Qatındar

17

Alıs-alısta nimäler görhöldäne – yoqo aralaş işettem dä uyanır-uyanmas tıñlap yattım ber arıy, qabatlanırmı tip. Qabatlanmanı. Tınıslanıp, tañğı tatlı yoqoğa sumdım ğına tigändä, dömbörzäp kük kükräne, güyä. Uñarsı bulmay, şart ta şort kilgän dähşätle tauış täzrälärze zıñqıldata qağıp ütte. Ällä örlögöböz işeldeme?! Yoqom osto. Öy imen bılay, qoyaştıñ sibek nurzarı örlöktö kügelyım harı töskä mansığan. Kön yaqtıhında üzgärep yuqqa sığasaq bıl säyır töstö tuyğansı kürep tä ölgörmänem, tıştan qartäsäyım qabalanıp kilep inde. İneşläy ük elektr lampoçkahın toqandırzı. His tä ulay qılanmay torğaynısı: totop ingän qomğanınıñ qorhağın köldöksänän ber us qom alıp ışqıp, esle-tışlı sayqağas, bismillahın äytep, yañı hıu tultırıp, biten-qulın sayıp ala la unı türgä, tege märüät esle olo körşäk yanına, menderep ultırtıp quya, şunan, şımbasar besäyzäy iple yöröp, täzrä pärzälären tartıp asqas, hike sitenä namazlığın yäyä ğäzättä. Ä min şularzı işetä-toya, doğa köyönä bäüyetelep, yoqo läzzätenä sumam… Äle lä şul läzzätkä tamşanıp qarayım da, yuq, suma almayım, qalqıuıs keüyek qalqam da sığam öskä – hiskänderep uyatqan tañğa.

– Küränle aybarlana, bozo quzğalğan! – Qartäsäyım ällä höyönsöläy, ällä hafalana.

– Ul hätlem hörän halırlıq nimä bulğan, ä? – Torop ultırzım, mıcıp qına.

– Bar, tim, yüger, boz kitkänen kürep qalırhıñ. Äteü ni, töndä genä yıgä başlanı arbahın Küränle…

– Bergä barırbız, qartäsäy, namazıñdı tiz genä uqıy hal da.

– Tiz genä, tise, namazzıñ üz tärtibe lähä, qoloqasım. Bar, huzmalanma, Tatar äbekäyıñä iptäş bulırhıñ, ismaham, ul, bisaraqay, küptän yar buyında buzlap toralır.

– Tañ atmas boron Tatar äbekäygä unda ni qalğan, bäs?

– Kem qalğan, tihäñse… Ädisäyın yuqhına Tahura yıñgä…

Qapıl yörägem yarhıp tibä başlanısı? Hınağanım bar: tikkä tügel bıl. Hälät kenä keyındem dä Küränle yağına aşıqtım. Uyanğan Tolparlı: tanauıma torbalarzan sıqqan tötön äsehe hirpelä, qolağıma azbarza köngä sığırğa teläp tüzemhezlängän mal möñrägäne salına. İke küzem – yılğa yarında, ällä qayzan şäyläp kiläm unda yañğız heräyıp torğan hındı. Sıramıtam da: Tatar äbekäy şul, köyäntägä oqşap basqan – ğümer baqıy tegen maşinkahı artında ultırıuınandır, alğa iñkäyıberäk qalğan. Atılıp barıp unı qosaqlarğa uqtaldım da, qıymay, tuqtalıp qaldım. Ber kemdä, ber nizä eşe yuqtay, yılğala ayauhız ayqaşqan bozzarğa qarağan da qatqansı?! Ergähendä genä baytaq kötöp torzom, öndäşerme, yuqmı tip. Läm-mim. Äyterheñ, ul – ber üze ber utrauza, utrau, tiyemse, yañğızı ber qitğala, hatta ki ğalämdä! Şulayıraq itep toyzom haläten…

Qulına yäp-yäşel botaq totop alğan: barmaq bitendäy genä keskäy yapraqtarınan tanınım – kilen ağasınıqı. Bik irtä yapraq yarğan? Tatar äbekäy, älege botaqtı göldäy kürep, kükräk türenä teräp totqan kileş, qımşanmay torouın belä. Ällä?! Ällä ber-ber zihene zäğiflängänme? Qasandır üzenän işetepme, qolağıma yağılıp, häteremä elägep qalğan hüz telemä kilep inde şul minutta:

– Yänkisäk!

– Äü, bägrım, Ädisäy! Äü, canım! Monda cankisägeñ…

Şulay tip özölöp öndäşte lä, Tatar äbekäy asqa, acğırıp yatqan yılğağa taban töşä başlanı. Yaray za, arı-bire totonorğa vaq qıuaqtar – käzä talı, suq tal, harı tal – hämmähe bar Küränle yarında, ular tañğı öşänestän, hözöşöp üräpsegän boz şaqmaqtarınan qurqıp dereldäy hımaq. Ä min, auılımdıñ yıgärle, hönärle kilendäreneñ berehe, sabıy sağımdan üz itkän keşemdeñ ğümere qıyılıp quymahın yazğı hätärzä tip, qaltırap töştöm. Äldä yar yılğağa uq barıp ubılmağan, saq-saq hözägäyıp, taban terär yır qaldırğan, äytägür. Tatar äbekäyzän ber totam qalmanım, şäleneñ osonan matqıp totop, yarışlap kilep bastım.

Bına ber yası ğına boz şaqmağı bezzeñ ayaq osona tiyerlek kilep terälde şul saq. Tatar äbekäy qapıl alğa ıntıldı, yılğağa taşlanamı, tip qotom osop, belägenä yäbeştem. Yuq, taşlanmanı, bayağı kilen ağasınıñ botağın eyılep bozğa haldı la turayıp bastı. Başımdı alğaraq honop, yözönä küz haldım: hağışlı qaraştarın haman älege bozzan almay torouı (zihene imen hımaq?). Ä boz, ana, urta töştä ağıp kitep bara, unıñ halqın, zäñgärhıu aq hırtında yatqan yäşel botaq, häläk bulırğa dusar tere yändäy, üzäkte özä. Bälki, tanış tügel alıs yaqtarza beräy tupraqqa törtölöp, tamır yıbärep tä quyır ul?..

Küzem ahırza yazlıqtı tege boz şaqmağınan. Qoyaş tau aryağınan yartılaş kürende, tirä-yün küz sağıldırğıs yaqtığa sumdı. Yar buyına, küper tirähenä, bala-sağa erkelde, ularzı qursıp kilgän ololarzıñ tauışı işetelde. Bez arıraq basıp torabız. Nihayät, Tatar äbekäy miñä taban boroldo, qosaqlap uq aldı:

– İ, Nuriyakäyem, sin ikänseñ. Borçılma, akıldan yazmadım. – Qäzimge üzem belgän, salt aqıllı Tatar äbekäy ine yanımda.

– Yänkisäk! – tinem tağı la, şulay öndäşkem kilep tik torası uğa. – Qotomdo aldıñ…

– Allahınıñ märhämäte kiñ! Yar başınan qartäsäyım tauış birze, tüzmägän, kilep yıtkän. – Ürmälägez öskä, yä-yä!

Bayağı öşöp-küşegep dereldäşkän taldarğa yäbeşep yarğa kütäreldek, botaqtarında yäşäü hutı uyanğanlığın ayırım asıq hizzek. Tirtkän börölärzeñ sabıyzarzıqılay saf hulışı ihä totoş hauağa taralğaynı. Qartäsäyımä ım menän genä belgerttem dä Tatar äbekäyze ozata kittem. Qaytışlay Yañı öygä inep, undağılarzıñ hälen beleşep tä sığırmın. Yuq, qartäsäyımä, Atay yortona, bötönläy küseneüyem tügel, sığarılış imtihandarı aldınan vaqıtlısa yäşäp torouım. Äsäyım üze quştı, igezäktär başıñdı qatıra bında, qäynämdä tınıs, irkenläp uqı habağıñdı, tine. Tatar äbekäyzeñ öyönä ineü menän, täzrä qırındağı ultırğısqa quyılğan bizrälä küperep yapraq yarıp ultırğan yäşel botaqtar küzemä salındı.

– Kilen ağasımı? – tip horağan buldım, tanıp torham da.

– Bütännär, mart citsä, tal çıbıgın suga kuep köçekländerä, ä min menä – üz agaçımnı…

– Üz ağasıñdı?

– Akatsiya ul. Beläseñder lä?

– Qırzan kilgän uqıtıusı Älfiä apa ber vaqıt aptırap äytep quyğaynı därestä, nişläp akatsiyanı bıl yaqta kilen ağası tip yörötälär ul, tip, bez ni, kilen ağası bulğas kilen ağası inde, tinek tä quyzıq. Apa töpsönöp tormanı, şul köyö onotoldo.

– Kırımnan, tugan ciremnän, alıp kilgän idem näni genä ber üsentesen, Ädisäy canıkayım yort aldı bakçasına utırtkan ide, üste dä kitte, ä bit yulda küpme könnär kesämdä yörttem, korımagan. Aña da, miña da şuşında tamır cibärergä yazgan… Äüväl bu taraflarda yat kuak bulgangamı, tolparçıkkannar anı “kilen agaçı” diyep atadı da kuydı. Bälki, birnäsez töşkän kilen buluıma işarä itüläre bulgandır… Bala-çagaga ber mäzäk, közlären kilen agaçınıñ kuzagın sıbızgı itep sızgırtıp ber bulalar iç.

– Şul ber qızığı inde unıñ – hızğırtqısı, säskähe säskäme, taşqa ülsäyım, vaq harı kübäläk qunğan keüyek, ni yımeş birmäy, ismaham. – Kilen ağasın şulay tip hurlanım da taşlanımsı qapıl, uf! Isın şulay uylay torğaynım auıl tultırıp üskän bıl qıuaq haqında. Uylau – ber, äyteü – ikense lähä! Tiz genä yünätergä aşıqtım: – İstälekle ağas ikän… İvetä, Tatar äbekäy?

– İstälekle… Östemdäge ber kat külmägem belän urlap kaçtı mine Ädisäyem…– Şaq qatıp qarap torouımdı kürep, östäp quyzı: – Üzemneñ rizalıgım belän anısı... İ, balakay, ber söygänem öçen altmış söymägänne söyärmen, dilärme äle tolparçıkkannar? Näq şul mäkal änä minem hakta…

Şunan, bik möhim eşe isenä töşkändäy, qabalanıp maşinkahı artına ultırzı la nimäler tegä başlanı. Horauzarım ifrat küp ine lä, nişlämäk, huşlaşıp qaytıp kiteüzän başqa sara qalmanı.

«Ber höygänem ösön…» Töbönä töşöp ük añlay almanım, ällä şuğa bıl hüzzär qolağımda yañğırap tik torzo. Ber nisä kön oşo mazanan ayırıla almay hitlanğas, tüzmänem, qartäsäyımdän horaştım, nindäy mäğänälä äytelgän ul mäqäl, tip. Hınamsıllap qarap torzo la, nimälär uylap yöröüyemde ütä kürep torğanday, höyläp alıp kitte:

– Ädisäy ağayzıñ, bınağayış, üz iseme Fäshetdin dähä, ärmegä kitkänen älep-sälep kenä häterläyım, miñä biş-altı yäş kenä bulğandır ul saqta. Şul kiteüyenän meñ tuğız yöz yıgerme ikense yılda ğına äylänep qayttı, unıhın yaqşı isläyım.

– Sönki käläş urlap alıp qaytqaynımı? – tip qıstıra haldım.

– Urlağanmı ni?! Älläse… Ul haqta täüläp hinän işetep toram. Birnähe lä yuq, tip höylände halıq höyläneüyen. Ul yıldı, yıgerme ikelä, tim, ildä zur vaqiğa buldı, onotorloq tügel: SSSR oyoştoroldo…

– Kilen ağasın alıp kilgän dähä tege käläş.

Qartäsäyım önämäne mineñ şulay sıprañlap hüzen büleüyemde, tıñlay belmägäs, äteü, horaşma bütän, tigändäy, qulın heltäne. Türbaşta elenep torğan kinder toqsayzı söyzän alıp, esendäge vaq orloq huğanın batmusqa buşattı la kipkän-seregänen aralap tazartırğa totondo. Min dä qatışıp kittem häm hüzze ikense yaqtanıraq yalğap yıbärzem:

– Nitkän quşamat ul Ädisäy, äzäm işetmägän?

– Ana şul äzäm işetmägän äkiät häbär höylärgä äüäs bulğanı ösön yäbeştergän dä halıq uğa quşamatın. Başta Fäshi-Ädisäy ine, tora-bara mulla quşqanı bötönläy töşöp qaldı. Däü ağas at yahap, şunıñ qorhağına ğäskär yäşerep doşman qälğähenä indergän ällä nindäy tüpägüz deyıüzär menän köräşep yörögän Ädisäy tigän ber batır haqında äkämät tarihtar bäyän iter-iter zä: ”Min Ädisäyzän äz gizmänem diñgezze!”– tip maqtanıp quyır bulğan üze. Eyı, kismägän tügel, kiskän diñgezze. Batşa ärmehendä Qara diñgezzä matros bulğan yırenän un yıtense yılğı inqilapqa inep kitkän, yämğehe un yıllap yörögän sittä.

Küpme genä tırışham da, tağı öndäşmäy qala almanım, sönki qapıl zur ser asıldı miñä:

– Bäs, beläm dähä min ul Ädisäyıgezze!

– Nimä uylap sığarzıñ, yä? – Qartäsäyım başın sayqap quyzı. – Hin tügel, atayıñ tıumağaynı äle ul saq.

– Hı, hin üzeñ dä tıumağanhıñ ul zamanda, belgeñ kilhä, bezzeñ däüyergäsä yäşägän Odissey haqında höylägän dähä Ädisäy babaqay! Qara diñgezzä işetep qaytqan, moğayın… Häyır, Odissey Urta diñgezzä yözgän. Ber utrauzıñ batşahı bulğan, ataqlı Troya qalahın yaularğa tip ğäskär äyzäp barğan yırenän, törlö macaralarğa yulığıp, yıgerme yıldan huñ ğına äylänep qaytqan üz ilenä. Ä qatını Penelopa unı şunsa yıl kötkän.

– Bezzeñ Tahura yıñgä işe… – Qartäsäyım auır hulap quyzı la bayağı mäqälgä kilterep teräne hüzen: – Ber höygäne, berzän-bere ösön daryalar kisep kilep, yat töyäktä yıregep, sit qäüyemgä beregep, yäğni zä tağı altmış höymägände höyöp, yäğni zä üz itep, holoq-fiğeldärenä yaraqlaşıp, künep yäşäp kiteüye yıñel bulğan tiheñme ni uğa?! Äy,qatın-qız yazmışı… Ulay ikän. Ber höygäneñ ösön unıñ ata-äsähen, näsel-näsäben, il-yorton da höyöü zarur, şulaymı? Bına hiñä Tatar äbekäy, bına hiñä Tolparlı Penelopahı! “Ädisäy babakayıñ turında söylärmen äle üzeñä, üsä töşkäçten!”– ti torğaynı ul, ih! Tezep-tezep höylätäsäkmen häzer, yazıp alasaqmın hatta.

Şulay yöräkheneüyemä qartäsäyım yöpläp baş qağıp torzo: ul, moğayın, mineñ bäyänse bulırımdan haman da vaz kismägän.

«Uf, könö bögön tügel, bäyändär kötöp toror. Attestat alırğa käräk, institutqa inergä. Şunan… keyäügä barırğa…» – Oşo uyğa törtöldöm dä, üzemä-üzem ğäcäp itep, qızıu atlap mäktäp qapqahınan inep barğan yıremdän şıp tuqtap qaldım. Läkin uyımdı tuqtata almanım, ul, auızlığın säynäp özgän arğımıqtay, alısqa, Öfögä ük, sabıp sığıp kitte. Ä unda – Käbir!!! Tap şul mäldä zıñğırlap qıñğırau tauış birze, unıñ tantanalı häm talapsan saqırıuı añımdı yähät ısınbarlıqqa borop quyzı, tege arğımaq tıp itep Tolparlığa qaytıp töştö: Ämin abıy klasqa ötälänep kilep ineügä parta artında ultıra inem inde. Ul küzlegen tının örä-örä qat-qat hörtöp keygänse, zäñgär küzzären tup-tura miñä töbägän Fatihqa qaraş hirpep, Äsmäneñ klasta yuqlığına borsolop, Mäülizäneñ esenä hıymay tışına sıqqan höyönösön toyop ölgörzöm.

Ähirättäremdeñ berehe, ayıuzan da qurqmağan urman qızı, bögön matematikanan kontrol eştän şörläp kilmägän, ahırıhı, ikensehe tege bözrä säsle Don kazagı Oleksiyzan hat alğandır, moğayın. Ä bınau Fatihına ni bulğan, bığasa ul mineñ yaqqa yäşerten genä küz halğılay torğaynı, häzer qayhılay qıyıulanğan?

Uñarsı abıy klass taqtahın aqbur menän qap urtağa bülep, variantlap mäsälälär yazırğa totondo. Seben bezeldähä, işeteler ine, bezeldämäy: ällä qışqılıqqa märtkä kitkänenän terelmägän, ällä, bılarğa qamasaulamayım tip, beräy möyöşkä bosqan. Şıma qara taqtala aqbur hızılğanı ğına işetelä häm, niñäler, teşkä teyıp zımbırlata bıl häräkät...

Äsmä haman uqırğa kilmäne. Mäülizä menän aptıraşıp höyläşep aldıq: satlama hıuıqta la, ıcğır buranda la däres qaldırmağan ähirätebezgä ber-ber häl buldımı ällä? Nihayät, Säkinä apa, häzer ul direktor, däres barğan yırzän klasqa kilep inde lä asıqlıq inderze: Äsmäneñ atahı qapıl ğına vafat bulıp kitkän. Kümäkläp ah itep quyzıq, bılay za biş-altı yäşenän äsäyhez qalıp, atay tärbiähendä üseüyen beläbez zähä sinıftaşıbızzıñ.

Yäkşämbe köndö “Belarus” menän Äşräf kilep tuqtanı qapqa töbönä – auıl proftehuçilişehın tamamlanı, közzän birle üzebezzeñ kolhozda mehanizator. Ayıusığa ultırtıp alıp baram, äzerlän, tip kistän äytep sıqqaynı şul, hüzendä torğan. Kabinahınan honolop qaray-qaray signal birä. Uñarsı Äsmä üze bezgä kilep inep kenä tora ine. Täzräne asıp öygä saqırzım:”İn, ul bında!”

Ähirätemdeñ küñelen Artur yaulap ölgörzö şul, Äşräfteñ möhäbbäte yauaphız qaldı. Şulay tip köyönöp aldım ötälänep kilep ingän Äşräfkä qarap. Tabılır äle uğa la üz işe. Ämmä hizäm: Äsmä unıñ ösön meñdär arahında beräü. Ä, bälki, bıl – täüge kisereş, ısın höyöü aldınan bula torğan, yäşlektä his kemde lä urap ütmäy torğan hister? Täüge kükräü, nazlı läysän yamğırı… Ber bildäle ğalim-psiholog gäzittä yazıp sıqtı laha, keşe, imeş, üz ğümerendä higez tapqır ğaşiq bulırğa hälätle, ä berense möhäbbät küptär ösön motlaq kiserelä häm ütep kitä torğan “sir”, mäsälän, qızılsa keüyek, tip. Hı…

– Äyzä, traktorzı buşqa yıbärmäyık, İtaliyanı barıp küräyık! – tip halmahınmı şul saq ähirätem. Hataşamı ällä? Qayğı şayartmay ul… Äşräf tä, şulay uylaptır, ağarınıp kitkän. Yänen bülep birer ine yıget oşo minutta höygänenä! Ä Äsmä üze bezgä ğäcäplänep qarap tora: – Bäs, belmäyhegezme ällä, Küränleneñ ayırsa üzänendä yañı İtaliya asqandar bit?

– Kem asqan, qasan?!

– Vertoletsılar asqan. Äy, baştan höyläyım. Bezzeñ lespromhozdı yabırğa uylaşalar, unıhın işetkänhegezzer? Beräy töştä qırqılmağan ağas qalmağanmı ikän tip, vertolet menän hauanan qarap sıqqandar totoş tirä-yaq urman-tauzı, şunda iğtibar itkändär…

– Bar, tizärme ağastı?

– Tauzarza kämendä ber yıl qırqırlıq qayın bar, ti, tik unda tehnika üterlek tügel ikän. İtaliya haqında äytergä birmäy bınau Nuriya, bülderä lä bülderäse.

– Äy, İtaliya…

– Küränlegezzeñ ayırsahın kürgänegez barmı?

– Bar, – tine Äşräf. – Alıs bit ul, Uqtau yağında. Yılğa qapıl bülenep ike üzängä töşöp ağıp kitä lä, Yızemgä barıp quşılırğa äz genä qalğas, tağı totaşa.

– Ana şul ayırsa urtahında – utrau, ti.

– Bar unda qoro yır, – tip yöpläne Äşräf Äsmäne.

– Ana şul qoro yır tigäneñ yuğarınan qarağanda has ta itek formahında, ti.

– İtek bulğas, İtaliya şul! – Qısqırıp yıbärzem, äyterheñ, ısınlap ta geografik asış yahanım, ä ğämäldä ähirätemdeñ hataşmağanın asıqlap qıuanıp torouım. –Tik bezzeke – utrau, ä tege – yarımutrau…

– Kittek üzebezzeñ İtaliyağa säyähätkä! – tine Äşräf.

– Äyzä?! – Äsmäneñ küzzärenä qaranım: hağışı töpkäräk yäşerengänder, bayağısa uq yäl qiäfättä tügel ine ähirätem. Döm yañğız tügellegen, iñen terär, yıuatır dustarı barlığın añlanı bulır. Qartäsäyım küptän bezzeñ höyläşeügä qolaq halıp, öndäşmäy genä säy hästärläp yöröy ine, äle kilep tauış birze: «Säfäregez yaqın uq tügel, tamaq tuyzırıp alığız başta. – Şunan, miñä qarap aldı la östäp quyzı: – Äsmä, balaqay, uqıuıñ bötkänse bezzä yäşäp tororhoñ, Nuriyanı la, imtihanğa irkenläp äzerlänhen tip, kilen miñä yıbärep torzo äle». Niät-telägemde aldan iskärtep tora ul şulay gelän, rähmät töşkörö, Ziräk Räyhana bit, ni äytäheñ.

Tizük tırıldatıp barıp yıttek İtaliyağa. Äşräfte tıñlap, äldä itek keyıp alğaynıq. İkegä ayırılğas, yılğa bıl töştä ällä ni kiñ dä, tärän dä tügel, ämmä yazğı taşqın qaytıp uq bötmägän, yalan ayaq kishäñ, halqın hıu, ütker bısaq keüyek, telep alasaq baltırzı. Un azımlap bıltırğı közzän hınıp yığılğan qamıştar, harğayıp kipkän kürän östönä sıqqan hıuzan atlarğa käräk – unıhı yözlöktän genä, artaban nisekter? Hıuı harqığanıraq kürändär arahınan ap-aq umırzayalar qalqıp sıqqan, Äşräf ularzı özöp, bezgä tottora haldı. Ä kük şunday ayaz, äyterheñ, unıñ kömbäzenä äle genä ör-yañı zäñgär satin tartıp quyğandar!

Äşräf bezze yıtäkläp aldı la utrauğa (İtaliyağa!) äyzäne. Qamıştar aşa ütkändä, ülep yatqan baqalarğa tap bulıp, sar-sor kilep aldıq.

Utrauğa ayaq teränek, nihayät. Ällä ni zur tügel İtaliyabız, siktäre alıs kitmägän, tosmallana. Qalqıuıraq yırze haylap, qartäsäyım tottorop yıbärgän iske turpışanı yäyzek tä tüñäräkläp ultırzıq. Telgä, nişläpter, ber hüz kilmäy, küzzärebez genä höyläşä: Äsmäneñ olo qayğıhın urtaqlaşıu, tormoşobozğa yarhıp yaqınayğan yäşlektä yäşerengän serzär, bezze oşo minutta üz qosağına hıyındırıp üzgäländergän ilahi täbiğät – bötähe lä qaraştarıbızğa yazılğandır şul.

– Şımığız! – Şulay tip qätği şıbırlağan Äsmägä säyırhenep teklänek, bılay za şıp-şım ultırabız zaha? Ul eyäge menän genä yarğa ımlanı: unda tezeleşep, yıskänä-yıskänä, altı-yıte büre hıu esep tora! Esep tuyzılar, ahırıhı, uynay başlanı bılar: tomşoqtarın hıuğa sumırıp alalar za baştarın sayqayzar, sumırıp alalar za sayqayzar – qoyaş nurında asıltaştay yaltırağan hıu tamsıları yılkälärenä, arqalarına säselgäs, totoş käüzäläre menän helkenep alalar. Bıl ğäcäyıp küreneşte ällä küpme qarap toror ineñ dä, ägär yörägeñde qurqıu qorşap almaha! Min ni ösöndör Äşräfteñ tügel, Äsmäneñ belägenä yäbeştem, ul ğına qotqara alır hımaq anau yırtqıstarzan. Yözöndä täüäkkällek sağıla. Min dä tınıslana töştöm, Äşräf ihä tirä-yüngä küz yügertä, moğayın, tayaq yä taş-fälän ezläy.

Bına ber mäl bürelär utrau yağına ber nisä azım yahap quyzı. Yöräkteñ tabanğa töşöp kiteüye buş hüz tügel ikän, şunı beldem! Yaray za, baya bezze sarıldatqan ülek baqalar tägäräşep yatqan tapqırza tuqtap qaldı yırtqıstar. Tomşoqtarı, alğı täpäyzäre menän mählüktärzeñ hörhögän mäyıttären yar sitenäräk etärzelär zä, şularzıñ östönä yatıp aunaşırğa totondolar – ällä uynauzarı, ällä aslıqtan aqıldan yazıuzarı? Äsmägä qaraham, ul yılmayıp torası. Timäk, ällä ni hätär yuq. Yörägem urınına ultırzı hımaq.

Bäs, bürelär ber mäl tege baqalarzı kemuzarzan hoğona başlamahınmı! Qış buyı asqa qaqlanğandır bahırzar… Şunan bılar qırqa boroldo la, tağı tezeleşep basıp hıu esep alğas, kötöüye menän tau yağına qarap toqoyzo.

– Yıraqqa kittelär mikän?

– Bik yıraqqa tügelder, bürelär hıuğa yaqınırıq töyäklänä, ti atayım. – Şulay tine lä ähirätem, yünätep quyzı: – Ti torğaynı...

– Abau, ivetä, anau bürelär, nisek aşayzar hörhöp yatqan imänes baqalarzı, fu! – Hüzze başqa yaqqa şıldırırğa tırışqaynım da, kirehensä kilep sıqtı:

– Atayım urmandağı barlıq yırtqıstıñ qılığın belä ine, – tip ähirätem töpkäräk töşöp häterläy başlanı,– büreneñ iñ yaratqanı üläkhä-fälän, şuğa la ul yımtekteñ östönä aunay-aunay yıskäy, ti… Yaray za, şul baqalarğa yulıqtılar, yuğihä yılğanı yözöp sığıu ularğa ber ni tormay.

– Kön yılına töşkäs, Ayıusığa zıyarat qılırğa barırbız, Äsmä. Qartäsäyımde eyärterbez, doğaların uqır.

– Üzem alıp barırmın, traktorğa ultırtıp, – tip quşıldı Äşräf tä. Äsmä ikebezgä lä almaş-tilmäş qarap aldı la tärän itep tın aldı. Min dä unıñ ıñğayına hemerep yazğı hauanı hulanım – huñğı köndärzä kükräk sitlegen qısıp torğan qulsa ısqındı, buğay.

Qaytırğa yıyındıq. Yar sitendäge hıu şul arala baytaq sigengän, aq qalpaqlı umırzayalar, bılay za küz sağıldırğıs zähäü nurğa sornalğan köngä yaqtılıq, näzäkätlek östäp, kügüländä yalan ayaq basıp toralar. Bınday samimi saflıq tik yazzarğa ğına has keüyek…

Allah Täğälä oşo osor özlökhöz yauğan boz qatış öşänes yamğırzı 9 may aldınan ğına tımızıp quyzı, bayram tañında kükkä sağıu qoyaştı tägärätep sığarzı. Böyök Yıñeügä – 20 yıl! Orden-mizaldarın teş poroşogı menän yaltıratıp tağıp alğan frontoviktar huğışta häläk bulğan auıldaştar istälegenä quyılğan obelisk yanına ağıldı. Köläs yözlö ağayzarğa küz haldım: küpselege äle qart tügel, 40 – 45-tärzä, yäşäü därte, irtägäge köngä ışanıs börkölä ularzan. Şuğa la iğtibar ittem: Stalin barelefı huğılğan mizaldarın beräü zä öyzä qaldırmağan (Hruşyiv zamanı tügel), tağıp kilgän.

Ayaq östö torop radionan Brecnevtıñ tantanalı telmären tıñlanıq: Stalindı hurlamanı, Cukovtıñ härbi batırlığın tanını häm Böyök Vatan huğışında 20 million sovet keşeheneñ häläk bulıuın äytte. Frontoviktar törkömöndä yänläneü hizelde, ular ustarı menän ber-bereheneñ yaurındarına şapıldattı, qosaqlaştı. «Elek 7 million tizär ine, şunda ğına toramı ni ildeñ qorbandarı?» – tine kemder, yarhıp, bütändäre teläktäşlek belderep baş qaqtı. Leonid İliçtıñ Mäskäü menän Kiyivqa geroy-qala isemen bireü turahındağı hüzzäre alqıştarğa kümelde. Pioner bülmähendäge stendta elekke geroy-qalalarzıñ isemlege bar: Leningrad, Sevastopol, Odessa, Volgograd (Stalingradqa äyländermänelär barıber), häzer tağı ike qalanı östäp yazırğa käräk, tip üzemdeñ häteremä kirtep quyzım.

Qaytqas ta ozaq arına almanım Yıñeü bayramı täsorattarınan. «Pravda» gäziten ayırım ber iltifat menän qulıma alıp uqıp sıqtım. «20 million, 20 million, 20 million...» Unıñ här yulı miñä şulay tip qısqırğanday toyoldo. Känsälär yıyıştırğanda, ir-attıñ gäptären äüäs tıñlap yörögändä işetkändärem yañınan zihenemde ayqanı: yılğa bulıp aqqan qan, yırzeñ astın öskä aqtarğan granatalar, puşka yäzräläre, bombalar yauğanda avtomat totqan kileş okoptarza tereläy kümelep qalğan haldattar... Radionı toqandırham, unda la – huğış auazdarı. Tankistar otryadında hezmät itkän sanitarka höyläy: «... Miñä un tuğız ğına yäş ine, bäläkäs buylı sibek kenä qız balamın. Tankılarzıñ yağıulığı käräsin bit inde, faşistar utqa totha, toqana la kitä. Tankistarzıñ isän qalğanı, dörläp yana-yana, yırgä hikerä, min ular yanına yügeräm, yırzä tägärätep, uttı hünderergä tırışam. Üzemde lä ällä nisä qat yalqın yalmanı... Tängä ütep inhä, qotolou yuq, it yana başlay... Şul tiklem yäl, yäp-yäş yıgettär, imändäy irzär ğazaplanıp yän birä, qotqarıp bulmay! İlayım, büre şikelle oloyom, kem işethen ul mähşärzä...»

Uf! Radionı tımızzım da rayon gäziten qulğa aldım. «Quray häm mıltıq» tigän mäqäläne uqırğa totondom. Frontovik auıl häbärsehe yazğan. Esenä inep kittem mäqäläneñ, şulay tasuiri ine. «...Könbağış basıuında bosop, atakağa prikaz kötäbez. Küktä faşist samolettarı öyörölä. Alısta bezzeñ zenitkalar tıqılday... Ber timer qozğondo bärep töşörzölär, bezzän alıs ta tügel kilep qolanı la şartlanı. Başqaları küpmegäler yuğalıp torzo. Kükkä qarap höyläşmäy-nitmäy yatabız. Kön ese, haua tomra, tüzäbez, qımşanmaybız za hatta. Şul saq, arıraq yatqan fronttaş dusıma iğtibar ittem, ber könbağıştıñ habağın kiskeläp, yunğılap-tişkeläp hitlana. Başqort ul, Irımburğa siktäş ber auıldan. Quraysımın, ti. Yız qurayı bulğan da, öyöndä qaldırğan. Ulım üsä, un dürt yäştä, uğa amanat, ti... Yaqtaş bulğas, nıq duslaştıq, älbittä. İsän qaythaq, qunaqqa yöröşörböz, qoza bulışırbız, tip hüz berekterzek: unıñ ulı, mineñ ike qızım bar. Yata torğas, esegä mälyıräp yoqlap kitkänmen. Töş küräm: säskäle aqlanda qayırıp besän sabam. Qayzalır, kemder quray tarta. «Azamat»tı hızzıra... Quray tauışı yaqınaya başlanı, kösäygändän-kösäyze. Uyanıp kithäm, ni küräm: yaqtaşım tubıq sänsep miñä höyänep ultırğan da quray tarta. Töştä tigänem öndä, imeş. Könbağış habağınıñ esen nisek itep qıuışlatqandır, üze genä belä. Quray ozonloq itep kiskän dä barmaq uynatırğa uyımdar tişep, hättoyoq köy sığara. Bar rota şım qalğan, qurayzıñ nimä ikänen belmägändär zä moñğa arbalğan... Şul saq bezzeñ flangığa tankılar kilep terälde, «Atakağa!» tigän farman yañğıranı. İke kön inde ber qalqıulıqtı ala almaybız, ike urında nemetstıñ taş dzotı ut säsä...»

Artaban – qäzimge huğış kartinahı. Atış, qırılış. Balıq qarmaqlağanday, üzemde qızıqhındırğan mäğlümätte genä eläkterep aldım: quraysı häläk bulğan, ä isän qaytqan dusı unıñ ğailähen barıp kürgän, yıbärergä ölgörmägän hatın tapşırğan. Häm, bäräkalla, ike qızın da eyärtep alıp barıp, quraysınıñ yıget qorona ingän ulına kürhätkän. Berehen haylağan yıget! Atahınıñ yız qurayında uynay, ti üze.

Täülektä 24 säğät inde – aksioma. Ämmä bersä ul küz asıp yomğansı ütep kitä, bersä yöz säğätkä huzılıp talsıqtıra. Ayırıusa töndöñ ozonloğo törlösä bula. Bögäsäge tön üzeneñ esenä totoş bıuattı hıyzırğan keüyek toyoldo miñä. Yıtmähä, anau Ay urağı aptıraşqa haldı: Gölbikä apayzıñ munsa artında üskän yözyäşär şırşınıñ osona, uğına ğına, kilgän dä qırın töşöp yatqan! Bersä ul Ay möntälgän harı qauın qıyırsığına la oqşap quya, äyterheñ kemder unı mäzäk ösön genä beyıkkä atıp bärgän dä, qabırğahı menän şırşı enälärenä qazalıp elägep qalğan. İkense qarahañ, äkiäti karapqa la tartqan bıl Ay, sihri altın Ay…

...Diñgez yarında basıp toram. İge lä yuq daryanıñ, sige lä yuq, küktär menän totaşqan ul, yöyö lä kürenmäy. Aqsarlaqtar balıq süpläp tuyğan, küräheñ, – tulqındarzıñ bälleü tüştärendä bäüyelep yoqomhorağan mäldäre. Küzzärem talğansı, yotolop bağam ıuılyım monarzarğa. Haualarğa olğaşqan alıs ofoq önhöz yalbarıuıma yauap birä hımaq: uf, yuq...uf, yuq...Säfärenän qaytmay za qaytmay höygänem.

Min – Penelopa. İr qatınımın, ul äsähemen. Yärem – batırzarzan batır Odissey. Utta yanmas, hıuza batmas asıl yäremde ozaq yıldar ömöt özmäy kötäm, toğro kötäm. Tirä-yağımda qozğon keüyek öyörölgän dimselär, Odisseyzıñ batşalığına näfselären huzıp yörögän ir yorattarı ahırza häylä uylap taptılar: unıñ qatının yaulap alıu ösön yarış oyoştorzolar. Yänähe, batşa täheteneñ şunsa vaqıt buş torouı il mänfäğättärenä zıyan itä. Nişlärgä miñä?! Şart quyzım, berzän-ber saram şul ine:

– Bına Odisseyzıñ uq-hazağı, ana – säptäre. Yarışığız, buldıra alhağız!

Höygänemdeñ qoralına köstäre yıtmäsenä, uqtarın bihisap düñgäläktär aşa ütkärep säpkä teyzerä almastarına imanım kamil da ul, barıber qurqam, ägär beräyhe nindäyzer möğzizä menän şarttı ütäy qalha? Ber keyäü sığa, ikensehe, ösönsöhö... Saq quzğatıp, yan kereşen tartırğa kösänälär. Ğärlektärenä sızamay ürhälänälär. Şul saq hälämä keyımle ber bayğoş ta bäheten hınap qararğa buldı. Mısqıllı kölöüzärgä iğtibar za itmäy, uq-yäyäne yıñel genä kütärep aldı la hığıldırıp kereşte tarttı, äyterheñ dä, sirtep kenä yıbärze häm... yarabbi! – höyäk başlı osqor uq düñgäläktär esenän hızğırıp ütep säpkä qazaldı. Barıhı la şañqıp qaldı, şıp-şım buldılar. Şul tınlıqta kemder, üz-üzenä ışanmay ğına: “Odissey?!” – tip şıbırlanı. Ä mineñ yörägem unı küptän tanığaynı.

– Odissey! – Yänasıqqa qısqırzım da, şul ıñğayğa uyanıp kitkäs, tauışımdıñ töştä genä şulay köslö yañğırauına qıuandım. Qartäsäyım hike türendä tınıs qına yoqlap yata. Täzrägä küz haldım: Ay urağı şırşı osonda yuq, ällä qolap töştö mikän? Ay… Töndöñ küzeler ul? Küze… Şul uyğa eyärep, hıñar küzle Tsikloptıñ qarañğı, äşäüäthez zur mämeryähenä barıp ingänemde hizmäy zä qalğanmın – abau! Ber kötöü harığı bar, imeş, ul imänes yän eyäheneñ, miñä hırığıpmı-hırığalar bisaraqayzar, tegenän qurqalar. Qurqmashıñmı, äle genä beräühen botarlap aşanı la yır teträtep ğırıldap yoqlap kitte. Nisek qotolorğa huñ bıl häldän? Baş vata torğas, uylap taptım: anau harıqtarzıñ qorhaq astına yäşerenep, yöndärenä yäbeşep sığırğa bula laha mämeryänän! Tik täüzä nisek tä Tsikloptı huqıraytırğa käräk, ä tañ atqas, harıqtar kötöügä sıqqanda… Ähä, ana yata ul tüpägüzzeñ kötöü qıua torğan tayağı. Şunı aldım da oslo başı menän kizändem tegeneñ mañlay türenä! Uf, teyzerä almayım da quyam! Uñarsı asıuınan ükerep uyandı bıl, aqşayğan küzenän, güyä, ut säsräne, bitem, bötä tänem tüzep torğohoz bulıp beşä lähä!..

Bayağısa tağı mine – yoqo, ä yoqomdo meyımdä qaynaşqan uy-täsorattar yıñgän. Qartäsäyım ikmäk meyısenä ut yaqqan da, şunıñ yalqını bärelep, esegä sızamay uyanıp kittem bına.

Odissey ğäskäreneñ, mäşhür Troya qalahın qolata almay, un yıl huzımında qälğä qapqahı töböndä seräşeüye, tege “Troya atı” arqahında ğına yıñeügä ireşeüye, ilenä qaytışlay tağı un yıl buyı, törlö macaralarğa dusar itelep, säyähät qılırğa mäcbür bulıuı haqında min, eyı, belä inem. Qayzanmı? Ä, Mäülizäneñ ölkän apahı arqahında. Ul, tehnikum tamamlap, Respublika kitaphanahında eşläy başlanı, şunan bezgä yılle-yılle kitaptar alıp qaytıp birgeläy. Tiz genä uqıp sığabız za kire yıbäräbez. Bezzän alda Ämin abıy eläkterä hala, älbittä. Bula bit uqıuzan tuymağan äzämdär, tip asıu kilep kitä uğa qay saq, ozaq totorğa yaramay zaha vaqıtlısağa ğına kilterelgän kitaptı. Ber nisä tapqır miñä tügel, Mäülizägä sirat yıtmäy qaldı, apahı aşıqtırıp alıp kitte – frantsuz äzibe Viktor Gyugonıñ “Sobor paricskoy bogomateri” tigän äsärenän şulay qolaq qaqtıq. Unda Kvazimodo isemle bökrö yıgetteñ hılıu siğan qızı Esmeraldağa ülep ğaşiq bulıuı haqında yazılğan, ti. İh!.. Unıñ qarauı, boronğo Gretsiyanıñ böyök şağirı Gomerzıñ “İliada” tigän ülemhez äsären uqıu, unıñ geroyı Odisseyzıñ yazmışı menän tanışıu bähete tätene. Tele russa, yökmätkehe yarayhı qatmarlı bulha la, ber hıuhında uqıp sıqtım.

Uqığandarıñdı qayta-qayta uylay kithäñ, bezzekelär, tolparlılarzı äytäm, bik küptän, Ädisäy babaqayğa tiklem ük, Odissey turahında häbärzar hımaq? Tege Tsiklop Odisseyzan: «Hin kem?» – tip horağan bit inde, unıhı, häyläläp: «Min ber kem dä tügel», – tip yauaplağan. Azaq, hıñar küzenän dä yazıp ilap ultırğanında, Tsikloptıñ qärzäştäre: «Kem hine şulay itte?» – tip horağas, bıl bahır:«Ber kem dä tügel», – tigän. Tolparlıla la ber laqap bar zaha. İmeş, boron zamanda Yıbäk yulınan urap qaytqan sauzagär yıget, höygänen küzläp, tirmä tirähendä tapana ikän dä, qızzıñ atahı şäyläp qalıp: «Hin kem? – tip horağas: «Ber kem dä tügel»,– tigän dä kitä halğan. Küpmeler vaqıttan huñ qızzı horatıp kilgän bıl. Atay keşe ütker küzle genä tügel, yor hüzle lä bulğan, küräheñ: «Ber kem dä tügel»gä tottorop yıbärergä artıq qızım yuq», – tip hatıulaşıp qılanğan başta, ä üze esenän harap qıuanğan: yıget buldıqlı, bay zaha.. Qoyop quyğan Odissey häbäre tügelme ni älege laqaptıñ yılegendä? Miñä şunıhı ğäcäp äle…

«Hezgä ni bında, töpköl auılda…» Üz säğäten kötöp kenä torğanday, oşo yän köyzörgös hüzzär, ularzı äytkän keşe – atayım, gelän yanımda, küz aldımda bulmaha la, iseme-yıseme yörägemä uyılğan Bayazit moryak – tağı añımdı biläp aldı. Donya kürep, diñgez gizep qaytqan ğına sağı ine. «Üzeñ qayzanhıñ, bäy?!» – tip qarşı töşkäyne qartäsäyım, asırğanıp. Ana, daryalar aryağındağı Gretsiyala han zamanda yäşägän Odissey yazmışın belä töpköl tolparlılar, unan da bılayı – üz Ädisäyzäre, üz Penelopaları bar!

Şul uq köndö auılım häm auıldaştarım ösön ğorurlıq toyğohon tauzay itep kütärep quyğan tağı ber säbäp buldı, başım kükkä aştı, güyä. Geografiya däresendä Älfiä apa (ul töp oşo fände uqıta, östäp botanikanı la yökmätkändär) is kitkes yañılıq astı: «Tolparlı respublikabızzıñ qap urtahında urınlaşqan, – tip torzo la artaban yomaq äytkän hımaq dauam itte, – ä Başqortostan – Yivropa menän Aziyanı arqa höyägeläy quşa yäbeşterep totop torğan Uralda, timäk, planetanıñ nindäyıräk töşöndä yäşäybez?» Aşqınıp qul kütärzem, başımda qaynaşqan yauaptarzı barlap ta sıqmağaynım, şuğalır, tulqınlanıp, qısqırıp äyttem: “Tolparlı – Yır kendege!”

Uqıtıusı yauabımdı kire qaqmanı, isbatlamanı la, uratıbıraq oslanı fekeren: ”Här kem üz töyägen donya totqahı tip inanırğa teyış. Här qitğa, här il, här auıl Yırzeñ kendegenä bäylängän ul”. Min şımayıp qalğan sinıftaştarıma küz yügertep aldım: hatta iñ şayan malayzarıbız za uyğa talğan. Bäs, äle kilep saq küzem asıldımı – klasta ber malay za yuqsı, tik yıgettär genä ultıra!

Hätergä töştö, sabıy saqta, yäşerenep Ämin abıyzıñ glubosı menän uynağanda, ul şarzı sırmap-sırmap urağan hızıqtarzı kürep aptırağaynıq Mäülizä menän ikäüläp – urtağa ğına, kendekkä genä, güyä, barıp totaşqandar, ällä, kirehensä, şunan sıqqandar. Üskäs beldek: meridian ikän ul hızıqtar, ä kendek hımağı – Yır küsäre. (Töpköldä tügel, planetanıñ üzägendä bezzeñ Tolparlıbız, atay, tim, işetäheñme?! Häyır, hin bını belmäy tügelheñder...)

Başıma üzemä kürä arıu uy kilhä, şunı qağızğa terkäp quyırğa ğäzätlänep baram. Mäktäptän qaytıp ineü menän, onotmas boron tip, käştäläge qalın däftäremde barıp aldım, undağı “Auılım tarihı” tigän bülekkä uqıtıusımdıñ hüzzären terkänem dä, arıraq “Üzebezzeñ Odissey” tip yazıp quyzım. Şunan tağı “Tolparlı Penelopahı” tigände östäp, häteremde qabat bayqap sıqtım, töyöndären töynäp-töynäp quyzım. Qasan da ber tağatırmın, sisermen dähä?

18

Qulımda – ölgörgänlek attestatı. Un ber sinıf uqığas, ölgörzömdör inde? Ällä şul... Dustarımdıñ, ismaham, irtägäge köngä anıq maqsattarı bar: Mäülizä matematik bulmaqsı, Oleksiy za bar unıñ teoremaları arahında, älbittä; Äsmä, Öfögä barıp, aşnaqsılar kursına dokumenttarın tapşırıp ta quyğan; Äşräf küz aldında eşläp yöröy; Ähiär tözöüse-taşsı hönärenä eyä buldı, Stärlelä beyık-beyık yorttar hala; Sabir Salauat pedagogiya uçilişehın kilähe yıl tamamlayasaq; Haris menän Fatih meditsina institutına inergä hüz quyışqandar, yıgettärgä stac käräkmäy ikän. Käbirme? Ä Käbirzeñ tağı ike yıl uqıyhı bar äle. ”Böyök rässamdarzıñ mahirlıq serzären otqom kilä, ämmä üz yözömdö, üz buyauzarımdı tabıu mineñ hıyalım; qulımdan, stilemdän, qılqälämdeñ heltäneşenän tanıhındar ine kartinalarımdı! – tip yaza hattarında häm gelän tiyerlek ber ük horauzı qabatlay: – Ä hin nisek uylayhıñ, Nuriya?” Baştaraq, aldan iskärtmäy zä Öfögä kitep barıuına üpkäläp, yauap birmäy yörönöm. Ä ul barıber yazzı, tuqtamanı. Ahırza irenem – yarata laha mine beräü. Şunda küñelemdeñ tärän töpkölöndä yäşerengän, här his-qılığımdı belep, täftişläp torğan serle kös minän horap quyzı: ”Ä hin üzeñ unı yaratahıñmı?” “Yarat...” – tinem dä esemdän genä, tuqtap qaldım, tultırıp äytä almanım: iläs-miläs histäremä bersä ışanam, bersä yuq. Sämem dähä tınğı birmäy, igäpme igäy, bütändär, ana, möhäbbät yähätendä lä ölgörgän, hin genä qañğırahıñ, ti. Qañğıram şul! Ber höygänem ösön, unıñ haqına altmış höymägände üz itergä, qäzer kürhätergä, qayza tihä şunda eyärergä, sit yırzä yıregergä hatta – äzermenme? Mäülizä, mäsälän, äzer: «Oleksiy saqırha, Ukrainağa kitäm dä baram, yır sige tügel äle”, – tip höylänä...

