayım, yau, yau!

Bögön irtänge halqınsala qartäsäyım dä kütärelde bilängä. Ber bizrä hıu tottorop, Kamildı la äyzäne. Unan alda teläk yatlattı: «Yamğır, yau, yau, igen üshen tau, tau – arıştan, boyzayzan, bez horaybız Hozayzan!» Üzeneñ belgäne hıu buyı ozonloq, ber-ike yulın otop qaldım ulay za: «...Kük inähe – kük yaulıq, yır atahı – yırän haqal, tuqlıqtar birhen Hozay: yamğır, yau, yau, bez yäşärbez hau, hau...»

Bıl yulı qartäsäyım, bala-sağağa säsräteşep uynarğa birep, hıuın buşatqas, bizrähenä tirä-yaqtan vaq taş yıyıp tultırğan, itägenä lä halıp alğan. Biländän töşkäs, şul taştarzı doğa äytep Küränlegä buşatqan. Älege ırım kileşteme, säğäte yıtteme – kislätep kenä Tolparlı kügendä bolottar qabarıp sıqtı la yamğır yauıp yıbärze. Mul itep, şaulatıp yauzı. İnde qoro qalmasıbızğa, rizıq qıtlığı kisermäsebezgä tamam inandıq. Kük Rabbıhınıñ yünselgä birermen, tigän väğäzähen ütäüyeler – İskändär ağayğa iş bulğan ir-attar, Sıñğız keüyek initsiatorzar, Äşräf hımaq eşhöyärzär, Bürehuqqan olatayzay aqhaqaldar, ularğa qanat birgän qatın-qızzar, qamat bulğan ağinäyzär tırışmanımı ni?!

39

Tap Tolparlınıñ baş östöndä genä kük künägeneñ töbö tişelde ällä? Dürtense köngä kitte, yaua la yaua. Bıltırğı qoroloq yılınan qalğan burısın tüläy, ahırıhı, täbiğät. Noyabr azağı – haman yılı, haman yamğır. Yalan-qırza ülän qurpılay, baqsala tütäldä hibelep qalğan änis orloqtarı şıtıp sığıp, özöp alırlıq bulıp kilä.

Bınday köndärzä uy uğata basa. Üz-üzemä inep biklänmäs ösön donya kiñlektärenä, hatta ki Yıhanğa sığarırğa tırışam uyzarımdı, uqığan-belgändäremde yullayım... Tufan hıuı qalqha, Häzräti Nuh ğäläyhissäläm qotqarırmı bezze, Äzäm vä Haua toqomon? Äzerme yazmış kämähe?!

Donya zur bulğas, vaqiğaları la bäläkäy tügel. Älbittä, Qoyaştı tuqtatıp, Yırze unıñ tiräläy äyländerep yıbärgän Kopernik hımaq dahizar hiräk tıua – uğasa küpme bıuattar huzımında keşelär, kirehensä, Qoyaş bezzeñ planetanı uratıp yöröy, tip inanğan. Yıhan, yäşäyış serzärenä ütep inergä ıntılıuzan ber qasan da tuqtamayasaq äzäm balahınıñ zihen qomarı. Yır şarınıñ äle ber, äle ikense ölöşöndä toqanıp torğan huğıştar bulmaha, fän häm mäzäniät bögön nindäy beyıklekkä yıter ine – äyteüye qıyın. Nihayät, Tönyaq Vetnam Könyaq Vetnamdı yıñde – ber tuğan halıqtıñ higez yıl buyı barğan qanlı alışı tuqtaldı, häm tönyağı menän könyağı berläşep, Vetnam Sotsialistik Respublikahı bulıp oyoşto. Yäğni bezzeñ SSSR-zıñ qoralı AQŞ-tıqınan köslö ikäne isbatlandı – ğämäldä oşo ike ildeñ härbi qeüäte hınaştı bıl huğışta. Küptän tügel, qoyaşlı sentyabr könöndä, kükte tağı dömbäy bolottar qaplap aldı: alıs Könyaq Amerikanan, Çilizan, ağılıp kilgäyne bezgä ul bolottar – sotsialistik reformalar uzğarılıuı menän küñelebezze yaulağan Prezident Salvador Alendenı general Pinoçet yıtäkselegendäge härbizär atıp ültergän. Çiliza häzer faşist huntahı hököm hörä. «Hunta»hın qapılda añlamahaq ta, «faşist» tigän hüz küpte höyläy bezgä... Ay za ütmäne, Sinay yarımutrauındağı huğış şañdauı Qırlastau qayataştarına kilep qaqlığıp hiskänderze. Sül sährähendä barğan alıştıñ utlı tını bittärebezgä bärelde, güyä. Bıl yulı agressor rolendä – İzrail, häzer ul bezzeñ ösön iñ qanhöyär däülät. Mısır süllektärendä köräşkän ğäräptär ber ıñğay ike ilgä – SSSR-ğa häm AQŞ-qa yarzam horap inälä: Mäskäü baş tartmay, ä Vaşington üzeneñ missiyahın İzrailde kisäteüzä kürä. Ahır siktä, Qahiräneñ qapqa töbönä kilep yıtkän yırenän, İzrail armiyahı kire sigenergä mäcbür buldı, ozaqqamı ikän?! Ä Yır äylänä birä Qoyaş tiräläy. Qitğalarzı döyä karuandarı, karaptar, samolettar ğına totaştırmay häzer, kosmos aşa bäyläneş tä bar! Radio-televideniye, telefon da – kisäge kön qazanışı. Yıhan yuldaştarı planetabızzıñ här möyöşön kürä, käräkhä, Tolparlını, min äle uyğa batıp ultırğan Yañı öyzö, hatta tütäldä üskän yäşel änistärze kürä, fotoğa töşörä ala.

Eyı, tuqtamay qulasa. Älmisaqta qalğan tarihtar za, kiläsäkkä bağlanğan hıyaldar za bergä öyörölä unda. Ana, arheologtar amazonkalar haqında mäğlümät birgän: qäberzärendä közgö tabılğan. İmeş, bıl – ularzıñ ısın-ısından qatın-qız zatınan bulıuına ber dälil. Äyterheñ, kemder bığa şiklängän!

SSSR-zıñ oborona qeüäte üsä bara – bını halıqtan yäşermäyzär. Ä sit il matbuğatı ilebezze «Yauızlıq imperiyahı» tip atay, ti. Ämin abıyzıñ sos qolağına inmägän ber yañılıq ta yuq donya yözöndä, üze äytmeşläy, ul – Tolparlınıñ yoqohoz lokatorı.

İlebez üzen küzgä kürenmäs «timer şarşau» menän başqa däülättärzän ayırıp quyğan – bını inde Sıñğız za yış qabatlay. Unıñ tağı ışanıslı keşelärenä genä ısqındıra torğan hüze bar: «torğonloq». Mineñ alda hatta Politbyuro ağzalarınıñ mäktäptä totoş stenanı alıp torğan hürättärenä qarap: «Pora hezgä, pora – qartlastar!» – tip barmaq yananı.

– Hine uqıtqan, yauaplı eşkä yul asqan hökümät, nimähe kileşmäy? – tinem şunda.

– Bezzä, üseşkän sotsializm tözölöp böttö tigän ildä, qala halqı aslı-tuqlı yäşäy – it yıteşmäy! Hıyır itenä ihtıyac küp tigändä utız protsentqa qänäğätländerelä. Şuğa la ptitsefabrikağa – zelenıy svet. Beldeñme? Tauıq tiz üsä, ällä ni zur sığımdar käräkmäy, ite – delikates, diyetprodukt, şuğa la haqı hıyır itenän käm tügel, yäğni däülätteñ kesähen tişmäy.

– Hı... – Nimä tiyem huñ? Tağı üzemdeñ nazanlığıma barıp törtöldöm.

– Partiya safına inergä ögötläyzär, – tip haldı şul saq Sıñğız.

– İn, bäs! Başqalar nisek kommunist bulırğa belmäy yörögändä ni?

– Küp partiyalı sistema bulasağına şiklänmäyım. Tik qasan?! Kesäñdä partbiletıñ bulmaha, bötä ideyalarıñ bıuıla, hıyaldarıñ qıyrala...

– KPSS-tan tış tağı nindäy partiya bulhın, ti, bezzä, Sıñğız, hataşma!

– Bulır! Könö bögön tügel.