– Nuriya, äü, Nuriya! – Kemder şul minutta yıñemdän tarttı, – şırlıqqa inep azaştıñmı ällä? Bäs, Bürehuqqan olatay, Harıgüz, min – ösäüläp Sätläüyek urmanına kitep barıuıbız zaha. Uyğa habaşıp, onotolop kileüyem, ğäzätemsä. Olatay oşono nığıtıp ta quyzı:

– Üskänheñ, ämmä ällä ni üzgärmägänheñ, qızım. Üzgärmä lä. Här kemdeñ üz fiğele. Min dä bına lesnik sağımdağı öyräneş itkändäremde taşlay almayım, kem quşqan, yuğihä, oşolaytıp urman qızırıp yörörgä, qayza nimä üskän, nimä üsmägän, tip tikşerep, keyık barlap. Ä hin, yäş kenä başıñ menän, uy-hıyal urmanın gizergä äüäsheñ, beläm. Haq bul ulay za, undağı satra-satraştarza yul tapmay yafalanıusılar za osraştıra, tim.

Olatay elekkesä yılpeldätep şäp atlamay. Ozon bişmäteneñ töymälären dä yaylap qına eläler – salğıyzarı salış-malış tormay. Äkrenäyze ul. Ä zihene şul köyö genä, häter ofoqtarı ihä, üze äytmeşläy, asıla, yaqtıra töşkän. Bına äle lä şul ofoqtarzı bayqap kileşe:

– Yot yılında, yıgerme berenselä, oşo sätläüyeklek qotqarıp qaldı bezze aslıqtan, ışanahığızmı-yuqmı? Yaqın-tirä töbäktärzä üsmäy sätläüyek ağası, barı bezzä genä...(Miñä genä tügel, tağı la kemdärgäler töbälgän, ahırıhı, unıñ bıl hüzzäre). – Sätläüyek – üze ber baylıq, ägär eşeñde birep yıyıp, kipterep alhañ. Ber töşö ber telem ikmäkkä tora, tuqlıqlı. Bigeräge, bıl tirälä teyındär ürsey, ana şul maturqayzar yılına ike-ös tapqır balalay, bişär-unarzı. İte, tağı tirehe – üzzäre, bäläkäy genä bulhalar za, fayzaları ifrat ta zur ularzıñ. Işanahığızmı-yuqmı...

– Işanam-ışanam, höylä-höylä! – Ara-tirä olatayzı şulay yöpläp tä alğılayım, äteü, tauış birmähäñ, yartı hüzzä tuqtap ta quya torğan.

– Halıqtı tıyıp totouı, ay-hay, auır buldı ul yotloqta: hunar yaramağan mälde lä uylap tormay bäğzelär, qıra ğına keyıkte, uñlı-hullı... Işanıslı ber nisä azamatqa, quna-töşä, urmandı haqlap tororğa la tura kilde. Ämälgä tayanğanday, tau aşa ğına bötönläy igen säsmägän halıq asqa bögölä – qatayzar... Ularğa la kön kürhättek, sätläüyek yıyırğa röhsät itkelänek. Üzebezgä nindäy kön kilmäs... Tolparlılar belekle ular, yomartlıqtarı la bar. Borondan töplängän bında halıq, bıuın-bıuınğa yıyğan aqılına, fähemenä tayanıp donya kötä. Oyatı qasa başlağandarzıñ art habağın uqıtıp ta quyalar qay saq. Ber osor, älege aslıqtan huñ, Nikolayivka urıstarı (oşo urında meyısse Usta znakum menän Äbizätelnä babayzıñ höyläşkäne isemä töşöp, saq qısqırıp kölöp yıbärmänem: kölkömdö bıuıp ölgörzöm, tamağım satnap, tanauım estän äsetep ber buldı azaq) şaşıp aldı, kürşe-tirä yalan başqorttarın tirmändärenä indermäy, yartı yulda borop yıbärep qılandılar. “Hezgä mosolman avtonomiyahı käräk ineme ni äle, ana şunda barığız!”– tip küsäk kütärep toralar, ti. Şunan ni, tegelär bezzeñ tirmängä yörönölär, alıstaraq yathaq ta. Köndöz sittän kilgän qärzäştär on tarttıra, tönön – üzebez.

– Şunan, tege urıstar? – Bıl yähättä uğata nıq qızıqhınıuımdı belgertep, horau qıstırzım, olatayzıñ telmären qızıulatıp yıbärzem.

– Şunan ni, qış yıteü menän bılarğa balı, yänlek tirehe, burhıq mayı, sana tabanı, yükä-fäläne käräk bula başlanı. Unan da bılayı bezzeñ timerlekkä töşä köndäre. Başqorttan osta timerse donyala yuq, bulat qoroson da bezzekelär qoyğan, vät!

– Vät?!

– Iznakumnarzı arıu ğına vaqıt inältep, aqıldarına ultırttıq ta tağı äüälgesä yäşäp kittek. Donya tar tügel dähä... Nişläyheñ, qasandır ularzı ata-babalar üz yırebezgä hıyındırğas.

– Yırze ber äsmüşkä säygä hatqandar?

– Şunday zamandar bulğan, toqomoñdo haqlap qalıu zarurlığı baştı la eyzergän. Batırşa yauınan huñ ti, batşa yänäptäre ayauhız üs alğan, bezzeñ iñ matur qızzarıbızzı toğro yarandarına taratıp birgän, şul haslıqqa barıp yıtkän. Harıq bäräsendäy itep, belmägän-kürmägän, zat-ırıuı ällä kemdärgä tottorop yıbärgändär meñärlägän qız balanı. Halıq onotmay unday vaqiğalarzı, häterendä, telendä haqlay, zıyalı insandarı yazıp qaldıra.

– Olatay, hin höylägändärze min dä...

– Seü! – Sätläüyek urmanı auızına kilep indek tigändä, qart urmansı qapıl tuqtap qaldı, qulın mañlayına quyıp arıraqqa, ällä hauağa, töbälde. Min dä qaraşımdı şunda yünälttem. – Küräheñme, tegendä-bında ağas baştarı helkengeläy?

– Yıl helketäler.

– Hineñsä, yıl ağastarzı haylap yöröp helketäme?

– Älläse...

– Älläse şul! Osar teyındär qaytqan sätläüyekkä, inşalla!

– Osar teyın?!

– Üz küzeñ menän kürerheñ, nasip bulha.

Urmandıñ urtahına barıp yıttek, ämmä qanatlı teyındär haman küzgä salınmanı, ürgä qarap bara torğas, muyın auırta başlanı ahırza. “Bezze şäyläp, qarağaylıq yağına osqandarzır”,– tip quyzı olatay. Ä üze şunday şat, qänäğät, unıñ ıñğayına min dä höyönöp kiläm, bäy.

Tuqtap, sağan külägähendä tamaq yalğap aldıq. Olatay arqahın ber tömözgä teräp seremgä kitte. Min alan-yolan qaranam: tirä-yaqta tuqtauhız häräkät barğanın toyam. Yat tındı hizep, ergäläge qıuaq töbönän pırıldap ber qoş osop sıqtı. Alıs kitmäne üze, şul tirälä urala, törlö qıuaqqa barıp qunğan bula, üzeneñ oyahınan küz yazzıra, yänähe. Şul arala şım ğına bıltırğı sağan yaprağı itägemä kilep yattı, baş osondağı beräy botaqta közzän elenep qalğan, küräheñ, – qış torğan, yaz torğan, äle unı, moğayın, yäş yapraqtar etep töşörgänder. Matur, semärle oşo sağan yaprağı, ber qarahañ, qul suğına la oqşap quya. “Haumı!”– tinem dä unı usıma alıp hıypanım.

– Urmandıñ küze bar, qolağı bar, Nuriya, sälämeñde işetep tora,– tine Bürehuqqan olatay, mine huplağanday. Serem itep tä alğan. Şul saq ergäbezzä huzılıp yatqan Harıgüz başın qalqıttı la örä başlanı. Olatay yuğarığa ımlanı: yarabbi, ber tügel, ös teyın osop bara! Astan yaqşı kürenä, alğı täpäyzäre käüzälärenä kiñ yoqa tire menän berketelgän, güyä, ağastan ağasqa hikergändä şul tire qanat keüyek kirelep kitä lä, osa teyınkäy, osa!

– Bıltır sätläüyekte yalağay huqtı bit, töşö qara yanıp sıqtı. Rizıq ulay za qalğan ikän bılarğa. Ergälä genä, ana, qarağay urmanı, osar teyındär zä, qäzimgeläre lä şunda qışlayzar. Közzän qıuıştarına tubırsıq, qayın alqahı yıyalar. Sätläüyekte bigeräk yarata inde ular, aşap ta, qışqılıqqa tip taşıp ta ber bulalar.

– Äle nişläp yöröyzär ikän bında, sätläüyek ölgörmägän dähä?

– Razvedkağa kilgändär, bına hineñ menän mineñ keüyek.

– Olatay, unday teyındär turahında kitaptan da uqığanım yuq ine.

– Hiräk yänlek tähä. Bälki, oşo bezzeñ töbäktä genäler äle ürseme. Nuriya, bar, beräy quş us sätläüyek yıyıp kilter, törlö qıuaqtan öz, qarayıq.

Tizük yıyzım. Mineñ quş usımdağı olatayzıñ hıñar usına hıyzı la quyzı.

– Qulıñ qayhılay däü,– tinem, ğäcäplänep. Olatay başımdan ğına hıypap quyzı. Häzer ul här häbäremde yalğap, añlatıp tormay, käräk tapqanın haylap qına höyläy.

– Sätläüyek bula bıyıl, uña,– tine, bötä yımeştärze lä teşlägänen teşläp, helketkänen helketep, usında tägärätkeläp qarap bötkäs.

Qänäğät qaldı olatay bıl säfärzän. Qaytışlay Abdrahman olatayım turahında hüz sığarzı:

– Yäyze Balbabayzarza uzğaram, umartalıqta, üzeñä mäğlüm, şunda ös soloq qarağayı bar, ösär bıuat, ti yäştäre. Şularzı hineñ qan olatañ, ısın olatayıñ, haylap, küs qundırğan ikän.

– Hin dä – ısın olatayım, ıp-ısın! – tip äytmäy buldıra almanım. Bürehuqqan olatay qandaş-toqomdaşlıq turahında surıtıp tormanı, arı dauam itte hüzen:

– Abdrahman quraysı böryändärzän bit, ä ular soloqsoloqta – iñ aybarı, bik küp tahıldarğa öyrätkän ikän Balbabayzarzı, äytägür, – Şulay tine lä, yırle yuqtan horap quyzı: – Hin kemgä uqımaqsıhıñ, Nuriya?

– Belmäyım,– tinem. Aldaşmanım. Huñğı aralarza uylağanım şul: nindäy hönär haylarğa, qayza tapşırırğa dokumenttarımdı? Berauıq höyläşmäy atlanıq. Şämdäy töz qarağayzar, zifa qayındar parlaşıp tezelep basqan, östäräk öyköm imänlek üskän tau qırazınan bara huqmaq, şunda ösöböz zä – olatay za, min dä, Harıgüz zä – tuqtap, qolaq haldıq: “Tuq-tuq, tuq-tuq!”– Tuqtauhız ber köygä tumırtqa tuqılday.

– Urmansı yıgetkä äytergä käräk, kilep qarahın äle, qarışlauıq basqanmı ällä urmandı? Tumırtqa bal qorttarın da süpläy torğan, bıl tirälä kürşe sovhozdıñ tümär umartaları bar, şularğa eyälämähen. Häyır, yäy urtahında ulay qılanmas...

– Tumırtqa bal qorton aşaymı?

– Qıştarın mutlaşa ul, soloq ağasın – yä qarağay yä imän inde unıhı – tuqıldatırğa totona: bal qorttarı tauışqa sığa başlay, ä bıl sıqqan berehen eläkterep tora.

– Bälki, üzenä qıuış soqoyzor? Ul bit yıl hayın yañını eşläp inä, iskehenä husar oyalay – üzeñ ber höylägäyneñ şulay tip. Äldä eyärtteñ bögön, olatay, tağı ällä küpme qızıqlı nämälär işettem hinän.

– Belmägändäreñ barmı ni haman? – Olatayzıñ tauışı kölömhöräp sıqtı.

– Donya serzären küberäk asqan hayın, belememdeñ äz häm hay ikänenä ışana baramsı, ällä nişläp... Olatay yaurınıma qulın halıp, barmaqtarı menän qısıp quyzı, – añlayım, tiyeüye.

Küpme genä ziräk bulma, täqdirze aldan beleü mömkin tügel ikän. Qartäsäyım äytep quyğaynı ber: “Töş yurarğa öyrätermen, häläteñ dä bar bığa, ä bına kiläsäkte ütä kürergä ıntılma!” Zamanında uğa tap şulay tip imam qaynıhı la nıqıtqan. Barıber totmay ul bäğze vaqıt qaynı hüzen, belämse. Bına yañıraq qına, Fariza yıñgäm säyır ber sirgä habışıp alğas, qartäsäyım, şunday bäläne lä küñelem aldan hizzermänese, qartayıu kasafatılır inde, tip aptıranı. Ä belgäs, hälde yazmıştıñ ıñğayına hıpırıp quymanı, qısıldı, qarşı sıqtı!

Ultırmağa hiräk yıyıldıq uzğan qış. Gulya-Gölsöm apay ğına kis hayın tiyerlek yörögän, qızzarın eyärtep. Şunda ber arala Fariza yıñgäm uğa ser siskän, ahırıhı, buyımda bar, tigän. İlleneñ östöndäge qatın – yöklö? Gulya-Gölsöm apay başta şiklängän bığa, azaq ışana yazıp quyğan: yıñgäneñ küñele bolğana, yırle buşqa käyıfe qırılıp bara, ti. Yazğa taban, bäpeskä yän kerer vaqıt yıtäräk, yıñgä: “Tibenä, bına üzeñ qulıñdı quyıp qara!”– tip Gulya-Gölsömdö tamam ışandırğan. Uñarsı aulaq öy “yabılğan”, yıñgä yäyläügä yöröp eşläy başlağan, tegehe – sögöldörgä töşkän. Küpmeler vaqıttan magazindamı-qayza osraşhalar, Gulya-Gölsöm ni kürä: Fariza yıñgä haman näp-näzek. Ällä auırı töşöp quyzımı ikän, uf, tip uylap, horarğa qıymay torha, yıñgä bını tağı şaq qatırğan: ”Bişense ayğa kittek, taşmaya başlanım, kür, – tip, qorhağın kirä birep torğan bula, ti.

– Feldşerğa kürendeñme? – tip horağan, Gulya-Gölsöm, aptırağas.

– Barırım äle, dekretı käräk tähä...

Ana şul kiste Gulya-Gölsöm apay qabalanıp qartäsäyımä kilep inde. Höyläşkändären işetep ultırzım, meyıs artında kartuf ärsey inem.

– Moğayın, aldaq gömandır, – tine qartäsäyım ällä nindäy qolaq işetmägän yat teldä.– Bala hıyal itkän qatındarza hiräkläp osray ul... Yäsäle, öşköröp qararğamı ikän? Bik köslö doğalar bar-barlıqqa, artıq tärängä kitmähä... Nindäy “göman” ikän, qayza tärängä kitä ul? Yän tınıslığım yuğaldı. Yuq yomoşomdo bar itep, qışın hıu menän ultırıp qalıp töbö tirtkän bizräne aldım da şunı süketterergä kittem yıñgämdärgä. Unday eş menän timerlekkä, Häyrulla ağayğa, barırğa teyışmen dä – kürälätä öyzärenä yünäldem. Yıñgäm hauından qaytqan, özä basıp yort eştären bötöröp yöröy. Tulılanıp alğan saq qına, bit ostarı yanıp tora, küzzäre nurlı – hılıulığı arta töşkän keüyek. Niñäler, töşlöktäge qoyaşqa tura qarağanday, küzemde sılt-sılt yomop aldım – şulay sağıu matur bıl qatın. Yuq şul, auırlı tügel yıñgäkäyım, osaları tüñäräk tä, kese yıhanı buş... “Ağayım küz halhın äle, eşkinderep bulmasmı oşono?”– tip höyländem dä bizrämde qaldırıp qaytıp kittem.

– Qartäsäy, yıñgäm üzen-üze aldap yöröy, Gulya-Gölsöm apay dörös şiklänä,– tip, yügerep kilep ingän kileş häbär haldım da, ilarğa yıyınğan yırzän, küz yäştäremde eskä yotop yıbärzem: igezäktär bında ine.

– İrtägä irtük yäyläügä barıp äylänerbez,– tine qartäsäyım sabır ğına tauış menän. Ber sama tınıslanıp, igezäktärze eyärtep, Zölhizä öläsäyım yanına Yañı öygä yünäldem. Min ike arala şulay kälep halam, ike il mönäsäbättären yayğa halıusı ilse şikelle. Ulay uq tigäs tä, ärläşep, däğüäläşep yöröüse yuqsı. Öläsäyım Gölşähürä inäygä äle lä barğılay, yul ıñğayı qartäsäyımä lä huğıla, unıhınıñ nıq küñele bula, qozağıyın qayza ultırtırğa belmäy. Ämmä üze Yañı öygä hiräk ayaq basa, beräy zur vaqiğa uñayı menän genä: igezäktär mäktäpkä töşkändä kilgäyne häm bına yañıraq, min attestat alğan köndö.

Höyläşkänsä, tañ hıuınan säy qaynatıp eskäs tä yäyläügä tip sıqtıq. Qartäsäyım kinder toqsayğa darıu üländäre halıp aldı, ber nisä törlönän. Bergä oyoştorop butağas, üländärgä kükräk tının sığarıp ihlaslap örä-örä, doğalar uqını, “şöf-şöf” tip şifalı yıl yıbärep, toqsayzıñ auızın bäyläp quyzı. Yäyläügä tura huqmaq Qırlastau hırtınan bara, mal qıua torğan olo yul astaraq, urauıraq. Hırtlau ällä ni tekä bulmaha la, şörläp quyam: qabırğanan büselep-büselep sıqqan yasmaq taştar qubaralıp kilep töşmäs timä ber saq! Yuq-yuqta bılay za vaq taştar ayaq astına tägäräp tora...

– Qartäsäy, hätär, ivetä? – tim, şul taştarzı asqaraq tägärätep yıbärep.

– Üzen tamırzarı menän totop torğan ülän-qıuaqtar barza, işelmäy ul tau, qurqma.

– Nimä genä inde ul ülän ostoğo, bınauınday tau qarşında? Qartäsäyım şunda näzek kenä ber ülände ürelep özöp aldı la miñä hondo, osonda keskäy genä aq säskäläre lä bar ikän.

– Kür, tau tişep üsep sıqqan bıl täüäkkäl ülän, tamırzarı tärängä kitkän unıñ, tau-taştı totop tora. Uylahañ, häzer äytäheñ hin unıñ isemen.

– Tautotar ülänme? Tautişärme äteü?

– Tautişär şul, tap östönä bastıñ, otqorom, qoloqasım! Ana nisek osta narıqlay bezzeñ halıq, bäläkäs kenä qırağay göldöñ dä üzenä teyär iseme bar.

– Äy, batır göl, tautişär, hinhez qalha, tau nişlär? – tip hamaqlanım da qulımdağı sibek habaqtı taşlı yırgä sat yäbeşep üskän sänskele selek qıuağınıñ külägähenä ipläp kenä halıp kittem. Qartäsäyımdeñ maqtauına küñelem üsep kitte, huqmaq şulay tar häm tekä bulmahamı, qolonsaqtay hikergäläp tä alır inem. Tik kileşerme miñä, ölgörgän qızğa? Bez barıp yıteügä, yıñgäm irtänge hauının tamamlap, bizrälären yıuıp tüñkärep kenä tora ine.

– Kilen, mızıqaraq ähirättäreñ eşen oslağansı höyläşep alayıq äle, – tine lä qartäsäyım, qayın töböndäge ozon yası eskämyägä barıp ultırzı. Üze hınsıl itep yıñgämdeñ küzenä qaranı, unıhı, ğäyıple keşeläy, qaraşın sitkä aldı.

– Tamsı la ğäyıbeñ yuq. – Hüzhez zä añlay keşene bıl qartäsäyım. – Uñğanlığıñdı, toğroloğoñdo yaratam hineñ, kilen, şuğa la sittän qarap tora almayım bıl häleñä, – tip dauam itte qartäsäyım.– Kil, ultır yanıma.

Fariza yıñgä, bala-sağalay, kündäm genä tıñlanı. Şunan qartäsäyım yıñgämdeñ yaulığın haldırıp, başın hıypanı, doğa uqıp, säs töptärenä tının örzö lä kirenän bäyläp quyzı. Artaban unıñ balauız keüyek irep kitkän hılıu käüzähen totanaqlı ğına hıpırğılap, köyläp daualanı: imse bit ul, eyı, tabibä. Ustarın yıñgämdeñ qorhağına quyıp, yılıtqanday, totop torzo la, köyläp täsbih äytä-äytä, yıtäkläp Zäñgär şişmägä alıp kitte. Ä yıñgäm, äyterheñ, yoqlağan? Küzzäre asıq bılay... Qartäsäyım unı, galoştarın sisterep, yalan ayaq köyönä şişmäneñ urtahına inderep bastırzı (üze itek keygäyne: aldan uylağan, yäy urtahında nişläp itek keyze, tihäm?), şunan sisenep, ustarına äzläp-äzläp hıu alıp, doğa uqıy-uqıy, başınan qoyondororğa totondo. Zäñgär şişmäneñ hıuı halqın ğına, ä yıñgäm şılt ta itmäy tüzä. Bına ber mälde qartäsäyım tauışın şäbäyteberäk täqrarlay başlanı: “Gömanıñ” tigänen ayıram...» Häm, nihayät, Fariza yıñgäm, güyä, yoqohonan uyanıp, nindäyzer olo häsräte isenä töşkändäy, ükhep ilap yıbärze. «Isqındırzı, inşalla!» – tine qartäsäyım. Añlap toram: yıñgäm üzeneñ säyır hästähenän qotoldo. Ä min “göman”dıñ kese yıhandağı yaralğı ikänen añğarıp aldım – boronğosalır?

Yarğa sıqtılar. Qartäsäyım: «Rähmät, Zäñgär şişmä, qotoñ üzeñ menän!» – tine lä, kesähenän täñkä alıp, hıuğa haldı, ä yıñgäm ällä qayzarğa aşığıp tuqtamay yügergän yılğır tulqındarğa qaranı la: «Ağıp kitte...» – tip moñayıp başın eyze.

– Nıq bul, Fariza kilen, Hozay hiñä telägäneñde birer! – tinese şul minutta qartäsäyım, küräzälek qılğanday? Küz aldında bulğan möğcizägä şahitlıq qıldım. «Doğa qözräte, ağın hıu darmanı, ihlas teläk ğäyräte» – oşonday yabay za, qatmarlı la hüzzär urğıldı tel osomda. Ämmä öndäşmänem, bäğze vaqıt uyıñdı buyıña heñdereü häyırleräk ikänen beläm dähä.

Yıñgämdeñ oşo aralarza iñ telägäne bala ikänen belä torop, qartäsäyım niñä bulmastayzı inseläne äle uğa?! Azna-un kön ütteme-yuqmı, yıñgäm menän Gulya-Gölsöm apay ikäüläp kilep indelär qartäsäyımä. Äsäyım menän min dä bäräñge baqsahın utap sığıp, säy esergä inep kenä tora inek. Bezzän ser yäşerep tormanılar: «Ber uy berketep kildek äle», – tip belgertä haldılar.

– Äy, Ramay,äy, dıuamal baş ulan, häläk itte bit üzen, sabıyın da qızğanıp tormanı, – äsenep hamaqlap aldı qartäsäyım, ni äyterzären aldan añlap torğanday. – Niätegez izge, tik...

Ul oşo urında tuqtap qalğan arala, min Aqnazar ağayzıñ qolaq töbönä yozroğon qundırğan ağayzı küz aldıma kilterzem: başta unıñ yäşen utınan häläk bulğan qatınınıñ käüzähe halınğan ılauğa qatar bäpes kütärep atlap kilgänen, şunan matäm mitingıhındağı baş kiterlek qılığın, şunan... – yuq, unıñ käüzäheneñ qarama botağında asılınıp torğanın kürmänem... Yäş kenä ağay ine, buyğa mıqtı, imändäy. Qartäsäyım äytmeşläy, estän yomşaq bulğandır... Tuqmaqtay ğına sabıyın (qız bala, ti) ükhez yätim itep, oloğayıp bötkän sirläşkä äsähe qulına qaldırıp kitmäskä ine! Bıltır, tege yäşenle yäyzän huñ küp tigändä ber ay ütkäs, buldı ul faciğäle häl. İnde qızsıq atlap yöröyzör. Tele lä asılğandır? Mineñ telem “atay” tip asılğaynı...

– Tik silsäüit nimä äyter?– tip oslap quyzı qart äsäyım.

– Sämiğullinım äytä, tulı ğailägä, tormoşo yıteş kenä bulha, tärbiägä bala alırğa zakon röhsät itä, ti. – Gulya-Gölsöm apay uyınsa, Sämiğullin – torğanı ber donya totqahı.

Tulı ğailä – irle-bisäle, timäk, bını beläm... Hüz – iñ köslö qoral, tip belmäy äytmägändär, kötmägändä iñ auırtqan yıreñä kilterep bärä ul, qılıstay kisä, küsäktäy dömbäsläy: bezzeñ ğailä tulı tügel şul, atayıbız bergä bulmağas. Bötäü yaram tağı asıldı, tağı qanhıranı. Häzer-häzer, tärän itep tın alam da basam ärneüyemde.

Ölkändär bayağı sabıyzıñ yazmışın häl iteü täñgälendä ozon hüzgä yulıqtılar, ä min Sämiğullin haqında basılıp uylap alıp kittem. Bına bit, yat bauır, tip äyt hin unı! Tolparsıqqandıñ iñ ğäzel, iñ toğro keşeläreneñ berehe ul ğämäldä. Här kemdeñ yazmışın, holqon belä, yäştärze ihä ütä kürä, aldan kisätä yañılıştarın. Mäktäptä yış bula, äñgämälär uzğara. Üzeneñ “şıyıq” sağında, FZO-la uqığanda, qala şpanalarına eyärep saq yuldan yazmay qalıuın da yäşermäy höylägänse, 5 – 8-se sinıf malayzarın ayırım yıyıp alıp. İşbirze tişte bını qolaqqa. Unıhınan yuramal horağaynım (ikeläneüyem dä bar ine), Sämiğullin üzeneñ abruyın üze töşörgänme şulay tip, kötmägänsä yauap birze:

– Kirehensä, häzer ul – mineñ kumir. Un berze bötkäs, militsiya mäktäbenä uqırğa keräm. Unda sport nıq käräk, ti, ä miñä fizruk abıy “3”-tän artığın quymay, distsiplinam aqhay, imeş... Aqhamasqa tura kiler, ivetä?

– Bäs, hin bit şayan ğına, bötkän huligan tügel! – Şulay tip nığıtıp quyzım İşbirzeneñ küñelen. Unıñ şuqlıqtarı siktän tış bulıp ta quyğılay şul. Bıltır, mäsälän, dus malayzarı menän Küränlelä yözöp yörögän qazzarzıñ berehen totop muyının borop, arlı-birle yönön yolqop, yapraq-fälängä urap tupraqqa kümep, östönä ut yağıp beşerep yathalar, bılarzı Mäülizä barıp tapqan. Ämin abıy, belgändäy, qustıñdı häzer ük ezläp alıp qayt, tip boyorğan ikän. Ähirätem malayzarzı «svoloç»tan qırqıp ärlägän (timäk, nıq qızğan, anau yulı Tolparsıqqanda hıu ingändä İşbirzene “yuğaltqandağı” keüyek), seyle-beşle qazzı tupraqtan höyräp sığarıp, şunıñ menän bärgeslägän östäüyenä tege şilmalarzı.

Eyı, Sämiğullindıñ äñgämähe arqahında ber İşbirze genä yünälep kitkändä lä – zur izgelek bit. Yıtmähä, ul, yın botağı, üz artınan unarlağan tisteren eyärtergä hälätle, bına häzer äyzähen ıñğay yaqqa.

Rähmät inde Gulya-Gölsöm apayğa, şunday arıu keşene üzenä ğaşiq ittergäne, Tolparlığa yırektergäne ösön. Unıñ da ğäziz yäntöyäge, Stärlebaş yaqtarı bar zaha – Künderäkäy tigän yılğahın höyläp-höyläp ala, ti, yış qına. Sämiğullinğa bäyle, auılıbızzıñ yamanatlı Häyri burı menän bulğan vaqiğalarzı beräy islärmen, äle üzebezzeñ baştan kiskän häl häteremde ayqay.

...Bäğzelär äsäyım, uğa quşıp Fariza yıñgä haqında la, spekulyatsiya menän şöğöllänä, könbağış, mamıq şäl hatıp bayıy, qalanan äyber alıp qaytıp qimmätkä osora, tip ğäybät tarata. Ütkän qış ul ğäybätteñ töyönö siselde, nihayät. Äsäyımdär Stärlegä yıyınıp qına toralar (tege yulı Yızemgä bata yazğandan huñ Beloretqa yörömäs buldılar), könbağış tultırıp, auızı tegep quyılğan toq işek töböndä ultıra, artmaqlarğa tigän bauı la ergähendä äzer genä yata ine. Kisen, huñ ğına, Gulya-Gölsöm apay täzrä sirtte. Kemder rayonğa äsäyımdeñ östönän yalıu yazğan da, irtägä şunıñ ezenän tikşereü kilergä teyış, tise. Bar, Gäühärze iskärt, tip Sämiğullin qatının üze yıbärgän. Äsäyım qoyolop töştö. Nişlärgä?! Tege toqto Gulya-Gölsöm apay menän ikäüläp ike qolağınan totop bersä bazğa töşöröp yäşerzelär, bersä öy başına menderzelär zä kire töşörzölär – tizük tabasaqtar. Ahırza azbar qıyığına, besän arahına, kümdelär.

İrtägähenä, abau, bezgä ısınlap ta tenteü haldılar. Meyıs başın, karauat astarın, solandı-käbärkäne totoş qarap sıqtılar. Bazğa uq töşöp tormanılar. Yä Hozay, ber arıy bılar qıyıq yağına la ozaq qına qarap tapanıp torzolar, ämmä kürälätä teräp quyılğan basqıs şik tıuzırmanı, küräheñ, unda ürmäläp tormanılar. Horau aldılar, qağız tultırzılar.

– Semeçka säsähegezme? – tip horanı minän dä kilgän ike keşeneñ berehe.

– Säsäbez äzeräk, – tinem. – Yaramaymı ni?

– Üsterergä yaray, hatırğa röhsät yuq, – ti bıl keşe.

Sämiğullin şunda miñä usal ğına itep qarap aldı la tik torğandan ber häbär sığarzı:

– Aqnazar Säyıtovtıñ qızına hin hattıñmı säskä qazay torğan zakolkanı?

– Miñzifağamı? Hatmanımsı, yaltır qayışqa almaştım, – tinem dä, horauzıñ töbönä töşöp añlağas, östäp quyzım: – Mahibikä apay Öfönän unday qayıştarzı küp itep alıp qaytqaynı. Zakolkalarım beräü genä tügel dä ul, Şärifä apayım büläk itep tora, ä Miñzifanıñ küze oslo, iñ kättähenä qızıştı, yäl bulha la, qayış käräk bulğas, almaştım da quyzım. Ä Menäüäräneñ säsenä öläsähe is kitkes matur käkre taraq qazağan, pensiya aqsahına esbüklämdän hatıp aldım, räyıs bisähenän, ti.

Türäneñ iseme telgä alınıu menän, tege keşelär kitä başlanı. İşektän sıqqanda Sämiğullin tura miñä borolop qaranı, küzzärenän atayzarsa ber yılılıq börköldö.

Tege yalıuzı könsöl Mahıy apay yazğan bulıp sığa? Sämiğullin işara birze bit. Qarğa küzen qarğa suqımas, kolhoz räyıse bisähen tikşermästär, tigänder, bezzeñ haqqa unı “hatqandır”. İh, Mahıy apay, qayhılay yaman ikänheñ? Qızıñdı qoyop quyğan spekulyantka itep barahıñ tügelme? Yañıraq ul mäktäp buylap hatıp yörögän qayıştar auıl magazinına la kilep tuldı. Öslätä oshozoraq! Hiñä, maşinalı türä qatınına, qala yaqın şul, aldanıraq ölgöräheñ. Şım ğına hind säyı hatıp yatıuıñdı la beläm, ulayğa qalha. Asıuımdı kilterhäñ äle! Üzebez üstergände aqsa itkän ösön isem kütärergä ni? Qulıñdan kilhä, üster, hat könbağıştı hin dä! Üstereüye ber – azaq eş iteüye mäşäqätle unı – eşläpähen kisep alıp, qoyaşta hurıqtırahıñ, şunan tuqmaq menän yımeşen tuqmap töşöräheñ, süp-sarzan aralap, kön bitendä yıllätäheñ dä meyıstä totop alahıñ, kipkäs, helkäüyestä yılgäräheñ, tağı börtökläp tazartahıñ. Şunan ğına toqqa tultırahıñ. Buştan-buşqa harıuıñ qaynap, ir küzätep yöröüzän başqa ni kilä qulıñdan? Ay, artığın qızıp kittem: yäslälä aşnaqsı laha, arıu ğına eşläy, tizär. Bäs, nimägä qanıqtı huñ ul mineñ äsäkäyımä?

Horauıma yauap üz ayağı menän kilde lä inde bezzeñ ihatağa köndärzän ber köndö – Mahibikä apay! Yartı yıllap vaqıt uzğaynı şät tege tenteü ğärlegenä. Äsäyım, unı oloğa hanlap, tuphağa uq qarşı alırğa sıqtı. Ä ul, artınan qapqa yabılır-yabılmastan, yaulığın başınan hıpırıp yırgä bärep torop, säreldärgä totonmahınmı:

– Uynaşsı! İr käräk bulğas, üzeñdeken ergäñdän yıbärmäskä ine! Birermen min hiñä iremde, tot! Esbükläm! Äsäyım aptırap qaldı, ağarınıp kitte. Tegehe unıñ hayın yarhıy. Qartäsäyım anau vaqıt Salpa Säğürägä qarşı barğan keüyek, min dä, kükrägemde qalqan itep, äsäyımdeñ aldına sığıp bastım:

– Üzeñ ul spekulyant, itäk astınan hatıu itäheñ, bişlätä haqqa! Äbey-häbeyzeñ bötä pensiyahı hineñ kesäñä kerep tora, börtöklö säyhez yäşäy almay zaha ular. Raykomğa yazam! İreñde eşenän alırzar za, öyzä bikläp totorhoñ!

Şulay tinem dä, üz-üzemde beleşmäy yarhıp, apayzıñ tuzanda yatqan yaulığın tapap-tapap, qapqa aşa ırğıttım. Haqlıqqa tip, öläsäyımdeñ şunda höyäüle torğan tayağın qulğa aldım: qotorğan daha Mahıy apay, yä öskä ırğır. Irğımanı, galoşın şarpıldatıp höyräp sığıp kitte qapqanan. Yäl dä üze? Könläşeü ällä beräy sirme ikän, keşene aqıldan yazzıra torğan?

Äldä öläsäyım öyzä yuq ine, igezäktär unı klubqa kolhoz veterandarın hörmätläü kisähenä alıp kitkäyne. Tüzmänem, qartäsäyımä barıp buşattım esemde. “İr birmäk – yän birmäk”, – tip kenä quyzı ul, artığın surıtmanı. Äsäyımdeñ gonahhız ikänen beläse? İr menän yän ber bulamı, ir qayğıhı – itäktä lähä?

Barıber añlamayım Mahıy apayzı, üz küze menän kürgändäy qılana? Anau yulı, Gölbikä apay menän äsäyımde butap hıyalıy bula yazğan könömdä, beräü zä şäylämäne Aqnazar ağayzıñ bezzeñ uramdan sıqqanın. Şäylähä lä ti, räyıs keşe kemdeñ öyönä huğılmas, bäs. Auıl ğäzäten belgäs, qurqışımdan ulay za añdıp yörögäynem şul aralarza – lästit taralmanı. Timäk, Mahıy apay ireneñ äsäyımä küze töşkänen hizengän? Ä küze äsäyımä töşkäs, nişläp Aqnazar ağayzıñ yönlö qulı Gölbikä apayzı qosaqlağan?

Oşo urında, fekerem qayağa qaqlığıp ağımın üzgärtkän yılğalay, qapıl älege minutta barğan vaqiğağa boroldo. Fariza yıñgäm qartäsäyımä käñäş itergä, fatiha alırğa kilgän dähä, ana qayhılay möldöräp qarap tora uğa. Gulya-Gölsöm apay za, äsäyım dä sabır ğına qartäsäyımdän hüz kötälär. Tik mineñ tüzemem yıtmäne, telemä kilgände yarzım da haldım:

– Hinän dä şäberäk äsäy tabılmayasaq ul qızıqayğa, yıñgäkäyım, alahıñ üzeñä, üsteräheñ, oloğayğan könöñdä izgelek kürep ultırahıñ!

Qartäsäyım qaraşı menän şeltälähä lä (ölkändär eşenä tığıldım bit), hüze menän yöpläp quyzı: “Nuriya äytkäs, ras inde, täüäkkällä, kilen”.

Küräzälek qıldımmı? Hisle asılım – yıñgäm higez yäşemdä ük şulay narıqlağaynı – faraz yıtkerzeme? Küñel küzem kürzeme? Küñel küze kürmähä, mañlay küze – botaq tişege, tizär. Ä qayhı töştäräk ikän ul küñel küze? Ni ösön bıl yusıqqa qayırılıp kittemme – älege lä bayağı Ämin abıyzıñ handığındağı curnaldarzıñ kasafatı inde. “Nauka i cizn” tigänen dä aldıra başlağan abıy, şunda ösönsö küz haqında ğäcäp fekerzär yazılğan. Här kemdeñ dä bar, imeş, ösönsö küze, ämmä bik hiräktärzeke genä asılğan, ti. Qartäsäyım äytkän küñel küze tügel mikän şul “tretiy glaz”? Fariza yıñgämdeñ qız balanı bäpläp ultırıuı, unı mäktäpkä ozatıuı, keyäügä bireüye – küz aldımdan ütep kitte lähä, billahi...

19

Äsäyım, ber hüz äytmäy torop qalha la, Mahibikä apayzıñ nahaq hüzzärenä nıq tetrände – här küzänägem menän toyzom. Şul osor qartäsäyımä lä hiräk barzım, äsäyımde qursalanım. Unıñ haman da bötäşep bötmägän yöräk yaraların yañırttı laha yahil apay. Ällä niñä, üz küzem menän kürmähäm dä, Ramay ağayzıñ qarama botağında asılınğan käüzähe hätergä töşöp tik torzo: äsäyım ğärlänep ber-ber häl qılıp quymahın!

Baytaq vaqıt estän köyzö ul, şunan, anıq ber qararğa kilgändäy, başın tekä itep kütärep quyzı la bütänsä eymäne. İs kitkes üzgäreş bara unıñ häsiätendä – kürenep tora. Bik siselep barmay şul, uyın urtaqlaşmay, unıñ keüyektärze teşläm holoqlo, tizär. Ös bala menän yañğız ultırıp qalıuı yıñel bulğanmı ni uğa?! Keskäy saqtarında igezäktär Sverdlovskizan kilgän posılka yäşniktären “Atay!” tip barıp qosaqlağanda, üzemdeñ yörägem yarıla yaza torğaynı... Yänem ärnep, özgälänep yörögändä, bezgä köpä-köndöz ber ağay kilep inde – sıramıtam hımaq üzen. Yörägem herkeldäp quyzı, qapıl küzem (tege ösönsö küz!) asılıp kitkänen toyzom: äsäyımde alıp kitergä uylaşa bıl ağay, niäte mañlayına yazılğan!

Äsäyım, qauşabıraq qalha la, ağayzıñ maqsatın belä ine şikelle. Kileüyenä riza bulğanğa, hatta ki şatlanğanğa oqşay. “Maqtap yöröyhöñ, Samat ağay, samauırıbız qaynap qına sıqqaynı, ütep kit”, – tip qunaqtı türgä saqırzı. İsemen dä belä, ä bit bıl keşe bezzeñ auıldıqı tügel. Öläsäyım dä aptırap qalğan, yäşel bärhät kamzulınan yuq süpte ezläp, hıpırğılap ber bula – unı bez häzer kön dä şulay bayramsa itep keyınderäbez, qulınan qatı eş töşkän inde, qupşılanha la yaray.

Säy eskän arala beldek: ağay Tallı auılınan ikän. Mäñge onotolmas yäşenle yäy faciğähenän huñ uzğan matäm mitingıhında kürgäynem şul unı, isemä töştö. Timäk... İnde şigem qalmanı, ağay täğäyın äsäyımde horatırğa kilgän. Tol ir... Parhız kön iteügä küner yäştä tügel, äsäyımdän saq qına ölkäneräkter.

Küñelemdä, tärändä-tärändä yatqan his-toyğolar bolarırğa totondo: bıl keşegä mineñ äsäyımdän başqa yañğız qatın bötkänme ni donyala, alhın, ana, Qarağaş Mäsrüräne, unıñ malayı la atay menän üser! Häyır, qırqqa yıtep tapqan ber börtögön ügäy atayğa hıyındırmas unıhı. Bäs, bez zä bıl ağayğa ügäy bulabız zaha... Üz atayıbız isän bula torop... Ä qayza huñ ul – atay?! Äsäyım ğümerlekkä nahaq hüz bısağınan yazalanırğa dusar itelhenme? Isvikla bisäläre arahında törlöhön işetep yörögäs, beläm: iñ asıuı kilgän qatındarzı «ir rähäte kürmägere» tip qarğayzar... Uf! Äyterheñ, mineñ asılımda prokuror menän advokat alışa. Kem yıñer? Ğämäldä ikehe lä – üzem inde. Isınsı, mindä ul «üzem»där ällä nisäü, yıuaşı la, usalı la, bäğze mäldä salpahı la tauış birep quya. İlağı la bar, äzäm ğärlege. Mine ber bötön itep, nisekter hıyışıp yäşäy «üzem»där...

İgezäktär uynarğa sığıp kitte, äsäyım ularzı tuqtatmanı. Ä mine, Mäülizägä barıp kilergä yıyınğas, küz qaraşı menän genä tıyıp quyzı. Höyläşähe hüzzä mine lä qatnaştırırğa uylayzar ikän, hup, tıñlarğa käräk. Ağay ber öläsäyımä, ber miñä qarap aldı la hüz başlanı:

– Zölhizä inäy, Nuriya heñlekäş, ozon hüzzeñ qısqahı: min Gäühärgä öyläner inem, ägär hezzeñ yaqtan da rizalıq bulha? Äteü, mineñ dä rizalığımdı horağas, bıl ağayzı borop sığarıp yıbärä alam? Nişlärgä?! Bınday za yauaplı burıs torğanı yuq ine äle aldımda bığasa. Äsäyımä utız yıte genä yäş, bez tip ultıra, qıuarğan göldäy. Qıuarmağansı, säskähen dä qoymağan äle! Atayım öylände...

– Min riza,– tinem özöp kenä. Bäğeremdä ber neskä yıp nıq itep kiyerelde, auırttı, läkin önömdö tışqa sığarmanım, küzemdä sağılğandır şul, äsäyım, hälemde kürep, “ah” tip quyzı.

Oşo hüzze äyter ösön ikhez-sikhez kisereştär daryahın yözöp sıqqanımdı äsäyım, uñğan, hılıu, üzensä sämle lä, hisle lä äsäkäyım, barıber añlap yıtmägänder hımaq. Ul halättä qartäsäyım genä toya mine. Eyı, Tallı ağayınıñ äsäyımde üz yortona alıp kiteren, öläsäyımdeñ dä, igezäktärzeñ dä mineñ itägemä yäbeşep qalırzarın, qartäsäyımdeñ häsrättären – bötähen dä uratıp uylap sıqtım. Bıyıl (ä, bälki, ber qasan da) institutqa uqırğa bara almasımdı ap-asıq añlap, tağı nığıtıp quyzım baya äytkänemde:

– Rizamın. Ämmä, ağay, hüzzeñ turahı käräk: äsäyımde ränyıthäñ, unı yaqlar keşe bar – bına min!

– Un ös yäşlek ulım, un yäşlek qızım üsä. Ğayan menän Lira. Äsäyzäre... tege yäşenle yäyzä... – tine lä ir keşe, hüzen toqos qına itep oslap quyzı: – Eyı.

Işanıslı, aqıllı kürende ul miñä. Şul saq qartäsäyımdeñ, töyönsögön kütärep üz nigezenä qaytırğa yıyınğanda, “kilendeñ dä yäşlege zaya ütä, min unıñ yulın bikläp yatqas, müklängän taş keüyek...” tigäne isemä töştö...

Mäülizä menän Tolparsıqqan yağına barıp äylänergä hüz quyışqaynıq. Kön salt ayaz. Yükälek yağınan yılı yıl isä, şipkert kenä bal yıstäre hirpelä ul yıldän. Äle tap bal qıua torğan osor.

Ana, ähirätem miñä qul bolğanı la yügerä-atlay Tolparsıqqan huqmağına ıñğaylanı. Moğayın, älege İşbirzenän ez yazzırıuı. İkäü-ara ğına serläşergä itäme? Kür-kür, qayhılay ozon azımlay, quldarın qırqa heltäy, bara torğas, üzen üze yüplägändäy, başın qağıp ala – nindäyzer qararğa kilgän bit bıl?

Ähirätem biländeñ urtahında, bilendä genä, tuqtap mine kötöp aldı la, belägemdän helketä totop, alğa äyzäne:

– Tiz bul, äyzä, hineñ Şahimaran tümäläsenä, toğroloğoña hınau bar! – ti. Tege yulı üzebezzeñ İtaliyağa eyärtmägängä üpkälägäs, Mäülizägä kül qırındığı üzem genä belgän keskenä qalqıulıq haqında höyläp, beräy kürhätermen, tip aqlanğaynım, şunı onotmağan. Nindäy hınau ikän ul tağı?! Toğroloqqa, tise? Auızımdı asırğa la birmäy, ähirätem dauam itte: – Nuriya, min Oleksiy ergähenä kitäm!

– Qasıp kitäheñme?– Şaq qatham da, Mäülizäneñ häbäre mine ayaqtan yıqmanı, kirehensä, yurağanım yuş kilgändäy, iräyıp kittem. – Şulay bulırın hizgäynem, qızıy...