– Äle yañı ğına partbilet almaştırıldı, yañıhına Lenin portretı töşörölgän. İldä 15 million kommunist bar – oşo hätlem zur kös başqa ber partiyağa yul quymas!

– Küz kürer...

Auılımda la, ällä ni zur däümälle häldär bulmaha la, tormoş qazanı qaynap tora. Sıñğızzıñ qoşsoloq fermahı, älegä bäläkäyıräk qeüättä, eşläy başlanı. Unı tözöüzä qatnaşmağan keşe qalmanı tiyerlek. Ähiär ike aylıq otpuskıhın ber ıñğay alıp, taştan kelättär haldı – qoş-qort ösön aşlıq haqlarğa. Üze maqtağansa, timer teşle sısqan da tişep inerlek tügel, ti, unda. Ber ıñğay ir-at, qul arahında yörögän malay-şalay za eşkä, tözölöş tahılına öyränep qaldı, Ähiärgä yarzamlaşıp yöröp. Dauahana binahına, kem äytmeşläy, haqal üsep böttö, haman tözölöp bötmäy.

Sabir öy tuyı uzğarzı. Haris ZAGS-lap alıp kitte Gölfiräne, ofitser qatını ul häzer. Sovettar Soyuzı Marşalı Rokossovskiy isemendäge Alıs Könsığış yuğarı döyöm ğäskäri härbi-komanda uçilişehın tamamlağan mineñ habaqtaşım. Oşo ozon yömläne başqortsağa tärcemä itep saq osona sıqtım. Haris ösön sikhez ğorurlandım – Mäskäü härbi okrugına yıbärgändär hezmät itergä.

Mäülizäneñ ulı tıuğan, isemen Artur tip quşqandar. Äsmä menän Äşräf haman yazmıştarın bäyläy almay qañğıra. Ber qamasau yuq ta bit? Menäüärä üze berensegä töşörgän balalarzı uqıtıp sığarıp, dürtensegä ozattı la universitettıñ köndözgö bülegenä uqırğa inde. Ällä Sıñğızzan vaz kiste? İgezäktär ikehe lä auıl hucalığı institutında belem ala, ber ük agronomiya fakultetında. Kamila, ağayım qayza – min şunda, tine. Uñaylı: ber yataqta yäşäyzär, ber tabaqtan aşayzar, ber lektsiyanı tıñlayzar. Kamil biologiya yağına qayırılırğa, universitetqa küsergä uylağan ber kilke, Kamila haqına torop qalğan. Küräheñ, heñlem bik tartmay uqıuın? Unıñ: “Bötkäs-bötäyık inde bınıhın bergä, artaban uqırhıñ äle ul biologiyañdı, yıget keşe lähä hin, keyäügä barıp bala tabıp ultırahıñ yuq“, – tigänen üzem dä işettem. Qızıq qına höyläp taşlay ul şulay qay saq.

Tağı... Fariza yıñgämse, unı onotop toram, bäs! Häyrulla ağay menän ikäüläp möhäbbätkä sumıp yäşäyzär, qızzarına yändären özöp birerzäyzär. “Göldäriä-Göldäriä-Göldäriä!” – isemen teldärenän töşörmäyzär. Mäktäpkä lä töştö ul qızsıq. Äy, bıl ğümerkäyzärzeñ üteüzäre... İnde miñä şulay tip hamaqlayhımı?! Qasan ğına äle küzzärendäge moñhoulığı menän esemde boşorğan malay Ğayan häzer öylänergä yöröy. Qoşsoloq fermahında eşläy. Hönäre – svarşik. Lira yuğarı belemgä ıntıldı – Stärle pedinstitutında. Yänkisäk şäp kenä, iñkäyıberäk qalha la, käüzähen yıñel yörötä. Hıyırın qoroloq yılında totonop quyzı, qartlığına hıltap. Säğäzät ağay, unı aqtan yazzırmastan, qurahına hauın käzähen kilterep bäyläne. “Çıragım, ğay, sin kayda?” – tip yış qına ärämälektä ezläp yöröy şul käzähen, möstän ällä unıhı? Hı... min dä “çıragı“ Yänkisäkteñ, anau malqay za? Üpkälämäyımse – höyöp äyteüye lähä. Kemde barlamanım yänä? Dinis tuğanımdımı? İncenerlıqqa uqıp sıqtı la Sverdlovskiğa, atayım eşlägän zavodqa, eşkä kitte. Ä Mäysärä heñlem bıltır yäy buyı qartäsäyımdä buldı, üze köndär buyı miñä tağılıp yörönö. ”Äsäle-qızlı hımaq oqşaşqanhığız“, – tip haldı ber mälde Äsmä. Mäysäräne ergämä bastırıp, öläsäyımdeñ Mäskäü közgöhönän ozaq qına qarap torzom – ısın şul! Un yıteläremdä tapham, oşonday qızım da bulır ine – heñlemä higez yäş. (Kenägäm asqa battı, nıq battı!)