– Hat yazıştıq, urtansı apayım rayon üzägendä bolnitsala sanitarka bit, beläheñ, meditsinskiyğa iner ösön uğa ike yıl stac käräk, şunı eşläy, unıñ aşa häbärläştek. Ukrainanan hattar bında yaua başlahamı – üzeñ uylap qara! Äldä täügehe hiñä yulıqqan, Nuriya!

– Yä, tiz genä mineñ toğroloqqa hınau ütkärä hal da, öyzä eş küp,– tinem. Ällä nimägä qapıl yän köyzösö?

– Hıu inmäybezme ni, Tolparsıqqanğa kilep yıtep tä, unda yözmäy qaytqan yuqsı?

Mäülizä tizük tota yalğandı. Käzäläneüyemdeñ säbäben dä añğarğan:

– Bähetterme, bähethezlekterme – aşqınam şul sit yaqqa,– tip töşönkö genä tauış menän östäp quyzı. Yaqşı belä holqomdo, miñä keşene yällärgä genä quş, utqa-hıuğa inep yarzam iterzäy bulam da kitäm.

– Unda nişlärheñ huñ? Keyäügä...

– Yuq-yuq, keyäügä barırğa ırğıp tormayım, ışan, Nuriya, ä Oleksiyzı bik kürähem kilä, töştäremä kerä bözräläre suqınğandıñ!

– Bäs, suqınğandır ul ısınlap ta?– Uf, telemdän osto la sıqtı bıl häbär. Ähirätem üze lä bik qatı uylanğan, küräheñ, tap oşo haqta, özöp kenä yauaplanı:

– Hozay – beräü!

Şıldım bıl temanan:

– Mäülizä, şul häläteñde äräm itep, uqımay qalırhıñmı? Ämin abıy küz teräp tora laha, biş yäşeñdän sinus-kosinustarı menän sihırlap quyğaynı üzeñde, hätereñdäme?

– Äteü. Oleksiy yaza, Donetskiza bıyıl ğına universitet asıldı, unda matematika fakultetı la bar, tip. Şunda inäm!

– Ber genä kürzeñ dähä şul säsrämäger hoholdı, unıhı la bäläkäy genä sağıñda?– tip äytmäy buldıra almanım.– Şunı şulay yaratahıñmı?!

– Şulay yaratam şul! Ber küz taşlau menän yörägem qabındı... Qabındı la hünmäne lä quyzı.

– Äsmä, ismaham, Arturı menän übeşep qalğan, ä hin?

– Unıhı bulmanı! Bulha, hin beler ineñ tip nisä äyttem, haman ışanmaysı.

– Hattarın da uqıtqılanıñ, yäşermäneñ. Küzzäreñä ğaşiq buldım, ti zä yaza ul kazak, ivetä? Olena... Küzzäreñ matur şul, ısın, qızıy, kerpektäreñ quyı, ozon, qoralayzıqı keüyek... Ä şulay za, Aleşa hine nisek ğaşiq itte üzenä, äyt äle?

– Şunday itep qaranı ul miñä, Nuriya, yörägemä ütep inde qaraşı, tiyem dähä, tağı qayhılay añlatayım?

– Şunan?

– Huşlaşqanda, basıuza, qolağıma şıbırlanı: “Kohanna!” Qaynar tınına yañağım yanıp sıqtı. Totoş tänem dereldäp kitte, qurqtım hatta...

– Qaranı, tiheñ, bezzeñ Fatih äz küzläneme ni hine üzeneñ matur zäñgär küzzäre menän? Partahın da hine kürep ultırırlıq itep haylay torğaynı.

– Miñä qarap ultırzımı Fatih? Uf, hataşma! Hiñä ğaşiq bulğan ul, min – albırğatqıs qına, belgeñ kilhä.

– Yuramal äytäheñme? Ber Sabirı la yıtkän... Unıñ, ismaham, hizelä ine miñä küze töşkäne. Äldä, ana, uçilişehında ber qızğa ğaşiq bulğan, üze höyläne: ”Baştaraq bik ğazaplanğaynım, hin miñä iğtibar za itmägäs,– ti,– himezlegemde yaratmayzır, tip sport menän şöğöllänä başlanım... Qısqahı, möhäbbätem mine uçilişela kötkän! Ä täüge histärem, hine Käbirzän könläşeüyemä sızamay haslıq eşläp yöröüzärem, iseñdäme, kipterergä quyğan kirbestäreñä kemder “N+K” tip soqop yazıp sıqqaynı – min ul, şular barıhı la üsmer aşqınıuzarı, ısın möhäbbätkä repetitsiya bulğan, küräheñ...”

– Repetitsiya, time, şul Sabir äytäme?– Ähirätem ışanmayıraq torzo ber arıy. Şunan bayağı hüzen öskä sığarıp quyzı: – Ä Fatihtıñ hine yaratıuına şiklänmäyım, bına kürerheñ!

Bıl yähättä häbärze oşonda tuqtattıq ta här qayhıbız üz asılıbızğa sumdıq. Ğaşiq bulıu ösön ber auılda üseü, ber sinıfta uqıu his kenä lä motlaq tügel – küptän añlanım, Fariza yıñgä menän Häyrulla ağay yazmışınan uq. Tatar äbekäy menän Ädisäy babaqay huñ?! Ana, atayım qırza taptı işen... Uyımdı oşonda uq şart özzöm. Yıter zähä ğümer buyı hıqtarğa atay tip. Uzğan aznala hatı kilde qartäsäyımä: “Äsäy, hineñ menän urtaqlaşmay bulammı bıl şatlıqtı – qızıbız tıuzı, Mayya (bezzeñsä Mäysärä) tip isem quştıq. Kileneñ başqort millätenän, qalala tıuıp-üskängäler, urıslaşqan, telde onotqan tiyerlek, ämmä Mayyanı öyrätäsäkmen tuğan telendä höyläşergä. Äzeräk üsä töşhön dä, alıp qaytıp kürhätermen hiñä, tanıştırırmın apayzarı, ağahı menän. Baş isän bulha...”

Qayt, atay, qayt, tip üsekläştem şunda estän genä, äsäñä, bındağı balalarıña üzeñde lä kürhät! Ä tege Mayya (ata ber tuğanım daha) kemgä oqşağan ikän? Barıber Kamil keüyek aqıllı, Kamila keüyek hılıu tügelder! Yäple, qız bala tıuğan, Kamil – berzän-ber Qaramırzin. Häyır, ul da – Aqsurin, mineñ hımaq. Ä Mayya, moğayın, atayım familiyahın yörötäler?

– Nuriya, hin miñä ser handığı bul,– tine Mäülizä, urau uyzarımdan qaytarıp. Fekeremde ämmä töynäp ölgörzöm: äsäyımde, Samat ağayzan bala tap, tip ögötläyäsäkmen!

– Qayza kitkänemde tik hiñä genä äytäm. Apayzarım atayımdan yäşerä almayasaq, İşbirze isäp tä tügel, äsäyımde beläheñ – yıbep töşäsäk. Uqırğa ingäs, häbär itermen öygä: institut tigändä, atayıma barıber, qayza uqıham da.

– Äytep kit, şulay bulğas?

– Aldan äythäñ, Başqortostanda bötkänme ni institut, tiäsäk, barmaq bögöp hanarğa totonasaq: Öfö, Stärle, Börö... Ä Donetskiza uqırğa indem, konkurs bezzägenän ikelätä zur ine, tip tä yıbärhäm, ğorurlanıp kitäsäk hatta.

– Ä inä almahañ uqırğa?

– İnäm!– tine Mäülizä, ikelänep tä tormanı.

Min dä ikelänmäyım bığa, horanım inde, tärtip ösön genä.

– Ber kemgä lä äytmäy şılhañ bulmaymı?

– Yuq, ulay ällä nisek, hıyanat keüyek. Atayım aldında azaqtan aqlanırğa käräk tähä, Nuriyağa äytep kittem, tiyermen.

– Taptıñ däü dälil, Ämin abıy mine ärläyäsäk, yır helketep qısqırasaq.

– Qısqırır za azaq maqtar, toğro dus ikänheñ, tip. Ä hin üzeñ dokumenttarıñdı qayza tapşırahıñ, Öfögäme, Stärlegäme?– Nihayät, miñä küste iğtibar.

– Bıyıl ber qayza la barmayım.

Mäülizä bını tınıs qına qabul itte:

– Gäühär apay Tallığa küshä, hiñä qala inde ike qarsıq, igezäktäreñ... Stac eşlärheñ dä, pedvuzğa ber yıl da yıtä, ti, sittän torop uqırğa kererheñ. – Ütä kürep tora mine ähirätem... Äsäyım haqında la işetkän (auıl belä, timäk), ällä oşo Tolparlınıñ keşene kerpek tä qaqmay küzätep torğan “ösönsö küze” bar?

– Şulay za uylap quyam... Äle kilep, hin dä äytkäs, nığındım: zaoçno uqıu mineñ ösön iñ qulayı bulır.

– Qızıy, äteü hiñä institutqa tip Bayazit ağay halğan aqsañdı üteskä birep tor, alıs yul bit – Ukraina... Miñä Öfölök kenä tottorzolar.

– Atayım ille hum yıbärgäyne, qartäsäyım birze biş täñkä – bayıttılar. Yarar, küpme käräk hiñä?

– Un hum birhäñ...

– Kiskä inep sıq, utız itep birermen. Sit yaqta aqsahız tilmerep yörömäsheñ.

Qapıl qosaqlaşıp ilap yıbärzek. Häsrättän tügel. Şatlıqtanmı? Älläse.

Tolparsıqqanda hıu qoyonop alğas, tıştan da, estän dä tazarğanday toyzom üzemde. Mäülizägä qarap hoqlandım: homğollanıp kitkän, sästäre quyırğan, elek ürmes quşıp näzek kenä ber tolom ürä ine, häzer – tos ike tolom. Ä kerpektäre?! Mäülizäneñ bögölöp torğan, quyı, bärhättäy kürengän kerpektärenä küze qızmağan qız hiräkter. Belgändäy, şunday osta itep yılpeldätä ul şul matur kerpektären. Üzgärgän ähirätem (miñä genäme ni äylängän hayın üzgärergä?), osqon säsep torğan horo küzzärendä täüäkkäl sayalıq bar. Sayan yondozloğo uğa nıq yoğonto yahay başlanı, ahırıhı. Älege tös-başın kürhäme, yığılıp kitäsäk tege Don kazagı, billahi.

Yıtäkläşep aldıq ta biländän yügerep töştök. Tübängä yügerhäk tä, nindäyzer beyıklekkä ürlägändäy buldıqsı? Alda torğan maqsattarzı samalağan küñel haläteler bıl, moğayın...

Qaytışlay atay yortona huğılırğa buldım. Qartäsäyım tege häbärze, Tallı ağayınıñ äsäyımde horatıuın, beläler, küzendä şul yazılğandır? Yarar, barğas kürermen. Älegä tarqauıraq bulğan uy-täsorattarımdı barlanım. Mäülizäneñ nindäy osta mutlaşıuına hayran qaldım bit: aldamay za, qapılda dörösön dä äytmäy tora. Şäp qatın sığasaq unan. Ä minän? Ällä... Donya kötkändä käräk qayhı ber tahıldar, holoq hığılmalılığı, mäsälän, yıtmäy mindä. Bınıñ tulı ğailälä üsmäüyem, ir-at bulmışına yaraqlaşa beleü mäktäben ütmäüyem arqahında ikänen añlayım.

Qapqa asıuıma, boldorona sığıp qarşılap torğan qartäsäyım mine täü qaraşqa vaq häbär menän tañ qaldırzı: – Kamilanı töşör Biksänäy yulına, qoloqasım, bäläkäy köyäntä-bizräläreñ solanda tora, şul köyönsä genä, häzer ul taşır miñä esär hıuzı. Küränle yaqın, totonorğa hıuzı şunan Kamil da yügertep kilterep quya, ike qulına ike bizrä tota la. Ber käzäm dä un tauığım...

Min qapılda äsäyım haqında öndäşmäyıräk torzom. İnde hüz sıqmasmı tihäm, sıqtı barıber:

– İgezäktärze äkrenläp eşkä künder, tim, ular yäşendä üzeñdeñ belmägäneñ yuq ine. İke donyanı ber üzeñ kötä almayhıñ daha?! Bına qayza barıp olğaştı tege vaq hüzzeñ oso. Qartäsäyım tauışın kütärä birep quyzı la uñ qulı menän hul yaq tüşen hıypap aldı. Yörägenä teygän tege häbär, teymäslekme huñ? Miñä lä yıñel tügel, äsäñ hınlı äsäñde yat keşe alıp kithensäle. Bıltır orğası başmaqtı Änkälär osondağı beräüzärgä tottorop yıbärzek, yuqhınıp qaldıq artınan. Başmaq tügel dähä, äsäyıbez sığıp kitäsäk bıl yulı uramıbızzan. – Kösöm barza, – tip dauam itte qartäsäyım, – tayan miñä, qurqma, qoloqasım. Bez, dürt qatın (öläsäyım menän Kamilanı la isäpkä aldı), bireşmäsbez. Bayazittı kötmäne tügel, köttö, yözzö qızartmanı mir aldında. Üpkäm yuq. Samatullanıñ näselen beläm, arıu, eşsän ular. Uñıp kiter äsäyıñ.

– İnşalla, qartäsäy. Mineñ äsäyımä lä ir rähäte kürergä yazhın,– tinem dä telemde teşlänem. Tiz genä ikense yaqqa, üzem dä kötmägän yaqqa, borzom häbär tärtähen: – Hin bigeräk yäşläy qalğanhıñ qartatayımdan, tağı la tormoşlanırğa başıña inep sıqmanımı? Äy, ber horağaynım şikelle, bäläkäy saqta.

– İnmäne. İnmägäs, sıqmanı la, – tip kölömhörägändäy buldı la bayağını üzensä hığımtalap quyzı qartäsäyım: – Utın-besän tip qayğırmas kilen, nahaq hüz kütärmäs. İrleneke – zamana ul här däüyerzä lä.

Bına tağı ber fälsäfä: irleneke – zamana?

Äsäyımde Tallığa küserep alıp qaytıp kitte Samat ağay. Ulın-qızın eyärtep, arbahına qupşı balas yäyıp, at yıgep kilgän. Rizalığın belderep, qartäsäyım unı ozatırğa kilde, äsäyımdeñ yözönä şulay nur qundırzı, rähmät töşkörö. Samat ağayzıñ qızı igezäktär menän bergä uqıy ikän. Ulınıñ – hontorayıp üsmer qorona inep barğan malayzıñ – küzendä tärän moñhoulıq bar, hayığır mikän ber saq? Tiz genä ütä time ni ğäziz keşeñde yuğaltıu häsräte. Üzemdän beläm: atayım qırğa sığıp kitkäs, küpme hığıldım, haman da estän ärneyım... Ä bıl balalarzıñ äsäyzäre qaytmasqa, mäñgelekkä kitkän.

Kisen Mäülizä kilep kitte, usına aqsa yomdorzom, istälekkä säsemdän alıp qaptırma büläk ittem – kömöş tösöndä yaltırağan şul bizäüyeskä küze qıza ine gelän. Ähirätem top-toyoqtan horap quyzı:

– Qızıy, hineñ qoralayzı kürgäneñ barmı ni?

– Yuq älegä, ä niñä horayhıñ?

– Üzeñ dähä, kerpektäreñ qoralayzıqına oqşağan, tineñ...

– Ä-ä... Äsmä höylägäyne qoralay turahında, ul kürgän, atahı menän hunarğa barğanda. Qarşılarına kilgän dä basqan ber qoralay! Atahı yähät kenä mıltığın tözägän – reaktsiya, Bürehuqqan olatay äytmeşläy. Bäläkäy genä sataq mögözlö, ozon näzek ayaqlı, homğol käüzäle keyık, ti. Atahı: “Bıl haq, sapsan hayuanqay nişläp ulay kürälätä aqlanğa, keşe barlığın belä torop, sabıp sıqtı äle?”– tip aptırağan da mıltığın yırgä halğan. Ä tege qoralayzıñ küzzärendä möldörämä yäş, ti... Şunda iğtibar itkän Äsmä, kerpektäre şunday ozon, töz, ti.

– Atqandarmı şul maturqayzı?!

– Yuqsı, atmağandar. Qoralayzıñ imsägenän hötö sörläp ağıp kitkänen kürgäs, Äsmäneñ atahı añlap alğan: bınıñ balahına ber-ber häl bulğan, moğayın. Isınlap ta, kirenän urmanğa inep kitkän qoralay artınan eyärep barhalar, bäläkäse qapqanğa eläkkän, ti! Isqındırıp, yaralı ayağın bint menän bäyläp kitkändär.

– Hunarsınıñ ni, darıu-fäläne üze menän ikän, ni häl qupmas urmanda, ivetä, qızıy. –Teorema isbatlağanday, şulay nığıtıp quyzı la, Mäülizä hüzze başqa yusıqqa borzo: – Ayıusını ısınlap ta bötörälär, ti bit. Yartı halqı rayon üzägenä barıp töplängän inde, unda başqort mäktäbe asılasaq ikän. Tağı ber nisä urman qasabahınan da, bulğan delyankalarzı qırqıp bötkäs, keşelär şunda uq küsenäsäk, ti. Rayon üzägendä başqorttar arta inde, äteü, ivetä?

– Äsmä, ber üzem torop qalham qalam, Arturzı kötöp almayınsa Ayıusınan kitmäyım, ti. Uqıuı ber yıllıq qına bit unıñ, kilähe mayğa tiklem. Arturı: ”Cdi, Asenka, cdi, moya lesnaya feya, pervım delom k tebe priyedu!” – ti zä yaza. Ä Sufiya apayzarzı tege Tubıl qalahındağı qızzarı kilep alıp kitkäyne bıltır uq.

– Uf, qızıy, nindäy yazmıştar kötäler inde bezze kiläsäktä! – Ber tauıştan şulay oran haldıq ta ozaq itep ber-berebezgä qaraşıp torzoq. Küñelemä kilgände faraz ittem:

– Hin bik ozaqqa kitäheñ Tolparlınan. Ämmä äylänep qaytasahıñ, bik küp yıldarzan huñ...

Mäülizä yauap birmäne. Kürenep tora: äle uğa kiteü möhim, qaytıu turahında uylamay. İke köndän ul rayondan Öfögä üteşläy auıl osonda tuqtay torğan avtobusqa ultırıp kitep tä barzı. Ähirätemdeñ qayza yul totqanın donyala min genä belä inem. Häyır, tağı beräü, miñä äzäbiät aşa ğına tanış Don yılğahı aqqan taraftarza üskän yıget, moğayın, beläler. Kötäler?!

Tauıqtarzıñ yäşerep halğan yomortqaların ezläp alayım tip azbar başına menep barışlay, basqıstan tirä-yaqtı bayqap torğanda, Änkälär osonda ber hıbaylı küzgä salındı. Ällä Käbir?! Ul ğına yılä şulay: käüzähen töp-töz köyönsä saq qına alğa iñkäytep, eyärenän qalqınıp-qalqınıp. Häyır, başqa beräüzeñ nisegeräk yılgänen iğtibarlap qarap torğanım da yuq. Töymälären ısqındırğandır – küldäge yılkän keüyek yılferzäp bara. Ä artınan, ber totam qalmay, bözrälänep sañ kütärelä – ergähendä tormahañ, sañ bağanahı la matur kürenä, imeş.

Käbir äle kanikulda. Kön dä tiyerlek kürä-kürä yöröyöm. Yuq-yuq tigändä lä osraşabız, höyläşäbez häm... osraşqan hayın ber-berebezzän alıslaşabız keüyek. Uğa nisekter, miñä şulay toyola. Ul inde qala yıgete, keyıneüye, höyläşeüye lä bütänsäräk. Bezzeñ işe «anta - mınta»lap qatırıp halmay, äzäbi teldä «unda, bında» tip yırenä yıtkerep höyläy. Yış qına Qarauıltauğa ürlägänen küräm, yaurınına nindäyzer dürtkel nämä asıp alğan bula. Moğayın, hürät töşöräler. İsemä töştö: asıp alğanı molbert tip atala. Qarauıltauzan auıl, sögöldör basıuı, Hıza buyzarı us töböndägeläy kürenep yata. Artaban – igen basıuzarı, unan da arıraq – maşinalar zıylap torğan Olo yul. Şul yuldı säğättär buyı küzätep torğanım buldı bala saqta. Atayımdı alıp kitte lä qaytarmanı... Äy, yul ike yaqqa la tigez yata laha: telähäñ – kit, telähäñ – qayt! Yulğa ni barıber, unıñ üz burısı bıl tormoşta.

Här tañdı Biksänäy huqmağındamın. Ayaqtarıma oşonan da alısıraq yul töşmäy tora älegä. Unıñ qarauı, ozon-ozon uyzarım bar, ular tap oşo huqmaqta hälmäk itep, seyälänmäy genä bersä tağatıla, bersä yomğaqqa qabat yomarlana. Ul yomğaqta häterzän yuymasqa tip töynälgän töyöndär kübäygändän-kübäyä.

– Maturhıñ, Nuriya!

Ğäzätemsä, bizräläremde möldörämä tultırıp, köyäntämde yaurınıma quyzım da, Biksänäy közgöhönä tekläp, buy-hınımdı bağıp torouım ine. Borolop qaramay torzom qapılda. Käbir tihäm, qalın irzär tauışı sıqtı. Barıber beläm, här küzänägem: “Ul, ul – Käbir!” – tip qısqıra.

– Täü tapqır işetäm, imeş tä, maturmın? – tip şayartqan buldım.

– Min berense bulıp äytergä teyışmen dä hiñä bıl haqta!

“Nişläp, tap – hin?”– tihäm, “Sönki – yaratam!”– tip yauapların ap-asıq toyam, hatta yörägeneñ yarhıu höränen işetämdäy. “Min dä yaratam!”– Bınıhın mineñ yöräk öndäşä, dörösöräge – şulay öndäşergä äzer genä tora. Yuq, miñä Käbirzän ul hüzzärze äytterergä yaramay!

– Äy, aldaşam, öläsäyım, qartäsäyım, äsäyım – yöz äytkändärzer äle, ularsa min donya sibäre bulıp ta kitäm, hı...

– Nuriya, bıl yulı hineñ menän asığın höyläşmäy kitmäyım.– Käbirzeñ tauışı qaltırandı, hüzen şayartıuğa bororğa tırışıuıma iğtibar za itmäne. – Arabızza küzgä kürenmäs kärtä tora, añlamayım, nilektän? Kil bögön kiskä Änkälär osona.

– Ügez yözök uynağan yırgäme?

– Eyı.

Başımdı ğına qaqtım da yurğalanım Biksänäyzeñ ber keşelek kenä tar huqmağınan. Käbir şım ğına köyläp hızğırıp qaldı. Tanış köy: «... Kilmäy qalma, Nuriya!» Häyrulla ağayzıñ yırı. Yörägem kükräk sitlegenän hikerep sığıp, utlı kümerzärgä barıp töşkändäy buldı! Yarar huñ, üzeñ äytmeşläy, asığın höyläşerbez huñ, Käbir... Oşo uy, äyterheñ, quzza yatqan yörägemde halqın hıuğa sumırıp aldı. Häyrulla ağay qızğan timerze hıuğa halğas, şaclap bıu sıqqaynı, timerlek esen, güyä, toman basqaynı ber mälgä – min dä äle qapıl toman esendä şañqıp qalğanday buldım, ämmä tuqtamanım, ayaqtarım öyrängän huqmaqtan yazlıqmanı, yurğalanım da yurğalanım...

Qaytıp, bizräläremde kürälätä qıyıqtan aqqan yamğır hıuına tip ulaq astına quyılğan miskägä buşattım da tağı barzım Biksänäygä. Käbirzeñ ezzären ezläne küzzärem, tik ezzär ülän arahında yuğalğan, yuyılğan ine inde. İyuldä ülän nıq, köslö, hığılmalı bula – basıp ta ütäheñ, turayıp ta ölgörä. Käbir, dusqayım hineñ äle yäş, yäşel ülän keüyek sağıñ, hınmashıñ, möhäbbätemde qabul itmäne beräü, tip ni. Añlahañsı, üzemde lä ayamayasaqmın, şıtıp qına kilgän neskä histäremde lä.

Qartäsäyım bayağı qılığımdı äldä kürmäy qalğan. İkense tapqır alıp qaytqan hıuzı tege ap-aq esle körşäkkä qoyğas, unda oşo minuttağı üzemde kürgem kilep ozaq qarap torzom. Yuq, mine kürhätmäne körşäk, üzeneñ saf aq bulmışın ğına isbatlap tik torzo: hıuı şulay ütä kürenä.

Solandağı qupşı köyäntäne, bäläkäy bizrälärze qul osona sığarıp quyzım: irtägä Kamilanı Biksänäygä eyärtäm. Qartäsäyım urınına qunaqlağan, täzränän baş qağıp qaldı, huplay, yäğni, eş-köşömdö.

Uramğa sığıuıma, Gölbikä apayzıñ qapqahındağı aqqoştar talpınğanday itte lä, Menäüärä yügerep kilep sıqtı tışqa.

– Nuriya apay, torop tor, yomoşom bar! – tip qısqıra. – Gölbikä inäy hinän dä yaqşı käñäşse bulmas, ti, bına yäple osrattım, mä!

Bäs, qulıma däftär kilterep tottorzo bıl. Asıp küz halham, ällä şiğırzar? Im menän genä horayım: kemdeke? Barmağı menän üzenä törtöp kürhätte lä yılt itep bayağı qapqanan inde-kitte qızıqay. Bınağayış...

Atay yortona qabat boroldom. Uqıtqıhı, feker işetkehe kilä lähä beräüzeñ. Bayram-fälängä, stena gäzitenä şiğır-miğır yazğanım bar, şuğa birzeler Menäüärä bıl däftärze miñä.

Alğı bülmägä inep ultırzım, täüge bitte astım, uqınım. Şunan tağı, tağı... Un ike bitlek kenä däftärgä küpme his hıyğan! ” Yarabbi, şağirä bit bıl Menäüärä! “ – Hikelä miñä küz halğılap, öndäşmäy genä yıp oyoq hütep ultırğan qartäsäyımä äyttem, esemä hıymay zaha hoqlanıuım. İke-ös şiğırın uqıp ta işetterzem:

Äldä hin bar, bäğrem-Aqbeyık,

Yaratıuım hine haq, böyök!

Aq qayañdı höygän börköt keüyek,

Toğroloğom hiñä, Aqbeyık...

...Yörägemde säptäy kürep attıñ.

“Hin ğäyıple!”– tiyep äyteüzäreñ

Uqtay qazala bit...

Min tüzermen,

Yıñeläyhä, äsäy, ärneüzäreñ.

– Aqbeyıkkä, bäğrem, ti, yaratıuım haq, ti, böyök, ti... Min dä yaratam Aqbeyıkte, ä oşolaytıp äytä belmäyım?! Äsähenä arnalğanın ilamay uqıp bulmay!

– Şik yuq, säsäniä ul bala, – tine qartäsäyım.– Ğazaptı irtä tatıu ezhez qalmay – tän yarahı nimä, yäne yaralı Menäüäräneñ, Aqbeyıkkä hıyına...

– Mineñ ul “Haumı, Yañı yıl! Yauhın qarzarıñ, ap-aq yurğanğa tör hin qırzarzı” keüyek şiğırzarım taqmaq ikän dähä? Äy, üzemde şağirägä hanağanım da yuqsı.

– Hin – bäyänse, tinem dähä ber?

– Äy, bäyänem dä, qağızğa töşmägän äle... Öläsäyım matur höyläy bit, tezep, bäynä-bäynä hürätläp, uğa eyärep mataşam inde bäğze berzä. Ä nişläp ikän, qartäsäy, bik hiräk vaqiğalar, ayırım keşelär genä yoğa hätergä,başqaları onotola ?

– Yoğop qalğanın yuyma, qolonsağım. Häter üze şulay haylay, tos orloqtarzı käbäktän ayırğan keüyek. Kükräk türeñä ber inep yatqas, qasan da ğämälgä sığa ul his-toyğo. Ä qozağıyzıñ yırsılığı la bar, hüzze lä qoyop quya, eyı. Tıñlap yörö unı, yaza kitmäs.

Menäüäräneñ däftäre huşımdı aldı. Käbir haqında äzgä genä onotop quyğanmın hatta. Hüz täsiren, hüz kösön belmäyım tügel dähä – bılay uq hattin aşıp äsärlängänem yuqsı? Yaman hüzze Salpanan, könsöl Mahıyzan işetep ğärlänep ülä yazıuım, Närkäs menän Häübän haqında uqıp hıyallanıp yöröüzärem buldı... Ä bıl qızıqay, ällä ergälä üskän yabay beräü bulğanğa, hayran qaldırzı. Yuq şul, yabay tügel qızsıq, – şağirä! Älüktän şulay yaza, artaban beleme qalınaya, aqılı üsä töşkäs, nizär küstärer?

Şuğa küñelem buldı tağı, Menäüärägä tamsı la könläşmänem. Hozay birgän uğa hälätte, sumırıp birgän. Ä Hozay birgängä könläşeüzän ni fätüä?

Qaytırğa sığıuıma Menäüärä tışta kötöp tora, küzemä töbälgän dä qatqan:

– Nisek?

– Şäp! Äyzä, küserep yaz za, “Leninsı” gäzitenä halıp yıbäräyık. Basasaqtar! Min unı uqıp baram, hineke keüyek şäp şiğırzar bigük yış osramay.

– İsmaham, rayon gäzitenä yä “Pioner” curnalına, tiyeñ, Nuriya apay.

– Yuq, hin “Pioner”zan uzğanhıñ, motlaq “Leninsı”ğa! Ä rayon gäzitenä, eyı, halayıq hat menän. Üzebezzekelär zä tanıhın yäş şağirälären.

– Isın äytäheñme?!

– Bäs, aldap torammı, äteü! Kit, yände köyzöröp... Bar, tim, häzer ük küserep quy matur itep, ä bınıhın haqlıqqa Gölbikä apayza tot,yuğalmahın. His bit ul ağım hıu keüyek, här tulqını tik ber genä qağa, azaq – tot qoyroğon. Mineñ başqa yañıraq yılle genä ber şiğır kilgäyne, äy, onotmasmın äle, tip yazıp quymanım – azaq isläp qaranım da, qayza, ti, ul – osqan.

– Min dä ällä nisä qat şulay yışıldım, – tine Menäüärä (maqtanğanımdı äldä hizmägän), – häzer şunduq däftärgä terkäyım. Anau kügärsendär haqında ber şiğır tıuıp kilä äle küñeldä. – Menäüärä qapqalağı tege aqqoştarğa ımlanı.

– Kügärsenme ni, min, aqqoşmo, qazmı, tip baş vatam.

– Kem nisek kürä, – tip kenä quyzı qızıqay. Hı...

Käbir menän osraşıuğa tınıs küñel menän barzım. Hozay yarzamı buldılır bıl Menäüäräneñ yulıma sığıuı. Üzemdeñ älegäsä ikele-mikele uyzarımdıñ dörös ikänenä inandım da quyzım. Eyı, yıñel bulmas miñä küñel türemdä börölänep kenä kilgän höyöü gölön üz ihtıyarım menän häläk iteü... Ämmä ärneü-ğazaptarzıñ sınıqtırğıs ilahi kösön kürhätte tügelme miñä Hozayım?

Ana, bez tezelep ultırıp ügez yözök uynağan yıuan imän büränä, uğa yamğır za, qar za qurqınıs tügel, beşegep qorostay nığınıp alğan da yata birä. Nisä bıuın üskänder oşonda fantiktar menän uynap? Hatta büränä osondağı kesertkän dä – mäñgelek, min Käbirze üpkändä baltırımdı sağıp alğaynı, yahillaşıp. Tapayzar, yolqalar, ärläyzär ul kesertkände, ä barıber, yaz hayın baş qalqıta, sönki tamırı şunda... Käbir, ultırıp sızaymı inde, büränä tirähendä tuqtauhız yöröp tora – Käyzeremlegen taşlamağan. Qısqa yıñle aq futbolka keygän, qoyaşta yanğan beläktärenän kös-qeüät bärep tora, güyä. İhtıyar quyham, şul beläktär mine qaz mamığınday yıp-yıñel itep kütärep alır ine?! Tänemdän esele-hıuıqlı zımbır ütep kitte. Ällä qayzan bäylände miñä oşo osor şul halät?

Käbir, tüzmäy, qarşıma atlanı, yıtäklärgä ıntıldı. Tok huqqanday, qulımdı qapıl tartıp aldım. Oşonda bez äz yörönökmö yıtäkläşep, hıyaldarıbızzı urtaqlaşıp?! Bala saqta, üsmer saqta...

Büränägä barıp ultırzıq. Şıma, üze yılı ul, hıypap qarahañ,– öläsäyımdeñ usı keüyek. Eyı, nimä haqında uylaham uylayım, tik häzer bulasaq höyläşeüze başıma indermäskä qarışam.

– Un berensene bötkäs barıp bulmay ineme ni uçilişeğa?– tip horanım Käbirzän, unan işetäsäk höyöü hüzzären kire qağır ösön säbäp ezläüyem üzemsä,– yä tuğızzan huñ kiter ineñ. Ponimayış, İskändär äytmeşläy, – ni altarı, ni paltarı... Käbir ul qılığın yıntekläp añlattı. Börkötsölär turahında yazırğa kilgän Öfö curnalisı unıñ yäştär icadı konkursında yıñgän ber nisä hüräten bik abruylı rässamğa kürhätkän dä, unıhı uçilişe direktorına şıltıratqan, yañı talant astım, tip. İkäüläp käñäşläşep, RONO aşa yullap, Käbirze uqırğa saqırğandar. İkense kursqa alğandar, täüge yıl uçilişela hönäri därestär küp tügel ikän, ä motlaq käräk temalarzı ayırım uqıtqandar, därestän huñ qaldırıp. (Timäk, Käbirzeñ kiläsägenä unda ayırım ömöt bağlayzar?)

– Ilasındı osormas elek ük bulğan häl ikän... Fotolarığız ölkä gäzitendä basılğaynı.

– Baştuq hiñä äytergä torzom da, aldan qısqırmayım, tip kire uylanım. Saqırıu kilgäs ni atayım da därtlänep kitte, näseldän, ismaham, beräü uqıhın, tigänder. Bürehuqqan babay fatiha birze. Ä hin, nisämä uqtaldım añlatırğa, tıñlamanıñ da quyzıñ, üpkäläneñ...

– Biräm tigän qolona – sığarıp quyır yulına, ti qartäsäyım. Hiñä lä Hozay üze yul asqan, Käbir, şul forsattı kire qaqhañ, gonah bulır ine.

– Nuriya, nimä hin yöz yäşlek qarsıq keüyek höylänäheñ, yuramalmı? Mine, hıyalıy malay, timäkseheñme?

– Hıyalıy tügel, ä hıyallı! – Bürehuqqan olatay şulay tigäyne hineñ kartinalarıñdı täü kürgän köndö.

– Kürzeñme ni? Öndäşmäneñse.

– Käbir, min şunda uq hineñ häläteñde samalağaynım. Isın sänğätte nazan da tanıyzır. Üzemä kürä zauığım da barzır, moğayın, Ämin abıy aldırğan curnaldarzı alıp torop uqıyım,qarayım – unda bötä donya hudocniktarı turahında la yazalar, Luvr, Ermitac muzeyzarında, Tretyakov galereyahında quyılğan kartinalarzıñ reproduktsiyaların basalar.

– Eyı, Paric, Leningrad, Mäskäü... – Käbir täsoratqa birelep, qaraşın alısqa, tonyorap qoyaş bayıp barğan ofoqqa töbäne. Ä min unıñ küzzärendä şul serle ofoqtarzıñ hüräten kürzem. Yıraqta-yıraqta ine dusımdıñ hıyaldarı, bıl minutta ul mine onotqaynı, Tolparlı siktärenän aşıp, serle icad kügendä talpına ine unıñ küñel qanattarı.

Rabbım, äldä töşöndörzöñ Käbirzeñ häsiäten, äldä kürhätteñ miñä unıñ ofoqtarın! Yuğihä qanattarına taş bulıp tağılıuım da ihtimal ine. Ul mine yarata, yörägem menän toyam. Tik... Üzemdeñ şähsän burıstarımdıñ älegä oşo auılğa, hatta ki Änkälär osondağı oşo büränägä (igezäktär uynay häzer bında) bäylängänen dä ap-asıq añlayım. Ä Käbir? Oshon ul, oshon mineñ börkötöm!

– Hin – irekle, os! – tip qısqırıp äytep toram, imeş, uyımdağın. Quldarımdı kükkä huzğanmın, äyterheñ dä, sitlektäge qıyğır qoşto yuğarığa söygänmen.

– Höyöüyemde kire qaqma, Nuriya! – tine Käbir, yöräkhenep, – ısın möhäbbät ğümergä ber genä osray.

– Beläm, meñgä beräü genä tatıy unı,– tinem dä niñäler östäp quyzım:– Qartäsäyım äytä. – Niñäler, tiyep tanmayım äle, añlı räüyeştä, mahsus östänem, sönki Ziräk Räyhananıñ fizakär ruhına tayanıu miñä älege minutta ifrat ta käräk ine.

– Bez şul meñgä beräüzär rätendä, toymayhıñmı ni?.. Toyahıñ! Hin bit mineñ tiñem, hisle, fantaziyalı işem! – Käbirzeñ döp-dörös äytkänen belhäm dä, üz uyzarımdı üzem kino itep küzallap, häter säsmäüyerendä qissalar ürep yöröhäm dä, “eyı” timänem. Ä ul haman nıqıştı, bögön häm anıq yauap käräk uğa:

– Äyt, Nuriya, hat yazırhıñmı?

– Hat? Yazırmın, bäs...

– Möhäbbät hattarı?!

– Bala saqtan bergä üskän dusımamı?

– Ütte bit bala saq, Nuriya, as küzeñde, yäşlek kilde, höyöü kilde!

– Ä miñä kilmäne!

Uf, qotoldom artaban yauap bireüzän. Nindäy auır ikän ul aldaşıu, kürälätä täüge histäreñdän baş tartıu?! Ä min şulay häl ittem. Küñelemdäge ülsäüzärzä aldan uq ülsäp quyğaynım inde barıhın da...

– Hin üzeñde genä yaratahıñ! – Käbir mineñ haqta şulay uylay ikän? Bälki, bez ikebez zä, tege ğalim faraz itkänsä, “berense möhäbbät qızılsahı” menän genä sirleler? Üter-kiter... Yäşäy-yäşäy, asıqlanır äle barıhı la. Ä häzer bäğerze özgän ğazaplı ärneügä tüzergä genä käräk.

Ğäcäp itäm: şulay nıqışırğa qayzan alğan bıl Käbir sabırlıqtı, ul bit küptän özä huğıp borolop qaytıp kitergä teyış, min belgän Käyzerem bulha. Büränänän, eyı, ut qapqanday ürhälänep, küptän hikerep torzo, ämmä sigenmäy, haman däğüäläşä:

– Sabirzı haylanıñmı?

– Nişläp?

– Ul da hiñä ğaşiq. Fatih ta...

– Sabir uqığan yırendä tapqan möhäbbäten, üze äytte,– tinem dä, şulay aqlanıp torouıma asıuım kilepme, östäp quyzım: – Höyöü, möhäbbät, ğişıq – ul ösäüze kem kürgän?!

– Min kürzem, höyöüyem dä, möhäbbätem dä, ğişqım da – hin, Nuriya!

Şulay tine lä Käbir, kötmägändä, mine qısıp qosaqlap aldı. Yöräge döp-döp tibä, täne kösörgängän ällä nisek – saq qotoldom bıl qorşauzan. Barıber haman iñdäremdän totop tora yıget, yotloğop küzemä baqqan üze. Ber mälgä genä Käbirgä hıyınğım, unı küz nurzarıma qoyondorğom kilde. Tir bärep sıqqan mañlayına usımdı quyahı, tulqınlı qara sästärenän hıypap yıuatahı ine: abau, ällä mindä uğa qarata äsälek toyğoho la barmı?!

Küpme genä üzemde bala-sağa keüyek qılanmasqa tip nıqıtıp kilhäm dä, hınattım şul: qapıl Fariza yıñgämdär yağına yügerep kittem dä barzım. Käbir ber-ike azım atlanı la tuqtap qaldı, qulımdan totop ölgörgäyne lä, yomşaq qına itep ısqındırzı...

İrtägähenä tañ harıhınan, kötöü quzğalmas boron uq, uyandım da kütärmägä sığıp bastım. Kisä kistän başıma, yörägemä uralğan uy-histär şul köyönsä genä oyoşop urınında yata. Bıl minutta mineñ keüyek tä boloqhoğan äzäm yuqtır. Bar ikän, ana ul, Qarauıltau ürendäge taş hikältälä basıp tora – Käbir!

Tağı ike azna unı kön dä şul hikältälä kürzem. Tikkä yörömäy, beläm, hürät töşörä. Hatta şaulap yamğır yauğanda la! Baş osona keskäy genä lapas işaratı qorop quyğan da tuqtamay eşläy. Bälki, yamğır hüräten dä töşöräler? Ä ber köndö, ere küzle qıya yamğır qoyğanda, is kitkes kiñ, sağıu yäyğor duğahı Käbir basıp torğan yaqtan huzılıp mineñ ayaq ostarıma kilep terälde. Şul küperzän yügerep barırzay buldım yanına! Tulqın-tulqın bulıp yaurınına töşä yazıp torğan bözräläre küz aldıma kilep tik torzo. Elek, gel qısqartıp-kisterep torğanğalır, ul bözrälär küzgä salınmağan. Ä häzer – istän sıqmay yözätälär.

Tañdarzan ber tañdı Qarauıldıñ hikältähendä tanış hındı şäylämänem... Yañağımdan yımırlap tägärlägän küz yäştäremde hörtmänem dä – qaynarlığı menän ötöp, äse tozo menän ärnetep yazalahın mine ular!

20

Ber köndö, keşe küzenän yäşerenep kenä, qara küzle ostoqay qızsıq menän altı malay qasandır sorlauıq uynağan ärämälekkä barıp äyländem. Degänäk arahına bosop ultırzım da, şım ğına sorlap qaranım hatta. Üzemde şayan, teldär keskäy qızıqaymın tip aldarğa itkäynem dä, oyaldım tura hüzle bäläkäs Nuriyanan: ul oşolay yıbep töşör ineme?! Mine genä kötöp torğanday, Küränle bögölöndä mönşögör öñköldäp ükerep quyzı. Oşolay küz köyögö bulıp ultırıuım bındağı tereklekkä qamasaulay, örkötä, älbittä. Qaytırğa quzğaldım. Häl itkes azım eşlärgä yıyınğanday, tärän itep tın aldım. Hazanaq säskä atqandır, äskeltem huş yıse ällä qayzan, Tolparsıqqan yağınan, kilep tanauğa bärelde. Ä bında öyköm genä qızıl bäşmäk üskän, elek küzgä salınmay inese. Yul ıñğayı, mäzäk ösön, şul bäşmäktärzeñ eşläpähenä yıyılğan yamğır hıuın usıma alıp, tügep-tügep kittem. Küzzärem ihä, iläslänep kitep, bala saq ezzären ezläne,ämmä tapmanı... Ärämälektän tup-tura Ämin abıyğa yul tottom. Mäülizä turahında horaşıp quyır tip, unıñ küzenä salınmasqa tırışqaynım bığasa. Käñäş käräk miñä, bälki, arıu ğına itep ärläp tä alır – tik yarzam ğına ithen älege boşonqo halätemdän arınırğa.

– Eş taptım hiñä, Nuriya, tap hin eşläy torğandı taptım! – Ämin abıy şulay tip qarşı aldı. – Sittän torop uqırğa bulğanhıñ ikän?

– Bäs, abıy, nindäyıräk eş ul?

– Pionervocatıy apayıñ dekretta, almaştırıp tororhoñ. Artaban küz kürer. Kitaphanası qatınqay za keyäügä sığırğa yöröy, tegenehe kileügä, bınıhı kiter ozaylı otpuskığa, bisä-säsä küp bulğan kollektivta şul inde... Uñarsı uqıp ta bötörhöñ institutıñdı. Rizahıñmı?

– Älbittä, abıy, rähmät inde.

– Bara hal direktorğa, min unıñ qolağına töşöröp quyzım, kötör. RONO-ğa häbär itep, tarifikatsiyağa inep qalırğa käräk. Bäpeslämäs elek pionervocatıy apayıñ da arlı-birle eş tärtiben öyrätep ölgörhön, bülmähenän asqıstı birhen. Asqıs tigändäy, unda vaq-töyäk äyber küp kenä ul, borğo, baraban-fäländär, küzzän hanap al, qultamğa menän aktlap, yäme.

– Unıhın äldä äytteñ, abıy.

Hozayzıñ höygän höyägemen ulay za! Bına nisek ıñğay häl itelde yazmışım. Sögöldörgä barırmınmı, tip estän qaltırap yöröy inem. Miñä bit uqırğa käräk, älegä ber ısvikla bisäheneñ dä kontrol eştär eşläp, qalağa imtihandarğa barıp yörögänen kürgän yuq. Häyır, min berense bulır inem, barıber uqımay qalmasqa üzemä hüz birgänmen dähä.

– Ä, Nuriya, ni bit äle... – Ämin abıy, nimäneler äytergä ikelänep qalha, yılkähen tırnay başlay, qolağın ıualay – ğäzäten beläm, äle lä şulay itä.

– Abıy, äyt tä quy,– tinem ahırza.

– Eyı şul... Nuriya, hin häzer balalar tärbiäsehe bulıp kitäsäkheñ, iseñdä tot...

– Äytep bötör, abıy?

– Sovet mäktäbendä Allahı Täğäläne teleñä alma, eseñdä genä tot. Räyhana apay üzeneñ yıyänsärenä din täğlimäten heñdermäy qalmağandır, ämmä uqıusılar arahında – läm-mim! Ateistar üsteräbez bit, ättägenähe. (Gulya-Gölsömdöñ Sämiğullinğa tatarsa äytkän berzän-ber hüze auıldıñ telenä ingän.)

– Añlayım... Yarar, qolağıma kirttem.

Äldä ähirätem haqında hüz sıqmanı, tihäm, abıy üze başlanı: «Mäülizänän hat kilde,– ti,– Öfölä dokumentın almağandar, plandarı tulğan ikän. Bigeräk tä medalistar küp, imeş. Ber qız menän Donetskiğa sıqqandar za kitkändär, şunda tapşırasaqtar imtihandı. Şau russa höylärgä bit inde. Kerä alır mikän? Hiñä äytep kitkän dähä, institutqa inmäy qaytmayım, Mäskäügä barıp yıthäm yıtäm, tip?»

– Mäülizä kerä almağan institut bula, time, – tip täteldäp alıp kittem, huñğı höylämenän tizeräk albırğatır ösön,– totoş Ukrainanı şaq qatırasaq äle ähirätem, nimä ular, kukuruz baştar... – Abıyzıñ hınap qarap torouın hizep, şıp tuqtanım da taya haldım yanınan.