Näselemdä yuğaltıuzar yuq, şökör. Här yaqın keşemde barlay başlaham – totoş auıl tulır. Üzem dä bar zaha! Üzem ni – älege şul Nuriyamın. Ällä bıl donya tik tirä-yağımda ğına küstärä üzeneñ vaqiğaların, ällä mine onotop ta quyzı ber kilke? Hatta küpme ğümer ber köyö yäşäp yatqan Gölbikä apayzıñ tormoşonda kötölmägän yañılıq bulıp aldı: ireneñ yazmışına bäyle ğäcäp häldär asıqlandı.

Ber köndö, känsälärze yıyıştırıp bötöüyenä, partorg ağay:

– Äldä tottom hine, Gölbikä, sögöldöröñä kitep barhañ, tip aşığıp kildem bına! – tip qulınan totop alğan da partkom bülmähenä yıtäkläp indergän. Apay, bildäle, aptırap qalğan. Ä Ğilman ağay haman unıñ qulın ısqındırmay: – Äldä tottom, – tip höylänä ti.

– Nişläp sat yäbeşteñ miñä, bäs! – Gölbikä apay qulın helketä tartıp alğan.

– Raykomdan şıltıratalar kisä kis, irtük kilep yıtergä quştılar. Hiñä Amerikanan hat bar, ti.

– Amerikanan?

– Äytep toram daha! Äyzä, yıyın!

– Qayza? Amerikağamı?

– Älegä – raykomğa. Yüger, keyımeñde almaştır za – tura bında. Räyıs menän bergä, gazigına ultırıp barırbız.

– Bäs...

Barhalar, ısın: raykomğa Gölbikä apayzı yullap, qırqmaha qırq misätle hat kilgän. Kürşebez, qaytıp töşkäs tä ul hattı totop tura qartäsäyımä ingän, şunan ikäüläp Yañı öygä kildelär. Stenala elenep torğan zur geografik atlasqa qarap däreskä äzerlänep torouım ine.

– Qayza, kürhät äle şunan Amerikanı, – tine Gölbikä apay, ineü menän.

– Amerika zur ul: Könyaq Amerika, Üzäk Amerika, Tönyaq Amerika... Qayhınıhı käräk? – tinem, ğäcäplänep. ...Amerikanan Sara isemle beräü yazğan bayağı hattı. Üzeneñ fotohın halğan – qara qaşlı, qısqa itep qırqtırılğan qara säsle qatın ikän. Boston qalahınan. Kartanan tabıp kürhättem Gölbikä apayğa:

– AQŞ-ta, Atlantik okean yarında, – tinem. – Yakor hüräte quyılğan, timäk, port qalahı. Nyu-Yorkka alıs uq tügel, tönyaqtaraq ikän...

– Qayza, kärteşkähen tağı ber qarayım äle, kemgäler sıramıtamsı ul Saranı? – tine Gölbikä apay häm saq-saq işeterlek itep şıbırlanı: – Märüän!

Kürşeheneñ ğaciz qalıuına, qartäsäyım dä küz haldı fotoğa häm: «Märüän!» – tip qabatlanı.

– Unıhı kem? – Aptırap horauıma öläsäyım yauap birze, ul da, türbaşta samauırı tirähendä qıştırzap yörögän yırenän kilep sığıp, tege kärteşkägä qarap tora ikän.