Haris menän Fatih medinstitutqa inä almay qayttılar. Ällä ni estäre boşmağan hımaq, armiyanan huñ bezgä konkurs bulmay, uqırbız äle, tizär. Közgö prizıvta kiterzär inde. Äşräf haldatqa alınmay, unda «ploskostopiye» tapqandar. Komissiyanan qaytqas, yıgettär unı üz-ara «yası taban» tip üsekläp yörönö, ahırza tınıslandılar. Atlauında bar şul ber ğillä, ayaqtarın qaltağay keygän keüyegeräk yörötä. Äsmäne ozata barırğa telägän ikän ber mäl, unıhı: «Ayıusı urmanında hinän başqa la alpan-tolpan tayış tabandar tup-tulı» – tip bizzergän. Äy, Äşräfkä bıl ğına kämselekteñ (sir tügel dähä) ber zıyanı la yuq, ana, traktorın da, kombaynın da zıylatıp yörötä. Käbir zä armiyanan qala ikän bıyılğa, uqığan yırenän yullağandar, uçilişenı tamamlahın tip. Haristar unı barıp kürgän: uqıu başlanmas elek ük saqırıp alıp, ber ostazı şähsän unıñ menän ostahanala şöğöllänä, ti. «Yıgettär, hezzeñ dä Käbir hımaq mahirlığığız yuqmı?”– tip horağan şul ostaz. Rässamdarzı bezzä säsep üsterälärzer şul... Ähiärzän älegä häbär yuq, eştän başı sıqmayzır ul tözöüseneñ. Aqnazar ağayğa, Qırlastauzan taş taşıtıp quyhağız, otpuskığa qaytqan arala beräy kelät halıp biräm kolhozğa, timer teşle sısqan da tişep inä almaslıqtı, tip hat yazğanın işettek, şul häbär tügelme ni? Sabirğa povestkanı, uçilişehın tamamlağas yıbärerzär, moğayın.

Ä Haris menän Fatihtıñ himiyanan imtihandı nasar bireüzäre ğäcäp tä tügel. Bezze bıl fändän uqıtqan abıy haqında, diplomdı hatıp alğan, tigän imeş-mimeştär yöröp aldı. Yıgettärebez konkursqa la barıp yıtmäs, tip hizengäynem dä. Häyır hizemdeñ bında qısılışı yuqtır – logikalır. Älege Ämin abıy Mäülizä menän mine logik fekerlärgä öyrätep ber buldı, bına – hözömtä, qayhı ber häldärze ap-anıq tösmörläyım dä quyam. Mäülizälä ihä – logikanıñ logikahı, här nämäne nigezläp, isbatlap quya. Barıber, Oleksiy-Aleşağa şulay mökibbän ışanıuınıñ logikahın kürmäyım – saq-saq qına tanışlıqtarı bar, şunı möhäbbät ti bit ähirätem. Ällä min ul histe aqıl ülsäüzärenä halıp, uñın da, tiskärehen dä tikşerep qarağım kilep, yañılışamdır?

Avgust urtahında mäktäpkä eşkä sıqtım. Şul arala Mäülizänän öyzärenä ”Uqırğa indem, döyöm yataqta urın birälär”, tip telegramma kilde. Azna tigändä miñä lä hatı kilep töştö. Ös tabaq däftär biten tultırğansı yazğan. İke tabağı – Oleksiyzıñ bözrä sästäre, üzeneñ “kohanna” bulıuı haqında. Armiya hezmäten tultırğas, yıget tehnikumğa ingän, şahtala incener-tehnik bulasaq ikän. Ähirätemdeñ hatın mendär astına halıp yoqlanım. Ällä şuğa şat yözlö studenttar Küränleneñ arğı yarında miñä qul bolğayzar, qağız kügärsen osoralar, imeş, tip töş kürzem. Student tormoşon mineñ sittän genä, başqa yarza basıp küzäteremä, hıyaldarımdıñ, qağız qoştar keüyek, alısqa osa almasına işaramı? Mäktäptä bıl osorza eş küp tügel, töştän huñ – öyzämen. Ber arala öläsäyımde häter urmanında gizzerep aldım. Tolparlı Ädisäyı haqında küñelemdä yazıla yatqan bäyängä mäğlümät yünläüyem inde haman da.

– Sökörzäşäyık, tiheñme? Boronğono yullatırğa itäheñder, hineñ şul bulır. Yä huñ, horaşa başla, äläyhäñ, – tip ihlas qına rizalaştı ul.

– Äyzä, anau eskämyägä barıp ultırayıq ta...

– Semetä basıp yöröüzäre haman küz aldında ğına äle ul kilendeñ, – tip tağatıp yıbärze häter yomğağın öläsäyım, Tatar äbekäy haqında qızıqhınıuımdı belgäs tä. Älbittä, unıñ yomğağına üzeneñ yazmışı la uralğan, bergä hütelä, şuğa la min yañı mäğlümätte genä hözöp ultıram. Bına äle lä öläsäyım: – Zäynullam tıuğan yıl ine… – tigäs tä: ”Ädisäy babaqay alıs yaqtan käläş yıtäkläp qaytqan”, – tiyeberäk fekeren haplap quyzım. – I-ı şul, matros bulıp hezmät itkän yırenän. Tilnäşkä keygäyne…Äy…Ul zamandarza keyım yuq, aslıq tırnağınan saq yolonop tora inek, şul tilnäşkähenän sıqmanı ul Ädisäy qäyneş.

– Qäyneş, tise? Äy, öläsäy, hiñä bıl auılda üzeñdän yäşeräk bötä ir-at qäyneş inde, babayıñdıñ näsele lähä, qayza qarama.

– Bäs, Tolparlıla laha häzer mineñ toqomom, tamırım oşonda... Mına hin, hapam... – Tik torğandan tamaq qırıp aldım. Öläsäyım hüzen käräkle yaqqa borzo: – Ädisäyzeñ atahı yapon huğışında häläk bulğaynı, min kilen bulıp töşkäynem inde, şuña beläm. Qur auıldıñ ni, baytaq yaugirı äylänep qaytmanı, qaytqandarı – yä ayaqhız, yä qulhız. Yaponnar ayauhız tup atqannar, ti bit...

– «Port-Artur» tigän yır bar zaha,– tip quşıldım öläsäyımä häm köylämäy genä qabatlap quyzım, istä bulğanın: “Port-Artur tigän taş qala, küp qalağa baş qala... Yapondar tup atalar, qayhı ayaqhız, qayhı qulhız tilmereşep yatalar...” Şunan, bıl tirähen höyläp torma, uların beläm, tigände añlatırğa bula, äytä haldım: – Anau kilen ağası ikän Tatar äbekäyzeñ berzän-ber birnähe.

– Bar inese birnähe... Tegen maşinkahı huñ? Ul saqta auılda yuq ine äle unday äyber. Sittän töşkände käpkäklärgä tihäñ...

Artaban tägärläne yomğaq. Yıtmeş nisä yıl buyına yomarlanğan häter-yadlauzarı laha, nindäy genä qızıqtar, häsrättär, ayanıslı häldär – ğämäldä tormoş fähemdäre uralmağan uğa! Yomğaq yor ğına tägärläy zä äzgä genä tuqtap qala, şul arauıqta min hütelgän tarihtı küzallayım.

...Ädisäy babaqayzıñ diñgez kisep qaytıuın äsähe lä kötöp ala almağan ikän, bisara, yot osoronda vafat bulıp quyğan. Qarauhız torop sügä, qıyşaya başlağan öyzöñ täzrähenä arqıs-torqos qağılğan taqtalarzı hurıp alıp, äzäm buyı bulıp üskän kesertkände sabıp, eskä inä yäştär. Kilen tupha aşa atlağanda uğa mendär halıp, auızına bal da may qaptırıp teläk teläp torousı la bulmay. Berzän, häbärhez kilep töşkändär, ikensenän, keşelär auır yıldar ezemtähenän saq baş kütärep tora...

– Tizük teräklänep kittelär,– tip dauam itä öläsäyım. Mineñ uyzı totop ala qay saq şulay. – Ädisäy balta eşenä ostarğan ikän ärmis hezmätendä, äy şul matroslığında, ä Tahura kilen tegenselege menän aqsa eşläne. Aqsahınan bigeräk, bılarğa näselgä qoş-qortmo, harıq bäräseme birälär inte, hauıt-habamı, – qısqahı, donya käräge. Ädisäy yañı yort halırğa totonğas, totoş auıl yarzam itte: kilengä könö töşmägän keşe yuq taha! Ana şul maşinkahı haman bar, gel tegenep ultırıp, böksäyze ahırza. Küñel yıuanısı laha, aqsa la bik almay, tizär... Ädisäyıme? – Öläsäyım mineñ küzemdäge horauzı uqıp tora. –Tatıu buldı ular, köpä-köntöz yıtäkläşep yörörzär ine... Törttöröüse tabıla inde lä, keşe hüzenä töşä torğan ir Ädisäy tügel. Mineñ babayım menän harap dus buldılar, berehe – balıqsı, ikensehe – forsat sıqqan hayın hıu buyında. Diñgezze hağınam, tiyer bulğan. Hıu alıp kitte lä unı...

– Küränleme?

– Küränle. Äüäle kiñ, üze tärän ine ul, boz kitkändä hätär qurqınıs bula torğaynı... Yaz mälendä taşıulap, häzer zä ğäyräten ıraslap alğılay zaha.

Eyı, ğäyrätle ul Küränle. Äytägür... Küptän tügel küz aldımda bulğan hikmätle häl qaytanan tetränderze: üräpsep ağıp kitkän boz şaqmaqtarı, kilen ağasınıñ näni botağı, Tatar äbekäyzeñ: ”Ädisäy, canım!”– tip özgäläneüzäre qabattan isemä töştö. Şul täsoratqa baulanıp, öläsäyımdeñ bäyän itkändäre mine üz artınan eyärtep alıp kitte.

...Küränle yarında halıq geüläşä, boz kiteüyen tamaşa qılırğa yıyınğandar.Tora-bara keşelär şımıp qaldı: här kem täbiğät qözräte aldında üzen köshöz, keskäy yän eyähe itep toyop aldımı, aqtarılğan bozzarğa, ular menän ağıp kitkän süp-sarğa qarap uzğan ğümere haqında uylandımı, şul süp-sar keüyek hıuğa ağıp kithen ine bar häsrät, bar ükenesle qılıqtar, tip yuranımı – ber Hozay belä. Şul mäl kemdeñder äse tauışı haua yarzı:

– Qotqarığız! Bata!.. Ulım!..

Yarzağı törkömdän ayırılıp sığıp, yılğa ağışı ıñğayına ber qatın yügerä. Başınan sisep alıp şälen bolğay, haman qısqıra, haman yügerä. Bına ul qapıl yarzan yügerep töşä başlanı. Unı ber ir qıuıp yıtep tuqtattı, üze, küzen sağıu qoyaştan kärtäläpter, qulın mañlayına quyıp, yılğala ayqaşqan bozzarzı bayqap aldı: ana ul tıñlauhız şuq malay, qoto osqandır, önön dä sığarmay boz şaqmağında yözöp kilä. Tap şul tirälä bozzar tığılıştı, inde ber berehen vata-yımerä alğa ırğılalar, irek daulayzar. Malay basıp torğan yası ğına boz şartlap urtağa satnanı. Tege qatın tağı hörän haldı, tağı haua yarıldı... Yarzağı halıq Küränleneñ qırıslığın belä, unıñ menän alışırğa yörät iteüse bik yuq. Uf, ulay za tabıldı beräü! Bayağı ir, köpöhön halıp qatınğa tottorzo la iñ sitkä kilep terälgän bozğa hikerze. Telnyaşka keygän, kem bulhın – Ädisäy matros. Halıq tın da almay küzätä: bına ul urta töştä hözöşkän boz şaqmaqtarına barıp yıtte, nihayät, isenä kilep şayıldap ilap yıbärgän malayzı qultığına qıstırıp kütärep aldı la, bozzan bozğa hikerä-atlay, kiregä yünälde. Bına-bına yarğa kilep yıtäsäk, bına-bına qaq yırgä... Tik... Kötmägändä astan urğılıp hıu bağanahı kütärelde, ayaq terägän bozzarı tüñkärelde lä, bılarzı batırıp, östän qaplanı quyzı. Tağı qısqırzı tege qatın. Tağı şañqını haua... Şul minutta bozzar arahınan malayzı öskä kütärgän ike qul kürende lä, yarabbi, yar yağına kisken heltände, bilenän yılğa sitendäge hıuğa kerep basqan äsähe malayzı eläkterep ölgörzö...

– Ana şul malay zaha äle Saqmayılğala yäşägän Säğäzät, Fariza kilendeñ ähiräte Hätimäneñ ire, tim. Yırle yuqqamı ni, Tatar kilengä yarzam itä, haman hıyırınan yazzırmay, besände uramına kilterep öyöp quya. Ulınan kürmäy bäğzelär unday igelekte. Şunda nıq qurqıuınandır, ul bala ara-tirä bite tartışıp, küzen sılt-sılt yomor bulıp qaldı, ärmegä alınmanı.

– Ädisäy babaqay şulay häläk bulğan ikän... – tinem, mine bögöngögä qaytarıp bastırğan bıl hüzzärze qapılda başqasa yalğap alıp kitä almanım.

– Yazmıştan uzmış yuq. – Öläsäyım auır hulap quyzı: – Diñgez kiskän, batşa ğäliyänäptären qolatqan, yau utında yanmay, darya hıuında batmay, tıuğan ilenä qaytqan, ä Küränleneñ bozo alıp kitte. Käüzähen ber bögölöndä yarğa sığarıp halğan yılğa, täüzä tilnäşkähe tabılğan – tal botağına elägep tora, ti, hıpırılıp qalğan inde. İsmaham, balaları bulmanı, baytaq qına yäşänelär zähä?.. – Öläsäyım arıp kitte, küräheñ, oşonda tuqtanı. Küp horauzarım hauala elenep qalha la, quyıp torzom. Ällä ni käräge bulmaha la, köyäntä asıp Küränlegä hıuğa kittem. Yarzan yurğalap asqa töşäm dä yılğanıñ urtahına tiklem kisep, köyäntämdän tuğarmay ğına hirpep taza hıu alam ğäzättä, şunan, Gölbikä apay öyrätkänsä, osalarımdı hälmäk kenä bäüyelderep yurğalayım. Bögön dä şulay itermen, älbittä. Älegä yarza tuqtalıp basıp toram, Küränleneñ yor tulqındarına qarap Ädisäy babaqayzıñ yazmışın – belgän hätlemen – qaytanan küzallayım, belmägänen farazlayım häm küñelemdä hoqlanğıs ta, tetränderges tä qissa ürelä başlağanın hizemläp tulqınlanam. Tatar äbekäyzeñ Qırımğa qaytıp kitmäüye ğäcäpländerä, unda tuğan-ırıuı qalğan daha?.. Eyı, asıqlayhı äyberzär bar bıl täñgäldä. Üzemde tağı tege vaqıttağı, Zölhizä qissahın icad itkändäge keüyek, oya qororğa yıyınğan qoş halätendä toyzom: suqışıma yänä nindäy yürmä eläger?

21

Äsäyım Tallığa küskäne birle qartäsäyımä hirägeräk bara başlanım. Hıuzı uğa Biksänäyzän häzer Kamila taşıy, käzähen Kamil kötöşä. İgezäktär äsäyımdeñ yañı ğailähendä qunaqta saqta kön dä inep sığam, älbittä. Bına bögön dä… Solan işegen astım da tuqtap qaldım: tıuğan tupham, atay tuphahı! Qartäsäyım tauış birgänse tip, yılt qına käbärkägä indem, tege «Kazbek» qumtahın tabıp, qulıma aldım. Yöräkhenep qapqasın astım, hatta äzgä genä küzemde yomop torzom, äyterheñ, unda zatlı asıltaştar yata häm ular, qapıl yaltlap, küz qorosomdo sağıldırasaq. Başta barmaqtarım menän hıypanım: nazlı, yomşaq – äkiäti Şahimaran bulıp hıyalımdı bilägän aq tasmam daha! Şunan, hağındırğan, atayımdı täü tapqır kürgän könömdöñ ber tösmörö bulıp qalğan yısteñ nığıraq añqıuın kösäp, qumtanı tanauıma uq teränem, läkin ul şäylänmäne – osop yuqqa sıqqandır. Qomartqı qumtam da bına-bına izräp sañğa äyläner… Bılay za un ike yıl tüzä – un ike kön tügel dähä!

Atayım turahındağı uyzarım, hağıştarım ğına tuzmay, kirehensä – yañıra ğına. Häm üzgärä… Bala saqtağısa uq ärneüle tügel ular, ä küñelemdä tükmäy-säsmäy yazılıp barğan häter däftäreneñ asılmışı, uqılmışı, güyä. Ämmä, basılha la, sabıy yörägemdeñ özgäläneüzäre ezhez yuğalmağan, ular üz aqılım yullağan fälsäfägä, tormoş habaqtarına äüyerelä bara. Atayım menän äsäyımdeñ, ğämäldä här qayhıhı matur, möhäbbätle, bähetkä layıq ğäziz keşeläremdeñ, yazmışın qabatlamas ösön min oşo habaqtarzı onotmasqa teyışmen. Burıslımın! Balalarımdı atay tuphahında, atay yortonda, atay ikmäge aşatıp üsteräsäkmen! (Äsäy tapqan ikmäkteñ nindäy äse ikänen beläm dähä, sönki uğa küz yäştäre, nahaq hüz üte, yoqohoz töndär zarı quşılğan…) Ä bınıñ ösön miñä atayım keüyek sitkä siteläsäk keşegä ğaşiq bulırğa yaramay. Kiläsägemdeñ qapqalarına oşo habaqtarzı zur häreftär menän yazıp quyzım min, estän genä üzemä üzem ant birzem. Häm oşo antımdı bozzororğa hälätle iñ yıtdi qarşılıqtı yıñdem: Käbirzeñ möhäbbäten kire qaqtım. Minme añlamayım unıñ yulı qayzarza yatqanın – icad möhitendä, dan möhitendä. Ul da, atayım hımaq, “Min qala tormoşo ösön tıuğanmın, auılda miñä iş yuq” tip äytäsäk ber mälde. Käräkme miñä äsäyım kisergän häsrättär aşa üteü? Käräkmäy! Teläyımme ğäziz balamdıñ ataylı – arqalılarğa qarap ınyıuzarın? Telämäyım! Timäk, dörös häl ittem, dörös sistem K+N = ? tigän mäsäläne: K+N = tiñ tügel! Yuq, barıber ikelänämse, ”tiñ tügel”de hızıp ırğıtıp, horau bildähen älegä, bälki, qaldırıp tororğa käräkter?

İşek şığırlanı, qartäsäyım, kötöp kötök bulğan da öyzän sığıp kilä. Uğa qarşı atılıp barzım da bitemde tüşenä teränem, bäläkäy saqtağılay. Tik häzer, başım tap unıñ kükräk täñgälenä tura kilhen ösön, miñä nıq qına bögölörgä käräk, qartäsäyım küpkä täpäşägeräk.

– Küñeleñ üzgälängän, qoloqasım? – tine qartäsäyım, tın alışımdan hizep toralır.

– Qartäsäy, min üzemde yaratqan, ğailähe haqına bar nämänän baş tartırğa hälätle keşegä genä keyäügä sığasaqmın! – Uğa şau dörösön höyläp öyrängänmen bäläkäyzän, äle lä nisämä kön meyımdä uralğan qararımdı äyttem dä haldım.

– Keyäügä?! – Qartäsäyım sayqalıp kitte, şulay tetrände.

– Älük tügel dähä, beräy vaqıt...

– Ay, Allam! Üzen añlar, kürkäm holoqlo yär nasip it oşo balağa! – tip teläk telägäs, qätği genä östäp quyzı: – “bar nämänän baş tartırğa” tigäneñde önämäyım, başıñdan sığar unıhın...Ulay uq irekhezlärgä yaramay ir-attı... qatın-qızzı la, bäs! – Şunan osta ğına itep hüzze ikense yaqqa şıldırzı: – Menäüärä balaqay nizär küstärä? – Kürep toram, başqa häbärgä äürärgä tırışha la, tön yoqlamay uylanasaq ul mineñ «keyäü» haqında.

Ä Menäüäräneñ tormoşonda yañıraq ber mäzäk bulğan, üze höyläne. Ölkän sinıftar mäktäp ihatahın yıyıştırırğa barğan, şunda unıñ kesähenä us iñeläy qayın tuzı halıp quyğandar. Futbolka östönän keygän koftahın kärtägä elep torğan ikän, şul arala ölgörgändärzer. Saqırıp, Älfirä ähirätenä kürhätäyım genä tihä, Mahıy apayzıñ qızı Miñzifa qarsığalay atılıp kilep, tege tuz kisägen qulınan tartıp alğan da qasqan. Eştän tuqtap, kölöşöp torğan başqa qızzar arahına inep, hörän halğan: «Hat taptım, ğişıq hatı!» Isınlap ta, tuzzıñ ap-aq qına bitenä «Yaratam. M». tip yazılğan, ti. Häzer kitkän sutırzaşıu – kem yazğan, kemgä?

– Menäüärägä! Mödäris yazğan! – tip hikeränläp torğan Miñzifanı kümäkläp uratıp alğandar, tege tuz ostoğon quldan-qulğa yörötöp qarayzar ikän. Därräü eş menän mäşğül malayzar za qızığıp kilep yıtkän, Mödäris kenä ber sittä basıp qalğan. Tiz genä hälde añlap alğan Älfirä: “Min bötägezzeñ dä poçerkın tanıyım, biregez äle! – tip tuzğa yazğan hattı qulına töşörgän dä yuramal iğlan itkän: – Bıl bit Miñzifanıñ yazıuı, “M” härefe – unıqı! Üze yazğan da Mödäriskä, bütängä yaphara.” Häzer inde kümäkläşep Miñzifağa barmaq törtöp kürhätep, köyläp-köyläp kölöşörgä totonğandar: “Mödäriste yarata, ah, Miñzifa, Miñzifa!..”

– Hayahız qılanmahın, äsähenä oqşap ni...– tine qartäsäyım, oşolarzı işetkäs. – Tuzğa yazğan hat, tiheñ ä? Äteü ısınlap ta Mödäriste uylay bulıp sığamı ul Miñzifa ?

– Yuqsı, başqağa küze töşkän unıñ – Äşräfkä.

– Menäüärägä niñä könläşä äteü?

– Yaqşı uqığanı, sinıftaştarı menän tatıu bulğanı ösön...– Säbäp tügelme ni?

– Ästäğäfirulla...

Anau Mödärisen äyt, Fatihtıñ qustıhı bit äle, nimägä başı yıtkän?! Fatih Mäülizägä (ällä miñä?) nisämä sinıf buyı qarap ultırzı zäñgär küzzäre menän, tuzğa hat yazırğa buldıra almanı. Ä qızıq bulır ine?! Mödäriseneñ dä küzzäre ağahınıqı keüyek, tik quyıraq zäñgär, qaraşı qıyıuıraq.

– Vät mälğün malay, ä? – tigän buldım. Qartäsäyımä bıl häbärzeñ qızığı bötkän, hüzemä bäylänep aldı:

– Äzäm balahına ulay timä, mälğün tip İblis ğäläyhi Läğänägä genä äytergä bula. – Qılt itep iskä kilep töştö: Aqnazar ağay hımaqqamı? Öndäşmänem, uylap qına quyzım.

Qartäsäyımde ber sama kürep tuyğas, Yañı öygä aşıqtım. Unda – min donya totqahı häzer. Üzem aşığam, üzem Menäüärälärzeñ macarahın tağı küz aldına kilteräm. Bala-sağa nizär küstärä, kür äle? Romeo menän Dculetta bulıp uynayzar, saq higezensegä töşkän baştarı menän. Bäs, uylap qarahañ, Romeo – yıtense, Dculetta bişense sinıfta ğına uqır yäştä bulğan, häm ularzıñ möhäbbäte şul däräcälä ısın, donya äzäbiätendä qalırlıq böyök tähä! Şäp-şäp atlap barğan yıremdän tuqtap qaldım hatta, bınağayış, bögön genä beläm tügel dähä ul ğaşiqtarzıñ yäşen-tarihın, ä töpsöp iltifat itmägänmen. Mödäristeñ tuzğa yazğan hatı astı bıl yulı küñel küzemde.

Ä küptän tügel pioner lineykahında Musa isemle ber malayğa şeltä birzek. Hezmät däresendä sinıftaş qızıqayınıñ hıñar tolomon qaysı menän qırqqan da quyğansı, isäüän. Yıtmähä, alıp qasıp, ul tolomdo qayzalır yäşergän, kire kilterep tä birmäy. Höyläşep tä qarağaynım, ıqqa kilmäy: «Tiremde tunahağız za birmäyım, yäşerzem, ber kem dä taba almayasaq»,– ti. Kem unıñ tirehen tunarğa tora, huligan! Ällä ul da, altıla uqığan malay, ğaşiq bulğan tege qızıqayğa?! Oşo osor här tarafta möhäbbät tının toyam. Fäshi-Ädisäy menän Tatar kilen Tahura qissahı özök-mözök hätirälärzän yürmälep tıuıp kilä başımda – Menäüärälär, Musalar, baştarı yäş, kötöp torhondar äle... Tik yış küreşep bulmay Tatar äbekäy menän, eştän buşamayım. Şulay za huğıldım ber arala uğa.

– İ Nuriyakäyem, söbhanalla, bigräk çibärseñ lä üzeñ! – tip qarşı aldı Tatar äbekäy, tatlı tele menän arbap. – Menä, Gadilä kayınseñelneñ Kupşıkayına bärhet mueınçak tekkän idem, märcäyen basıp, alıp barıp citkerä almıym, ayaklar da sızlaştıra, öydän çıgıp bulmıy azaplanam. Tapşırırsıñ, yul uñay?

– Matur qayhılay! – İhlas hoqlandım qara bärhätkä aq märyındän säskälär nağışlanğan muyınsaqqa – üzemdeñ muyınıma tağıp alırzay buldım, şunday näzäkätle. Ğäzilä inäy qıuanır inde, besäyı unıñ berzän-ber yıuanısı, öyzäşe, haqsıhı. Yäyın-qışın ikäüläp qapqa töböndä säğättär buyına basıp toralar, huğıştan qaytmağan Räşit ağayzı kötöp...

– Olıgayam, balakay, yalgızıma avır da. Kilen bulıp töşep, iyalänep kenä kitkän idem bu cirgä, Ädisäy babakayıñ taşlap ta kitte... Hiç yugı töse bulıp balası kalsa ikän?! Küränle suı tartıp qaytarğan anı (tıuğan tupraq hımaq, hıu za tarta mikän?). Kara diñgezne arkılıga-buyga kiçkän ide dä minem matrosım-canıkayım, keçkenä yılganı kiçep çıga almadı...

Oçraşkanda añarga yıgerme cide yaş ide, miña – untugız. İsmem belän däşmäde ul, Cankisäk dip kenä yörtte. Tönlä töşemä kerde. Ul boz östendä yözep bara, matros kiyemendä, ä min yar buylap, imeş, yögeräm. Çakıra, Cankisäk, kurıkma, siker minem yanıma, di. Sikerdem, äy... Koçagına aldı. Şunan ni, kittek yözep boz östendä, avıl yıraklaşa bara, yıraklaşa bara... Kötä babakayıñ mine, Nuriyakayım, yuksına. Bolay da ozak kötte iç...

– Tatar äbekäy, ä nişläp Qırımıña qaytıp kitmäneñ ikän?

– Töşemne yurap kuydıñmı, Räyhana onıkaçı? Täüge nikahıñ belän kavışalar di anda, öske donyada, ä Fäshetdin bägrım minem berdän berem! Nigä kaytıp kitmädemme? Ul fäcigäne kat-kat söylise tügel, avılda andıy vakıygalarnı äldän-äle isläp, häterdä yañartıp toralar, ber bulmasa ber işetkänseñder? – Yauabımdı kötöp tä tormanı, höyläp alıp kitte: – ...Kurkıp yöräge alıngan keçkenä malay şakmak-şakmak bozlar aktarılıp akkan yılgaga niçek barıp kergän, beräü kürmägän. Bala-çagalar cıelıp kitkännär dä çarasız kalıp karap toralar ikän. Añarçı, yöräge sizgänderme, tege malaynıñ änise yılgaga yögerep kilgän, yar başında özgälänep kıçkıra, di, meskenkäyem... Fäshetdinneñ bolay da, boz kitä bugay, Küränle ükerä, dip, kiyenep çıgıp baruı ide, kolakka tege hatınnıñ can teträtkeç söräne çalıngaç, mine dä kötep tormıy, aşıgıp çıgıp kitte. Kürep kalgan da tege biçara balanı, sikergän bozga. Balanı änisenä tottırıp ölgergän... Min barıp citkändä yazmış galicänapları şul hälne atkara ide: Ädisäyem taşkın su astına töşep yugaldı da, ikençe ber töştän kalkıp çıgıp, kıçkırıp ölgerde: «Cankisäk!» diyep...

Taşlap kitmädem, kaberen tärbiyaläp tordım. Avılıgıznı da üz ittem, halık yahşı monda. Kırımda änkäm isän, abıem gailäse belän yaşäp kalgan ide. Ätiyebez, keçkenä çakta äle, ber korabka utırıp kitte dä kaytmadı. Kürşe marca apa arkasında can asrap kaldık, tormışı hälle ide, üze märhämätle buldı. Annarı... bazarda yörgändä, Fäshetdin canıkayım oçradı. Port kalaçıgında anda matroslar adım sayın oçrıy, ä bu – yazmışım bulgan, küräseñ...

Tatar äbekäy ni yomoş menän kileüyemde töpsönmäne. Yomoşom yuq ta ine, Ädisäy ruhı äyzägänder, inep sıq mineñ Yänkisägem yanına, tip eşkärtkänder? İ, qäzerlelärem, Tolparlı Ädisäyı, unıñ toğro Penelopahı, hezzeñ möhäbbätegezzeñ tarihın bäynä-bäynä tergezäsäkmen! Saq qına östäp, küpertem yıbärhäm dä, üpkälämäshegez, yäme? Älegä äbekäyzeñ töşön üzem telägänsä borop yurap quyzım: ös köndän dä tügel, ös yıldan da tügel, utız yıldan huñ kiler boyomo! Min bıl töştöñ täüge yurausıhı, tap mineñ yurauım yuş kilhen, tip ırımlanım.

Sögöldör mayzandarın bezzeñ kolhoz kämetmäy, arttırha arttıra. Döröstör unıhı, tatlı tamır bezzeñ yaqtarza uña, yaqşı tabış birä, eş tä baytaq yıñeläyze. Rät araların süptän tazartıuzı, hatta ber sama hiräkläüze lä tehnika atqara (ämmä yırenä yıtkerep täpkeläp, qul menän berämläp hiräklämäy zä bulmay barıber). Bıltır köz şunday traktorzar kilde: tağılma qulaylamaları tatlı tamırzarzı kütärtep kenä qalmay, ä ber ıñğayza yartılaş tazartıp, öyöp tä kitä. Artaban qırqılmay qalğan yapraqtarzı kisep, dürt-biş öyömdö beräü itergä genä qala. ”Genä“ tihäñ dä, barıber auır ısvikla bisälärenä. Bıyıl közgä teyäges tehnika la kilä, tip toralar torouın. Közgö batqaqqa unıhı la batıp ultırha? Äytkändäy, haldattar başqasa bezgä kilmäne. Kötkäynek...

Tege olo faciğä kolhoz yıtäkselärenä ber sama aqıl buldı: här zveno tapqırına taqta budka eşläp ultırtıldı. Arı-bire bäzräftär zä kürenä. Ultırtıp tamaq yalğarğa basıu sitendä ozon östäl, eskämyälär quyılğan. Bötä hucalıqtarza la sögöldörsölärgä uñaylı eş şarttarı buldırırğa, tip rayondan ğına tügel, Öfönän kürhätmä birelgän hatta. Ä Aqnazar ağay räyıslegenän qolaq qaqmanı, şeltä alıp qına qotoldo. Halıq ta uğa ällä ni qanıqmanı, küktän töşkän bälä bit, tip aqlanılar.

Äle kilep, tağı tolparlılarzı üzenä qarşı quyzı huca: igen basıuzarın kötöülektär isäbenä kiñäytergä totondo. Yuğarınan boyoroq kilgän, ti. Şäketauğa yıtkänse höröp taşlanılar yırze. Äümer buyı yılqı tibene ösön totolğan yalandarğa, quyan-tölkö hımaq keyıktär ürsegän, qoralayzar yılgän Qırlastau bitläüzärenä niñä teyırgä? Ololar, şul isäptän Bürehuqqan olatay za, äytep qarağandar, bıl tupraqta boyzay tügel arış ta üsmäyäsäk, zamanında Malik bay äz genä säsep hınap qarağaynı, tip. Täbiğät tä riza bulmas, ränyışe töşör, tip tä kisätkändär. Olo hüzen tıñlamağan – oronğan da bärelgän, tigän mäqäl boyomğa kilmähenme berzän-ber köndö! Başta Şäketau büreläre üs aldı: harıq fermahına höcüm ittelär. Sentyabr azağında ular as yöröymö ni kötöüye menän kilep, yalan kärtäläge maldı boğazlap kitergä?

Aqnazar ağay umartalıqtan Bürehuqqan olatayzı saqırtıp alğan, bürelärze qırırğa käräk, qotorğandar, tip äytkän. Olatay üze inep sıqtı ber arala pioner bülmähenä. Mine, olo keşegä hanap, häl belergä. Räyısteñ haslığın, Şäketau bürelären dä höyläne ber ıñğayzan.

– Vaq qıuaqlıqtar, uymaq-uymaq hazlıqtar – totoş aqtarıp tigezlängän, Ramay qaramahı ğına heräyıp ultırıp qalğan: traktorsınıñ qulı barmağandır, qäberzäge yadkärtaş keüyek istälekle ağas ul häzer auıl ösön, – tip äsende. – Ramay asılınğan botağı qoroğan ikän bahır qaramanıñ. Ağastıñ tele genä yuq, tere ul, añlay ul... Aqnazar qustı alyotloq eşläne ul yalanğa teyıp, boron-borondan andızlıq ine unda.

Bürehuqqan olatay yaqşı belä şul bürelärzeñ holoq-fiğelen. Nisek hunar itergä, nisek sigenderergä keşe yäşägän töyäktän – öyrätkän, qotqarğan auıldı qorban kösägän yırtqıstarzan. Äyteren äytmäy qalmağan räyıskä lä, äytkän, täüzä äzäm qotora, şunan ğına – yırtqıs, tip.

– Käräkkän-käräkmägängä qan qoyoşqa bara torğan yanuar tügel büre, zitına teyhäñ genä qon qaytarmay qalmas,– tip mineñ qolaqqa la kirtte ber ıñğayza, – nıq as bulğanda la qapıl yäbeşmäy qorbanına, ozaq bastıra. Kären samalay, artta qalıp, hälhez yığılğanın ğına tamaqlay. Urman sanitarı tip yuqqa atamağandar. Ä bıl yulı, eyı, küzzären qan basqan yırtqıstarzıñ, art habaqtarın uqıtmay yaramanı.

Olatay häüyetemsä genä tasuirlay nisek bürelärze aulağandarın, ä mineñ häter tasmama bıl hikäyät üzenän-üze yazıla bara. Äyterheñ, magnitofon tasmahı. Häyır, magnitofondağın yuyıp, östönä bütände yazzırıp ta bula, ä keşe hätere – ğümerlek, bıuından bıuınğa amanat itep tapşırılha – mäñgelek.

...Şäketau itägenä yıtäräk, yış-yış itep, estä borğaqlap-borğaqlap tar ğına huqmaq qaldırıp, bağanalar qatıp, azaştırğıs (labirint inde torğanı) qorop, şunda qapqandar halıp, arıraq ber möyöştä käzä bäräsen bäyläp, bürelärze äürätälär. Bigük alısta tügel mıltıq tosqap hunarsılar za äzer tora. Bına ber mäl urman auızınan aşqınıp büre öyörö kilep sığa. Tege köndäge huyıştan huñ küzzäre alarğan, tağı qan kösäyzär. Haq, tahıllı, küzäteüsän yanuar za keşenän aqıllıraq tügel – tege azaştırğısqa aldanıp barıp inälär. Bisara käzä bäräse lä üzeneñ rolen yaqşı ütäy, mäeldäpme mäeldäy... Bürelär tar, qatmarlı labirintta qapqanğa elägä, ulay za irekkä kilep sıqqan sostarın dürt taraftan mıltıq säpkä alıp tora.

– Berehe lä ısqına almanı! – Olatayzıñ kütärenke tauışı küz aldına kilep basqan küreneştärze örköttö. – Yort tirähen qaraştıram da tağı umartalıqqa kitäm. Bäräñgene baqsama Möhärläm büläre İlyas ultırttı. Hay, yıgärle yıget ul. Miñä ni, qışqılıqqa aşarlıq ğöşörön birhä... Ana şul İlyas ta, Aqnazar ağay andızlıqtı häläk itkän, andız barza at ülmäy, tigände belmäy mikän, tip asıulana. At yänle bala ikän, toqomdarı menän şunday ular. Ulay za andızzı küpmeler töp qazıp alıp, Zäñgär şişmä üzänenä küserep ultırtıp qarağan yıget, yıregep kithä… Tamırı qeüätle bit unıñ, tarbaylanıp tärändä yata, qazğanda nıq zäğiflänmähä, mandıp ta quyır. Ul tirälä, şişmä ürgä, Döyä ürkäsenä aqqan urından alıs tügel, hiräkläp ere yuşan da üskänen beläm, unı la at yaratıp yuşay. İnşalla, ul ike ülän bergäläşep ürsep tä kiter. – Şulay tine lä miñä tekläne olatay.

– İkense yılğa sittän torop uqırğa inäm, stachız almayzar dokumenttı,– tinem, küzendäge horauzı kürep, añlap torğanımdı belderep.

– Yarar, tınıslandırzıñ küñelde, äläyhäñ. Hin nazan qalırğa teyış tügelheñ. Diplom käräk, tiyeüyem, ul bulmaha, ziräklegeñ nisşut!

Kölöp yıbärzem, Bürehuqqan olatay äüäldän şulay urıs hüzen qıstırıp yıbärä qay saqta. İñ yaratqanı älege “nisşut”, komandirınan qalğan “reaktsiya” häm “lyuboy düräk” bula torğaynı. Ul da bulmay, östäp tä quyzı: – Kesähendä diplom yatha, başında tauıq süplärlek beleme bulmağan lyuboy düräk tä ällä kem bulıp yöröy. Nindäy aqıllı yıgettär şundayzar arqahında uqırğa inä almay qaldı, Haris menän Fatihtı äytäm.

– Armiyanan qaytqas, barıber uqıybız, ti ular.

– Donyalar oşolay ğına torha, inşalla, uqırzar. Huğış qına bulmahın. Amerika şaşa bit, qorallana la qorallana. Bezzekelär zä tik yatmay za, küpme aqsa kitä ul acdahanıñ tamağına – huğış acdahahınıñ, tim. – Şul minutta qothoz däü auızın yırzän kükkäsä asıp, toq-toq aqsalarzı, tau-tau rizıqtarzı ğöddähenä yotop torğan acdaha küz aldıma kilep, qaltıranıp quyzım.

– Reaktsiyañ yaqşı,– tine Bürehuqqan olatay häm huşlaşıp kitep tä barzı. Tormoşta üzeneñ käräklegenä, täcribä-tahıldarınıñ keşelärgä yarap qalıuına qänäğät bulıuı olatayzıñ atlauına sıqqaynı. İsemä töşöp, artınan qısqırıp horaşıp qaldım:

– Äy, olatay, tege qalqıulıqqa, Döyä ürkäsenä, tim, Zäñgär şişmä nisek ağa ikän ul, yılğalar ürgä aqmay zaha, ağa almay...– Baytaq atlap ölgörhä lä, işette, tuqtamay, başın borop qına yauap taşlap kitte:

– Ä nişlähen, aqmay sarahı yuq!

Ürgä aqqan yılğalar... Ana nindäy ürnäktär kürhätä täbiğät, küzeñä törtöp kürhätä!

Bürehuqqan olatay menän aralaşıu ber qasan da ezhez ütmäy mineñ ösön. İnde üstem, ölgöröp yıttem tigändä lä. Aqhaqaldıñ artınan alıslaşqansı qarap qaldım. Oslanmağan eştäre, äytelmägän hüzzäre unı şulay därtländerep, yäükäläp yörötä bıl donyala, küñel töşönkölögönä bireleüzän qursalay. Tatar äbekäygä lä es boşouzan qotoldororloq beräy mäşäqät öyörgä ine? Bäs, uylap ta taptım!

“Pioner” curnalındağı fotola kürep qalğaynım: qala qızzarınıñ formaları bigeräk tä matur ikän. Aq koftahı, qızıl galstugı, yaray, bezzekelärzeñ dä ber iş, rayon univermagınan hatıp alalar. Ä bına tegelärzeñ yubkalarına küz qızzı: quyı zäñgär töstäge tauarzan skladkalap tegelgän. Qızzarğa kürhäthäm?

Yul ıñğay magazinğa huğıldım. Kesämdä – öläsäyımdeñ pensiyahı, üzem äle aqsa alıp ölgörmänem. Bezzeñ magazinda säyı-känfite lä, şırpıhı-tozo la, keyım-halımı la bergä hatıla. Uqıu käräk-yaraqtarı la şunda uq. Tauar törgäktären quzğatqılap qaranım: miñä käräklehe lä yata!

– Şeviot, yaqşı tauar, tik bezzä unı kem alhın, qimmätle,– tip quyzı hatıusı Sähi ağay, kemgäler krändil ülsäp torğan yırenän.– Sämiğullin äytä, bınday tauarzan ofitserzarğa kitel tegälär, ti.

– Kiñlege küpme?

– Kiñlege – mul, metr za qırqmı, illeme...

– Miñä yıtmeş santimetr yıtäler, itäkkä?

– Yıtä-yıtä,– tip ergämä kilde Sähi ağay. Ul ğümer buyı oşonda eşläy, kemdeñ täzrähenä nisä metr seltär käräklegenä tiklem belä.

Aqsamdı samalanım da kisterep aldım. İrtägänän dä qalmay, Yänkisäk Tatar äbekäygä tege curnaldı kürhätep, zakaz biräyım.

Magazinda halıq därräü şul haqta gäpläşä ine: auılıbızzıñ ataqlı Häyri burı irekkä sıqqan. Nizär kürgänder unıñ dıuamal başqayı törmälä, bötönläy ayaqtan yazıp qaytqan, ti. Ayaqtarı bar za, bıuınhız, ti, basa almay. Elektän dä, bala sağınan, poliartrit bulıpmı, ay buyı nıq auırıp, ise inerle-sığırlı hataşıp yatıp, hıltıqlap qalğan bulğan, şunlıqtan huğışqa alınmağan ikän.

Tolparsıqqandıñ ğäzäte – burın da, isären dä üzeneke itep tanıy, yälläy. Qur auıldıñ yaqşıhı la, yamanı la bäläkäy auıldıqına qarağanda küberäk bula, tip ällä aqlanalar, ällä aqlayzar?

Qaytıp inhäm, Yañı öyzä lä şul uq häbär: Gölşähürä inäy menän öläsäyım Häyri burzıñ malay sağın isläp ultıralar.

– Soltanay säsäniä äytkän, ti bit, Häyrivaranıñ äsähenä, aldan al, nasar ğäzäte bar balanıñ, tip. Hästäle ul, öşkört, tigän. Tıñlamağan inde, mına laha...– Ber tauıştan şulay sökörzäşä ike köndäş hin dä min.

Auıl yañılıqtarı ber kilke basılıp tora la, küpmeler vaqıt ütkäs, tağı urğıp qalqıp sığa. Häyri burzı la, bersä ärläp, bersä qızğanıp, onotop torğaynıq, küpmeler vaqıttan üzen tağı iskä töşörzö. Huğım mäle yıtkäyne: qaz ömäläre ütkän, häzer ere mal huyalar – harığın, başmağın, yılqıhın... Häyri burzıñ qatını Ğilmiä apay irtük kürşeheneñ qapqa tışına üzzäreneñ harıq täkähen alıp barıp bäylägän, ber ıñğay salıp biregezse, tip. Öyzärendä – ike yıtkän qız za ayaqhız ir bit inde. Ul qızzar sögöldör eşläy, keyäügä sığa almayzar haman, şul atayzarınıñ alama danı hirpeläler, küräheñ. Qısqahı, Häyri bur kürşeheneñ bağanahına bäyle harıqtı hağalap, ahırza urlap alıp qaytqan: “Beräyhen saqırıp, tiz genä huyzır!”– tip äytä ikän bisähenä. Unıhınıñ huşı kitkän ireneñ tuñğaq yırzän imgäkläp barıp, urlaşıp yöröüyenä. Üzzäreneñ malı ikän tip belmäy, tanımay zaha... Dörösön äytkäs, ilağan, min urlaşmay tora almayım, tip. Törmälä üzeneñ äyberen üze urlap ber bulğan: keyım-fälänenme, kesähenä yäşerep alıp qalğan ikmäk kisägenme kameralaşınıñ matras astına üze yäşerä lä azaq üze urlay... Sirle tip Soltanay säsäniä dörös äytkän.

Bını işetkän halıq otoro qızğandı üzeneñ ataqlı burın. Huğışta ike ayağın qaldırğan Yänsura babayzıñ (min bäläkäy saqta uq vafat buldı) tägärmäsle arbahın kilterep birgändär, öyzä töñkälep zarıqmahın, yänähe. Ul arbala yäyın-qışın yörörgä bula – ultırırğa yarzam ithälär, tägärmäsen qul menän äyländeräheñ dä... Ğilmiä apayzıñ qoto osqan: tağı urlaşırğa totonasaq taha Häyri, bılaytıp “ayaqlanğas”! Unıhı Yänsura babay arbahında zıylatıp auıldı könönä ös uray, ti.

Küp tä ütmäy, Ğilmiä apayzı Sämiğullin saqırtıp alğan.

– Qoyolop töşmä ulay, qurqma, käñäşläşergä tip kenä öndäştem, Häyrivara aldında höyläşä torğan hüz tügel,– tigän Sämiğullin.– Unı qabat törmägä yaphañ, şul kiteüyenän isän qaytmayasaq, añlayhıñmı?

– İnvalidqa törmä bula time? Äzämdän oyat, şunıhı qıyın...

– Yämğiätkä zıyanı bulha, invalid ta yauap tota.

– Sämiğullin ağay (üzenän ololar za uğa şulay öndäşä), zinhar, törmälä seremähen inde bahırqayımdıñ başqayı!..

– Tege yulı ul kolhozdıñ ber öyör yılqıhın qıuıp alıp kitep, ikense ber ereräk burğa tapşırıp torğanda totoldo. Öyörzä Kük yurğa toqomo la bar ine, ä ul üze genä lä – maşina haqı. Ozaqqa ultırzı. Ä unda zektar, zaklyuçennıyzar inde, auıl mucigın şunduq bögöp ala, üzeñ küräheñ hözömtähen.

– Nişläyım huñ?!

– Min hiñä ber käñäş biräm, beräügä lä äytmäskä hüz birhäñ.

Kileşkändär. Käñäş şunan ğibärät ikän: ire nimä genä urlap alıp qaytha la, totonmasqa, şunduq Sämiğullindıñ üzenä häbär itergä. Ul kilep protokol tözöy zä urlanğandı hucahına tapşıra, unıhı qarşı ğariza birep tormaha.

– Urlaşa la, şunduq ükenä bit ul, üze lä kire qaytarır ine,– tip ilap yıbärgän Äilmiä apay.

– Qayhı ber osraqta, äyzä, kire qaytarhın, kötöñköräp tororboz. Auıldan sığıp kitep, tirä-yaqta urlaşıp, kolhoz mölkätenä teyıp yöröy almay za inde ul häzer?

– Oşo hälendä qayza, ti, ulay yöröü... Bälki, taşlar za uğrılığın, tim. Huğış vaqıtında urlaşmanı, başın basıp eşläne fermala.

Ğilmiä apay bıl höyläşeüze, bälki, ber genä keşegä höylägänder, ser itep. Utız ike teş arahınan sıqqas inde, totoş auıl belgän. Häm här kem rizalaşqan Sämiğullindıñ aqıllı käñäşe menän. Unan da bigeräk käräkmägäneräk vaq-töyäkte kärtägä elep tä kitkeläyzär häzer, Häyri bur kürhen, tip. Tağı şunı hınağandar: nimäler urlağandan huñ, ul ös-dürt ayğa “bosa” ikän, ber nämägä lä teymäy. Eyı, auıldıñ küze ütker, qolağı sos,– häzer nisänsegä şuğa inanam. Ä Sämiğullinğa ihtiramım artqandan-arta. Şunday keşelärze atayzarzır za “ısın kommunist” tip, oşo hüz gäzittärzä yış küzgä salına. Aptırap ta quyam, ayırım keşelärgä qarata ğına şulay äytelgäs, kesähendä partbilet yörötkän bäğze kommunistar ısın uq tügelme, ulayha?

22

Tisterzäremä armiyağa sirat yıtte. Haris menän Fatih, Ähiär hezmätkä alındı. Ber säğät esendä yıgettärebezze, härbi marş muzıkahın yañğıratıp, maşinağa teyäp alıp ta kittelär. Bötähe higez prizıvnik. Ularzı ozata sıqqan keşelärgä iğtibarlap qarap sıqtım. İ, ilahıqayım, Ğäzilä inäy tora ber sittäräk, Qupşıqayın qosaqlap. Räşiten isläyzer inde. Balbabay menän Bürehuqqan olatay za bında. Tatar äbekäy zä bar, küzzären yaulıq oso menän hörtköläp ala. Arbahına ultırıp Häyri bur za kilgän. Haldatqa kitkändärzeñ ata-äsäläre, tuğan-tıumasaları, dustarı – känsälär aldındağı mayzan halıq menän tulğan. Bäs, Sabir menän Käbirzeñ atayzarı la kürenä, uldarınıñ dustarın ozata sıqqandarzır. Äşräf boyoğoboraq basıp tora, unıñ ergähendä Miñzifa hırpalana.Tap şul minutta Ayıusınan Äsmä kilep yıtte: «Uf, qızıy, ölgörmänem!» – tip belägemdän qultıqlap aldı. Äşräf bezzeñ yaqqa talpındı, Miñzifa unıñ yulına arqırı töşöp albırğattı. Şul arala qustıhı Äşräfkä garmun kilterep tottorzo, ul, başın saq qına qırın halıp, uynap yıbärze – Tolparlı hauahına tanış tügel moñlo köy urğıldı. Üze sığarğandır bıl köyzö. Äsmägä bulğan möhäbbäte unan, mäktäptä yır däresenän saq-saq ölgörgän, notanı qolağına la elmägän malayzan, huñğı ber-ike yıl esendä garmunsı yahanı. Köyö lä uğa – yörägen başqağa birgän urman qızına bağışlanalır? Oşo minutta küñelem töpkölönän sämem tauış birze: hine lä beräü kartinahına töşörgäyne, hin dä beräüze rässam bulırğa qanatlandırğaynıñ! Ämmä Äşräfteñ moño bıl tauıştı tiz bastı, şul däräcälä ilahi ine ul sönki.

Tatar äbekäyze, Bürehuqqan olatay menän Balbabayzı qartäsäyım säygä saqırzı. Äsmä menän min dä eyärzek, ber ıñğayzan serläşep tä alırbız, tip qıuanıştıq. Ğäzilä inäygä lä öndäşkäyne, ul: «Ärähmät, Äräyhana kürşem, aşığam, Äräşitem qaytıp töşhä, öyzä bulayım», – tip öyönä aşıqtı.

Olatay menän Balbabay säyzän huñ umartalıqqa yul totto. Äsmä lä qayta halıp kitte, auılında häzer qart-qoro ğına yäşäp qalğan, şularğa yarzamlaşa, qışqılıqqa utını la yuq ikän ber qarsıqtıñ. Min Tatar äbekäyze ozatıp quyzım, tege tauarzan itäk tegeü turahında kileştem ber ıñğayza.

Ä qolağımda, güyä, bayağı härbi marş şañdauı yañğıray: meyımde borsoulı uy bıraulap, yänemde häüyef qorşağaynı. SSSR üzeneñ kiñ qanatı astına Tönyaq Vetnamdı aldı, Könyağın AQŞ qursalay. Tağı, meñdärsä saqrımdarza yatqan il säyäsäte ösön Amerika menän Sovettar Soyuzı huğışa. Amerikandar bomba yauzıra, bezzeñ zenitkalar samolettarın bärep töşörä... Nemets faşistarın yıñgän bıuınğa haman yän tınıslığı yuq – ularzıñ uldarın häm yıyändären Vetnam huğışı kötäme?!

Auılğa közgö tuqlıq, hillek kilde. Aşlıq – buralarza, bäräñge – bazza, sögöldör – şäkär zavodında, mal-tıuar – qurala. Atayımdıñ ber hüze isemä töştö: ştil. Diñgezzeñ şıp-şım, şıp-şıma torğan sağı ikän ul – ştil. Ä yılläy, dauıllay başlaha, tulqındarzı ürä bastırıp, ştorm qotora... Dauıl uq qupmaha la, tormoştağı tınlıq-tımıqlıq ozaqqa barmay. Bıl yulı şomlo yıldär bezzeñ ike donyabızğa ber ıñğay kilep bärelde – Yañı öygä lä, Atay yortona la. Qar töşör aldınan ğına Şärifä apayım qaytıp äylände. İke kön genä torzo. Yıtep kilgän qıştıñ halqınlığın aldanıraq qaldırıp kitte ul bezgä... «Näseldä bulmağandı». Apayımdı ozatqanda la, azaq ta qartäsäyım oşo hüzze qabatlanı la yörönö. Ältäf yıznä malay ğına köyönsä FZO-ğa sığıp kitkän dä, şul bulğan qalala torop qalıuı. Qupşı keyınep, apayımdı horatırğa kileüyen onotmağanmın, miñä yaltır yıptär menän qayılğan ütä kürenmäle yaulıq büläk itkäyne. Äle lä istälekle äyberzär arahında handıqta yata ul yaulıq, ärhezläp tuzzırmanım, matur bulğas. Şul yäy otpuskıhın auılda ütkärep, apayımdıñ başın äyländerze: tuyın ütkärä halıp, ZAGS-lap alıp ta kitte Öfögä. “Äürätte balanı... Bayazitımdıñ armiyanan qaytqanın da kötöp tormanılarsı...”– tip ürtälep yöröp, saq basıldı qartäsäyım.

Ä mine: «Qız balanıñ vaqıtında keyäügä barıuı häybät, qartayıp-fälän ultırıp ta qalır, yıgermehe tulğan daha inde»,– tip ışandırğaynı, apayımdı hağınıp ilağas. Bütänsä ilamanım. Miñä, un barmaqlıq handıñ ğına osona sığa alğan ös yäşlek qızsıqqa, yıgermene tultırıu – qartlıq başlanıu ine.

Yıl tigändä, apayımdarzıñ malayzarı tıuzı. «Ällä nindäy Rubes tigän isem quşqandar sabıyğa,– älege qartäsäyım tağı äsenep höylände. – İsem atau – yazmışıña fatiha menän ber zähä»... Küp tä ütmäne, Ältäf yıznä maşina menän qaytıp, äsähen – Orqoya qozağıyzı qalağa küserep alıp kitte. Qartäsäyım, yorton hatma, keyäü, yäyzären qozağıy qaytıp toror, ismaham, tip qarağaynı la, tıñlamanı. Häm bına olo keşeneñ hüzen yığıuzıñ hözömtähe! Sit keşegä qağılha, bälki, şulay tip notoqlap ta alır ineñ qapılda, tik üzebezgä qaqlığa bit bıl yulı. Rubestarı nasar yulğa basqan! Yıte yäşkä tiklem berzän-ber bala bulıp, irkänän şaşıp üskäs ni... İkense uldarı Ruslandıñ (iskesä – Arıslan tip, qartäsäyım bıl yulı riza buldı) altıhı tulğan, ağahına – un ös yäş. Militsiyağa uçetqa alğandar, ti, şul äle altınsıla ğına uqıp yörögän malayzı. “Beräy yäşkä ölkäneräk bulha, ultırtıp ta quyırzar ine”,– tip ükhep ilanı Şärifä apayım.

Ös üsmer qala buylap bala-sağanıñ velosipedtarın tartıp alıp, kesälärendä bulha, vaq tindären dä hıpırıp, qurqıtıp yörögändär.

– Öyzä ike velosiped tora: “Pioner” tigänen Ruslanğa qaldırzıq, ölkänenä ör-yañı qimmätle sport modelen aldıq, nimä yıtmäyzer?!

Apayımdıñ bıl horauına qartäsäyım qatı ğına itep yauaplanı:

– Qayış yıtmäy!

– Atahı hızırıp ta qaranı, ısqınıp sığıp kitte lä şul töndö öyzä qunmanı... Häzer qot osop tora, bötönläy yuldan yazmahın, tip. Podvaldarza eskeselär, narkomandar tulıp yata. Zur qalala keşene ezläp tabırlıqmı? Uf, äsäy!

– Käñäşemde totmanığız, tip käpkäkläp tormayım inde... Üzem dä ğäyıple, Bayazittıñ balaların ğına bala kürzem, atayhız üstelär bit. Qayıştıñ bilgä bıua torğanın äytmäyım, ä ata ihtıyarı, äsä küze, qara tirze sığarğan eş qayışı, tim, yıtmägän. Ber qarsıqqa halışıp ni. Qozağıy üze lä Ältäfenä baş bula almanı, yomşaqay. Unıhı äldä hönär aldı, eşkä birelde. İreñ aqsa tapqan, malayzarğa vaqıt tapmağan, ä üzeñ ni qaranıñ?! – Qartäsäyım, qulın hul yaq tüşenä quyıp, üzeneñ yöräk qağışın tıñlağanday, ber arauıq öndäşmäy torzo la özöp-özöp äytte: – Arıslandı bında kilteregez, uqırğa töşkänse torhon auılda, Kamil ağahı ıñğayına aqılğa ultırır, eşkä lä tahıllanır. Arqa höyägen nığıtırbız. – Şunan, apayıma hınsıl qarap, östäp quyzı: – Ölkän balanı yaqşı tärbiälähäñ, bäläkäyıräktären ul eyärtä lä bit, ah, uylap yıtkermägänhegez. Äytkändäy, qozağıyzı la alıp kilegez, bergä qıştırzarbız oşonda. Ä hez, keyäü menän ikegez, bötä uyığız-häsrätegez Rubesta bulhın, işethen qolağığız! Küz yazzırmağız! Oşo mäldä, ese mälendä, ayırıp almahağız yaman yuldan, huñ bulır!

– Mäktäben almaştırayıqmı, tip aptırap torabız.

– Almaştırığız. İsemen dä almaştırığız! Öfölä olo mäset bar, mullalar bar, äzämsä atatığız balanıñ atın.

– İşetkäs, Ämin abıy üseklägäyne: «Rebus tihälär, qolaqqa yatışlıraq bulır ine», – tip.

Min tik torğandan şul hüzze qıstırıp quyzımsı?

– Rebus buldı la inde ul bezgä, Nuriya tuğanım.

– Şärifä apay, Rebustı, äy, Rubestı la yäyge kanikulğa kilteregez Tolparlığa, min unı kolhozdıñ pioner lagerına alıp barırmın, Tolparsıqqan külen, Sätläüyek urmanındağı osar teyındärze, tau ürenä aqqan şişmäne kürhätermen. (Üzebezzeñ İtaliya, Şahimaran tümäläse turahında äytep tormanım, apayımdıñ bılay za qatqan başın butap ni.) Ä ul bezzeñ pionerzarzı russa höyläşergä öyräter.

– Eyı şul. – Apayımdıñ tauışında ömöt hizelde.

– Keyäü nimä tiyer äle? – Qartäsäyım apayıma tağı hınap küz haldı.

– Riza bulır. Bulmay qarahın, donyala min dä bar äle! Gelän unıñ yayına quyzım bığasa, häzer ulay bulmayasaq, huliganlıqtan yolqop alasaqmın ulımdı!

– İnşalla, balam, bergäläp totonhaq, ber malaylıq qına bulırbız.

Şärifä apayım, ike-ös aznanan Ruslan menän qäynämde alıp kilerbez, tip Öföhönä qaytıp kitte. Ä bezgä ul qaldırğan häüyefle häbärzän ozaq qına öşänes bulıp torzo.

Oşo arala ğına küpme kisereştär huğarzı küñelemde: Menäüäräneñ şiğırzarı “Leninsı” la basılıp sıqtı, Älfiä apanıñ “Botanika möyöşö” rayon mäktäptärenä ürnäk itep quyıldı, bezzä uqıtıusılar käñäşmähe uzğarıldı. Äşräfteñ qustıhı İldar şahmat buyınsa üsmerzär arahında rayon çempionı buldı. Ağahınıñ tübähe kükkä teygänen küreü üze ni tora: İldar bit unıñ näselendä lä uqıuğa ziräktär barlığın isbatlanı!

– İnstitutta uqıtasaqmın ul Botvinniktı!.. – tine Äşräf, auızı qolağına yıtep. Ämmä şul arala yıtdilände, hatta moñhoulandı.

– Äsmä hat yazamı? – tip horanı, küzemä tup-tura qarap.

– Yaza. Bötä belgän-kürgändärgä säläm äytä. – Äşräf haman nindäyzer hüz kötä. Östäyım, küptän işetkänemde: – Kulinarnıyza bäräñgenän yıgermeläp blyudo äzerlärgä öyrätälär ikän. Ber yıllıq, ti, uqıuzarı.– Yuq, yıget minän küzen almay, ähirätem haqında tulıraq mäğlümät ömöt itä. Nişlämäk, küñelen yaralamay qalıp bulmanı, asıqlıq inderzem: – Artur armiyanan qaytıuğa uqıp bötäsäk.

Äşräfteñ artınan boyoğop qarap qaldım. Bınau Äsmähen äyter inem, oşonday za eşsän, basalqı yıgette hanlamay, ällä qayzan kilgän Arturğa ğaşiq buldı, isäüän! Nisek qabınıp kithäm, şulay tiz hündem: möhäbbät qoşo üze genä beläler qayhı küktä qanat qağırın, moğayın. Üzem dähä isäüändeñ dä isäüäne – sitlegemä üz irke menän inergä teläp torğan börköttö osorop yıbärzem. Haqlımınmı, tügelme?!

Oşo horauğa beräy törlö yauap kilerme-yuqmı tip, ber nisä kön töpköl añımdı, asılımdı kündäm genä tıñlap yörönöm. Yuq, üzemä üzem yauap birä almanım... Asıl tigändäy, qartäsäyım äsäyımä töbäp ber äytep quyğaynı laha: «Bayazitım asa almanı unıñ asılın...» – tip. Bına şuğa dälil taptım. Şärifä apayımdı kürergä äsäyım menän Samat ağay kilep, kiske säğättä ozaq qına höyläşep ultırzılar. Mäktäptän qaytışlay min tağı inä halıp sıqtım ular yanına. Şunda äsäyım yırlanı. Samat ağay garmunın totop kilgän, uynay ikän.

Täzrä töböm qatı bal,

Aşayhıñ kilhä, vatıp al...

...Äsäyım täzränän qarap yırlap tora. Unıñ quldarına bez – min, igezäktär, öläsäyımdär, sat yäbeşkänebez. Ayaqtarın tışaulağanbız. Qanat ostarına (qanattarı bar ikän!) taş taqqanbız. Ul irekkä ıntıla, küktä käyılep osqan aq kügärsendärze küzätä, tügelep ilay. Kügärsen tigänem atayımdıñ hattarı, imeş. Ber mälde qartäsäyım ısqındırzı äsäyımdeñ qulın, şunan – min... Şul saq beräü täzrä töböndä garmun tarttı!

Höyöüzäreñ ısın bulha...

Täzräñdän tartıp al!

– Tartıp aldıñ inde... – Qartäsäyımdeñ şulay mığırzağanın min genä işettem. Ämmä äsäyımde qızğanmanım Samat ağayzan: bähetle itkän, asılın asqan bit, rähmät!

– Tağı berze, yıñgäkäyım, bezzeken, yırla inde! – tine Şärifä apayım. Äsäyım inältep tormanı, “Şahta”nı başlanı:

Kitä qazzar, kitä qazzar,

Kitä qazzar Donbasqa,

Min dä uylap toram äle

Şul qazzarzan qalmasqa...

Bına tağı ber ğäcäp: äsäyım elek bıl köyzö boşonqo itep köyläy torğaynı, ä äle kütärenke käyıf menän özzöröp haldı. Ä minse, yöz tıñlağan hüzzärze “Kitä qızzar, kitä qızzar, kitä qızzar Donbasqa...” – tip esemdän üzgärtep ultıram. “Şahta” niñäler atayımdı tügel, ä Donbass yaqtarındağı Mäülizä isemle qızzı häterlättese?

– Tön sıqqansı sumırıp qar yauğan. – Ällä höyönöp, ällä köyönöp, şulay höylände lä öläsäyım ber töyönsök kilterep tottorzo: – Oşo yomğaqtarzı eşeñä barışlay qozağıyğa inderep sıq. – Üze häzer beyäläy-fälän bäyläy almay şul, barmaqtarı käkräygän, harıq yönön tetep, iläp-sirata la qartäsäyımä tapşıra. İkehe ber keşelek bulalar . Tıqrıqtan minän alda ber-ike keşe genä uzğan, qarzı saq yırıp sıqtım. Qartäsäyımä borolor aldınan Gölbikä apayzıñ kügärsenle qapqalarına, Ğäzilä inäyzeñ öyönä lä küz halıp ölgörzöm. Ataq... Ğäzilä inäy öy aldındağı eskämyähenä tañ menän sığıp ultırğan? Qupşıqayı ayaq osonda huzılıp yata, inäy unı qosağınan sığarmay torğaynısı? Qartäsäyımä yomğaqtarzı tottorzom da, älege kürgänemde höyläy halıp, eşkä aşıqtım.

– Häzer üzem sığıp beläm kürşekäyımdeñ hälen, hin totqarlanma! – tip qaldı qartäsäyım. – İkehe bergä kitep barzılarmı ikän, bisaralar? Yäsäle...

“Kitep barzılar?” Ğäzilä inäy menän Qupşıqayzı äytäme? Ah! İkehe bergä?! Añlanım...

Yañğız tigäs tä, oloğara auıl esendä bötönläy ük äzäm küzenän töşöp qalmay inde ul beräü zä. Ğäzilä inäygä lä kürşe-küläne, Bayzar uramında yäşägän ike tuğan qustıhı Höyöngän Zäyıt babay ingeläp yöröy. Bayzar uramınıñ atamahı miñä “Zölhizä vä Abdrahman” qissahınan uq tanış – Malik bay uramı. Äle lä unda näsel-näsäbe yäşäp yata, ular, älbittä, başqalarzan bayıraq tügel, ämmä halıq telendä tarihtarı tere äle. Ä bına Höyöngän tigän quşamat Zäyıt babayğa tiktän genä yäbeşmägänder ?

Äy, Ğäzilä inäy... Küptän tügel min dä timursılar menän barıp sıqqaynım uğa yarzamğa. Hıyalıylığı küñelendä genäler, donyahı böhtä, täzrälärendä bäyläm seltärzär, meyıse ağartılğan. Bala-sağanı qoymaq qoyop hıylap qaytarzı. Ulay za ber malayzı: «Min mäşäqätlängän arala küper yağın qaraştır, Äräşitem qaytıp töşmäsme», – tip qapqa aldına sığarıp bastırıp quyzı... Bısıp yarılğan utını yata ine, malayzar şunı solanına inderep öyzö. Qızzar hıu kilterze, izän yıuzı.

– Hökümät qaray, Allağa şökör, – tine inäy,– utın-besänen kiltertä. Käzäm bar zaha, bına Qupşıqayım menän ikebezgä hötö yıtep tora. Tuğanıma rähmät inde, Zäyıtemä, ul yöröy satan ayağın ayamay miñä yarzam horap, känsälär tuphahın yöz tapap...

Min älege Zäyıt babay haqında uylandım, ä ber malay bötönläy başqa hüzgä iğtibar itkän: “Hökümät menän Alla babay ber känsälärzä ultıra, bıl äbeysä, “ – tip bötähen dä köldörzö. Bäylänmänem uğa, dörösöräge, töplö genä itep ni äytergä belmänem. Ämin abıyzıñ kisäteüye lä isemdä: ateistar tärbiäläy mäktäp.

Äy, Ğäzilä inäy... Bähil bul, ismaham, ısın donya rähäten kür, ğäziz balañdıñ nurlı ruhı menän osraş – yauza şähit ütkändär sirat küperenän atlap tügel, osop qına uza la tura ocmahqa elägä, ti. Hin dä, inäy, ocmah türendä ultırırhıñ – kemgä zıyanıñ teygän bıl fani donyala?!

Bäğze qalın näselle bändäne lä şulay kümäkläşep ozatmayzar huñğı yulğa, Ğäzilä inäyze ozatqan işe. Huğıştan qaytmağan ulın kötöp harğayğan, toğrolarzan-toğro äsälärzeñ ürnäge bit ul. Qupşıqayğa la hörmät kürhätelde: unı auıl osondağı mal zıyaratın uratıp alğan qayınlıqqa kümdelär.

– Qupşıqayım auırıy, oşo arala ike tapqır taşlap qaranı la, mine yälläp, kire qayttı, tip torğaynı Ğäzilä kürşe yañıraq. Besäy öyönän kitep yuğalıp ülä bit, ğäzättä. Kistän sığıp ultırğandar mikän? Qupşıqayı aldan yän birgänder, yuğihä, itägenän teşläp tartıp öyönä inderer ine. Mählük, besäyın äytäm, hucabikäheneñ ayaq osonda tägäräp yata. Töngö halqında ni, tuñmaslıqmı, qapıl şaqrayttı laha... – Märhümäneñ ösön uqıtıp qaytqan qartäsäyım şulay tip äsende.

– Kolhozda eşläneme Ğäzilä inäy beräy vaqıt? – Häsräten yıñeläytmäk, unı horauğa kümä başlanım.

– Eşlämäy ni! Qayza quşhalar, şunda eşläne. Un biş-un altı yıllap barzır – öyzä. Zihene qaqşanı bahırzıñ tamam, Räşiteneñ qayğıhınan arına almanı la quyzı.

Zölhizä öläsäyımde küz uñında totop, ikeşär ulın yuğaltqan keşelär zä bar, tiyergä uylanım da, Abdrahman olatayımdı, äsäyımde isläp, öndäşmänem. Başqa misal kilterzem.

– Tallı auılındağı Möhlisä inäyzeñ ös ulı huğışta yatıp qalğan, ti, ul bireşmägän?

– Här kemdeñ dä yöräk kösö, zihen qeüähe ber iş kenä tügel, qoloqasım. –Qartäsäyım Ğäzilä inäyzär yağına qarağan täzrä yanına barıp bastı la. – Hünde... – tip quyzı.

– Qartäsäy, anau Höyöngän Zäyıt babayzıñ quşamatı qayzan kilep sıqqan, höylä äle?

– Hı... Hiñä qızıq bulha, höyläyım huñ, hätereñä terkäp quy, äläyhäñ.

– Qızıq, nıq qızığam!

– Huğıştan huñ ir-attıñ küpselege äylänep qaytmanı, qaytqanı la – ğärip-ğöräbä, imen-hauzarı bik äz. Ağzaları teüäleneñ dä küñele imgängän inde ul... – Qartäsäyım şulay alıstan başlanı. Unı yäükäläp quyzım:

– Sulaq Mansur ağay, ike ayaqhız qaytqan Yänsura babay märhüm... (Känsälär yıyıştırğan osorza halıqtı totoş tanıp böttöm tiyerlek). Ä bıl Höyöngän Zäyıtte bik belmäyım?

– Unıñ eştän başı sıqmay, gäp hatıp yörörgä vaqıtı yuq. Ä quşamatımı? Huğıştan qırq ikenseneñ başında uq yaralanıp qayttı: hıñar ayağı bäkälenän özölgän, uñ qulınıñ ike barmağı yuq. Satanmın tip tormanı ul, ağas ayaq yahatıp keyze lä kolhoz eşenän qalmanı. Ä quşamatı qaytıu menän tağıldı, gel ber ük häbärze höyläüye arqahında. Min dä ber işetep torzom, hüzmä-hüz tigeläy istä qalğan, tıñla, tap unıñsa bäyän itäm:

– Bezze ştrafbattıqılar artınan kütärälär ine atakağa, ä ularzı fronttıñ iñ qurqınıs urınına tığalar. Min yaralanğan köndö lä... Ös kön, ös tön tuqtauhız alış barzı. Puşkalar ata, granatalar şartlay, minalar yarıla, avtomattar tırılday – ällä nimes ülemesle ut yauzıra, ällä üzebezzekelär, ayırıp alırlıq tügel. Şul saq mina yarsığı prikladtağı ike barmağımdı, baş barmaq menän huq barmaqtı, qıyıp ütte, hizmäy zä qaldım, hatta auırtmanı la keüyek. Ber qarağanda barmaqtarım yırzä qıymırlap yata ine, ikense qaraham – tupraq basqan. Qulımdıñ totoş hulqıldap hızlay başlauına, ayağıma pulya kilep teyze, itegem tizük qanğa tuldı... Küzemde asham, hul ayağımdı kiskändär, gangrenanan qurqıtıp. Uñ qulda ike barmaq yuq,unıhı yaray inde... Ayaqhız nişlärmen! Ergälä yatqan yaralı urıs haldatı, özgäläneüyemde kürepter, äytep quyzı: «Barmaqhız ğına qalhañ, bratok, tribunalğa eläger ineñ. “Üzenä üze atıp, ayaq-qul barmaqtarınan yazıusılar bar ikän, ularzı dezertirzan yaman hököm itälär, ti, şunı beldem. Ey, höyöndöm, äldä ayağıma teygän pulya, tip. Isın höyöndöm...

Qartäsäyım tege kön min inderep sıqqan yomğaqtarzı hikegä tägärätte, häzer uram yaq täzrä yanına menep ultırıp, kön yaqtıhında oyoqbaş bäyläyäsäk. Ä miñä Yañı öygä yügerergä käräk. Yügerzem. Öläsäyım Ğäzilä inäyze ozatırğa bara almanı. Kön hıuıtha, ayaqhız bulıp ultıra ul, fermala alğan “ırmatizı” quzğala. Qultıqlap işek aldına sığarıp qaranım, yuq, arı atlay almanı. Kön dä ayaqtarın kamfora menän ıuıp, harıq tirehenä urap ultıra torğas, äkrenläp ısqındıra torğan ul sir...

Kislätep kenä Tatar äbekäygä yul tottom. Curnalımdı, tauarımdı qaldırıp, tiz genä inep sığarırmın, tihäm, Tatar äbekäy totqarlanı:

– Ülçämeñe alıym, Nuriyakäyem.

– Bar za inde hindä?

– Ällä kayçangı bit ul ülçämnär, sin häzer üskän kız iç, totıp kiyaügä birerlek.

– Keyäüyeñ üzeñä bulhın, Yänkisäk! – Şulay tip äyttem dä quyzımsı. Kötmägändä.

– Ä-ä, bigük alıs kitmägänseñ äle tege keçkenä kızçık Nuriyadän. Cankisäk digäneñä rähmät alay da. Kil äle, bileñne ülçik!

– Bik ozon itmäyık, häzer qısqaraq itäk modala.

– Bäräç, iyelgändä oyatıñ kürenerlek bulmasın. Totaş skladkalarga citmi, aldan ikäüne, arttan ikäüne salabız da, – tip höylände Tatar äbekäy häm tauarzı maqtap quyzı: – Bu bötärlänmi, ber ütükläsäñ, tora inde. Zatlı äyber zatlı inde ul, yugıysä, tolparçıkannar äytmeşli, “oçsızlınıñ çulpası tatsız”...

Ber genä buş minut yuq – şırşı bayramına äzerlänäbez: mäktäptä lä, öy esendä lä. Kamila maskaradqa qupşılanıp mäş kilä. Printsessa bulğıhı kilä unıñ. İndianka itep keyınderergä ögötläp qarayım da – yaqın da kilmäy, sitsanan sari keyälärme, zatlı tauar biregez, äteü, ti. Äytkändäy, min üzem şarşauzı la sari itep keyä inem, mañlayıma buyau törtäm dä... Uf, yañıraq qına beldem: ul buyau “tika” tip atala ikän, irle qatın bulıuğa işara, imeş. Abau, äldä ber kem şuğa iğtibar itmägän, kölmägän minän. Bına äle üzemdän üzem kölöp toram, añhızzan hur bulıuı ozaq tügel, yuğihä. Bäs, teläy ikän, printsessa bulhın mineñ heñlem! Tik printsessağa kättähe käräk tähä keyımdeñ? Ämälen tapqan qızıqay: täzrä seltärenän, mendär yapqısınan, handıq töböndä yatqan tege yaltır yıple ütä kürenmäle yaulıqtan, kismäy-turaqlamay ğına, kileşterep küldäk tekkän. Azaq hütep biräm, ti. Säy qurğaşınan tac da yahap keyze başına. Äsäyımdeñ qızıl bıyala munsağın tezep yäbeştergäyne, oqşay yazzı ısın tacğa. “Kärtinkäheñ inde, batşa qızınan da maturıraqhıñ”! – Öläsäyım şulay tip tä yıbärgäs, Kamila ber-ike kön maqtanıp yörönö, bötä qiäfäte menän bezzeñ işe yabay äzämdär arahında yörögän aqhöyäk ikänlegen kürhätte. Torğanı artistka! Hönäre kem bulır, ämmä häzerzän ük un ike yäşlek kenä bıl qızıqayzıñ kiläsäktä şäp qatın bulırı tösmörlänä. Üzeneñ zatın älüktän añlay häm hanlay belä. Kamildıñ ihä ber bälähe yuq, mıştım ğına quşqandı eşläp tik yöröy. Ana, äle lä äsäyımdeñ iske yahalma tunınan Tatar äbekäyzän tekterep alğan ayıu kostyumın keyırgä riza, yıñen-balağın ozonaytıp birähe genä. Ös yıl keyä inde şunı, his mıcımay. Şularzı äythäñ, Kamila: «Malay keşegä bara ul», – tip kenä quya. Ällä maqtauı, ällä tübänheteüye? Huñğı osor heñlem mineñ iğtibarzı nıq tarta başlanı. Mıcıqlığı menän teñkägä teymäy häzer, kirehensä, qısılmağan eşe yuq, bötähen ber yulı belergä teläy. Samat ağay Ğayan menän Kamildı Tolparsıqqanğa bıraulap uyılğan keskäy mäkelärzän balıq qarmaqlarğa alıp barğaynı, şunan qaytıp säy esep ultırğanda, öläsäyımdeñ bılarzı yüpätläp: “Yıget keşegä yıtmeş törlö hönär zä äz” – tip äyteüyenä Kamila: “Ä qatın-qızğa yıtmeş yıte törlö hönär zä äz – yıtmeşen ul tıuğanda uq belep tıua!” – tip sirtterze. Malayzar, unı işetmägändäy, haman balıq yımläü, balıq qarpıtıu haqında höyläşte. Samat ağay ihä miñä küzzären yaltıratıp qarap quyzı, hin nisek uylayhıñ, tigändäy. Öndäşmänem. Sönki bıl täñgäldä täğäyın feker yörötöp qarağanım yuq ine älegä. Ä Kamila uylanğan... Oşo höyläşeüzän huñ heñlem uğata sämlänep kitte. Öläsäyımdeñ ay-vayına quymay, yön ilärgä, siratırğa öyrände. Yomğaq yomarlau yıtmägänme – oşoğasa şul ine şöğölö. Qışqı kanikulda Tatar äbekäyzän keyım besergä, tegergä öyränergä isäbe bar, yıtmähä. Äsäyım ber barğanında Belorettan iske genä “Zinger” maşinkahın hatıp alıp qaytqaynı, baştaraq, igezäktär bäläkäy saqta, äz-mäz tegenep mataştı la taşlap quyzı, tekeldäüye esemde boşora, tip. Tatar äbekäy, maşinkanıñ tauışı yänemde tınıslandıra, tise? Şul onotolğan “Zinger”zı Kamila ber möyöştä yabıulı torğan yırenän alıp, enähen küzäüläp quyzı. Isın tegense keüyek qılana qızıqay...

Öy esendäge keskäy donyala la, eyı, tuqtauhız üzgäreştär bara, tormoş qazanı qaynay. Ul qazan totoş auılda sağıştırhız däüyeräk häm urğılıp- taşıp tora. Qur donyala – ildä, ğömümän Yır şarında (häm Olo yıhanda) barğan häl-vaqiğalarzan da sittä qalmaybız. Böyök Vatan huğışı, Hirosima faciğäläre, Gimalay tauzarındağı qar keşehe Yıti, dcungliza büre öyöröndä tärbiälänep üskän malay Maugli – bıl turala radio höyläp tora, ber nisä yortta televizor bar hatta, gäzit-curnaldar haqında äytep tä torahı yuq. Ä elek? Tomana bulğan halıq... Bäs, mineñ auılımda belmägändärme ni huğış afäten – bezzekelär zä unda baş halğan, Hirosima qayğıhına bezme bitaraf – üzebezzäge Qıştım şul häldä. Qar keşeheneñ ezen, ana, Ayıusı hunarsıları üz küzzäre menän kürgän dä hatta. Ural urmandarında inä büre imezep üstergän malay turahındağı riüäyätte qayhı başqort häterlämäy? Här yähättän häbärzarbız. Sönki Tolparlı boron-borondan dürt tarafqa iltkän yuldar menän bäyle.

Miñä qalha, auıl – donya kendege ul. Şul kendek bötä ğälämde rizıq menän tuyındıra, mäñge yuyılmas qan hätere, tel baylığı, ruhiät menän huğara häm, moğayın, tap oşo bäyläneş aşa qaytarıla uğa ğaläm şañdauzarı. (Keşe ösön äsä qarını kese yıhan bulha, keşelekteñ kese yıhanı – auıldır.)

Başımdı tağı eşkä sumırzım. Tatar äbekäy tizük tegep birgän itägemde keyıp barzım da otryad vocatıyzarına moda kürhättem, nıq oqşattılar. Ölkän sinıf qızzarına şıbırlağız, pioner bülmähenä kilep kürhendär yañı fasondı, tinem, kötöüye menän yörömähendär, ikeşär-ösärläp kenä.

Ul köndö işek yabılmanı. İrtägähenä Sähi ağayzıñ yıuan törgäk tauarın alıp ta bötkändär, qimmätle tip tormağandar. Şunan ni, bildäle, Tatar äbekäyze baştan-ayaq zakazğa kümgändär. Bötähenä lä tiz käräk! “Yöz yubkanı niçek tegep ölgertim sezgä, cen karçıgımı min ällä!” – tip äytä, ti, tegense. Hanap sıqqandar, yöz ük tügel, yıgerme yıte genä, ti. “Menä çiratıgız, kilgän beregezne, ülçäme-iseme belän, yazıp bardım däftärgä – kanikuldan soñga kilep alırsız, annan da alda bulmıy!” – şulay qırt kiskäs, üzemdekelär, yäğni pionerkalar, menän nıqlap höyläşep quyzım: zakazdarın aşıqtırmasqa, Sovet Armiyahı könönä drucina sborına yañı forma menän kilergä. Komsomolkalar nişlär, üzzäre qarahın.

Ber arala inep, Tatar äbekäyze lä tınıslandırzım: “Küzeñde bötöröp, könö-tönö tegenep ultırma, Yänkisäk, 23 fevralgä tiklem ölgörthäñ, taman bulır”.

– Äl dä iskärtteñ, Nuriyakäyem, gaciz bulıp utıra idem... – tip yıñel hulap quyzı tegense, ike aylap vaqıt barlığın belgäs.

Auıl üzeneñ tel tirmänendä tartıp alğandır ul qimmätkä töşkän fasonlı itäktärze lä. Ber-ike kön äyländerä-tulğandıra la ul bınday häbärze, onota, yılgä osorop yıbärä. Tuqtauhız eşläp tora tirmäne... Mäsälänme? Häyri burğa tip şul tiräläge kärtägä elep quyılğan kün beyäläyze ber malay kürep qalğan da eyähenä alıp barıp birgän. Tege himiya uqıtqan abıyzıqı ikän, unday hiräk äyber tanıulı bula inde ul. Abıy üzensä yällägänder Häyrivara ağayzı: qışqı halqında tägärmäste qulı menän äyländerep yörögän keşegä kün beyäläy qulayıraq taha. Bına geüläp aldı auıl, tege malayzı maqtap, “beleme hay bulha la, ese tar tügel ikän” tip, abıyzı huplap.

Toraraq, yañı vaqiğa iğtibarın yaulanı Tolparlınıñ. Zakir Möslöyönä ike yaqtan aliment aqsaları yaua başlanı. Poçtalağılar, aliment ul tärtiptä yıbärelmäy, tip qarahalar za, hatta ki bıl aqsalarzıñ kemdän häm qayzan ikänlegen belhälär zä, auıldıñ üz täftişe – haldattar sögöldör taşığan mälde qaytanan iskä töşörörgä, polkovniktan malay tapqan Qarağaştı, samogonsı Sämäy qarsıqtı la qaldırmay, yäşenle yäy faciğähen dä quzğatıp, häter barlap sığırğa forsat tıuzı.

...Tege yulı, Möslimä apayzıñ härbi çastan kilgän hattarzı yırtıp ırğıtıp torouın poçtalonka Zömärä apay aşa belgäs, Mäülizä menän ikäüläp Oleksiyzan ser tartıp qararğa buldıq: kem menän osraşıp yörönö ikän ul bezzeñ Safura hılıuıbız? Aldanıp, hur buldı bit, tıuma bala kütärep ultıra. Undayzarzıñ häzer tetmähen tetälär auılda, huğıştan huñğı ir-atqa qıtlıq zaman tügel dähä, tiñdäştäre tubıq tiñenän – tabır ine keyäüze üzebezzä lä, bäs.

Ä qız, ısınlap ta, hılıu ine, aq yözlö, qıyğas qaşlı, homğol buylı. Yıtmähä, ifrat osta beyıüse, anau tansalarğa yöröp kenä häläk itkänder üzen? Nihayät, Oleksiyzıñ yauabı älege apahı aşa Mäülizä qulına kilep inde. Küränle buyına samauır yıuırğa tip barzıq ta şunda aulaqta uqınıq hattı.

– Şul Qandra tatarılır, tip uylağaynım da! Urıs-murıs menän yörörgä Safura ulay uq ütker, azğın qızğa oqşamağan. Tatar barza – hätär bar! – Qızıp kitkän yıremdän şıp tuqtanım. Mäülizäneñ mine qultıqlap torğan qulı ağas keüyek qattı la quyzısı? Abau, ergämdä urıs hıñarı ukraindı höygän ähirätem tora laha, unı üpkälätäm dähä. – Äy, möhäbbätkä mañqa meşat itmäy inde, nimägä yarhıyım, – tinem dä mahsus östäp yıbärzem: – Üzemä berehe lä qaramağas, könläşep kittemse.

– Hin bäläkäs bulıp qaldıñ, bıyıl bulha, üzeñde urlap qasırzar ine äle, – tip hälemde yıñeläytte Mäülizä. – Min Oleksiyğa keyäügä barğas, yıl buyına höylärzär, atayımdıñ bäreyı qubır inde, ä, Nuriya?

– Qubır za... Qayğırma, Ämin abıy tiz tınıslana ul. Bögön barırğa tormayhıñ da keyäügä? Alam, time ni?

– Yuqsı. İke-ös hat alışıp qına... Ul almaha, Nuriya, bel, başqa beräügä lä barmayım, irhez qartayham qartayam!

– Beldem...

Şunı la beldem: atay menän üskän qızzar “keyäü”, “ir” tigän hüzze telenä alıuzı ber ni kürmäy. Moğayın, bıl töşönsälär ular ösön täbiğizer.

Safuranıñ üzenä aldan öndäşmäy torzoq, Möslimä apayzıñ haslığın da, Oleksiyzıñ hatın da älegä ser itep tottoq. Apayıraq ta bezgä, mäktäpte un yıllıq sağında bötöp qotoldo – yä ärläp taşlar. Unan kilep, tege haldat tauış birerme, yuqmı äle. Aleşa, uğa dörösön yazzım, qızzıñ hälen añlattım, tigän dä ul...

Bez Safuranıñ küñelen ayap yörögän arala, auıl zıq quptı: Qandra yıgete hat-fälän yazıp mataşmağan, üze kilgän dä töşkän! Vaqıt tiz ütä şul, haldat armiyanan qaytqan, öylänep tä ölgörgän. Qandra üzebezzä – Başqortostanda la bit... Tik... Yaqın aralarzı la barıp yıtä almaslıq itep alısayta torğan säbäptär bula ikän. Safuranı kilen itep töşörä almay Qandra yıre.

Häbär ber sama iläktän ilänep, lästit käbäge osop kitep, häqiqät toso kürengäs, şular asıqlandı: yıget bik nıq ükengän, Safura mine köthä, kilep alıu ine niätem, ä ul hattarıma yauap birmäne, tip özgälängän. Bezzeñ yaqta hılıuzarıbızzı risuay itkändärzeñ art habağın uqıtırğa la küp horamayzar, ämmä Qandra yıgeten bitärläp qalmanı Tolparlı. Sabıyın kükrägenä qısıp yaratqan da Safurağa äytkän, ti bit: «Malay mineke, minem küzlär... Canım, gafu it! Teläsäñ, alimentka bir, baş tartmıym. Üzara rizalık belän bulsa, yahşırak bulır ide, daimi yardäm itärgä äzermen. Şiklänmä, canım... Nigä soñ hatlarıma cavap yazmadıñ? Zagslap ala idem sine, anttır menä, canım!» Qandra keyäüyeneñ (auıl unı keyäü tip tanını häzer) bıl hüzzären älege poçtalonka Zömärä apay işetep torğan, ber-ber bähäs kilep sıqha, Safuranı yaqlaşırğa tip öyzärenä mahsus barğan, ti. Unıñ qolağına ingän häbär halıqqa tiz barıp yıtä, bildäle. Ahırza, teldän-telgä tirbälderep, östäp-qabartıp yörötä torğas, Tolparlı bıl vaqiğanan “Keyäü canım” tigände genä yolqop alıp qaldı. İmeş, Möslimä apay Qandra yıgetenä, yuhalanıp, şulay tip öndäşkän. Zakir ağay tap şul köndö yomoş menän Stärlegä kitkän bulğan, törtmä teldärzän qotolğan, äytägür. Ä Zakir Möslöyönä kilgändä, yuhalandırırhıñ unı, ällä nindäy üz hüzle apay ul, kire sigenähe başı yuq. «Yarathañ, armiyañdan tura bında kiler ineñ, öylänep yatmas ineñ,– tip şartlatıp äytep tora, ti, yıgetkä, – qız yauap birmägän, imeş, keşe mocet ülgänder yä auırıp kitkänder – bel täüzä!» Oşonohona ışanam: sögöldörzä eşlägändä min unıñ holqon hınanım, hındırırlıq tügel. Ana şunan huñ bayağı aqsalar kilep kerze lä inde Möslimä apayzarğa. Ber yaqtan «Keyäü canım» yıbärgän, ikense yaqtan – Safura üze. «Mä, hineñ arqala yıtem qaldı bıl bala!» – tip malayın äsähenä tottorğan da Sebergä, Nadım qalahına, eşkä sıqqan da kitkän dähä, şunan halğan alimenttı. Bäs, hüzzeñ dörösö käräk, balañdı qarağan ösön birelgän aqsanı tağı qayhılay atarğa? Häyır tügel dähä. Ä Zakir Möslöyö poçtala uq alimenttarzı kassağa halıp quyğan, yıyänemä üskäs käräk bulır, tip. Äytäm dähä şunday nıq apay ul, üz tuqhanı tuqhan. Safurahı malayın bötönläy taşlap quyha la, öläsähe hau bulhın, keşe itäsäk yıyänen.

Tolparlıla la, bar Yır yözöndäge keüyek, keşeneñ nindäyı genä yuq: yaqşıhı – yamanı, imanlıhı – imanhızı, maturı – yämheze. İñ imanhızı Häyri burzır, tihäm, tügel ikän? Sämäy qortqağa ränyıy halıq, ir-attı eskesegä äyländerep bötä lähä şul samogonkahı menän, tip. Totanaqhızıraq qatın-qız za äüräp bara ul şaytan esemlegenä. Yaray inde, huğıştan tän yarahı alıp, ğäriplänep qaytqan ağayzar, hızlanıuzarın basır ösön eskeläy, ularzıñ nervıları la qaqşağan. Ä şap-şaqtay ike ir esep ülgäs (kolhozdıñ iske silos soqoronda aunap yatqan yırzärenän tapqandar), auıldıñ tüzeme sigenä yıtte! Unlağan qatın Sämäyze «hököm itergä» barğan. Qapqahın estän bikläp, qasıp qotolğan. Öy işegendä lä yozaq elenep tora, ti. Moğayın, kemder iskärtkän qortqanı. Qatındar samogonsını et işetmägän yaman hüzzär menän ärläp, täzrälärenä taş bärgesläp, üstären qaytarğan ber sama. «Yäşenep ölgörgän, qulğa eläkhäme, säsen yolqor inek albastınıñ, şaştı bit, üz başına bulğırı!» – tip qırsınalar, ti.

Halıqtı bılay sığırınan sığarğas, Sämäyzeñ könö böttö Tolparsıqqanda. Bäs, Sämiğullin qayza qaray? Oşo arala ğına ike kilep tikşergän, samogon apparatın tartıp alırğa tip. Zakon yuq tiktomalğa keşe öyönä tenteü halırğa, tip qarşılaşqan äle Sämäy, yıtmähä. Min üzem – zakon, tigän dä Sämiğullin, bınıñ donyahına ovçarkahın inderep yıbärgän. Et ber yırze qaldırmay yıskäp sıqqan, ämmä tege apparattıñ ezenä töşmägän. İñ ğäcäbe – tamsı la samogon yuq, ti, öyzä, ismaham. Totoş ihatanı yıskäp sıqqan ovçarka, Sämäygä yaza birzerterlek dälildär, güyä, yılgä osqan? Şunan ni, nişlähen, üzen aqlaptır, Sämiğullin: «Mineñ Vulkanğa (etenä inde) sanktsiya käräkmäy!» – tigän. Unıñ menän kilgän Säkinä apa – qatın-qızzar sovetı räyıse lä – «Ay, ättägenähe!» tip bot sapqan. His aptırap barmağan, üze haqında üze gelän, min – matematik, min – konkret keşe, mine tişek şümängä ultırtıuı qıyın, tigän apanı la hemäytkän bıl Sämäy qortqa. Şümän tigänenä ultırıp şıuğandar ikän äüäle: qabıqtan yäki tuñğan mal tizägenän yahalğan «sana» ikän dähä. Qatı tizäkte yomro qulsa esenä tultırıp, östönä hıu qoyop tuñdırahıñ da, quptarıp alahıñ – şümäneñ äzer. Märäkäler ul tauzan tup-tura tügel, ä öyrölöp-öyrölöp, zır-zır şıuıp töşöüzäre?