– Gölbikäneñ huğışta häbärhez yuğalğan ire... Bınau qatın nıq uğa oqşağan, tösö-başı şau Märüänse? Aşığıp hattı uqırğa totondom: russa yazılğan, şau hata üze. Hata ezläp toror minutmı... Ber ıñğay üzebezsägä tärcemä itä-itä uqıp bötkäs, tıñlausılarıma qaranım da ni kölörgä, ni ilarğa belmänem – istäre kitep basıp toralar. İseñ kitmäslekme?! Yıtmähä, Gölbikä apay tağı ber säyır häbär uyıp quyzı:

– Kilep kitte bit ul ber osor... Zölhizä inäyzeñ bäläkäs öyöndä osraştıq... Ä nişläp balağa uzmanım – belmäyım. Yäş inem äle, tülem bar saq! Köttöm – bütän kilmäne. Ällä töş buldı? Qartäsäyım menän yılp ber-berebezgä qaraştıq. Añlaştıq. Öndäşmänek.

Ä hattağı häbärze nisek qabul itergä belmäy torzoq: ısın tihäñ – äzäm ışanmaslıq, aldaq tihäñ – tap Märüän ağay haqında. Fotolağı Sara unıñ qızı bulıp sığa. Minän ber yäşkä genä ölkän, 1947-lä tıuğanmın, tip yaza.

– Bına hiñä... – tip huzzı la Gölbikä apay, kölöp yıbärgän buldı. Öläsäyım miñä göcläp qaynap sıqqan samauırzı östälgä menderep ultırtırğa quştı.

– Isın, qozağıyzıñ tämle säyın esep, zihende yaqtırtıp alayıq äle, – tine qartäsäyım. – Şunan osona sığırbız bıl ätnäkäneñ.

Ular ösäüläp säygä ultırzı, bötönläy ikense häl-ähüäldär haqında höyläşergä totondo. Ällä hat haqında onottolar?

Min türbaşqa ütmänem, däreskä plan tözöyöm, tip hıltaulap, zur yaqta torop qaldım. Plan qayğıhımı, unı irtänsäk tä tiz genä hızğılap quyam. Tege hattı tağı qulıma aldım, tağı uqıp sıqtım. Küñel küzem aldında tetränderges vaqiğalar kilep bastı, täqdir ğali yänäptäreneñ keşelär menän nisek osta idara iteüye hayran qaldırzı. Äyterheñ, ul – täqdir, qursaq teatrındağı keüyek, serle yıptärze qızıq ösön genä tartqılap ultıra: telähä – ısqındıra, telämähä – tegeläy-bılay borğolap, beyıtä, baş eyzertä, bığaulap quyıuı la bar!

...Märüän ağay 1942-neñ yazında, kolhozda traktorsı bulıp eşläp yörögän yırenän, huğışqa alına. Saq un higeze tulğanda. Gölbikähe auırlı qala. Bıları – miñä mäğlüm. Hatta ul turala hüz yuq, bäyläp yıbärer ösön genä isläp alıuım. Auılıbız «häbärhez yuğaldı» tigändär isemlegendä yörögän ber nisä auıldaşıbızzı kötöp aldı, Märüän ağay za qaytıp töşör hımaq ine. Häläk bulğan uldarın da kötöüse Ğälimä inäyzär, zıyaratta yatqan irzärenä toğroloq haqlausı Tahura kilendär töyäge bit Tolparlı! (Donya tarihında hıyanathız qatın ürnäge bulıp qalğan Penelopa ularzan qaytışıraq äle – Odisseyınan ülem häbäre almağan.) Tankist bulğan Märüän ağay, huğışta yaralanıp, istän yazıp yatqan häldä nemets äsirlegenä eläkkän. Kontslagerza ğazap sikkän. Huğış bötkäs, Stalin lagerına ozatılğan. Saranıñ äsähe Klara menän şunda osraşqandar. Klara nemetstarza tärcemäse bulıp yörögän, mäcbür itkändär – nişlähen, artaban yulı Seber qatırına, Magadanğa barıp tökälgän. Märüän ağay İndigirka yılğahında altın yıuğan, Klara şunda totqondarzıñ tamağına beşergän. Şul ber arala qara bözrä säsle, quñır yözlö Märüändän horağan: «Hez yähüdme?» – tip. «Min – başqort», – tigän unıhı. Barıber, täü küz taşlauı üz millätenä oqşatıuzan bulha la, iğtibar iteşep, hüz qatışqas, artaban forsat sıqqan hayın aralaşa başlayzar. Yäşeren osraşırğa la yayın tabalar. Klara beleme buyınsa vraç bula, şunlıqtan lager gospitalenä medsestra itep küserälär. Ber mäl lager naçalnigınıñ qızı qatı sirläp kitä, Klara unı qotqarıp qala. Oşonoñ arqahında äsiräneñ yazmışı qırqa üzgärä. Älbittä, ul höygäneneñ hälen dä yıñeläytergä ıntıla. Märüände yök maşinahına şofer itep ultırtalar – traktor, tank yörötöüyeneñ şoyqanı teyä.

Tormoş totqon şarttarında la üzeneken itä. Yäştär qauışalar. Sabıyzarı tıua. Qız bala. Sara tip isem quşalar. Märüän ağay unı Gölsara tip yörötä. Lager naçalnigı Klaranıñ srogın qısqartıuğa ireşä. Qatın qızı menän Lvov qalahına, tuğandarı yanına, qaytıp kitä.

Şunan birle Märüän ağay yağınan ber häbär zä bulmay. Ä Klaranıñ hattarı gelän kire äylänep kilä... Uylap quyzım: Gölbikä apay ösön dä ire hıuğa töşkän baltalay yuq bula. Törlösä faraz itälär auılda, bisäheneñ «törömşik» bulıuın işetep ğärlängänder zä şuğa qaytmağandır, tip tä. Bıl haqta uğa kem işetterhen? Ä bit ular, Märüän ağay menän Gölbikä apay, ber-berehenän alıs ta yörömägän Seber qatırında. Altın yıuıusılar haqında miñä lä ber höyläp alğaynı kürşem.

Klara menän Sara äkrenläp vaz kiskändär atay keşenän. «Üzeñ haqında iskä töşöröp, kemdeler yullap yörör zamanmı» – Şulay tip yazğan Sara, aqlanğanday itep. Ahır siktä ular, äsäle-qızlı, 1971 yılda, yähüdtärgä İzrailgä emigratsiya röhsät itelgäs, undağı näseldäştärenän saqırıu eşlätep, küsenergä häl itkändär. Ämmä tarihi ildärenä tügel, ä Vena qalahındağı tranzit üzäge aşa AQŞ-qa yul totqandar. Töplänep, arıu ğına yäşäp yatqanda, Klara qatı sirgä dusar bulıp, donya quyğan.

Märüäneneñ qayhı töbäktän ikänen, yöklö torop qalğan qatını barlığın Klara belgän. Moğayın, şunda, üz yağına, qaytqandır, tip uylap, nıqışıp ezlämägän dä. Qızına qaldırğan vasıyatnamähendä atahınıñ milläten, auılın kürhätkän, qatınınıñ isem-familiyahın terkägän. «Balahı, yäğni hineñ apayıñmı, ağayıñmı, barzır, – tip iskärtkän. – Moğayın, atayıñ isänder, ul minän yäşkä keseräk ine», – tigän.

Sara Başqortostanğa kilergä uylaşıp quyğan, ämmä haman huzğan. Sit däülätkä okean artılıp qına tügel, säyäsi kärtälär aşa ütep barırğa käräk tähä. Ä küptän tügel oşo hattı motlaq yazırğa säbäp tıuğan: ular adresına ştat gubernatorı kantselyariyahınan saqırıu kilgän. Barğan. Unda Mäskäü aşa yıbärelgän ber dokument menän tanıştırğandar. Baqhañ, Märüän ağay 1947-neñ noyabrendä üpkä şeşenän vafat bulğan, 1957-lä reabilitatsiyalanğan ikän – şul haqtağı häbär, äylänep-tulğanıp yöröp, saq kilep yıtkän. Nişläp Tolparlığa yıbärmägändärzer ul dokumenttı? Küräheñ, Klaranıñ adresın, üzgärhä lä, tabıuı yıñeleräk? Gospitaldä eşlägängäme, yuğarı belemle äsirä bulğanğamı, unı «yuğaltmağandar».