Sämiğullin da, Säkinä apa la mäsäläneñ töbönä töşmäy qala torğandarzan tügel. Tenteü hözömtä birmägäs, berehe eskelek menän mauıqmağan ir-attı yıyıp käñäş qorğan, ikensehe bisä-säsäne oyoştorğan: nisek tä Sämäyze faşlarğa! Qortqanıñ öyöndä samogon yuq, magazinğa la araqı kilterelmäne şul arala, ä eskändär eseüyenän tuqtamayzar. Qayzan alıp esälär? Säkinä apa miñä lä komsomol, pioner aktivın ezärmänlekkä yälep itergä quştı.

Nihayät, totoldo Sämäy! Isın albastı ikän şul: tön yözöndä, keşe ayağı hil bulğas, yılt qına öyönän sığa la yuq bula, ti. Kürşegä lä inmäy, üzenä lä qaytmay... Şul tirälä osraşıp yörögän ike ğaşiq iğtibar itkän: artınan hepertke menän ezen heperep bara, ällä yın qarsığı mikän,tip qurqqandar za höylägändär kemgäler. Signal tizük Sämiğullinğa barıp yıtkän. Baqsa artlaş kürşeläreneñ taşlandıq iske munsahında qıua, imeş, qortqa samogonın. Kürşeläre küz zä yommay tanğan, belmämeş tä kürmämeş qılanalar, ti. Yañı munsanı yağabız, iskehenä ayaq ta basqanıbız yuq, hütep taşlarğa qul yıtmäy tora, tigändär. Kem belä, bälki, aldamayzarzır? Sämäy totoş utınıbızzı yağıp bötörgän, tip bälä yağalar, ti bit . Şunan ni qalğanı la asıqlandı. Töndä qıuıp, şeşägä tultırıp, qaytışlay uq tege silos soqorona, şunda serep, hasıp yatqan qaldıq silos arahına tığıp yäşerep kitä ikän. Aldan uq aqsahın birep quyğan ağayzar kistän şunda “qıyış teyärgä” baralar... Bayağı märhümdär, berehe Mäqsüt ağay (qatını Käşifä apay menän sögöldörzä eşlägäynek, basıu östöndä sirläp yığılğaynı), şeşälären öskä alıp menep tä tormay, soqor töböndä eskändär...

Sämiğullindıñ Vulkanı silos arahınan un buş şeşä, ös tulı şeşä soqop sığarğan. Ekspertizağa birgäs, Sämäyzeñ samogonğa tauıq tizäge quşqanı asıqlanğan. Şulay ithäñ, esemlek zähäreräk, ğäyrätleräk bula, time. Ahırza Sämäy qortqanı rayon üzägenä alıp kittelär – yınäyät eşe quzğatılğan. Ämmä auıldıñ üz qanuniäte lä bar. Ällä nisä yıyılışta tikşerzelär bıl faciğäne. İke keşe ülep qaldı, auır yıldarza la, hatta yot osoronda la yözön qaraytmay, kürşe-tirä halıqqa la teräk bula alğan, ataqlı mullaları bulğan, mäğrifät, mäzäniät nurı taratqan mäşhür Tolparlıbızğa hurlıq yağıldı laha. Miñä qatın-qızzar ultırışında qatnaşırğa tura kilde, Säkinä apa saqırzı, tıñlap ultır, rayon gäzitenä yazırhıñ, tip. Unan häbärse kilep, üzensä tasuirlap, auılıbızzı donyağa risuay itkäyne inde iteüyen. Yarar, min üz küzlegemdän qarap yazırmın, ğümer buyı namıs menän yäşägän Bürehuqqan olatay, altın qullı Häyrulla ağay, Kük yurğa toqomon haqlap qalğan yıgärle Möhärläm näsele haqında iskärtermen, qırzan töşkän kilendärze lä sitkä tibärmägän ilgäzäk keşelärebez haqında höylärmen. Ordenlı Zölhizä öläsäyımde lä telgä alırmın, bäs! Belhendär Tolparlınıñ layıqlı keşelären, ber Sämäy ösön bäsebezze töşöröp taşlamahındar äle!

Qatın-qızzar sovetında Sämäyzeñ ısın iseme yañğıranı – Hälisä. Samogonsılığınan Sämäygä äylängänlegen küptän belhäm dä, tağı ber ğäcäp ittem: quşamattı osta tağalar bezzä, äytägür. Abay bulayım üzem dä, yäbeşhä lä arıuı yäbeşhen, tim, quşamattıñ. Älegäsä Nuriyamın, şökör, Bayazit qızı tip üzägemde özöp alalar ara-tirä… Atayım haqındağı uyıma eyärep ällä qayza kitä almanım, samogonğa yahalğan ekspertiza täñgälendä hüz sığıuğa, Mäqsüt Käşfiyı ükhep ilap yıbärze:

– Äytäm, küzenä kürenep yonsono bahırımdıñ, aybalta kütärep batşa haqsıları bastıra, ti zä qayza kerep bosorğa belmäy säbälänergä totona. Karauat astına la inep kitä… Nindäy batşa, nitkän aybalta? Aptıraşımdan Äühät ağayzı la saqırğaynım ber köndö, bsih bulğan, tise.

– Psihikahı bozolğan, eseüzän, belaya goryaçka yäğni. – Feldşer ağay tınıs qına tauış menän yünätep quyzı, ultırışqa unı la öndäşkäynelär. – Ana şul tauıq tizäge gallyutsinatsiya birgän dä inde, yäğni küzenä kürengän. Äühät ağayzıñ hüz ıñğayı “yäğni”hen qaldırmay, meditsina telen añğartıp quya torğan şäp ğäzäte bar. Mäktäptä yış qına lektsiyalar menän sığış yahay ul. Bala-sağağa qızıq tügel bit unıñ törlö sirzän haqlanıu, daualanıu turahındağı häbärzäre, şuğa kürä telähä nindäy horauzar birep albırğatırğa äüästär. Ber şulay, altınsı sinıfta inek şikelle, bezgä lä kilgäyne. «İnfarkt miokarda, yäğni yöräk infarktı, tämäke tartqandarza yış osray», – tip kenä başlağaynı, Ayıusı qızzarı ultırğan yaqtan qısqıra haldılar: «Üzeñ tartahıñ bit, ağay!» Şunan ni feldşer huğışta qatnaşıuın, härbi gospitaldä könö-tönö operatsiya östäle artında basıp torouın,ayaq östö yoqlap kitmäs ösön tämäke tartırğa mäcbür bulıuın höyläp aldı. Äzerlänep kilgän temahına tağı hüz yalğağaynı, Äşräf horau birze: «Keşeneñ yöräge yozroğo däümällek bula, tizär, şul ısınmı?» Äühät ağay äyteüyensä, ısın ikän: yöräk – ber yozroq, ä baş meyıhe ike yozroq zurlıqta, ti. Uñarsı zvonok şıltıranı, malayzar kemuzarzan yozroqtarın ülsäşä, üsekläşä-törtöşä başlanı…

Ultırışta işetkändärze yazıp baram, ıñğayında bala saqtağı häldär zä häter ofoğonda yaltlap alğılay şulay. Sämäy qortqa yäşlege huğış yıldarına tap kilep, keyäü sıqmay qıuarğan qart qızzarzıñ berehe ikän. Qırq altıla ğına, imeş, üze, ä “qortqa” rätendä yöröy, qothoz üze kilep. Basıuza añhızzan lobogreyka qanatı astına kerep kitep qazalanğan da, uñ qulı terhägenän bögölmäy qalğan, şuğa kolhoz eşenä sığarıp barmayzar unı. Samogon qaynatırğa ber zä qamasau tügel zäğiflege? Ana şul alamalığı arqahında höymälege lä yuqtır unıñ: ese yämhezzeñ tışı yämhez.

Anau “bilämä”lärenä lä indermänelär irzär oşo Hälisäne, ismaham, harıuı qaynap bozoldo ul, tip yälläp tä quyalar ine qayhı berzä. Älegäsä haman yarlıqau ezläne auıl... Ä häzer unı yaqlausı, qızğanıusı yuq! Kürälätä tıyılğan sikte aşatlap ütte lähä: bisä-säsä küpme inälde, ögötläne, ärläne-qarğanı – tuqtamanı, qomhozloğona baş bulmanı. Ala bına häzer yazahın.

Nişläpter, sud qararı kötölgänsä qatı bulmanı, şartlı räüyeştä genä hököm itelde Sämäy. Ä bına yazanıñ Küktän töşörölgäne här kemde tetränderze: köpä-köndöz qortqanıñ yorto nigeze-niyı menän bazına ubırılıp töşöp kitep qıyralğan, abau! Kürgän keşe lä bar, ti: qıyığına hauanan zur suqmar huzılıp kilep töşkän dä, öy qapıl yuq bulğan. Küz asıp yomğansı. Burama alasığı, äbräkäyı genä heräyıp ultırıp qalğan. Öyzä bulha, üzen yır yotor ine mikän? Haq Täğälä hökömömö bıl, yarabbi?! Mäktäp kitaphanahında törlö curnaldar öyölöp yata, şularzıñ berehenän uqığaynım. «Qarğış töşä» tigände mistikağa hanağan fän üzensä añlata: här kemdeñ qeüätle energetik kösö bar häm şul kös, bigeräk tä küp keşeneñ tuplanma energetikahı, ber nöktägä yünältelhä, şul nöktäne yandırıp, yımerep yuq iteüye lä ihtimal. Timäk, halıqtıñ energetik qeüäte bergä oyoşop, Sämäyzeñ öyönä barıp töşkän? Ä ul qeüätte äzäm balahına kem birgän? Allah taha! Häyri burzıñ (unıñ işe bäğzelärzeñ) sirle ikänlegen dälillägän mäqälägä lä yulıqtım häm ğalim fekerenä mökibbän ışandım: kleptomaniya tigän uğrılıq sire bar ikän şul. Unıñ menän auırığan keşe urlaşmaysa tüzä almay, ä vaqıtında daualahañ, üteüye ihtimal, imeş. Häyrivara ağayzı kem vraçqa, yıtmähä psihologqa, alıp barıp yöröhön inde äüäl zamandarza. Häzer huñdır, auırıuı şaşqan, uzınğandır... Şul ıñğayza nişläpter ber horau tıuzı başımda: ägär Häyrivara ağay tügel, ä Ğilmiä apay şul hästägä tarıha, törmägä eläkhä – qatının yällär, tüzemlek menän kötöp alır, qäzer kürhäter ineme ikän uğa ir keşe?

23

Qartäsäyım bar ihlaslığın häzer namaz uqıuğa, darıu üländäre yıyıuğa häm Atay yortona tamam eyäläşep alğan Kamilağa üzeneñ holoq-fiğelen «yoqtorou»ğa birä. Töş yurauın, qot qoyouın da taşlap quymağan, unan toz öşkörtöp, şifalı tönätmälär yahatıp alıusılar za yıterlek. Bala taba almay yafalanğan bizäü qatındar hatta tirä-yaq auıldarzan kilep esen hıypata... Äldä genä hönäre küp qartäsäyımdeñ, qul qauşırıp, uftanıp ultırırğa vaqıtı yuq. Heñlemdä üzemdeñ bala sağımdı tösmörläyım. Torğanı min tügel, älbittä, unıñ hıyaldarı ällä qayzarğa olğaşıp osop yörömäy, ä yaqındaraq, tormoşsanıraq keüyek. Häyır, totoş beläm Kamilanıñ häsiäten, tip äytä almayım, esenä inep sıqmağanım daha.

– Şärifä apayımdar öy ese menän kilep töştölär! – Bını şul osqor Kamilabız kilep äytte. Qışqı kanikul mäle, ike malayı la kilde mikän? Bäläkäse – Ruslanı yäygä tiklem qalırğa teyış ine, tege yulı kileşkänsä. Qozağıyzı la eyärtkändärzer?

Kamil şunduq yügerze qartäsäyımdärgä. Min mal-tıuarzı tärbiäläp, azbarzı yabıp indem – kön kiskä tartqan, qoyaş sıuağı hürelgän säğät. Mäşäqätle bulha la, hıyırzan yazmauıbızğa höyönöp bötä almaybız, östälebezgä höt-qatıq kilep ultırğan hayın Samat ağayğa estän rähmät uqıybız, besän mäsälähendä ul ışandırmaha, olo maldı asıray alır inekme ni? İke harığıbız, tauıq-qazıbız bar tağı. Qaz qarau, bigeräk tä kükäy bastırıu, sebeş sığartıu mineñ quldan kilmäy, öläsäyımdeñ burısı unıhı. Yaz yıtä başlaha, uyı-häsräte şul. Ana, älüktän qayğırta başlağan: ”Nuriya, qazzarzıñ astına la halam ırğıtqıla, ata qazıbız öşöp, eşkinmäy quymahın!”– tip iskärtep ultıra.

Atay yortona öläsäyımde lä eyärttem, ırmatizı basılıp tora oşo osor. Şärifä apayımdarzıñ es boşorğos häldären ul da belä, borsola laha. Bezzeñ ike donya (äsäyımdärzeke menän ösäü inde häzer) arahında, şökör, hüz yäşereü yuq. Bızmırlap barıp yıteüyebezgä, tüñäräkläp ultırıp säy esergä yıyınalar ine. Ältäf yıznäm üze lä kilgän şul, qozağıy za qunaqlağan türgä – öy estäre menän kilgändär, tip Kamila dörös äytkän. Säy eskän arala qozağıy zarlanıp aldı:

– Qalala ni, tışqa balkondan qarap, sitlektäge qoş keüyek ultıram. Ütkän-hütkändeñ oso-qırıyı yuq ta, ismaham, ber tanış äzäm küzgä salınha ikän...– Şunı ğına kötkändäy, qartäsäyım äytä haldı:

– Yäy hayın qayt, qozağıy, bına laha aranday öy, köñgör-qañğır kön iterbez ikäüläp. Ulandar za unda sañ yotop, buştı buşqa auzarıp yörömähen. Yal iterzär, Küränlene, Tolparsıqqandı ber itep hıu inerzär, balıq totorzar. Quldarınan kilerlek eşe lä tabılır, donya kötöp yatqan bulabız zaha. Küptän äytäm dä, tıñlamayhığız... Üzzäreneñ baqsahına taş töşkänen hizep, Ältäf yıznä tamaq qırıp aldı, ämmä qaytarıp ber hüz zä äytmäne, Şärifä apayım hauıt-haba yıuırğa totondo.

Kamil malayzar menän şunduq urtaq tel taptı, ilgäzäk bit ul. Tegelär zä qırıs uq tügeldär, buğay. ”Tegelär” tip uylauımdan üzemä qıyın bulıp kitte: qatışmahañ, tuğanıñ da sitkä äylänä. Ä bit bıl malayzar, Rubes menän Ruslan, yaqın, bik yaqın tuğan miñä – dihayat tügel.

Rubes Kamildan ölkäneräk. Şunı belgertkehe kilepme, üzensä qılanıp aldı. Sumkahınan şaqtırlatıp şahmattarın kilterep sığarzı la: «Uynayıqmı?» – tine. Kamil baş qaqtı, riza yäğni.

– Bezzeñ mäktäptä şahmat-şaşka tüñäräge bar,– tine qustım, üz bäsen töşörmäy genä. – Ğayan ağayım menän dä uynaybız ul... – Esem kötörzäp quyzı: ügäy atanıñ balahın «ağay» ti. Ä kem tihen, bäs.

Malayzar şahmat menän mäşğül, Kamila la şunda urala. Ä bez, ölkändär, tökötmälä äñgämä qorzoq. Şärifä apayım başta mineñ dä arağa inep ultırıuıma aptırağanday qarap aldı la yılmayıp quyzı, tiñ hoquğımdı tanını, timäk.

– Qäynäm, Rubestı anau uram huligandarınan yolop alırğa ine, yuldan yazıp bara bit! – tip hüz başlanı Ältäf yıznä, tamağın qırğılap ultıra torğas. – Kanikuldan huñ bütän mäktäpkä biräbez, fatirzı la şul tirägä almaştırabız, qalanıñ ikense osona. Mäktäben beleştek, barıp kürzek, oqşanı. Matematika köslö uqıtıla ikän, şuğalır, malay qarşılaşmanı, şul fängä häläte bar unıñ. Ana, şahmatqa la tartıla.

– Yıznä, bezzeñ ber malay – şahmat buyınsa rayon çempionı. Hüzgä yäple genä quşılıp kittem min dä, – häzer baş qalala kösön hınap qaramaqsı.

– Şul bala menän tanıştırırğa, sämländerergä ine Rubestı! – Mineñ fekerze yıznäm şunduq elep aldı.

– Motlaq eşläybez unı, pioner bülmähendä totam da şahmat turnirı oyoştoram. Kanikulda la balalarzı küz uñınan ısqındırmağız, mäktäptä törlö saralar oyoştoroğoz, tigäyne direktor bılay za.

Baytaq nämälär haqında urtağa halıp höyläştek.Qartäsäyım älege lä bayağı Rubes tigän qolaqqa yatmağan isem yusığında hüz quzğattı. Dinislam tip quşayıq, tigän täqdim inderze.

Ul arala malayzar şahmat uynap tuqtanı. «Slabak äle»,– tine Rubes, Kamil yağına ımlap. Käyıfe şäp ikänlegen kürä-tora, bığa ällä isem mäsälähen äytep qararğamı, tip yılkenep quyzım. Qartäsäyım küz qaraşı menän genä niätemde huplap ultırğanday? Yarzım da haldım häbärze, «reaktsiya» tiyer ine tağı Bürehuqqan olatay, işetep torha:

– Rubes tuğanım, hin aldaqsı yıgetkä oqşamağanhıñ, dörösön genä äyt: tisterzäreñ üsekterep ber bulamı isemeñ arqahında?

– Yışe kak! – tip ihlas yauap birze Rubes, «yıget» tigän yükä şına yarap qaldı bığa. – Nadoyıli uce!

– Ä niñä almaştırmayhıñ unı beräy modnıy isemgä?

– Bezzeñ klasta bar ul sovremennıy isemdär: Niki, Serc, Dani, Aleks.

– Nikolay, Sergey, Danil, Alekseymı?

– Niyaz, Sergey, Daniyar, Aleksey .

Şunda zihenemdä ber feker oyoşto la ap-asıq itep qartäsäyım telägändeñ boyomo küzallandı, şatlanıp telemä lä sığarzım unı:

– Den tigän isem oqşaymı hiñä? Tulıhınsa Dinis, Dinislam bula inde.

– Den? Klevıy isem, oqşay! Dinis – bara...

– Äteü, äyzä, bögöndän Dinis tip yörötä başlaybız hine, auılda älegä Rubestı beleüse yuq taha.

– Qaytqas, isem qağızıñdı almaştırırbız,– tip kütärep aldı mineñ hüzze Ältäf yıznä. – Höyläşä belhäñ, tizük eşläp birälär unı. Yañı mäktäbeñä yañı isem menän barırhıñ da ultırırhıñ.

– Eyı şul,– tip kileşte Rubes menän mineñ dialogtı tın da almay, qısılmay tıñlap ultırğan qor.

– Möğällimä lähä! – Qartäsäyım ifrat ta riza bulğan, mine şulay zurzan halıp maqtap quyzı.

Kamila bayanan birle basqan yırendä sızay almay nimäler äytergä uqtala ine, nihayät, auızın astı:

– Ä hin baya härämläşteñ, härämläşteñ! – Şulay tip hikeräñläne lä östäp quyzı: – Den! Şäp bulğas, bezzeñ Tolparlı Botvinnigı menän yarış! – İgezäge ösön qayhılay sämlängän mineñ saya heñlem.

– Davay! – tine Rubes, äy Dinis tähä häzer. Küzzäre yanıp tora malayzıñ.– İrtägä ük!

Bınıñ qızıqqan, ılıqqan şöğölö bar, qayza barıp bärelergä belmäy yörögän huligandarzan ayırırğa mömkinder äle... Şulay uylap, yıñel hulap quyzım.

İrtägähenä täüge eşem şul buldı: Äşräftärgä barıp, unıñ qustıhı İldar menän şahmat turnirı uzğarıu turahında hüz berkettem.

– Apa, min yañı hod öyrändem, şunı hınap qarayım ul qala malayı menän, – tip därtlänep riza buldı bezzeñ çempion. ”Apa”. Hı... Apa şul min häzer.

Bıyıl, 1966-la, berense tapqır 8 Mart künegelgän matur bayram ğına tügel, ä yal könö lä – Ukaz sıqtı. Halıq-ara qatın-qızzar könön bötä il ayırıusa zur kütärenkelek menän bildäläy – barlıq gäzittär zä şulay tip yazzı, ularzıñ bittäre “Äsä – ğorur yañğıray”, “Dan hezgä, äsälär”, “Qatın-qız – donya kürke” keüyek yañğırauıqlı hüzzär menän küzze qamaştırzı, yöräkte yılıttı. İrzär menän tiñ hoquqa eyä sovet qatın-qızzarınıñ kommunizm tözöüzäge bahalap bötköhöz role tämle itep surıtıldı, güzäl zatqa kön buyı mäzhiä yırlandı.

Mäktäptä kisä uzğarzıq, uqıusılar kontsert quyzı. Azaqtan uqıtıusılar yıyılışıp, säy estek. Äzeräk es boşto şunda: yıgerme dürt (mine isäplähäk, 25 inde) uqıtıusınıñ bişäühe genä ir-at: Ämin abıy, tarihsı, himik, fizkulturnik häm hezmät däresen alıp barıusı balta ostahı Mäülit ağay. Bäğze malayzarzıñ öyzä lä atayhız, olatayhız üseüyen iskä alhañ, es boşou ğına tügel, ilağı kilä. Bötä balağa la mineñ Bürehuqqan olatayım keüyek keşe tabılıp tormay zaha. Yuq, bıl uyımdı tärängä yıbärep, tantana käyıfen qıyratmayım äle...

Bayram aldınan Mäülizägä tigän bülägemde – üzem bäylägän mamıq başlıqtı, posılkağızğa bergä qıstırıp yıbärerhegez tip, Ämin abıyzarğa inep sıqqaynım. Rabiğa apay öyzä yuq, abıy, feker alışırğa keşe tapqanına höyöngändäy, baş qağıp qına isänläşte lä, zur bülmäläreneñ urtahına basıp, yarhıp höylärgä totondo:

– Belep bulmay, qayhılayıraq borolop kiter donyalar – il bit, zur il. Här kimäldä lä tartış bara, Nuriya! Ana, bezzeñ mäktäptä säğätte, yäğni eş haqın küberäk alırğa, zvaniye-fälän tip qıyışalar, ä unda, yuğarıla, – vlast ösön baş yıtmäslek intrigalar, hıyanattar, baş aşauzar …– Şulay tigäs, abıy, huq barmağın örlökkä taban kütärep, ozaq qına öndäşmäy torzo häm, qapıl tauışın basıp, qulın heltäne: – Säyır halıq bit bez, ber qarahañ – böyök, ikense qarahañ… Mına hineñ pionerzarıñ “Kuba – lyubov moya!” tip yırlap yöröymö? Halıqtar duslığı, ättägenähe. Başta, ana, Şäketau bitläüyen qotqar raykomdıñ hayt tigänenä tayt tip torğan Aqnazar keüyek äpkäläyzärzän, töyägenä haslıq eşläüselärzän. Tıuğan yıreñde, ileñde, halqıñdı qursala, şunan inde mäyleñ – yarat Kubanı la… Üz balañdıñ auızınan tartıp alıp, üz käreñde bötöröp, huñğı qabımıñdı sitkä yıbäreü – hantıylıq, mineñsä. Artığın, eyı, bir, büleş, ä qasan bezzeñ ul tiklem mullıqta yäşägän bar? Hıyalda, kommunizm tigän äkiättä…

– Abıy, kommunizmğa min ışanamsı?!

– Işan, kem quşa ışanmasqa. Başta, ismaham, beräy töbäktä tözöp kürhäthendär otdelnıy kommunizmdı, barıp qararbız. Äytkändäy, kolhozğa zootehnik bulıp Tallınan Ähmät isemle keşeneñ ulı qaytasaq, tip işettem äle, şul aldan uq häbär yıbärgän auılına, kommunizmda yäşätäsäkmen min hezze, tuğandar, tip. Qılanıp qarayasaq, ul şunday näseldän. Atahı la avantyurağa äüäs ine, ber mälde, 102 yäşlek olatahınıñ inerle-sığırlı aqılına ışanıp, şul tiräläge qalqıulıqtarzı qazıp-aqtarıp böttö şul Zähmät, quşamatı mas qına üzenä. İmeş tä, şul tübälästärzeñ berehenä Sıñğız han üzeneñ bik yaqın kürgän ber sardarın, ğäskär başlığın yäğni, yırlägän. Yauza alğan yaralarınan miktäp qalıp, kütärelä almay donya quyğan ul sardar, käüzämde ataysalıma – Tallı tuprağına alıp qaytıp tapşırığız, tip vasıyat äytkän, ti. Başqort bulğan, timäk. Sardar qäberenä ber yök altın-kömöş, unıñ bulat qılısı, asıltaştar menän bizälgän kömöş qını, zatlı qämäre häm başqa şähsi monayatı la quşa kümelgän, ti.

– Bäs?! – Auızımdı astım da yoma haldım, tüzmäy, quldarımdı säbäländerzem, ämmä, abıyzı büldergänem ösön nıq oyalıp, başımdı eyzem. Bala-sağa keüyek qılanamsı, uf.

– Yä-yä, ni äyterheñ, teleñde teşlämä!

– Bäs… Soltanay säsäniä yırlağan daha, öläsäyım häterläy…

– Nimä tip?

– «Ağarıp ta torğan aq taşına Aqtaş handır qılıs qazağan…” tigäne istä qalğan, “Zölhizä vä Abdrahman” qissahınan. Aqbeyıkteñ aq taşına mikän, tim? Älege sardar şul Aqtaş han tügel mikän, tim?

– Mikän, mikän… Kem yazğan ul qissanı?

– Yazmağan äle, yazır.

– Aqtaş han, täk-täk, Aqtaş han, – tip ustarın ıuıp aldı abıy, nimä menänder bik qızıqhınıp kithä, ul gelän şulay itä,– qayzandır uqığaynım, qasandır. Qızıqayğa äytäyım äle, ul boronğo qulyazmalar bülegendä eşläy zähä, qaraştırhın. Sıñğızhandıñ ğäskär başlığı bulğan mikän, Aqtaş han başqort mikän, ısın mikän?!

– Ä tege Zähmät tapqanmı beräy nämä?

– Taba hiñä… Auıl malayzarın qotorta, baştarın butay, tip halıq ğauğalay başlağas, qalağa hıpırtqan, üze menän Tallınıñ iñ sibär qızın alıp. Minän ölkäneräk ul, äle isän mikän? Huğıştan qaytqan, donya kürgän, yäşe lä utızğa yıtep barğan ir şul qomartqı tip zähmätlänep yörögän, ä? – Abıy tağı ustarın ıuıp aldı la östäp quyzı: – Vät, şunıñ ulı, atahınıñ balahı tügel, timä uğa, äytägür, otdelnıy kommunizm yaharğa qırsına, ti, Tallıla.

Küränle bıyıl da boz kiteü tamaşahın yäşermäne, köpä-köndöz kürhätte. Yäkşämbe ine. Şuğalır bar bala-sağa, ularzı qursalap kilgän ölkändär yar buyında geüläşte. Tatar äbekäyze yıtäkläp, min dä barzım. İgezäktär, ay-vayına quymay, öläsäyımde, yul ıñğayı qartäsäyımde lä quzğatıp alıp kitte, bezzän alda uq.

Yılğamı – yılğa, bozmo – boz, kitäme – kitä. Ber uylahañ, ğäzäti küreneş. Ämmä tolparlılar unan nindäyzer ğäm, yañı tamaşa taba. Üzzäre, elek ine ul yılğanıñ aybarlı sağı, häzer ni – käre qayttı, hayıqtı, tip höylänä… Tatar äbekäy menän halıq quyı urından saq qına arıraq barıp bastıq. Kön şunday sıuaq. Qoyaştıñ yılı ipkene yılğa östöndä monar bulıp dereldäy. Boz şaqmaqtarı ayağürä basıp hözöşöp, qapıl görs itep aua la, tirä-yaqqa hıu bağanaları kütärelä, tamsılar gäühärzäy yaltırap küzzeñ yauın ala. Şunday ber mälde äbekäyzeñ belägemä yäbeşep torğan uñ qulı alğa honoldo la qatıp qaldı. Üzenä qaranım – öndäşmäy, honolğan qulı yünäleşenä töbälgän dä telhez qalğan. Min dä şul yaqqa baqtım: yarabbi, unda, yazğı monarza, nizer bar!

– Ädisäy… – tine şım ğına, ışanır-ışanmas häldä Tatar äbekäy. – Ällä unıñ hüze, ällä häteremdä yörögän matros babaqay obrazı fantaziyamdı uzındırıp yıbärze – kürzem: telnyaşka keygän ir hını?! Küz asıp yomğansı ğına päyzä bulğan ul hın qapıl, vatılıp qoyolğan gälsär keüyek, yuqqa sıqtı. Äyterheñ, hataşıu ğına buldı. Tatar äbekäyzeñ alğa honolğan qulı ihtıyarhız hälenep töştö, üze miñä qarağan da qatqan. Küzzärendäge horauzı hüzmä-hüz uqıyım: “Kürzeñme? Isın buldımı?..”

– Kürzem, Yänkisäk,– tinem, aldamanım. Yänkisäkteñ bitendäge yıyırsıq buraznaları buylap küz yäştäre tägäräne. Mineñ yäştärem tup-tura muyınıma ağıp töştö. Bını min añlata alam hiñä, fizika däresendä ütkäynek, nıq istä qalğan.

– Añlat, Nuriyakäyem, añlat, zinhar!

– Mirac tip atala unday küreneştär, başqortsa – hağım inde, dörösöräge – sağımdır äle, sağıla bit. Hıu östöndä yışıraq kürenä, ti, sağımdar. Moryaktarzıñ, mäsälän, ällä qasan batqan karaptarzı, paluba tulı matrostarı menän bergä, kürep şaq qatqanı bar ikän. Süllektärzä, sellä tomrahında, boronğo qalalar, hozur baqsalar päyzä bula la, karuandar şunda borolop azaşıp ta quya, ti.

– Añlat, Nuriyakayım, añlat, zinhar!

– Täbiğät möğcizähe inde. Haualarmı, hıuzarmılır, qasandır, nimäneñder, kemdeñder küsermähen alıp qala la qayhılır ber säğättä şunı kürhätä. Fotoğa töşörgän keüyek mikän, üzem dä aptırayım. Yañıraq gäzittä uqınım: ber botanik, Kursk qalahınan alıs tügel, şikelle, aqlandağı säskälärze, qıuaqtarzı fotoğa töşöröp yörögän dä, qaytıp, plenkahın eşkärtep, qağızğa sığarıp qaraha, üz küzenä üze ışanmay torğan: qayhı ber fotohürättärzä avtomat totop yügergän haldattar töşkän, ti. Ber fotola – käüzähe yartılaş tupraqqa kümelgän sanitar yaralı haldattıñ başına bint uray,ti…

– Yarabbi!

– Tege botanik ta şulay tip qısqırıp yıbärgänder, tim, Tatar äbekäy. Ğäcäp häl dähä. Ul aqlanda sovet haldattarı nemets faşistarı menän ülemesle alışqa ingän. «Kursk duğahı» tigände işetkänebez bar zaha – totoş huğışqa hınılış yahalğan unda, bezzekelär yıñgän. Aqlandıñ häterendä qalğan… Ğalimdar, törlö belgestär, älege fotolarzı kürgäs, botaniktı eyärtep tege urınğa barıp yörögändär: şul uq aqlan, şul uq säskälär, ti, ä fotolağı küreneştärzeñ eze lä yuq – güyä bıl yırzä ber qasan da tuptar şartlamağan, pulyalar hızğırmağan.

– İ Hodayım, adämnäreñ häteren cuymasın öçen nindi genä mogcizalar kürsätmiseñ! İ Allam!

– Eyı şul! – Tatar äbekäy äytkängä min dä inanıp quşıldım.

24

Tolparlınıñ yörägeneñ antennahı barzır. Televizorzıqı, radionıqı hımaq. Häyır, köslöräkter, hizgereräkter – totoş ildeñ, hatta ki planetanıñ tın alışın toya, totop ala bıl antenna. Aprel azağında auılıbızzı alıstağı faciğä teträtte, yörägebezgä kilep qağıldı ul.

Taşkentta qot osqos yır teträü bulğan, Urta Aziyanıñ bezgä borondan tanış, tuğandaş qalahınıñ östän ber ölöşö harabağa äylängän. Böyök, güzäl, qunaqsıl Taşkent! Auılıbızzıñ näseldäşe lähä Üzbäkstan, unda Tolparlı qızzarı kilen bulıp töşkölägän, ularğa üzbäk keyäüzär «Sevimli» (höyöklöm) tigän. Unan bezgä huğış yıldarında Üzbäşkä Ruhiya apay äylänep qaytqan, Harkovtan evakuatsiyalanğan ike märyä qızın eyärtep... Bıl – küñelgä iñ berense bulıp qağılğan toyğo, qandaş tuğanlıq auazı. Ä bit, ihlastır ki, tolparlılar SSSR tigän olo Vatanıbızzıñ här möyöşön ğäziz itep, üz itep qabul itkän. Auıl tigäs tä, ul üzeneñ ayırım ber utrauza, bäyläneşhez yañğızlıqta yäşämägänen, ä Yır şarında, Yıhanda bar itelgänlegen ap-asıq añlay, kendek berlegen toyop yäşäy zähä!

Eyı, iñ başta Aziyağa (ul yaqtı şulay döyömläp äytergä künekkänbez) kitkän tuğan-ırıu barlap sığıldı, kemdeñ qayhı töştäräk kön iteüye küzallandı. Artaban iğtibar Taşkentqa yabırılğan qazanan qotolou ösön hökümätteñ nindäy saralar küreüyenä, partiya yıtäkseläreneñ telmärzärenä küste. «Taşkenttı qaytanan tözörgä» tigän qararzı tolparlılar hağayıp qabul itte: qala ällä totoş häläk bulğanmı? Huñğaraq, ul taraftarzan hattar kilep, Başqortostandan barğan tözöüselär aşa häbärzär işetelep, häldeñ unday uq kimäldä bulmauı asıqlandı, ämmä «östän ber ölöşö» tigän hüz dörös ikän – ah...

Barlıq il kösö menän tergezelde Üzbäkstandıñ baş qalahı. Mäskäü, Leningrad keüyek qalalar – totoş uramdar, soyuzdaş respublikalar zur-zur bistälär tözögän, avtonomiyalar yözärlägän yorttar halğan. Ällä bez, tolparlılar, sittä qaldıqmı? Kolhoz üzensä qatışqandır, ite-mayı, şäkäre menän – şigem yuq, ä mäktäp balaları Taşkent ösön miskä-miskä qayın hutı yıyıp tapşırzı, äzme-küpme, keyılgäneräktären dä quşıp, keyım-halım da yıbärzek – uramda qalğan keşelärgä täü mäldä yarap qalır zaha. Tatar äbekäy ozon salğıylı bişmät tegep kiltergäs, hihıldarğa totonhaq, üzbäktär ese köndä lä hırma säkmän keyıp, yöröy, şulay qoyaş ütmäy, tigäs, aptırap qaldıq. Azaq barıber es tırnap köldök: köyzörgös eselä bişmät keyıp kätmän menän yır eşkärtep yörögän üzbäk irekäyın küz aldına kilteräbez zä…

Ä ber köndö, pionerzarzıñ yäyge kanikulın oyoştorou planın tözöp ultırğanda, qılt itep iskä töştö: aulaqta seltär enähe menän süre yıbenän teüätäy bäylärgä öyrängäynek. Üzem bäylägände Bürehuqqan olatayğa büläk itkäynem, ul, qalay yäple, yäy keyırem, ese qabıp bara häzer başıma, tip höyöngäyne. Rähät kenä, tiz genä unday teüätäyze bäyläüye. Pionerkalarımdı öyrätäyım dä, üzbäk ağayzarğa posılka halayıq äle! Şul minutta qıñğırau şıltıranı. Uyımdı direktorğa yıtkeräyım tip koridorğa sıqtım. Uqıusılarzıñ qamap alğanın hizmäy zä qaldım. Ular menän bergä, taşqınğa eläkkän yunısqılay, zır öyrölgändä, taşqın qapıl ikegä ayırıldı – Säkinä apa üze qarşığa kilä yata ikän, tımıp qalğan bala-sağa arahınan yolqop aldı la mine kabinetına äyzäne.

Uf, oşo apağa mäñge ir sıqmas! Tiktomaldan şunday uy indese başıma? Äyterheñ, ul minän ir taptıra. Taptırha la, artıq beräü zä yuq auılda. Bulğanı la – yä babay-habay, yä qalağa qasıp kitkän qızzarın hağınıp, maşina-traktorınıñ kabinahına Sofi Loren hımaq hılıu aktrisalarzıñ portretın yäbeşterep quyıp yıuanıusı yäş yıgettär. Ul hürättärze «qağız käläştär» tip atap ta quyzılar inde auılda.

Kisken häräkättär yahap, quldarın özä heltäp, nindäyzer qarşılıqtı, mäsälän, köslö yılde, buyhondorğanday, kükrägen qalqanday itep quyıp, başın tekä totop atlay Säkinä apa. Tauışı bazıq, talapsan. Östöndä här saq irzär pincäge, töymähe genä uñğa qaytarıp basılğan. Qatın-qızza neskälek, näzäkätlek kösägän ir-attı yuramal bizzerergä itkändäy unıñ kileş-kilbäte, holoq-fiğele. Ä bit beläm: estän yomşaq küñelle üze. Küräm dähä, uqıusılarğa qätği möğälämälä bulha la, här qayhıhı ösön borsola, hästärle äsäläy qursalay. Bına äle lä şul yähättä uylanğan ikän:

– Nuriya, ällä Menäüäräne peduçilişeğa yıbäräyıkme bıyıl, higezzän huñ?

– Salpanıñ qäynähe vafat bulğan, üzeneñ äsähen Tallığa küserep alıp qaytmaqsı, tip işetkäynem…

– Ä Menäüärä unda qabat barmayasaq, şulaymı? Qız balanı bında la, yañğızın ber öyzä, qaldırıp bulmay, şulaymı?

– Unıñ ber ätnäkähe bar, apa…

– Matematika unıñ ätnäkähe, beläm. Küzemde yomam da «bişle» quyam, ägär uçilişeğa barha. Şulay ithäk, higezensene şau «bişle»gä bötöröp, Gramota alasaq häm imtihanhız uqırğa inäsäk.

– Ahır siktä barıber filfakka barasaq, nimägä uğa matematika? – Äyttem dä, şım buldım: uyındağın häbärgä äyländergänse meyıhe aşa ike qat uratırğa käräk mineñ işegä! Yaray za yarzamsı feker tiz kilä üzemä: – Häyır, Ämin abıy, matematika – şiğırzıñ formulahı, ti… –Şulayıraq şımartıp quyzım.

– Här häldä vısşiy matematika uğa käräkmäs. Ä bına äzäp här saq, här kemgä motlaq, Nuriya! Nişläp äle hin äsäñ yäşendäge keşene quşamatı menän yörötäheñ?

– Salpa apayzımı?

– Äteü. İsmaham, “apay”ın quşıp äyt şulay. Nindäy ürnäk alır hinän pionerzarıñ, ä?

Dörös hüzgä yauap yuq – öndäşmänem. Salpağa la mönäsäbätem üzgärä töşkäyne. Menäüäräheneñ şiğırzarı gäzittärzä sığa, auıl klubında här kontsertta uğa “yäş şağiräbez” tip hüz birelä başlağanı birle, ısvikla bisälärenän işeteüyemsä, yözönä nur qunğan, tiktomalğa ireşep yörömäy, ti zähä.

Säkinä apa, oşonoñ menän hüz böttö tigände añlatıp, östäl artına inep ultırzı la, aldına nindäyzer ber curnaldı asıp halıp, şuğa tekälde. Min dä tege uyımdı älegä äytmäy tororğa buldım, başta bäylärgä käräk tähä teüätäyzärze, bäs.

Däres menän tänäfes arahındağı hillektän fayzalanıp, pioner bülmähen estän bikläp aldım da uyğa battım. Salpa üzgärgän? Keşe nisä qat häm ni säbäple üzen üze üzgärtä ala ikän? Altılağı – altmışta, tigäne lä bar. Bäy, kem äytkän äle altı yäşendä ük ul, Säğürä apay, Salpa bulğan, tip? Täüge möhäbbäten yuğaltıu ayanısınan äylängänme Salpağa? Şulayzır. Yıtmähä, ire usal tura kilgän. Qäynähe lä… Häm bına, nihayät, bıl qatındıñ küñel kügendä yondoz qalqqan – Menäüärä! Höygänem taşlanı, tip ultırıp qalha, irgä barmaha, tabır ineme ni şul hälätle balanı? Ana, keseläre lä apayzarına qarap tartıla, yaqşıraq uqırğa tırışa. Kem balaları – Säğüräneke. Äsälek ğorurlığı uyandı, tormoşta totalqahın taptı ul.

Ä min barıber yaratmağan keşegä keyäügä barmam… Asılımdağı “üzem”därzeñ bötähe lä qarşı bığa – hatta iñ kündäm, iñ yıuaş “üzem” dä. Ana, Säkinä apa kemdän käm? Ülmägän dähä irhez?! Şul saq tağı qıñğırau şıltıranı, mäktäp izäne, barabanğa oqşap, döñgörlögön kilde. Uyzarım tırım-tırağay taraldı.

Äkiät batırı aldında ös yul torğan, ti: uñğa barhañ, uñırhıñ; hulğa barhañ, uñmashıñ; alğa barhañ, häläk bulırhıñ – şulay şikelle. Min dä üzemde yul satında torğanday his itämse. Tuqtauhız nimäneler häl itergä, haylarğa, yauap tabırğa teyışmen. Äsäyımdeñ yazmışı mine hınamanımı ni? Ä Käbir?! Tormoş gelän genä beräy ätnäkähen tıuzırıp tik tora. Äytkändäy, «ätnäkä» bezzä kolhozda veterinar bulıp eşläp kitkän urıs Nikitindan qalğan. Malhaq keşe bulğan, tizär, mal yänle, timäk. Beräy malqay qazalanha, bäğze belges hımaq, «it kombinatına!» tip qul heltäp quymağan, ä daualau yağın qarağan. Toqomlo malğa bigeräk tä haqsıl bulğan, operatsiya yahap hitlanha hitlanğan – qotqarıp qalırğa tırışqan. Kük yurğa toqomonan hayzaq qolon bälägä yulıqqan ber mäl – yalan kärtä aşa hikergändä bäkälsäy höyägen imgätkän. Nikitin qolonqayzı ozaq qına tikşergän: bäkälenä küz halğas ta hälen añlağan inde, ä haman qolaqtarın hıypap, muyının hıpırıp irkäläp, yalın-qoyroğon helketep, yañaqtarın totqolap ber bula ikän. Üze “odnako” ti zä qabatlay, tel sartlata, hoqlanıuın belderä, ti. Şunan qoloqayzı yası qayıştar menän qorhağınan uratıp alıp, azbar örlögönä asıp quyırğa quşqan da, bäkälenä ike yaqlap qabıq quyıp, sepräk menän bäylägän. Küpmeler vaqıt Kük yurğa toqomo şulay asralğan, yärähäten borsomağas ni, tizük yünälgän...

Eyı, ätnäkäläre kübäyze mineñ ösön tormoştoñ. Bäläkäy saqta ularzı ölkändär yılkähenä öyöp tik torğanım ikän. Ä häzer, ölgöröp yıtkäsem, üzemä qala kilep tıuğan här hälde yaylau. Huñğı arauıqta meyımdä ütä lä seterekle mäsälä uraldı, şunıñ siseleşen taba almay ızalandım. Hönär haylau mäsälähe. Ololar hüzenä qolaq halhañ, yaratqan hönäreñde tabıu tormoş yuldaşıñdı dörös haylauğa bäräbär, ti. Hönären ğailähenän, höyöklö qatınınan, alma keüyek balalarınan da östönöräk quyğan keşelär zä bar ikänen beläm äle min – atayım şulay itmäneme ni?! Yaray inde... Mäktäptä ber yıl eşläp, üzemde samalap qaranım daha – uqıtıusılıq qulımdan kiler hımaq. Nindäy fängä tuqtalırğa, tip aptırayım. Hıyalsan asılım äzäbiätkä öndäy zä, Menäüäräneñ şiğırzarın uqığandan huñ ğäyrätem sigep torası. Häyır, tel häm äzäbiät uqıtqan här kemgä şağir bulırğa timägänder? Tarih fäne bäläkäyzän ılıqtıra, tik üskän hayın uğa däğüälärem arta: aldaqsılığı kilä lä sığa. Tarih üze ğäyıple tügel, ğämäldä ul üzgärmäy zähä, unı kitapqa yazıusılar aldaşa. Ämmä balalarğa kürälätä buştı höyläp torou minän bulmas. Biologiya, botanika qızıqhındıra la, älege himiyanan imtihan bar ikän ul fakultetta. Ätnäkä... Moğayın, geografiyanı haylarmın. – Uqıusılarımdı globus buylap ta donya gizzerermen – hıyaldarın bezzeñ Aqbeyıktän dä tekäräk Gimalay tübälärenä ürlätermen, diñgezzärzä yözzörörmön! Üz ilebezzä baş qalabızzı huğarğan danlı Ağizeldän tış tağı ike zur yılğa aqqanın da yünläp belmäy ultırğanbız, äldä Älfiä apa kilep yulıqtı mäktäbebezgä, Qarizel, Kügizel (Dim) haqında höyläne. Ällä qayzağı Nil yılğahınıñ Aq Nil, Zäñgär Nil tigän quşıldıqtarı bar, tip öyränäbez, ä üz İzeldärebez haqında bigük häbärzar tügelbez, imeş.

Auılımdıñ kendege Olo yıhanğa bäylängänlegen, unıñ ayırılğıhız ber ölöşsähe ikänlegen küzallap, zihenemde sämländergän, küñelemde ımhındırğan sikhez taraftarzı bayqap sığırzay bulıp qanatlandım da haylanım: geografiya! Ozaqqa huzmay, dokumenttarımdı Başqort däülät universitetınıñ sittän torop uqıu bülegenä alıp barıp ta tapşırzım.

Min Öfö uramdarın tapağanda Tolparlımda ällä küpme vaqiğalar küstärelgän. Teldän töşmägäne, iñ mauıqtırğısı şul: Änkälär osonoñ tarihın yañırtıp, huğış osoronda bezzä yäşäp kitkän märyä apayzar qunaqqa kilep sıqqan. Beräühe yıget qorona kergän ulın da eyärtkän, ti. İh, qaytıp ölgörmänem! Äüäl üzzäre yäşägän osta bulğanğalır, Fariza yıñgämdärgä töşöp, ber täülek kenä torop kitkändär. Ä küpme hätirälär aqtarılğan, serzär asılğan! Bıl apayzarzı belgän här kem nimäneler isläy, östäy, tulılandıra, min, ğäzätemsä, beräy qasan yazılır bäyängä tip, haplap alğan yıbemä tezä baram ularzı, tezä baram.

...1943-töñ qara tuñğağında auılğa, ike qız balanı eyärtep, ille yäştär samahındağı qatın kilep inä. Ayaqtarında – başı tişek, üksähe asıq sandali, östärendä – yaltırı belenmäslek bulıp iskergän atlas küldäk östönän kamzul hımağıraq yıñhez kofta, baştarında – yaulıq, quldarında – töyönsök, ti. Olo qapqa yağındağı Kelät tıqrığındağı täüge öygä işek qağalar. İnderälär. Öyzägelär bılarzıñ keyım-halımına, köngä tutlanıp yanğan bittärenä qarap, üzbäktärgä oqşatıp qarap torğan arala, qatın: “Tanımayhığızzır şul, min dähä”, – tip señläp yıbärgän. Bınan yıgerme biş yıldar elek Üzbäkstanğa keyäügä sığıp kitkän auıldaştarı, imeş, – Üzbäşkä Ruhiya. Şul osor Taşkenttan kilep, ber nisä qızzı käläşlekkä alıp kitkän bulğan üzbäk yıgettäre. Şunan birle ul taraftarğa yul biklänmäy, äytägür. Yuq-yuq tigändä lä kemder yausılap kilep, qızzarıbızzı äürätkeläp eyärtep tora Aziyağa.

Ruhiya menän qızıqayzarzıñ ayağına yön oyoq keyzerep, iñdärenä mamıq şäl yabıp, qaynar säy eserälär, munsa yağıp inderälär. Ular yılı yaqtan kilgän bit inde, ös-baştarı bik yoqaq. Kürşe-tirä hästärlägän: kem töplängän bıyma, kem bişmät birgän – qış yıtkän dähä. Şunan Ruhiyanıñ arğı ostağı, inde vafat ata-äsähenän qalğan öyön barıp qarağandar: baytaq eyähez torop qothozlanğan, qaraltıları tuzğan, ämmä, arı-bire yünältkelähäñ, meyıseneñ torbahın hılap alhañ, yäşärlek, ti. Keşeneñ uram-qaraltıhına teyıp barmayzar bezzä. Auır vaqıt bulha la, tolparlılar bıl ös yände ayap, qışqılıq utın hästärläp, şul öygä urınlaştıra. Qızıqayzar Üzbäkstanğa qırq berenselä ük Harkovtan evakuatsiyalanıp, Ruhiyağa fatirğa inderelgän märyäneñ balaları ikän. Yulda uq sirgä habışqan äsäyzäre ay za ütmäy donya quyğas, hucabikäneñ küzenä qarap qalğandar. Tolparlığa kileügä, qızzarzıñ ölkäne Ankağa – un yıte, kesehe Froskağa (tulı iseme – Yıfrosinya) un biş yäş tulğan. Bezzekelär, älbittä, ularzıñ isemen şunduq üzzärensä yäpläşterep üzgärtä: Änkä menän Früzkä.

Ana şul qızzar säbäpse bulğan äüälge Arğı ostoñ «Änkälär oso» tip atalıp kiteüyenä. Beleüyen belä inem bıl haqta, şunday säyır atamanı töpsönmäy qalammı ni, ämmä tulıraq mäğlümät bına häzer genä östälde mineñ häter toqsayıma.

Ruhiya inäyzeñ, Taşkenttıñ üzendä ük bulmaha la, şunan alıs tügel qışlaqta yarayhı bötön donyahı bulğan. Alma, hörmä, örök ağastarı urtahında, yaz yıthä – säskägä, köz yıthä, yımeşkä kümelep ultıra ine yortoboz, tip höylägän. İre qırqqa la yıtmästän vafat bulğan. Qızın Qırğızstandıñ Oş qalahında yäşägän üzbäk yıgetenä keyäügä birep yıbärgäs, ulı menän kön kürgän. Unıhı medinstitutta uqıp yörögän yırenän huğışqa alınğan, yalan gospitalendä hezmät itkän. Faşistar gospitalde belä kürä bombağa totqan... Qara qağız kilgäs, inäy ilenä qaytırğa häl itkän, älege qızıqayzar za eyärgän. İke yıllap bergä yäşägäs, esengändär inde ber-berehenä. Tik, qızğanısqa qarşı, Ruhiya inäy tıuğan töyägendä rähät sigä almay, şul qıştı uq üpkä sirenä tarıp donya quya. Yılı yaqqa qulaylaşqan bulğandır, yulda uq közgö hıuıq yılegenä ütkänder. Änkä menän Früzkä bireşmägän, yäşlek herelege haqlağandır. Ular şul öyzä yäşäp qalğan, kolhoz eşenä yörögän, aparuq başqortsa höyläşergä ostarğan. Kilgändä ük telde äz-mäz belgän ular, Ruhiya inäy zä öyrätkänder, äytägür, üzbäktärzeñ löğäte lä bezzekenä yaqın.

Qırq ösönsönöñ qışı ütkän, yäyı yıtkän. Änkä menän Früzkäne tauzağı sabınlıqqa eşkä yıbärgändär. Un altı-un yıte yäşlek ber törköm üsmer, biş-altı qatın häm şul ike qız za, ularğa salğı yanıuzan başlap käbän qoyouğa tiklem eş mänehen öyrätergä teyış tahıllı ike qart – kolhoz malına besän äzerlärgä täğäyınlängän brigada şularzan ğibärät.

Tap şul yäyzä Früzkä Fäyrüzägä äylänä. Oşo haqta küñelemdä qissa yazıla...

... – Kömöş kenä yözök Fäyrüzä qaş... – tip köyläp quyzı yıget, huñğı qosaq besände hänägenä sänsep alıp käbän başına heltägäs. Östä käbände oslap bötöröp kenä torğan qız, isemenä auazdaş hüzze añğarıp, üzensä yünätte:

– Froska, Früzkä...

– Küzzäreñ fäyrüzä taşı keüyek zäñgär...

– Fäyrüzä?

– Eyı, şunday asıl taş bar.

– Min – Fäyrüzä? Min – asıl taş?! Dragotsennıy kamen? Goluboy… Biryuza, çto li?

– Biryuzahın ne znayu, Fäyrüzähen – znayu! Hin, Fäyrüzäm, zäñgär küzem, asıl taşım!

Ah, bıl yäşlekteñ aşqınıulı tizlektäre – atılğan uqtan osqororaq, qapıl yaltlağan yäşendän yıtezeräk. Fäyrüzä, qayza barıp töşörön uylap-samalap ta tormay, şıuıp töşöp kitte käbän tübähenän häm… tup-tura yıgetteñ qosağına barıp inde. Tabanı astınan yır qayzalır şıuıp kitkändäy toyoldo… Äle genä eş sämendä yanğan yäş tändärzän bärep sıqqan tir tını, säskäle aqlan hulışın yuğaltıp ölgörmägän besändeñ huş yısenä quşılıp, baştı äyländerze… Täqäten yuyğan irendär qauıştı – güyä, añ yuyıldı…

– İrendäreñdän beşkän yıläk täme kilä, Fäyrüzäm!

– Aqman…

– Ğaşiq buldım hiñä, asıl taşım… Yaratam… Lyublyu!

– Aqman… Ä niñä hine Aqman Qara tip draznit itälär?

– Qarasman bulğanğa. Säsem qara ısmala keüyek, bitem – üzeñ küräheñ, sögön qara – kak çugun.

– Uf, ulyam! Smola, çugun – uf, so smehu ulyam!

Aqman menän Fäyrüzäneñ kölöüye yaqındağı ärämälektä hayraşqan qoştarzı hiskänderze: ber mälgä şımıp qaldılar za, häüyef yuqlığın şäyläp, tağı la därtleräk sutıldaşırğa totondolar…

Änkä, heñlehen küpme genä qursalaha la, unıñ küñelenä möhäbbät qoşo oyalağanın hizmäy zä qala. Burzı küzätse yıñmäy, tizärme äle? Yuq, ulay äyteü gonah bulır ine Fäyrüzälär täñgälendä. Höyöüzären keşe küzenän yäşerergä tırışhalar za, ber kemdän dä urlamağandar zaha ul ilahi histe! Un yıtehe saq tulıp kilgän yıget, un altıhına kitkän qız – yäşergändär şul, asıqtan-asıq ğişıq totoşor häldälärme? Fäyrüzä, ni genä timä, sit millät balahı, yäşe lä yıtmägän käläş bulırğa.

Ğişıq utı, ber yalmap alha, yäşeñde horap tormay şul! Besän artınan uraq östö yıtä. Eştä armanhız bulhalar za, osraşırğa vaqıttarı tabıla, därttäre hünmäy. Yartı tön urtahında, arıp-talıp yoqlağan auıldıñ qolağına Änkäneñ: “Froska, kayt, Froska!”– tip asırğanıp qısqırğan tauışı kilep ingeläy…

Früzkä küzgä kürenep yıuanaya başlağas qına halıqtıñ isenä töşä Änkäneñ höränläüzäre. Kem teyze ikän bıl balağa, tip aptıraşalar za künälär – nişlähendär, nişläthendär? Malay tıua. Yıñeü könö ayqanlı bayramğa, känsälär aldındağı mayzanğa Früzkä malayın kütärep bara. Älbittä, kön nindäy genä böyök, qayhılay ğına tantanalı bulmahın, unı la küzgä elmäy qalmayzar: kemgä tartqan? “Huyğan da qaplağan siğan balahı”,– ti kemder. Bıl hüzgä kinänep ışanalar, üzzärenekenän süp osa sönki. Ä siğandar, arbalarına teyälep, ısınlap ta Tolparlı aşa ütkeläy här zamanda la. Ayıusı hırtında aznalap tuqtap ta kitkeläyzär. At keşnäüye, timer sükelgän handal tıñqıldauı, usaq tötönö auıldı tertlätep alha la, siğandar äyber sälderep, küz bäyläp yörömäy-yöröüyen. Tolparlılarzıñ iñ qurqqanı – balalarzı urlap alıp kitmähen bılar, şul yaqlap alama dandarı sıqqan bit – ällä haq, ällä nahaq. Bäs, ana, Früzkägä üzzäre bala qaldırıp qasqan?!

İke yıldan, siğan arbahınan töşöp qalğan qara bözrä säsle malay Tolparlı uramdarın ber itep yügerep yöröy başlağanda, Änkä menän Früzkäne huğıştan isän qaytqan atayzarı – yaltas başlı, yırän haqallı urıs Harkovqa alıp qaytıp kitä: ezlägän, Üzbäkstandı qızırıp yöröp sıqqan, bezgä kilep tapqan.

Häm bına, küpme ğümerzär ütkäs, Änkälär tağı kilgän bezzeñ auılğa. Hağınğandarzır, rähmät äytep, baş eyıp kitkeläre kilgänder auır yıldarza hıyındırğan bıl töyäkkä – üzzäre lä şulay añlatqan säfärzäreneñ säbäben. Tağı la ber möhim ätnäkäne lä bıl yulı auıl töşönmäy qalmağan: Früzkäneñ ulı Arsen tas qına higez qızlı Aqman Qara ağayzıñ yäş sağına oqşağan, ti. “Bına kemdeñ arbahınan töşöp qalğan ikän bıl yıget!”– tip tolparlılar bot sapqan. Aqman Qara ağayzıñ Fariza yıñgämdärgä barıp, ısmala qara säsle ulın, zäñgär küzle Fäyrüzähen kürergä baznatı yıtmägän, bälki, häläl qatınınıñ küñelen yaralarğa telämägänder. Ämmä Äşräfteñ mototsiklına ultırıp Olo yulğa sığıuı, tuqtalışta Öfögä ütä torğan avtobustı kötöp torğan ğäziz keşeläre menän küreşep, äzme-küpme höyläşep qalıuı mineñ ösön ser tügel. Başqa beräügä lä bıl haqta äytmäskä tip Äşräf menän hüz bireştek. Tik… bıl häbär auılğa barıber taraldı. Bezzän sıqmanı laha? Älege lä bayağı – Tolparlınıñ ösönsö küze asılğan sağı bulğandır…

– Aqman Qara ağay avtobus artınan ällä küpme yügerze lä yul sitendäge ülängä tägäräp ilanı, – tine Äşräf.

– Beläm unda nindäy ülän üskänen – sañğa tuzğan kesertkän dä sänskäk… Ularzıñ sağıuın da, sänseüyen dä toymağandır şul ağaqay.

– Min dä ilanım, unıñ ıñğayına. Höygäneñdän ayırılıuzan da ğazaplıraq häl yuq…

Äşräfteñ hüzzäre yörägemä şırauzay qazaldı. İ, dusqayım, bıl donyala hine minän dä yaqşıraq añlağan tağı kem bar ikän?!

Fäyrüzä – Yıfrosinyanıñ yazmışı mineñ täsorattarıma ğına tügel, ä Ural armıttarı itägendä yatqan başqort auılı Tolparlınıñ tarihına mäñgelekkä ürelde. Qasan da ber tağı ayaq basırmı ul bezzeñ tupraqqa, yuqmı – Hozay Täğälä genä belä. Olo yulda huşlaşqanda, Arsen Aqman Qara ağayğa qul birgän dä «atay» tip äytkän… Ber genä hüz. Bälki, başqortsa añlağan, qanına heñgän berzän-ber hüzeler bıl unıñ? Ä nindäy böyök, qözrätle, ruhıña teräk bulırlıq köskä eyä ul hüz!

Ata menän ul, moğayın, hatlaşır za bıl osraşıuzan huñ, osraşıuzarı la ihtimal: Harkov ni üzebezzeñ Sovettar Soyuzı laha. Eyı, alıs-alıstarza, kartanan qarap qına küzallarlıq ul qalala bezzeñ näsel osoboz bar häzer: Tolparlınıñ kendege qayzarğa ğına berekmägän dä, kemdärze genä üzeneñ qaynar qanı menän huğarmağan!

Mäülizä – yäyge kanikulda, unan tınğılıq yuq oşo osor. Tolparlınıñ här uramın urap sıqtıq, Änkälär osondağı büränälä, usıbızğa ügez yözök yomop, şıp-şım ğına Qarauıltauğa qarap ultırzıq, Küränlene kistek, kürän qıyaqtarına baltırzarıbız sıyılıp böttö. Tolparsıqqanda hıu indek. Bersä kölöp, bersä hağışlanıp, sorlauıq uynap üskän bala saqtı, isär Äsändeñ äüliälegen, yäşenle yäyzä häläk bulğan yıte apayzı, Arturzıñ hatın – bötähen-bötähen qat-qat isläp tergezzek. Nindäy zur bähet ikän ul toğro ähiräteñ bulıu, uğa yöräk töpkölöñä yäşerep, bikläp quyğan serzäreñde lä şiklänmäy, tartınmay asıp halıu! Bez, güyä, ber-berebezzeñ küñel baqsalarına ekskursiyağa yöröyböz: ular oqşaşqan, ämmä här qayhıhı üzensä – qabatlarlıq, küsermähen alırlıq tügel. Mäülizäneñ baqsahında ataqlı Don, Donets yılğaları tulqındarı şaulay, “Kiyivskaya Rus, knyaz İgor” tigän tarihi orandar şañdauı kilep-kilep añdı hiskänderä, yaugir qıpsaq ruhı hirpelä… «Tarihtıñ «polovtsı» tigäne qıpsaqtar ikän dä ul, qızıy», – ti Mäülizä. Häm bez, uqığan-belgän hälebezsä, qaharman qärzäştärebezzeñ donyala qaldırğan ezzären bayqap, şul haqta höyläşep kitäbez zä zihenebez älegä asa almağan işektär aldında sarahızzan tuqtap qalabız… Tatar äbekäyzeñ: «Ätiyemneñ näsele kıpçaklardan, küp gasırlar äüväl alar, ber törkem dala kıpçakları, Kırımga kilep yulıkkan da şunda tamır cäygän. Telebezdä haman saklangan kayber cömlälär…» – tip höylägäne häterzä qıymırlap quya oşo yähättä. Bäğze mälde unıñ «cok-cok», «cakınım» tip qazaqsaraq äytep halıuı qıpsaqtar mirası mikän? Bäs, ul töptö başqort bulamı äteü?!

Mäülizäneñ baqsahında iñ batırı, iñ maturı, älbittä, ul – Oleksiy. Unıqınday yıbäk bözrälär başqa beräüzä lä yuq, ä quldarı şunday nazlı ikän… Ä tauışı, ti, yöräkkä bersä qaynar ut bulıp, bersä tatlı bal bulıp yağıla…

– Armiyağa ozatqanda Fatih minän küzen almanı. Niñä şulay qılandı ikän? – tip ähirätemä yıtkerzem iläs-miläs hizememde.

– Hin üzeñ qılanahıñ, Nuriya! Belmämeşkä halışahıñ!

– Beläm dä, belmäyım dä. Höyäm dä, höymäyım dä...

– Kit, qızıy, yuqqa özgölänmä, ısın möhäbbät kilhä, belmäy qalmashıñ!

– Ä kilmähä?

– Abau! Oleksiyzı osratmaham, nişlär inem?!

– Başqanı osratır ineñ.

– Başqanı? Auızıñdan yıl alhın, täübä-täübä!

– Şul tiklem dä inanıp äytäheñ? Kötmägändä ber-beräü tabılıp, unı Oleksiyzan da nığıraq yaratıp quyhañ?

– Buştı höylämä!

– Uf, qızıy, Äsmä menän hiñä kilde lä ul möhäbbät, min genä ölöşhöz qaldım ällä?

– Donyala här kemdeñ üz tiñe, ber bötön bulıp bereger yartıhı bar, ti.

– Ölöşöñä töşör kömöşmö? Baqır bulha?

– Ä altın bulha?!

Şulay bersä yıtdi, bersä yıñel-yılpe häbärzär höyläşep yöröp, äsäyzärebezgä sögöldör eşläşep, başqa donya mäşäqättärenä sornalıp, yäyzeñ ütkänen dä belmäy qaldıq. Äldä Äsmä yanına barıp äylänergä ölgörzök. Ul aşnaqsılıqqa uqıp sıqtı-sığıuın, ämmä eşkä urınlaşmay tora, armiyanan qaytasaq Arturzı kötä. Urmanda qalmastar, moğayın, qayzalır barıp urınlaşırzar – Sebergä, Tubıl qalahına, kiteüzäre lä ihtimal. Ayıusıla keşe äz qalğan häzer, äbeyle-babaylı ber ğailä, yañğız qarsıq häm Äsmä. Magazinğa la Saqmayılğağa yöröyzär, unda kolhoz malı ürsene, ultıraqlanıp yäşäüselär arttı. Turanan ös saqrımlap barzır, alıs tügel, tik atlarğa uñayhız – yuldıñ ber ölöşö, bıl tirälä haqlanıp qalğan zatlı qarağastarzı tiktäskä kismäs ösöndör, qoroğan yılğa üzänenän halınğan, taşlı-toşlo. Auılğa atama birgän yılğanıñ matur iseme lä saqma taştarı ğına qalğan şul häzer…

Ayıusığa Äşräf bezze mototsiklına ultırtıp alıp barzı. Ul tägärmäsle tırıldaqtıñ da üz tarihı bar. Sämiğullinğa eşenän yañı mototsikl birgändär, iskehen, yörörlögö qalmağan, timerlekkä ırğıthañ da röhsät, tigästären, Äşräfkä birgän: “Oşo metallolomdı eş itep ala alhañ, hineke”, – tip. Qulınan kilgän Äşräfteñ: yöröp yata mototsiklı, keşe ultırtırğa, vaq-töyäk äyber halıp taşırğa yäşnige lä bar. Kolhoz traktorın üz yomoşoña qıuıp hüz işetkänse ni, yarap qaldı, tip qıuana dusıbız. Barışlay tuqtalıp, Äşräf qoroğan yılğa tirähenän, haylap yöröp, ber nisä taş yıyıp aldı. Mäülizä menän ber-berebezgä aptıraşıp qaraşqandı kürep, käräk taştıñ auırlığı yuq, tip kenä quyzı. Isınlap ta, barıp töşöü menän käräge teyze: auıldağı motorlı elektr stantsiyahın hütep alıp kitkändär, şırpıları bötkän dä ni ut yağa, ni şäm yaqtırta almay ultırğandar.

Äşräf, tege saqma taştarzı ber-berehenä bärgesläp, hıza huğıp, osqon sığarzı la sıra toqandırzı, usaq tereltte. Torbanan sıqqan tötöndö şäyläpter, ike qarsıq hosqo totop kilep yıtte – ut alırğa. Ä bez dusıbız ösön ğorurlandıq, uğa arqalanıp, unıñ yıgetlegen tanıp, nimä äythä lä, kündäm genä baş qağıp torzoq.

Küñelem boloqhono, başıma «Ber höygänem ösön…» tigän hüzzär inde lä sıqmay yözätte. Qatın-qızğa ğına qağılmayzır zaha ul mäqäl? Ana nisek öltöräy Äşräf, ber höygäne ösön taştan hatta ut sağa.

«Ber höygänem ösön… Ber höygänem ösön…» Möhäbbät şulay tülätäme ikän ni gelän?! Niñä şart quymay ğına, qorban horamay ğına bähetle itep quymay huñ ul? Şartın da, yaray, ütär ineñ, ägär höygäneñ üzeñä yazha. Äşräf bit ut sağıu ğına tügel, taştan yükä lä huyır ine, billahi, Äsmä haqına, tik – ömötö buş…

Tister qızzarzan auılda ber yañğızım torop qaldım. Nisek şulay kilep sıqtılır? Mäktäpte un dürt qız, tuğız yıget tamamlanıq, Äşräf tä min heräyıp yöröyböz. Yıgettär, yaray, armiyala, ä qızzar huñ? Kemdäreler uqırğa inde, kemdäreler, ısvikla bisähe bulmayım tip, qalağa olaqtı. Bezzän aldağılar za şulay itkän – hözömtälä auıl tulı buyzaq yıgettär, ä qızzar yuq, qara eştän qurqıp qasqandar. İr-atqa, ismaham, şofer, mehanizator hımaq auıl yırendä märtäbäle hönärzär bar, qatın-qızğa ihä – ferma la sögöldör basıuı. Küpme genä yıñelläşhä lä, sögöldörzäge eş, közgö bısraq yıthä, hine barıber bisurağa äyländerä. Säskä keüyek yäş sağında kemdeñ bisura bulğıhı kilhen?

Osalar qızzar, qalağa osalar… Unda, yänähe, ularzı aq qalas kötä. Ä qalğanı, möhimeräge, mäsälän, qatın-qız bähete – ğailä, qotlo donya kötäme? Bik kötöp tormay ikän şul. Üzemdän ölkäneräktärze barlap sıqtım: döyöm yataqta yäşäyzär, keyäügä sığa almayzar, yıyğan mölkättäre – ber sumazan sepräk. Bäs, qala yıgettärenä qala qızzarı bötkänme? Bezzekelär ultırıp qala qıuarıp… Ä bit älege köndä – hanap sıqtım – Tolparlıla bına tigän yıgermelägän yıget käläş tapmay yafalana. Hönärzäre bar, küptäre näsel-näsäbenä tayanıp, ömä yahap yort ta kütärtkän, ä küzlärgä yär yuq. Yöröyzär qağız käläştärgä qarap yıuanıp. Huñğı biş-altı yıl esendä genä oloğara bälä hasil bulğan daha auılda. Yañı ğailälär qorolmağas, balalar tıumas, bıuındar almaşınmas… Mäktäptä kem uqır?

Başıma ut qaptı oşo uyzan. Bığasa iğtibarlamağanmın, huqır, hañrau bulğanmın, güyä, – dörösöräge, oşo häldärze küreü, añlau halätenä ölgöröp yıtmägänmen! Üzemde, aqıllı, vayımlı, tip yıuanıp yörögän bulam, möhäbbät kösäp bärgelänäm, ä keşelekteñ kese yıhanı, kendege tip añğarğan töbägemä nindäy zur bälä yanay!

Min-min – qıñğırau, Den-Den – hañğırau…

Min-min – ğaşiqmı? Den-Den – aşıqma!

Mäktäpkä remonttan huñ pioner bülmähen yıyıştırırğa tip kitep baram – ike köndän 1 sentyabr. Ergämdä hikerä-atlay, üzensä nizer mığırzap Menäüärä kilä, yarzamlaşam, tigäs, eyärtkäynem. Unıñ şulay köyläberäk, yarım şıbırlap, şiğırına rifma ezläp hitlanıuı miñä his säyır tügel, hıyalğa birelep kithäm, üzem dä unıñ hıñarımın. “Ğaşiqmın … Den-Den”… tigänenä qolağım ulay za qarp itep qaldı: mineñ Dinis tuğanım daha ul Den?! Ällä uğa küze töşkänme Menäüäräneñ? Hı… Qapıl başımda borhop tiskärelek buranı tuzğını: ä tiñme äle qız bezzeñ yıgetkä, tös birerme näselebezgä?! İhtıyar kösöm menän tiz genä bastım bıl tuzandı, älbittä. Ämmä üzemä üzem hayran qaldım. Äyterheñ, kilen töşörörgä torğan hınsıl qäynämen… Menäüärä hımaq ilgäzäk, hälätle qızıqay eläkhä äle Dinisqa, tiähe urınğa.

– Hin-hin – aşıqma! – tinem dä, seren siskänemde añlatıp, Menäüärägä mut qaraş taşlanım.

– Nuriya apay! Ällä berense möhäbbät utı qaptı miñä? – Eskerhezlege menän arbay za quya mine oşo qızıqay.

– Ä Mödäris? Tuzğa yazğan höyöü hatı?

– Eyı… Tik ul mineñ ike yatıp ber töşömä lä kermäy, ololar äytmeşläy. Dus malaymı – dus malay, yöröy şunda ällä nimälär uylap sığarıp. Ä Den… Den! Kanikul hayın Tolparlığa kilerme ikän? Ällä beräy qala qızına äürärme? Uf, Nuriya apay, başımdan sıqmay şul hontor.

– Muyınına asılınırğa yäple, hin unıñ qultıq astınan ğına.

– Yügerep barıp muyınına asılınırzay bulıp kitäm, ısın. Yaramağanın belämse. Oyatı ni toror, şulay aşqınhañ? Abau…

– Ä hin histäreñde şiğırğa tük, Menäüärä. Ällä ısın, ällä yurıy äle täüge möhäbbät tigäneñ, ul üter-kiter – şiğırıñ qalır.

– Üter mikän? Hineke ütteme?

– Belmäyım…

– Älege köndä nişläy ikän ul bitloman, Dinistı äytäm?

– Uqırğa töşörgä äzerlänäler, nişlähen.

Ozaq qına höyläşmäy barzıq. Menäüärä ni haqında uylağandır, mineñ uyım okean aryağına sığıp kitte bıl yulı.

Dinis yäyge kanikulda amerikandarzıñ “Bitlz” tigän ansambleneñ yırzarı yazılğan plastinka kiltergäyne.

– Öfölä – bitlomaniya, – tip añlattı. – Oşono itäk astınan hatalar, 25 humğa aldım, atayım nisek tottorzo ul aqsanı – üzem dä aptırayım. Öyzä genä tıñlayhıñ, uramda et huğarıp yörömäyheñ, tip strogo-nastrogo äytte. Vot tak, şunday altın plastinka bıl.

– Bäs, bezzä sıqqan daha, niñä yäşerep qılanalar? – tinem, plastinkanıñ tışındağı yazıuzı kürgäs: östäräk “Muzıkalnıy koleydoskop”, astaraq “Devuşka”, muzıka i slova narodnıe, kvartet “Bitlz” tip yazılğan. Yırzıñ qısqasa russa tärcemähe lä birelgän, ber yıgette möhäbbäte menän arbağan ğorur qız turahında ikän… Uf, tizeräk tıñlağı kilä bılarzı – Den fotoların da kiltergän: ös yıget gitarala uynay, dürtensehe arttaraq baraban qağa. Öyzä plastinka quyıp uynatqıs yuq, pioner bülmähenän proigrıvatelde alıp torzom. Ällä nindäy tıyılğan ser qorşap aldı laha küñelde, bäy…

Tıñlanıq. Mäülizäne, Menäüäräne, Göl menän Älde saqırğaynım. İgezäktär zä şunda inde, öläsäyım dä – qayza sığıp kithendär. Dañ-doñ, zıñ-zır muzıkağa qapılda hiskänhäk tä, qolaq tiz öyrände, säyır toyolğan moñlo tauıştar här küzänäkkä ütep inde, häm sit teldä yañğırağan yır, üz qosağına alıp, öyöröltä başlanı. Kamila menän Äl izän urtahına töşöp, ber-berehenä totonoşmay ğına, muzıka ritmına helkenep beyıy, Göl yaurındarın helketä, Menäüärä hıyalğa sumğan, Kamildıñ yäşel küzzärendä yäyğorlo osqondar uynay, öläsäyım şul tiklem dä şäp tauışqa ıclamay yoqlap ultıra, yastığına arqa teräp. Ä min… Ä min huştan yazır siktämen. Ällä nindäy tanış tügel qözräte bar bıl sit moñdoñ! Eyı, tetränderges “Zölhizä” lä, ayanıslı “Aşqazar” za, irzärze ilatırlıq “Buranbay” za tügel; eyı, tauışı Qur İzeldäy (Volgalay) qözrätle, tärän häm ozon tınlı Zıkina, moño menän dä, hını menän dä hayran iter Magomayiv, üzebezzeñ mäşhür Mäğäfür ağayıbız bar, ä “Bitlz” yıgettäre barıber äsärländerze, iläsländerze. Här kemde üzensä ber halätkä inderze, üzensä yoğonto yahanı. Ğäcäp… Küräheñ, moñdarzıñ täsiri kösöndä urtaqlıq bar, ularzıñ tamırzarı qayzalır tärändä, ber sığanaqtalır.

Dinis qaytıp kitkäs, atayıma hat yazzım. Üz ğümeremdä täü tapqır äyber horanım: “Bitlz” plastinkahın. Bötä SSSR “bitlastar” tip atala başlağan yañı muzıka menän hataşa ikän, tolparlılar kemdän käm?! Bigeräk tä Dcon Lennon menän Pol Makkartnizı yaqın kürzek. Tös-baştarı menän ular dürtehe lä igezäktär keüyek – qara kostyum, aq küldäk, qara galstuk, yıtkän säs – tauıştarınan ayırabız. Bitlastarzı auılğa “indergänem” ösön eläkmäy qalmanı miñä, älbittä. Säkinä apa öygä kilep, östäl töyöp ärläne, äyterheñ, min – doşman şpionına yul asqan hatlıq yän. Üzem dä şörläp quyzım: kem belä ul kapitalistarzı…

İke azna uqığas, ölkän sinıftarzı, ğäzät itkänsä, sögöldörsölärgä yarzamğa sığarzılar. Şunı añğarzıq äle: kolhoz, planda kürhätmäy genä, sögöldörzö artığıraq säsä ikän. Zvenolarğa tigez itep östäp bülengän, ti, ul mayzan, ämmä köz yıthä, här kem üzeneken qayğırta, tatlı tamırzarzı qar küze töşkänse şäkär zavodına ozatıp qalırğa tırışa. Artığına ihä qul yıthä – totonorzar. Şunı añlap, Aqnazar ağay yıldıñ-yılı mäktäpkä kös töşörä.

Basıuzıñ iñ arğı osonda ul mayzan, tikşereü-fälän kilhä, küzgä salınıp barmayzır. Bezze, yaray za, maşina menän alıp baralar, alıp qaytalar. Budka bar, esendä ozon östäl, eskämyälär hästärlängän, ber möyöştä – gäzit öyömö. Säğät un ikelärzä töşkö aş kilterep aşatalar, östärzä eş tä bötä. “Tırışıp eşlägez, ponimayıte li, bılay za töş başınan hıpırtahığız!”– tip mıcıp, İskändär ağay kilep kitkeläy ergäbezgä. Bezzeñ ıñğayğa tamaq tuyzırıp ala qay saqta. Isvikla bisäläre rizıqtı äüälgesä üzzäre menän yörötä, törköm-törköm bulıp, gäp hata-hata säy esälär. Ber üze ber arıy köyşäp ultırıusılar za yuq tügel. İñ başta bezzeñ ostağı tatlı tamırzarzı kütärtterep öyzörälär. Yarım-yorto bulha la tazartılğandı yırenä yıtkerep eşkärtergä lä maşinağa teyäp ozatırğa qala. “Proizvodstvennıy travmanan haqlağız balalarzı, baştı Seber yıbärerzär, yılki-palki! – tip uqıtıusılarzı kisätep kenä tora älege İskändär ağay. – Bergä yauap birerbez, yısli çto, ponimayıte li…”

Töştän huñ mäktäp yıyıştırıusıları, auıl Sovetı, poçta hezmätkärzäre eşkä kilä älege artıq mayzanğa. Ular, bala-sağa menän quşmağız, ayırım ölöş bülep biregez, tip nıqışqas, şulay itkändär. Sämäy qortqa la sıqqan sögöldörgä. Tege häldärzän huñ ul militsiya uçastkahında eşläy. İzän yıuıusı la, Sämiğullin saqırtqan keşelärgä farman taşıusı la, ul yuqta (ällä nisä auılğa ber uçastkovıy bit) telefon töböndä ultırıusı la – ber üze. Hätär ere yöröy başlağan, mineñ blat köslö, bäylänep qarağız, min vlast keşehe, tip fästerä, ti, elekke gonahtarın isenä töşörä başlahalar.

Äytkändäy, Gölbikä apay za şul planğa inmägän sögöldörzö sığara. Aqnazar ağay unı qartäsäyım urınına eşkä aldı. Tege äşäke qılığı ösön ğäfü üteneüye mikän? Ni tihäñ dä, aqsalı, säğätle eş.

Äşräf menän höyläşep alabız ber arala, unıñ “Belarusı” irtänän kiskäsä basıuzan sıqmay. Huñğı tapqır küreşkändä Äsmä yağınan kilgän häbärze yıtkerzem: Artur dembel aldınan ğına härbi gospitalgä eläkkän. Hınap qaranım – yözönä kinäneü ğälämäte sıqmanı, kirehensä, borsolop kitte keüyek.

– Yäy başında uq qaytırğa teyış ine şul, – tine dusım. – Äytäm, totqarlandı…

Üzemä oyat bulıp kitte: nimägä unı hınap mataşam, eskerhez ikänen ällä belmäyımme?! Qatındarzıñ ese qat-qat, qırqmaha qırq qat, tigän qatmarlıq yoqqan, ahırıhı, miñä lä?

Äsäyım bıyıl üzzäre ber zveno bulıp oyoşqan Tallı apayzarı arahına inde. Dörös tä, ılıqhın ularğa, sitkä tibärelmähen. Häyır, tallılar bezzekelärze üz itä ul, qoza-qozağıy bulışıp yäşäyzär äüäldän, tuğanlaşıp bötkändär. Kön dä bulmaha la, töştän huñ äsäyımä yarzamlaşam. Ber nämägä iğtibar ittem äle: äsäyımdeñ yözö yonsouıraq, käüzähe tulılanıbıraq kitkändäy. Samat ağay za kis hayın at haldırıp unı alırğa kilä, arbahına ipläberäk, yomşağıraq urınğa ultırtırğa ötälänep tora. Keşe ıñğayında maşina kuzovında qaytha la bula inde, bigeräk bınau äsäyım, irem bar, tigäs tä. “İr” tigän hüzgä fekerem eläkte lä, başım eşläp kitte: yöklö bit äsäkäyım, bötä qiäfäte şunı äytep tora!

Öläsäyımä yıtkerzem bıl yañılıqtı iñ başta. «Hapamdı…» – tine lä şımıp qaldı. Moğayın, üzeneñ häter urmanına inep kitte. Unda, tanış huqmaqtarza, küptän vafat Töhvätulla babayı, huğışta başın halğan ulandarı, Abdrahmanı osrayzır... Nihayät, ise bögöngögä qaytqas, min yatlap bötkän täqrar qabatlandı: «Äldä tapqanım Gäühäremde, ırıuzan qalmas boron, mına laha unıñ üzenän genä tügel, balalarınan izgelek kürep ultıram oloğayğan könömdä». Öläsäyımdeñ tauışında höyöngäne, önägäne ap-asıq hizelde. Qartäsäyımä lä belgerttem älege hälde – ğäzäti vaqiğa tip qabul itte. Unıñ küñele huñğı aralarza tınıslanıp tora, sönki Şärifä apayımdıñ malayzarı tärtägä ingändäy, atayımdan da hat-häbär özölmäy. Kilähe yäy kilep sığır Bayazitım, ti. Qaytır, timäy. Ös-dürt yılğa ber kürenep kitkeläy atayım ulay za. Ä ul yıbärgän posılka yäşniktärenän küpme sıyırsıq oyaları, qoştarğa yım tağaraqtarı eşlängänder auılda – kem hanağan?

Donya şunday itep qorolğan: tuqtauhız häräkät bara, tıuım menän ülem nisbäteneñ tigezlege atqarıla, mizgeldär üz siratınan yazlıqmay almaşına. Häm bıl, älbittä, his şikhez, Yuğarı añ tarafınan dahi kamillıqta uylanılğan, yayğa halınğan, qanun däräcähenä yıtkerelgän. Ä şul donyanı kötöü, uğa yaraqlaşıu, könküreş täñgälendä nimäneler yaylau, üzgärteü, uylap tabıu äzäm balahınıñ irkenä tapşırılğan. Här köndöñ üz tösö, üz hästäre, üz mäşäqäte bar. Bögön, mäsälän, bäşmäk könö. Aqbeyık aryağındağı usaqlıqta hılıu bäşmäk därräü üsä, qışqılıqqa tozlahañ, bäleş eslegenä şäp bula, it täme kilä bit unan. Bilmän eşläp tä aşaybız, bäräñge quşıp tabala la qurabız – rizıq inde, nithäñ dä. Şunı belgäs, mäle yıteü menän, halıq usaqlıqqa erkelä. Min dä, igezäktärze ögötläp, toq totop, bısaq alıp, şunda yünäldem. Tauğa kütärelgäs, auılıbızğa şım ğına qarap torzoq: yorttarı bınan bäläkäs kenä bulıp kürenä.

– Ana Tallı, äsäyımdärzeñ öyö… – tip quyzı şul saq Kamil töşönköräk tauış menän. Oşo balalarzıñ ös öyö bar häzer – yaqşımı bıl häl, tügelme? Ber qatlı ğına yauap birep bulmay… Şunan, auılğa arqa quyıp, usaqlıq yağına borolop bastıq ta ösäüläp “ah” ittek: tau itägenä olo balas yäygändärme ni – şau altın ul balas, töşlökkä ürlägän qoyaş nurında yılqıldap yata – usaqtar harı täñkä-yapraqtarın qoya ğına başlağan mäl. Aqbeyıkteñ bıl yaq hırtı hözägeräk, yügereşep töşöp kittek altın balasqa taban. İke kön elek kenä yıñelsä yamğır yauıp ütkäyne, şunan huñdır – bäşmäktär tıptırlaşıp üskän, oyahı-oyahı menän ultıralar.

– İñ hılıuzarın, bäläkästären genä kisegez! – tip boyorzo la Kamila eşkä lä totondo. – Qart bäşmäk qortlo, seregän bula. Ä tätäy genälären tozlahañ, banka bıyalahı aşa şunday matur bulıp kürenäsäktär.

– Ölgör inde, belekle inde, i tuğanımdı! – Maqtau may bulıp bata uğa. Kamil, yäşkelt küzzären yılmaytıp, qolağına kirtep yöröy bezzeñ hüzze. Bäşmäkte tap-taza itep, ber tigezen genä haylap yıya ul, qaytqas berämekläp barlap torahı la tügel.

– Bäşmäkteñ küplege! İrtägä lä kiläyık, Liranı la eyärtäyık, – tine Kamila, eşen tuqtatmay ğına: qulındağı bısağı yalt-yolt itep tora, küz zä eyärmäy.

– Ğayan ağayımdı la, – tip östäne Kamil häm, turayıp basıp, mañlayına qulın quyıp, minut hayın qaynarlana barğan qoyaşqa qaranı: – Yäyge sellä tiyerheñ. – Ğäcäp ittem, tuğanımdıñ küzzäre oşo minutta ällä qoyaş nurınan, ällä altınğa mansılğan oşo möhittän gäräbä tösönä ingäyne.

Qapıl atayım isemä töştö, şäülähe örlöktä sağılğan seyä yapraqtarın unıñ küzzärenä oqşatıp, hağınıuımdan hataşır sikkä yıteüzärem, tauzarzan şañdıp äylänep qaytqan qaytauazday, yörägemde tetränderze. «Küpme mömkin, küpme şulay mömkin hızlanırğa!» – şulay tip qısqırğım kilde. Qısqırham, haua helkener, usaqtarza saq-saq elenep torğan altın täñkälär şauzırlap qoyolop töşör ine.

Yuqsı, qısqırmayım, küñelem höränen genä işetäm. Üzem genä işetäm… Ä usaq yapraqtarı basalqı ğına iskän yılgä lä, hatta şıbırlap höyläşkän tauışqa la özölöp töşöp tora, töşöp tora. Şul mäl, qotto osorop, Kamila sayıldap yıbärze: uf, ni buldı?!

– Qıuaq artınan qapıl ber terpe kilep sıqtı, üze ällä nindäy tauış sığara, bışqırğan keüyek, – tip heñlem ergämä yügerep kilde.

– Terpe eñerzäräk sığa sısqan aularğa, ti torğaynı Bürehuqqan olatay, bınıhı hinän şörläp bışqırğandır,– tinem dä yırgä tägäräp kölörgä kereştem. İgezäktär zä quşıldı: bezzeñ yañğıratıp kölöşöügä, östöbözgä altın täñkälär yauzı. Eyı, közzöñ maturlığı bällürzäy neskä, qoralayzay örkäk bıl mäldä.

Bıl nindäy kön buldı?! İlahi za, hağışlı la, uylı-moñlo la. Qartäsäyımä lä bizrägä tultırıp bäşmäk alıp barğaynım, ul tiktomalğa: «Qatın qırqtan uzğan, uqahı qoyolğan…» – tip höylänep yöröysö? «Uqa»ğa sibärlek, yäşlek mäğänähe halınğanın belhäm dä, yuramal horağan buldım: «Kemdeñ uqahı qoyolğan, yıyıp alhın da kire basıp quyhın, bäs». Östälgä küz halğas, añlanım: qartäsäyım fotolar qarap ultırğan, ana, yäşel bärhät tışlı albom asılğan köyö yata. Şul asıq bitenä küz haldım: fotola atayım menän äsäyım basıp tora, qartäsäyım artlı ultırğısta ultıra, yaulığın söyöp yabınğan, izeüyenä vaq-vaq aq töymälär tezelgän küldäk keygän, ayağında üzbäk galoşı. Atayım armiyağa kiter aldınan ğına töşkändär, beläm. Äsäyımdeñ küldäge qorhaq tirähendä qabarıbıraq tora: kese yıhandağı miñä dürt ay samahılır… Üzeneñ şul saqtağı tös-başına qarap äytkänder qartäsäyım, uqa qoyolğan, tip? Fotoräsemdä uğa tep-teüäl qırq yäş, mineñ isäbemsä. Hılıu yöz, ğorur hın-qiäfät, töz tanau, yaqtı mañlay… Üz bahamdı yaqşı beläm, tip äytä hımaq unıñ här hızatı.

– Äldä Allah Täğälä şul bähette inselägän bez qatındarğa, uqañ qoyolha la, äräm bulmay, qız balaña, qızıñ bulmaha, yıyänsäreñä miras bulıp küsä. Bına laha, qoloqasım, hindä – mineñ mañlayım, tanauıñ da qırlaslandı – bezzeñ näsel misäte, ä küzzäremdeñ tösö – Kamilala.

– Bögön kön nişläpter moñhouıraqsı, qartäsäy, gelän ğümer haqında uylandıra la tora?

– Köz, qoloqasım, köz… Unıñ hağışı harıla küñelgä…

25

Eştän qaytıp kilä inem, Zömärä apay ber ıñğay ös konvert, ber otkrıtka kilterep tottorzo! Mäülizä ähirätemdeñ hatın uqığas, ällä nisä säğät yozroğomdo yomarlap yörönöm. Beräy nämä totayım yä eşläyım tihäm, – yozroğomdo saq yazıp alam, şulay kösörgänäm. Ähirätemde unda ränyıtälär ikän, bitärläyzär! Oleksiy ber yalında unı zur ğına qasabala yäşägän ata-äsähenä qunaqqa alıp qaytqan da, şunda…

«Atahı Aleşağa oqşağan, mıqtı käüzäle, alsaq sıraylı ağay, – tip yaza Mäülizä. – Äsähe hılıu yözlö, bezzeñ Äsmä hımağıraq ere höyäkle kazaçka, ütkerlege küzenä, täkäbberlege yözönä sıqqan. Unıñ ergähendä mineñ äsäyım küşekkän tauıq inde… Severnıy Donets tigän yılğa ağa ul tirälä, şunı barıp qaranıq, ay-hay, zur hıu. Dondan qaytışıraq, tizär. Bıl yaqtarza, qızıy, qayza küz taşlama, şunda şahta, şahterzar poselogı, kümer teyägän vagondar yörögän timer yuldarı. Yırzän dä, hauanan da, keşelärzän dä kümer yıse kilä… – Oşo urında mineñ tanauıma la şul yıs bärelgändäy buldı, sösköröp quyzım hatta. Şulay ul min, uqığanımdı kiserep alam da kitäm. Azaqtan ğına östäp quyğan ähirätem tege mine yozroqlandırğan häbärze. – Qızıy, hiñä genä äytäm, – tigän, – qaytqas, ber kön uqıuımdı qaldırıp, bülmämdä şañqıp yattım, başıma huqqanday buldı Aleşanıñ äsäheneñ hüze. Millätemde horağas, äytkäynem, başqort, tip, ultıra töştö lä: «Basurmanka, dikarka!» – tine. Qısqırmanı la, qıumanı la, ä täbiği ber tauış menän äytte, barmaq törtöp.

– Darya, basurmanı kanuli v letu, – tine ire, üzensä mine yaqlanı, şikelle. Äytkändäy, ul ukrain tügel, urıs ikän, Kuybışevtan kilgän bında, şahtağa. – Başqortostandı beläm, Öfölä bulğanım bar, unda başqorttar, tatarzar yäşäy, urıstar za küp, – tigäyne, qatını tağı östäne:

– Tatarı-mongolı – te yışe basurmanı!

Aleşa äsähen üzensä tınıslandırırğa tırıştımı, atayımdıñ uqıtıusı bulıp eşläüyen äytte. Apay üze buhgalter ikän.

Nuriya! Bezze şulay ber-berebezzän bizzerep quyır mikän ul hılıu kazaçka?! Bireşmäyäsäkmen! Köräşäsäkmen, belep quyhın, ivetä?»

– İvetä! – Hattı uqıp bötkäs, şulay tip qısqırzım yözzärsä saqrımdağı ähirätemä, yozroqtarımdı töynäp hikerep torzom…

Otkrıtkahı Dinistan ine, huñlabıraq bulha la tıuğan könöm menän qotlağan. «Qışqı kanikulda kiläm, İldarzı «na lopatki polocu, – tigän. Yıñä, yänähe. Yıñhäse – miñä lä dan, tuğanım daha. – Nurka, salyam Varke», – tip quyğansı iñ huñında. Nurkahı, yaray, min, ti (bına ağas tel malay!), ä Varkahı kem huñ? Baş vatıldı şunı uylap. Nihayät, taptım hımaq: ällä Menäüäräme? Munavara – Varka?

Sit ildän kilgän hat – Sabirzan, ul armiyağa bıyıl alındı, GDR-za hezmät itä. İse kitep tasuirlağan undağı halıqtıñ bötmörlögön, uramdarzağı tazalıq-tärtipte – Berlindı kürhätep yörötkändär ikän. Ğäcäp, ti, ul qala: taş stena menän ikegä bülengän, tege yaqta – kapitalistar. Hı, qayza la şul uq nemetstarzır inde, bezzeñ ilebezgä basıp ingän faşist toqomdarı?