– Gölbikämä äsirlegemdeñ külägähe töşör, tip qurqtı mikän? – tip quyzı qartäsäyım, hat menän tanışqas. – Yähüzäne alğan... Eyı... Keşe küñele – qarurman.

– Qaytıp kitte bit ul... – tine Gölbikä apay tağı la.

Unıñ hüzenä aptırausı bulmanı bıl yulı.

Min elektr lampoçkahın barıp hünderzem, kön bolotlo, qarañğı bulğanğa yandırğaynım, baya.

– Qoyaş sıqqan şul. Yamğır za tınğan, – tine öläsäyım, tışqa küz halıp. – Äytäm, ırmatizım ısqındırzı, hizengän ikän.

– Märüänem, äteü, donyalıqta yuqmı? – Gölbikä apay almaşlap bezzeñ ösöbözgä lä qarap sıqtı la: – Yuq ikän... – tip üzenä üze yauap birze.

Köz ozaqqa huzıldı. Qaz ömähenä vaqıt ta, qar töşmägäs, körköräp himerep tora birälär qañqıldaşıp. Öläsäyım oşo osor şäbäyıp kitte, öyzä ultırıp sızamay. Bögön irtük mine yäükälärgä totondo:

– Gölşähürägä barıp urayıq äle, ayağım arıu mäldä, tim. Yäme, hapam?

– Äzeräk kön imşehen.

– Qoyaş kölöp tora laha!

Säğät undarza, tüzzermägäs, yıtäkläp alıp kittem öläsäyımde köndäşenä. Ämmä kötöp ultırmanım, töştän huñ kilep alırmın, tinem dä qaytırğa sıqtım.

Gölşähürä inäyzeñ öyö Küränle aşa. Öläsäyımde küperzän alıp barğaynım da, üzem turanan, Aqman Qara ağayzar tapqırınan halınğan basma aşa, qaytırğa töştöm. Ayaq astına qarap, köz timäy yäp-yäşel bulıp kütärelep kilgän ülängä aptırap, basma osonda beräyhe yuqmı ikän tip tä abaylamay, yılğa aşa sığa başlanım. Bäs! Qapıl iğtibar ithäm, qarşıma tanış tügel ir zatı kilä yata. Qalasa keyıngän, başı yalanğas, qara sästäre qoyaşta ısmalalay yaltıray – ber küz taşlauza şular salındı. Kire borolou käräk tä, atlay biräm. Tege tuqtap qaldı hımaq. Ä min alğa barıuımdı beläm. Üzem bäläkäy saqta uqığandı isläp mataşam: ike bäräs tar basma urtahında osraşqandar za, ber-berehenä yul birmäy, hözöşöp, yılğağa qolağandar... Küränle basmahı tar ğına, totonor yıre lä yuq – borolam tihäñ, auzıñ kitteñ bulır. Baştuq, yat keşene kürep qalğanda, qomğa ırğıham bula ine. Ällä nimägä seräştem dä kittemse? Tegeneñ tüşenä tigeläy barıp teräldem. Küzenä qaranım: muyılday qara küzzär, kerpek tä qaqmay, miñä ğäcäplänep baqqan. Üz-üzemde beleşmäy, hikerzem dä töştöm hıuğa. Tubıqtan aştı. Bozzay halqınlığı enäläy sänsep yılegemä ütte. Küktä qoyaş yaltırağas ta, täbiğät qışqa inergä tora laha! Yıget tä ergämä hikerze. Aptırarğa la ölgörmänem, mine kütärep aldı la yılğanı kisep sıqtı. Isqınırğa tıpırsınıp qaranım – ısqındırmanı. Ere-ere atlap, qarşılağı yortqa yünälde. İsemde yıyıp alğansı, şul yorttoñ tuphahına alıp barıp ta bastırzı. Yıgetteñ Aqman ağay menän Fäyrüzäneñ ulı Arsen ikänen töşöndöm. Tege yulı, äsähe menän kilgänendä, kürmäy qalham da – tanınım. Atahı menän ike tamsı hıuzay oqşaşqandar.

İşektän Aqman Qara ağay kilep sıqtı:

– Ulım, käläş töşörzöñmö ällä bezgä?! – tine lä, mine tanıp qalıp, şaq qattı: – Nuriya!

(İkense kitap tamam.)