Tanış tügel qul menän yazılğan konverttı kis yıtkäs kenä astım, unıñ esendä nindäyzer şomlo häbär yatqanın hizengändäy. Asham – «Artur isemenän yazam» tip, miñä ber şäfqät tutaşı säläm kündergän. Ällä ul yıget, mineñ ähirätemde taşlap, başqağa küz halğanmı? Qarhalanıp küz yügertä halıp sıqtım hatqa. Qoyolop töştöm. Hüz hıyanat haqında ğına barha, yıñeleräk bulır ine… Arturzıñ häle bik ayanıs ikän. Haman gospitaldä yata. Tege medsestra ara-tirä üzeneñ hüzzären dä qıstırıp yıbärgän: “Armiyala törlösä bula, bıl yıget hımaq invalidqa äylänep qaytıusılar bar, – tigän. – Bötä ağzahı teüäl, tik häräkät itä almay, bälki, äkrenläp ayaqqa basır, möğcizälär yuq tügel dähä…”

Artur isemenän yazılğan ölöş qısqa ğına: “Asenka, tsvetoçek moy lesnoy, naşim meçtam ne sucdeno sbıtsya. Ne sudba… Ya – invalid. Yışe roditelyam ne soobşil, boyus, u mamı slaboyı serdtse. No pridetsya skazat pravdu, oni menya, navernoyı, zaberut. Ne znayu, kak smiritsya s tem, çto stanu obuzoy moim rodnım. Proşay, lyubimaya. Prosti”.

Üzemä yazılğanday auır qabul ittem bıl hattı. Tön yoqlamay sıqtım. Äsmä oşo auılda yäşähä, tüzmäy, yügerep barıp yıter inem yanına. İrtägä, beräy säbäp tabıp, eştän horap kitermen mikän Ayıusığa? Ällä hattı birmäskä lä quyırğa? Yaqındarı barıp alır, Äsmä, kötör-kötör zä töñölör yıgetenän? Yuq, mäñge töñölmäyäsäk! Ber höygäne ösön yänen birerzäy qız bit ul. Ezlär, tabır, amanatqa hıyanat itkänemde beler. Artur za bit toğro ähirätlegemä ışanıp yazzırğan hatın, Äsmägä qapıl bärelmähen qurqınıs häbär, tipter, mine qalqan itkän. Timäk, Äsmäneñ uğa qul huzırına ömötlänä? Uf, Hozayım! Qayhılay za auır hınau aldına bastırzıñ mine... kötmägändä!

Tañ menän, mal-tıuarzı tärbiälärzän alda uq, Äşräftärgä yünäldem: ul eşkä irtä yöröy, totop qalırğa käräk. Qapqahınan sığıp ta kilä ine şul, kolhoz garacına taban quşar atlanım. Hattı uqıttım. Quldarı dereldäp kitte.

– Ällä tapşırmasqa bını? – Esemde tişep kilgän oşo horauzı uğa la birzem. Yuq, unı hınar ösön tügel, ä üz fekeremde anıqlarğa teläp.

– Nuriya, häzer mineñ bötönläy ömötöm qalmanı, – tine Äşräf. – Artur hau-sälämät qaytha, möhäbbätem ösön köräşergä äzer yöröy inem, ä häzer – yuq… Äsmä unan baş tartmayasaq. Min dä nisek alışayım şul häldäge yıget menän?

– Hattı Äsmägä birmäs tä quyırım… – Tauışım şım ğına sıqtı, ulay itmäsemä nıqlap ışandım daha. Äşräf bıl hüzemde iğtibarhız qaldırzı (ir-yıgettär qatın-qızzıñ bäğze häbären işetmäy zä quya ul).

– Töşkö aşqa qaytam, şunda Ayıusığa barıp äylänerbez, tiz genä. Zäp bara, eş tığın, – tip qırqa ğına äytte lä şäp-şäp atlap kitte lä barzı dusım, mine taşlap. Hı…

Mäktäptä ike-ös säğät qıyaldım da, Säkinä apanan röhsät horap, Ayıusığa yıyındım. Säbäp uylap sığarıp tormanım, öläsäyım sirläp tora, tihäm dä bulır ine – timänem, yä köför bulırmın, apağa dörösön äyttem. «Ay, bisura…» – tip ihlastan borsolop aldı. Ä min Äsmä ähirätemdeñ Yañı yıl kisähendäge macarahın isemä töşörzöm, ämmä kölöp yıbärä almanım… Apanı äytäm, tanığan ikän tege yulı “bisura”nı?

Mäktäptän qaytışlay magazinğa huğıldım. Sähi ağayzan, Ayıusığa baram, donya käräk-yarağı, küstänäskä nimäler biregezse, tip döyöm genä äytkäynem, şürlekkä tezep haldı: säy, şäkär, yarma, toz, şırpı, habın (bınıhın onotor inem äle), ike qap qazaq – şunan başqahın totoş aldım. “Käräsin-fälänen Äşräf üze alıp barır, mehanizatorzarğa igen dä birgändär…” – tip mine aptıratıp ta quyzı hatıusı. Belä inde bötähen, Äşräfteñ Äsmäne yaratıuın da – keşelär magazindan tauar ala, almaşqa, aqsağa quşıp, mäğlümät tä qaldırıp kitä. Ğäzät…

Äsmägä barğas, tege qazaqtarzı almauıma ükendem: bik käräk ikän bında. Ayıusını küp tigändä ös ayzır kürmäüyemä, şul arala bında, äyterheñ, ğäräsät bulıp uzğan. İñ arıu öyzärze hucaları yä hütep hatıp yıbärgän, yä üzzäre yañı yırgä küserep alıp kitkän. Bıl töbäktäge qaraltılar yaqşı ağastan: qarağayzan da yükänän halınğanın alısıraq auıldarza la belälär, tizük taşıp bötkändär. Meyıstäre genä heräyıp qalğan, ularınıñ da kirbesen alğılağandar. Bäğze nigezzä vaq-töyäk äyberzär, vatıq uyınsıqtar za yata. Huğış harabaları tiyerheñ, abau. Ber nisä iske barak qalğan da tege äbey-babayzarzıñ öyzäre häm Äsmäneñ atahı halğan altı möyöşlö möhabät yort. Qurahında hıyırı-başmağı, başqa vaq mal-tıuarı möñräşä, yalan azbarza bıuaz beyä ayaq östö yoqomhorap tora…

Säy eskäs, Äşräf, tirä-yaqtı bayqap kiläm tip, uramğa sıqtı. Äsmä menän min küzgä-küz bağışıp ultırıp qaldıq.

– Artur haman yuq, haldattar qaytışıp bötöp bara bit inde. – Üze başlanı hüzze.

– Gospitaldä tip hatı kilde, tigäyneñ dähä, şuğa totqarlanğandır. Üze yazğaynımı ?

– Üze tügel, komandirı. Ä niñä ulay horayhıñ?– Äsmä hağayzı.

– Ällä qatı sirläp kitkän mikän yıgeteñ?

– Nuriya, hin nimägä ıñğaylayhıñ, ber-ber häbär kildeme, uf!? Töşöm dä butala ine oşo osor… Anau baraktarzıñ täzrälären arqıs-torqos taqta menän qazaqlap qaplap yöröyöm, imeş, tip kürzem.

– Uylap yörögänheñder, qaplarğa käräk tähä.

– Eyı, käräk, qazaq yuq… – Äsmä oşo urında şıp tuqtanı la iñemdän totop helkette: – Äyt, Nuriya! Eş taşlap, tiktomalğa niñä kildeñ?!

– Hındırahıñ bit höyägemde, bınau Äsmä! Buştan-buşqa yörömäyım inde… Borsolma, Arturıñ isän. Tik… Mä, hattı uqığas, üzeñ añlarhıñ.

Ähirätem ber uqıp sıqtı hattı, ike uqını, ös… Şunan taş bulıp qattı, güyä. Öndäşergä bazmay ultıram ergähendä. Unday mäldä başqa rätle feker zä inmäy ikän. «Säkinä apanan horap kittem, tege maskaradta bisura bulıp keyıngäneñdä hine tanığan, şunı iskä töşörzö…» – tigän buldım ahırza.

Äsmäneñ kösörgäneşe saq qına ısqındırzı, buğay, barmaqtarı yomşarıp, hat izängä töşöp kitte. Arturzıñ Tolparsıqqan yarında uqılğan täüge hatı yöräkte ärnetep hätergä töştö. Usaqtağı ut esenän tartıp alğaynı unı ähirätem. Ana, uñ qulınıñ hırtında haman ez bar, nıq beşkän urınında ürgän yañı tirehe yaltırabıraq tora.

– Qızıy, alıp qaytam Arturımdı Ayıusığa! – tine ähirätem. Ber kem dä kire qağa almaslıq itep äytte. – Bögön ük hezzeñ menän Tolparlığa sığam, irtägä – Olo yulğa. Gospitaldeñ adresı bar, aqsa töynägänem – yañı ğına tusa hıyırzı hattım, kartuftı tapşırzım – yıyıp yörönölär.

– Alıs qına, Taciqstanda…

– Yır sige bulha la barıp yıtermen. Häyır, il sige inde, pograniçnik taha.

– Atahı aldanıraq ölgörhä, Sebergä apqaytha?

– Ularğa häbär itmägän älegä Artur, timäk, mine kötä. – Äsmä, uyın mineñ menän urtaqlaşa-urtaqlaşa, aşığıp yulğa yıyına başlanı. – Kürşelärgä qaldırıp toram inde donyanı, utın-besän bar, rizıq yıterlek, ösöhö ber keşeläy bulırzar äle. Beyäne isän-hau qolonlata alhalar… Mıltıqtı la qaldıram, ber-ber häl bulha…

– Bäs, bez zä kilgelärbez, bulışırbız, – tinem, Äşräfkä arqalandım inde.

– Eyı, Äşräf yarzamhız qaldırmas. – Äsmä lä mine qeüätläp quyzı. Yarata ul Äşräfte, tik dus kürep yarata, bütänsä tügel… – Qızıy, Arturımdı tuqmağandarzır, tip şiklänäm. Dedovşina tigän nämä hätär tizär bit armiyala.

– Ul üze “ded” taha, dembel?

– Ägär belhäm kem tuqmağanın, säsrätä huğır inem şunı! Ähirätemdeñ köslö, ämmä homğol käüzähenä, yılğır häräkättärenä bılay za hoqlanıp qarap ultıra inem, nimä äytkänemde hizmäy zä qaldım:

– Ültergänse!

Asıu, qäzerle keşeñ ösön üs alıu toyğoho añıñdı tiz yaulay şul, aqılıña kilep ölgörgänse eşläp tä quyıuıñ ihtimal. Kisä genä ber tapqır za kürmägän kazaçka apayğa yozroq töynäp yörönöm, bögön – bildähez beräüze ülterergä äzermen? His-toyğo – darya bit ul, ti zähä qartäsäyım, auızlıqlarğa kösöñ yıtmähä, taşqınında üzeñ batahıñ…

Äsmä, nihayät, Taciqstandan urap qayttı. Artur menän qayttı. Ularzı här qayza härbizär ozatıp yörögän. Öfölä Başvoyınkomat väkile qarşı alıp, rayonğa ozatqan, bındağılar – Ayıusığa kilterep qaldırğan. «Nindäyzer qağızzarğa qul quyzım, «Sekretno» tip misätlängändäre lä bar ine, töpsöp uqıp tororğa telägem bulmanı» – tip höyläne ähirätem azaq. Bayağı şäfqät tutaşın kürergä forsat töşkän, unıhı qolağına şıbırlağan: «Uçeniyelar vaqıtında nizer bulğan, «priblicennıe k boyivım deystviyam» itep uzğarılğan uları. Häzer bit sik buyında nindäy genä qoralğa hınau ütkärmäyzär. Min häbär yıbärgändä, ul totloğop bulha la äz-mäz höyläşä ine, hatın üze äytep torop yazzırğaynı. Ä häzer, üzeñ küräheñ… Artaban ni bulır? Alğa kiteüye lä bar, kiregä kiteüye lä ihtimal…»

Diagnozı bik qatmarlılır, yabay küz menän tanıp uqırlıq ta tügel, qağızın Äsmägä birgändär. «Dlya dalneyşego leçeniya napravlyaetsya po mestu citelstva» tigäne genä anıq yazılğan. İkense könönä ük, voyınkomat häbär itkänder, rayondan kilep yıtkän ike vraç: «…pozvonoçnika, tak… golovnogo mozga, tak-tak, …nervnoy sistemı…» – tip diagnozdıñ yä başın, yä azağın ğına uqıp, şım ğına höyläşkändär zä Äsmägä ular menän bäyläneş totorğa, auırıuzıñ hälendä üzgäreş bula qalha, häbär itergä quşqandar, başqasa ber nisek tä yarzam itä almauzarın añlatıp, baş sayqağandar. Beräühe, qara urman esendäge, elektr yaqtıhı, telefon da bulmağan, bötkän auılda oşonday auır hınauğa tarığan qız balanı qızğanıptır: «Doçka, budet razumnee, yısli tı sdaş soldatika pod opeku gosudarstva», – tip tä äytkän. Ular menän bergä barğan feldşer Äühät ağay za üzeneñ şulayıraq fekerzä ikänlegen beldergän.

Vraçtar, Arturzı üzzäre menän teyäp kiltergän kolyaskağa ultırtıp, darıu-fälän qaldırıp, qaytıp kitkän. Äsmä, yaurınına yatqan yöktöñ auırlığın toyop, yazmışına yabırılğan faciğäneñ küzenä qarap ber yañğızı torop qalğan.

Rayonğa kire äylängän «Tiz yarzam» maşinahı qarşıbızğa osranı. Tuqtamay ütep kitte. Tuqtaha la, ni fätüä? Täzränän qarap ultırğan Äühät ağayzıñ küzzärendäge ömöthözlöktö kürep qalıu za küpte añlattı bezgä – Äşräf menän miñä…

Azna arahında barıp sıqqılanıq başta. Äşräf yışıraq yörönö, töngölökkä qalıp, eşenä irtägähenä irtän kilgän osraqtarı yış buldı. Bäğzelärzeñ lästitenä lä ise kitmäne dusıbızzıñ. Häyır, küpselek unı huplanı, qulınan kilgänsä yarzam itergä, käñäş birergä tırıştı. Tatar äbekäy, keyzerergä uñaylı tip, Arturğa yıñenä lä, balağına la zamok quyıp kombinezon hımaq ike keyım tegep birze: yäygelekkä – yoqağın, qışqılıqqa – qaz mamığı quyıp hırığanın. Üze uylap sığarğan! Sähi ağay «sısqan tişkän» tip hıltap spisat itkän ike toqto – älege höyöklö Kubabızzan şäkär menän kilä ular – Häyrulla ağayğa «şıldırğan», ä unıhı timerzän ber qorolma eşlägän dä, toqtarzı hütep, yäpläşterep, şunıñ satırına tarttırğan – zur zontik hasil bulğan. Äsmä ul qorolmanı işek aldına bastırıp quya la, üze eş eşläy, Arturı – kolyaskala, älege köndä yamğırzan, yıpşek qarzan haqlana, yäy mälendä qoyaştan külägä lä bulasaq. Hikmätle ul zontik, kürzem: küserep yörötörlök, satırı ısqındırıla, yıñel genä qauşırıla, tayağın quya torğan ös tağan hımaq qulaylamahı alına.

– Yalan-qırğa la sığırğa mömkin – Artur haua hular, küz uñında bulır, – ti Äsmä. – Kem belä, ber matur köndö üz ayağı menän atlap ta kiter mineñ höyöklöm… – Şul hıyalı ähirätemä kös biräler, sızap qına la tororloq tügel dähä, yuğihä, unıñ häldäre!

– Äldä Äşräf bar, – tine ber kilgänemdä ähirätem. – Rähmätem töşhön, bähetle bulhın inde. Ana, boldorzan kolyaskanı töşörörgä-menderergä uñaylı hikältä halıp birze, qapqam auğaynı, unı bastırıp quyzı. Öyzäge bülmä işegeneñ tuphaların alıp taşlanı, kolyaskanı tökötmänän olo yaqqa sığara almay yafalanmayım häzer. Auır bit ul tägärmäsle nämä, timer zähä, Arturzıñ üzen yıñel genä kütäräm dä ul…

İlamasqa tip urttarımdı teşläp qanatıp bötäm, Äsmägä barham. Arturzıñ armiyağa kitkänse qiäfäten kürmähäm, ber häl – nindäy matur, buysan yıget ine. Bottarına hılaşıp torğan salbar, qısqa yıñle sılt qızıl küldäk keyıp ber kilgäyne Tolparlığa, Äsmägä eyärep. İstä qalğan. İstä qalırlıq yıget. Äsmä unıñ yanında ber zä äzmäüyer käüzäle bulıp kürenmäy – ber-berehenä tap-tamandar, şuğa la iğtibar itkäynem. Ä bögön… Ähirätemdeñ könö Arturzı tüşäktän kütärep alıp, meyıs qırına Äşräf yahap birgän tar hikegä halıp quyıp biten-qulın sayıuzan, tähärätländereüzän başlana. Şunan keyınderä. Aşata. Kolyaskağa kütärep ultırta. Qıl da qıymırlata almay zaha yıget. İsmaham, höyläşhä – tele lä yuq! Gospitaldä höyläşkän dähä, auırlıq menän bulha la... Alğa barmay häle, kiregä kitäme? Uf… İşetä hımaq? Küzendä zihen şäülähe şäylänep qala – hiräk, bik hiräk…

Äsmä kilep töşkäs, härbi çastan Tubılğa şıltıratqandar: min Arturzıñ käläşemen, tip, Başqortostandan ber qız kilgän, alıp qaytırğa daulaşa, rizahığızmı, tip beleşkändär. Tottorop qına yıbärergä haldat posılka tügel dähä. Aptırap qalhalar za, yıgetteñ ata-äsähe riza bulğan, Ayıusı Taciqstandan yaqınıraq taha, şunan barıp alırzar – şulay uylağandar mikän? Uldarınıñ, gospitaldä yatqas, sirlägänen belgändär, älbittä, ämmä, Öfögäsä ozatıp quyasaqtarın işetkäs, keşe könlö ikänen añlap, Sufiya apay huştan yazıp yığılğan.

Aznalap vaqıt üteügä, Rauil ağay üze genä kilep ingän Äsmälärgä, qatını tege yığılğanınan saq kütärelep kilä, ti, bisaraqay. «Pes inte purovik tügel, mınta, Seberdä, peskä ni kalgan», – tip äyteüye qolağıma salına hatta: özölöp hağınğandır ulıqayın, yöräk tauışı yıl menän kilep yıtäler Ayıusığa, işetäm, güyä! Rauil ağay, ir keşe äle, Arturınıñ hälen kürgäs, urmanğa sığıp ilağan. Yaray za Sufiyanı eyärtmägänem, bik nıqışa ine, vraçtar totop qaldı äldä, tigän, ber ni tiklem tınıslanğas. Bınday qayğını qabul itergä, künergä ata-äsägä nindäy sabırlıq käräkter, belmäyım, kiserep qaramağas. Kisermähäm dä ine, Rabbım! «Dusıña tügel, doşmanıña birmähen» tigän häsrätter bıl.

Äbeyzär sıuağınan huñ da baytaq vaqıt közzöñ yözö yaltıratıp yıuılğan yız batmus keüyek kölöp torzo. Şunan äz-mäz bozlo yamğır küze töşköläne lä, kükteñ iläge onday itep küpertep qar ilärgä totondo. İläne lä iläne. Nihayät, bar möhitte ap-aq itte – sirattağı qış kilde. Şulay qupşı ğına köyönsä, qarşılıqhız kilde, qäzerle qunaqtay, üz höymälege menän.

Kanikulğa tura kilterelgän sessiyağa barıp qayttım. Şärifä apayımdarza yatıp uqınım. Dinis auılğa hıpırttı, unda unı ike keşe tarta: Tolparlı Botvinnigı İldar häm Tolparlı şağirähe Menäüärä, unıñsa – Varka. Qayhıhı nığıraq tartalır? Varka bulırğa toramılır äle bezzeñ qızıqayıbız? Bıları küp tä ütmäy asıqlandı: sessiyam bötörgä ike kön qaldı tigändä, Dinis auıldan äylänep qayttı. Tanauı töşkän yıgetteñ. İldarzı yıñdem, ti üze. Timäk, Menäüärä menän butqahı beşmägän. Hüz yolqop qarağaynım, öndäşmäy. Ahırza yuramal horanım: «Varka miñä säläm yıbärmäneme?» «Tolparlıla unday isemle qız yuq», – tine lä Dinis qıp-qızıl buldı. Ällä nıq ğärländergän bını tege qızıqay? Üze tağı oşo huligandı uylap yöröy. Bäs, huliganlığı bötkänse mineñ tuğanımdıñ. «Uqıuına habıştı, matematika klasında – berense, tfü-tfü, küz genä teymähen, – tip tirä-yağına tökörönöp ala Şärifä apayım. Qartäsäyımdeñ dindarlığı apayıma la küsä başlağan hımaq, ä miñä? Allah Täğälägä his ber ikeläneühez inanıuım qaqşamas – donya-ğalämde yaqındanıraq belgän hayın, unıñ keşe zihene ayqap almaslıq qatmarlı häm serle, keşe qulı qora almaslıq kamil ikänlegen yaqşıraq añlayım. Qartäsäyım öyrätkän doğalarzı ihlas uqıyım, qözrätle kösön toyam. Tik, niñäler, ularzı auır minuttarza, häsrät kilgändä genä tiz isemä töşöräm…

Auılğa qaytıp kiter aldınan ber tapqır Käbirzeñ yatağına şıltırattım, üzemdeñ Öfölä ikänlegemde belgerttem. Ä nimägä teksäyıp yöröyöm, mine hur itep taşlap kitmägän dähä ul. Äsmälärzeñ yazmışı tetränderep kenä qalmanı, qatı itep aqılğa la ultırttı: ber genä dusım da – tuğandarımdı äytep tä torahı yuq – artıq tügel, kenä totop qılanırğa. Sverdlovskiza üsep yatqan Mäysärä heñlemde lä sitkä tibärmäyäsäkmen, tip üzemde nıqıtıp quyzım äle.

Käbir menän baş qalalağı muzeyzarğa yörönök. Yaqtaş hudocniktarıbız: Nesterov, Däülätkildiyiv, Lotfullin, Domaşnikovtarzıñ kartinaların qaranıq. Uqığan yırenä lä tiz genä inep sıqtıq. Ğäcäp, başqa studenttar auılğa qaytırğa, qalala qalha, tansı tip aşqınıp tora, ä bındağılar – ostahanala, keşegä kütärelep tä qaramay, hürät töşöröü menän mäşğül. Ber bülmäläge bikle şkaftan asıp alıp, Käbir yañı eştären östälgä tezep haldı. Gelän ber ük nämälär töşörölgän keüyekse: tibendäge attar, malayzar. Altı malay… Saq qına arıraq – tirmälär, ularzıñ uqtarı kükkä olğaşqan, güyä – boronğonoñ sağılışılır. Hıbay yıgettär… Ofoq sigendä – uq-hazaq asqan, başına torqa keygän yaugirzar, mirac ällä?.. Usaq tiräläp ultırışqan olpat irzär, urtala – quraysı, alıstaraq yılqı kötöüye yuşay… Ber sittä – härbizär, tankılar, küktä – samolettar… Qorzan yıraq tügel üskän tarbay imän yapraqtarına ırıu atamaları, tamğaları töşörölgän… Bäs! Yöz hızattarı oqşaş hımaq taha bıl törlö bıuın ir-yıgettäreneñ? Attar za ber töstäräk, ahırıhı, Tolparsıqqan külenän sıqqan Qola beyä toqomdarı, aralarında Kük yurğa ayırılıp küzgä taşlana! Käbir miñä qarap-qarap torzo la, şatlanıp, kölöp yıbärze.

– Tanınıñmı? Altı malay – bez zähä: Sabir, Fatih, Äşräf, Ähiär, Haris häm min.

– Ä bıları? – Rässam dusımdıñ ideyahın añlaham da, horağan buldım – añlathın, küñele bulhın.

– Bıları la – bez, bezzeñ, ir-attıñ, obrazı. Başqorttar obrazı… Triptih yazırğa hıyal itäm, urtaq syucetqa qorolğan ös polotno yäğni.

– Añlaşıla. Därteñä – darman, Käbir. Ä min auılımdıñ, dan auıldaştarımdıñ obrazdarın bäyän itergä uqtalam. Beräy qasan… – Mah birmäyım üzemsä, miñä lä icad yat tügel, min dä – hıyallı asıl, yänähe.

– Qağızğa töşörä bar. Täsorattı sağıu sağında hınlandırırğa käräk, tösö uñmas boron.

– Min hudocnik tügel dähä, uy-his, kirehensä, eseñdä yörötöñkörähäñ, bazıqlana hımaq. Älläse… Bıl yulı Käbir üzen tınıs totto, Änkälär osonda osraşqandağı keüyek aşqınmanı. Küzzärendä ilahi satqılar balqıy ine, töşöndöm: icad yalqını toqanğan dusımdıñ yörägendä, bulasaq triptih bilägän unıñ uy-hisen. Mineñ hınap qarap torouımdı hizep, Käbir, ğäyıple keşeläy, äytep quyzı: «Sublimatsiya energii, tip atay pedagogıbız ber toyğonoñ, mäsälän, möhäbbätteñ, ikense, şunday uq köslö toyğoğa, mäsälän, icad qomarına äüyereleüyen…»

Qışqı sessiya qısqa ğına – un kön. Şul ğına arala la özölöp hağındım tıuğan yağımdı. Olo yulda, avtobustan töşkäs, auılıma yöräkhenep qarap torzom ber arıy. Qılt itep uyıma kilde: batşa ärmehendä sirek bıuat hezmät itkän olatayzar, ilen-yıren höygän ösön yauğa kütärelgän, yäntöyägenän yıl dä kilep ismäs, qoş ta osop yıtmäs taraftarğa hörgöndä başın halğan Salauattar, üzem işetep belgän Ädisäy babay, kürep belgän Gölbikä apayzar nisek kenä sızanı ikän yuqhınıu hağıştarına?! Min äle äzgä genä ayırılıp torğanmın, ä kükrägemdä qaynağan histärgä säsäp yığılırzaymın.

Ana, sögöldör basıuı, kömöş yıp menän nağışlanğan aq yurğan yabınğanday, qışqı sağıu qoyaş nurında yım-yım kilep balqıp yata. Äyterheñ, unda ber qasan da tir zä, qan da tügelmägän, ireş-talaş bulmağan, sotsialistik yöklämäne ütäü ösön köräş utı yanmağan, yäşenle yäyzä yändär fiza qılınmağan. Färeştä qanatı ğına qağılğan bıl yırgä, güyä… Ä niñä huñ küz aldıma yamğırza küşekkän, irendäre kügärgän, batqaqqa buyalğan «bisura»lar kilä, qolağıma: «Bızmırlamağız, matur köndä eşläp qalığız, ponimayış, bisälär! Qar astınan soqorğa itähegezme ni sveklağızzı, çert vozmi!» – tigän auaz sağıla? Kürgäs ni, işetkäs ni… Uf, qıuanısım ballı ğına ine, ärem täme quşıldı. Häyır, bıl – täbiği, gelän höyönöp-kölöp, şatalaqlanıp ğümer kiserergä äzerlänep, şuğa ışanıp yörögän keşe min tügel. Tormoş qatmarlı, nisek kenä unı otorğa, üzeñsä bororğa tırışma, ul üze hine ber kilep hemäytäsäk – ololar şulay ti zähä. Älege lä bayağı, tişek şomanğa ultırtasaq, tip tä yıbärälär. Öyröltöp, zır äyländerep tau tübänenä töşöröp ırğıtıuı yıtmägän, tişek bulğas, tağı nişlätä ikän unıhı?!

Tolparlı qışqı hillektä oyop-nazlanıp yatqan keüyek kürenhä lä, donya unı üzeneñ qulasahında äyländereüzän tuqtamağan, älbittä. Safura hılıuıbız Nadımdağı ber neftsegä keyäügä sıqqan, üzebezzeñ yaqtıqı, ti, Kügärsen rayonınan. Qız yağındağı tuyza, imeş, bıl keyäüyenä «kügärsenem» tip äytkän Möslimä apay, “keyäü canım”dı onotqan, yänähe. Uylap sığarğandar inde, qızıq ösön, apayzıñ yomşaq telle tügellegenä kinäyäläüzäre. Biğäybä. Tağı ällä küpme erele-vaqlı vaqiğalar küstärelgän şul ike arala. Aqman Qara ağayzıñ qatını igez malay tapqan. Yıte aylıq bulıp tıuğandar, mandıp qına kithendärse. Ağayzıñ tübähe kükkä teygänder. «Ber arba bumala baş teyäp besängä kitte beräü. Kem ul?» – tip yomaq äyteşä ine äteü bala-sağa. Kemdän işetälär – ololarzan. Aqman Qara – üze lä quşamat, “Higez qızlı Aqman Qara” tip tä östäp yıbärälär. Unıhın, Fäyrüzä ulın kürhätep kitkäs, quyıp torğaynılar. Häm bına – sobhanalla – ike malay! Arsenı menän – ösäü, ös tağan. Isın bulha, yöklö sağında Aqman Qaranıñ qatını äytkän, ti: malay tıuha, tege urıs ulıñdı la tanıyım, bezzekenä ağay käräk tähä, tip. Äy, bıl Tolparlınıñ tele, telep hala. Üzensä auıldıñ Arsendı üz iteüye, hıyındırırğa teläüyeler.

26

Äsmä nizär küstärä, Arturı ni häldäler? Rauil ağay Tubılğa qaytıp kitkän, Sufiya apay haman kütärelä almay ikän – qızzarı telegramma huqqan. Äşräf MTS-ta remont eşendä bulğan, ike azna barmağan Ayıusığa. Mineñ qaytqandı işetep, üze inep sıqtı, irtägä tañ menän Saqmayılğağa yuldı tazartam, ber ıñğayza Äsmälärgä lä huğılam, eyäräheñme, ti. İrtänän huñğa – mäktäpkä, şul arala barıp qalayım tip, unıñ täqdimenä höyönöp riza buldım.

Azna buyı qutarıp qar yauğan. Saqmayılğa yulın kört basqan, at yıgep tä üterlek tügel, malqay qorhağınan batıp yonsoyasaq. Ber ez yuq, Äşräfte kötkändär. Häm bına kiläbez, okeanda boz yarıp barğan karap şikelle (äyterheñ, kürgänmen ul ledokoldı). Yaray za yul kütärtep halınğan, qar ike yaqqa asqa işelep töşöp tora, ber urında ğına, soqororaq yırzä, aldıbızğa qabat öyölöp ber itte. Äle alğa ıntılıp, äle artqa sigenep hitlana torğas, saq yırıp sıqtıq.

Saqmayılğala Hätimä apayzarğa inep häl beleşep sıqtıq. Äsmä bında kisä töştän huñ kilep kitkän ikän, kilmäy sarahı bulmağandır. Lavkanan küp itep şırpı, mıltıq yahauı, ber nisä qapqan alğan. Ayıusı yağına aşıqtıq. Küñelgä şom harıldısı?

– Keşe äzäygäs, auılğa yırtqıstar yılışa başlağan mikän? – Mineñ dä uylap torğandı äytte Äşräf. – Kür, bäläkäy sana eze!

Ähirätem bata-suma atlağan. Nişläp qaltağay keymägän? Kilgän ezenä genä basıp qaytqan, urman qızı bit, qağizäne belä: şulay ithä, atlauı yıñeleräk, azaşmay za. Buldozer köräge, şul ezzärze umırıp alıp, qarzı ike yaqqa osorop bara. Min täzränän tirä-yaqqa qarap hoqlanıp kiläm. Traktor qapıl tuqtağas, hiskänep quyzım.

Sana yulı yuqqa sıqqan? Aptırap, qurqınıp, ikebez zä kabinanan hikerep töştök. Töştök tä bildän qarğa sumdıq. Äşräf Äsmäneñ ezzärenä, ülsägändäy, ayağın tığıp qaranı la: «Sanahın arqahına artmaqlağan: qar tärängäräk öñölgän, yök kütärep atlağas»,– tine.

Yañınan quzğaldıq. Auılğa küp bulha yartı saqrımlap qalğandır, ezzärenä ällä nimä buldı – ber urında öyörölgänme ähirätem, yatıp aunağanmı ällä?! Traktorzı tuqtatıp, bıl yulı motorın da hünderep, tağı qarğa hikerzek. Tirä-yaqqa qolaq haldıq – tıp-tın. Äşräf muyının borğolap qına qaranıp tora ine, qapıl bötä käüzähe menän hul yaqqa boroldo la ike qulın alğa hondo, yözö ağarınıp kitte. Yä, Hozay! Unda, yıuan qoroğan ağas töböndä, kübäläy bulıp ber zur, yalbır yanuar yata. Ayıu! Ergä-tirähenä qan säsrägän, käüzäheneñ astındağı qar, yılı qanğalır, iregän dä qabat qatqan, kirtläslänep qızarıp qatqan. Ülgän, ahırıhı, yırtqıs. Äşräf menän ımlaşıp qına höyläşäbez: urmandı şomlo tınlıq solğağan, tauış birhäñ, hil tertlär zä östöñä qolar keüyek. Ayıuzıñ yanına uq barıp tıñlanıq – tını yuq. Ber täpäyınä nimäler eläkkän – qapqan daha. Qayza qarama, hındırılğan qoro botaqtar kürenä, qayhıları yartılaş utta yandırılğan keüyek. Bäs, ağas töböndä, qapılda iğtibar itmägänbez, bäläkäy sana la tägäräp yata. Yögö yuq. Ağastıñ olonon kemder umırıp-umırıp hızırğan. Kem bulhın, bınau ayıuzır. Bıl ağas qarağay, buğay? Höyläşep quyğanday, Äşräf menän ikebez zä, başıbızzı kütärep, öskä qaranıq. Qaranıq ta bağanalay qattıq ta qaldıq. Äsmäbez oşo ğälämät beyık ağastıñ urta töşöndä, ayaqtarın hälenderep, is belmäy ultıra! Ällä yoqlap kitkän, ällä... Üzen ultırğan botağına quşa bau menän uratıp bäylägän dä.

– Äsmä! – tip öndäştem şım ğına. – Qımşanmay za. – Aska, qızıy, üldeñme ällä?! – tip qısqırıp ilap yıbärzem ahırza.

– Ülmänemse! Tön buyı ağas başında, ayıu kire terelmäsme, tip añdıp ultırzım, qurqıp… – Ul arala Äşräf maymıl yähätlege menän Äsmä ergähenä ürmäläp menep tä kitte.

Ağastan töşkäs, Äsmäne härmäp-qapşap qaraybız: tuñmağan da, imgänmägän dä. Keyıme totoş yänlek tirehenän tegelgän bit unıñ, şul haqlağandır. Unan, qımşanmay tik kenä ultırmağan, ayıuzı örkötäm tip, buyı yıtkän vaq botaqtarzı hındırğanın hındırıp, hınmağanın bilendäge ıqsım ğına baltahı menän sabıp alıp, şırpı hızıp yandırıp bulaşqan. Tañ atıp, qoyaş yılına başlağas, mälyıräp yoqlap kitkän.

Küz aldıma hätär, ülemesle alış kilep basa… Qalın qarzan ayaqtarın köskä tartıp sığarıp atlap, sana höyräp Äsmä kilä. Yuldıñ ber yağı kiselgän delyanka urınına qalqqan vaq qıuaqlıqtar menän qaplanğan, ikense yağında – qara urman. Urman auızında – hiräk-hayaq qarağay, yarış qına yası enäle ike aq şırşı ultıra, ozonsa tubırsıqtarı menän küzze äürätep; urta töştä qoroğan ağas heräyıp qalqqan; artaban – şau qayınlıq. Bına ber mäl qıuaqlıq yağınan izä basıp kilgän ere yırtqıstı şäyläp qaldı qızzıñ sos qolağı. Qaraha, qıuaqtarzı aymap, däü ayıu yaqınlaşa, bına-bına yulğa kilep sığasaq. Qız yaqındaraq torğan qoroğan ağas yağına aşıqtı, sanahın yılkähenän töşöröp, qapqandarzı qorop, alğaraq ırğıtqılanı la, hunar bısağın totop, yırtqısqa qarşı tororğa äzerlände. Qasıp qotola almayasaq taha. Unıhı, küzenä aq-qara kürenmäy, qarzı göröp, haman alğa ıntıla. Hıuza yözgändäy, qorhağı menän yatıp, ayaqtarı menän işep, yuldı aşa sıqqan da inde. Şul saq ber qapqan alğı täpäyın qaptırıp ta aldı. Ayıu ıñğıraşıp, sükäyıp ultırzı la yaralı täpäyın yalarğa totondo… Äsmä belep tora: häzer tayış taban yır yırtıp ükerep yıbäräsäk tä üs alırğa taşlanasaq. Şuğa äle, yanuar hızlanıuzan şañqıp qalğan ber minutlıq arauıqta, üzenä höcüm itergä käräk! Häm ul heläühen yıtezlege menän ayıuzıñ arqahına hikerze, uñ qulı menän yılkähenän matqıp yäbeşte lä, hul qulına qısıp totqan bısaqtı qırqa heltäp, tegeneñ qalaq höyäge astına batırzı – yörägenä genä. Bına qasan käräkte uğa atahı menän hunar yöröü, tahıl otou, urman hikäyättären tıñlau.

– Eyı, – tine Äsmä, mineñ küzallap kiserep torğan urından ğına totop alıp. – Äldä atayım eyärtep yörötkän üze menän, yuqha häläk iter ine bınau şatun. Qışın ayıuzar taban mayın imep öñöndä yoqlap yata laha, bını, moğayın, beräyhe mälhez qucğıtqan, uyatqan. Ällä qayzarzan kilep sığa bezzeñ urmanğa mıltıq asqan keşelär, yañıraq ta yörögändär, kürşe babayzarza qunıp kitkändär. Ayıu tirehe yuqmı hezzä, tip beleşkändär. Berehe horağan, ayıu qasan balalay, tip. Babay hunarsı bit inde, äytkän: quzğatmağız, äle ular balalamağan, taylaqtarı menän ber öñdä yoqlap yatalar, tigän…

– Taylaqtarı?

Ber yäşlek balaları inde, yäy yıtkäs, uların ayıralar. – Äsmä üze, bısağın yalt-yolt kilterep, ayıuzıñ tirehen tunay, üze şulay tezep höyläy. Uğa yarzamlaşıp mäc kilgän Äşräfteñ dä ara-tirä tauışı sığa:

– Nişläp huñ sıqtıñ yulğa, häüyefle bit? Qaltağayıñ qayza?

– Hındı bit qaltağayım, azna elek kenä, yañıhın eşlätergä ölgörmänem. Qaytıp yıtä inem, bınau möstän yulımdı bülde.

– Tüşkähen alayıqmı?

– Yuq, käräkmäy. Tañ atqansı ıñğıraştı mesken, yañıraq qına yän birze, şikelle, hıuınıp ta ölgörmägän, küräheñ dähä, tirehe yıñel tunala. Unıñ iten nisek aşamaq?

– Yarar.

Äşräfteñ tauışı qäzimgesä yañğıranı bıl yulı. Şul tiklem teträngän, Äsmä ösön borsolğan, saq tınıslanıp kilä yıget. Ularzıñ kileşle genä itep eş başqarıuın qarap torzom da tağı ükenep aldım: ber-berehenä iş bulırğa ine lä oşo ikäügä, ih.

Nihayät, Ayıusığa barıp yıttek. Äsmäneñ isän qaytıuınalır, äbekäyzär ilaşıp aldı. Babay ayıu tirehen qaraştırzı. Artur ihä kolyaskahında bitaraf qiäfätendä ultıra birze...

– Trofey eläktergänhegez, malatsa, – tine qart hunarsı. – Bik äybät tunalmağan, iläp bulır mikän? Tuñğandır şul, tön bılay ütä hıuıq bulmanı, ana, äbeyzärem dä öşömäne, tañ atqansı qapqa töböndä Saqmayılğa yulın küzätep basıp torzoq. Auıl osona sığıp añdığaynım, hin huñğa qalğas, qızım. Eñerzä ällä nindäy ut osqondarın da kürgändäy buldım. Mıltıq attım daha, işetmäneñme? Büre-fälängä yulıqhañ, örkötäyım tigäynem.

– İşettem, olatay, büre tügel, ayıu bastı yulımdı, şatun ayıu. Äbeyzärem, tiheñme?

– İke äbeyle buldım hin qaytqansı. Üzemdeke, qışqılıqqa bezgä küs, utın bötöröp ultırma, tip kürşe qarsıqtı yıtäklägän dä kiltergän. Kük munsağım kemdäler, mineñ küñelem şundalır, tip yöröyömmö häzer hezzeñ arağızza, tihäm, yılmayışqan bulalar.

– Nindäy kük munsaq ul? – Qızıqhınıp kiteüyemä babay, ketkeldäp kölä-kölä, säy artında höylärmen, tip kisekterep quyzı. Azağıraq, aldıbızğa qış urtahında tanhıq mätrüşkä yıstäre börköp torğan qaynar säy yahalğan sınayaqtar, äle genä maylı tabala şacıldağan qoymaqtar quyılğas, väğäzähen isläp, bäyän itep tä quyzı:

– Boron ber bayzıñ – mullamı, sauzagärme şunda – ösmö, bişme qatını bulğan, ti. Nikah şartı buyınsa, ir keşe qatındarın tiñ kürergä, här qayhıhınıñ här yaqlap küñelen kürergä burıslı: rizıqqa, keyım-halımğa mohtaclıq kisertmäskä, sirattı bozmasqa.

– Sirattı?! – Äsmä menän ikäüyebez ber yulı horap quyzıq. Äşräf mut qına kölömhöräp aldı.

– Eyı, sirat. Här qatındıñ täğäyınle tönö bildälänä, ire menän bergä uzğarırğa. Ämmä qatın-qız irkäläügä his tuymay, üze genä berzän-ber bulırğa teläy. Tege bay mut bulğan, küräheñ, yayın tapqan qatındarın nisek bähäsläşterep yörötmäskä. Bötähenä lä ber iştän kük töymäle matur munsaq büläk itä lä här qayhıhına: “Bıl tik hiñä genä, köndäştäreñ kürmähen-belmähen, min yanıña kilgändä genä, mineñ ösön genä taq unı, bäğrem!”– tip yuhalay. Tegelär şulay itä lä. Ä bay, häyläkär, köndözzären, barıhı la bergä saqta, köyläp alğılay ikän: «Kük munsağım kemdäler, mineñ küñelem şundalır…»

Bıl märäkälä zur ğına fähem yatqanın hizemlämänem tügel, ämmä tuqtalıp uylanırğa forsat bulmağas, ozonayğandan-ozonaya barğan häter yıbenä töyön töynäp quyıu menän sikländem. Äsmä kürşelärenä bögäsä töndä başınan ütkändärze mäğlüm itte. Ällä qabattan işetkängä, ütä lä qot osqos toyolmanı ähirätemdeñ şatun ayıu menän alışı. Unıñ urınında min bulham, isän qala almas inem... Qaltıranıp quyzım...

– Uylağaynım da, ber-ber bälägä tarığandır bıl bala, tip. – Babay hüzen bögöngögä küserze. – Saqmayılğala quna qalahıñ yuq, unı qaldırıp, – tigän ıñğayına kolyaskalağı Artur yağına ımlanı. Yarabbi! Yıgetteñ yañağınan yıltırap yäş tägäräy. Ällä añlap ultıra? İnerle-sığırlı bulğas, ber ingänendä kire sığıp kitmäs tä quyır, bälki, zihene? Tik…Üz hälenä töşönhä, yöräge kütärerme?!

Eyı, zırlap äylänä donya qulasahı. Ällä, min üskäs, tizlektär üzgärze, şäbäyze? Häzer gäzittär zä här kürhätkeste ällä qasanğı, bezzeñ bıuın kürep belmägän 1913 yıl menän sağıştıralar za huştı alalar: kombayn yıteştereü älege köndä 60-lağan tapqırğa artqan, ti. Ul saqta bulmağan daha kombayndar? Qläsäyımdär şıbağas menän huqqansı igende.

Huğış osoronda «hatlıq yän halıqtar» isäbendä Qazağstanğa, Uralğa, Sebergä hörölgän Qırım tatarzarına ilenä qaytırğa röhsät itelgän ikän, şunı Tatar äbekäy işetep qalğan, radiohın, ğäzätensä, könön-tönön tuqtatmay bit ul. Meñ häbär arahınan qolağı üzenä qağılğanın totop qalğan, yä, Vatanı laha, yäntöyäge. Mineñ yanğa, mäktäpkä ük, kilep yıtkän, şul yañılıqqa yöräge sızamay. «Yuk, kaytmıym, häzer anda kemem bar… Ädisäyemne taşlap kitmim», – ti, üze moñhou.

Ä küñelgä iñ hup kilgäne – armiyalağı hezmätteñ ike yılğa qaldırılıuı. İh, mineñ tisterzäremä eläkmäne bıl. Yaray inde, isän yöröhöndär, kilähe közgä qaytıp ta töşäsäktär.

Şähsi tormoşomda bulğan vaqiğalar şul arauıqta yılt-yılt itep ütep tora. Tallıla heñlem tıuzı – äsä ber, ata başqa. İsemen Nazgöl tip atattılar – mäğänähe üzenän üze añlaşıla. Sverdlovskiza tıuğan Mäysärä tuğanımdı la kürzem – ata ber, äsä başqa.

Pioner bülmähenä üzgäreştär inderzem. Brecnevtıñ portretı küptän, miñäsä ük elep quyılğaynı, tik bäläkäyıräk ine: «Geroy pionerzar» tigän stendtağı hürättär unıqınan zurıraq – kileşmäy zähä. Rayon kitap magazinında Leonid İliçtıñ yaltırap torğan olpat hüräten hatıp alğaynım. Şunı iñ türgä elep quyzım. Geroy pionerzar arahındağı Pavlik Morozovqa – bezzeñ drucina unıñ isemen yörötä – ozaq qarap torzom. Şul balanı yälläyım niñäler. Atañdı la doşman kürep bulalır şul?

Şıyıqmın äle, yomşaqmın. Tarihtı täräneräk buylarğa tınım-täcribäm yıtmäy. Möhäbbät ofoqtarına osorğa talpınğan qanattarım bäyle-bığaulı. Möhäbbät qanattarı… ihtıyarım menän bığaulayım bit ularzı. Niñä?! Niñä min, Äsmä yä Mäülizä keüyek, ber küreüzän ğaşiq bula almayım? Ber höygänem ösön, Äsmä keüyek, ğümeremde bötkän auılğa, bölgän yıgetkä bağışlarğa, Mäülizä keüyek, sit respublikağa sığıp kitergä yörät itterä alırlıq fizakär his mine lä urap ütmähen ine! Mäülizähe – Mäülizä inde, unıñ häle tüzerlek, mineñ dä qulımdan kilerzäy, ber qarahañ. Ä bına Äsmä bula almauım – haqtır. Ähirätemdeñ haläten üz qälbemä inderep qarayım da, sızamay, ilap yıbäräm. Ul sızay. Şulay qaharman yöräkle Äsmä, şulay toğro, şulay berägäy! Asılımda uyaulığın yuğaltmağan “üzemdär”zeñ berehe (advokatı) şunduq baş kütärä. Nuriyanıñ küñele lä saf, hıyanatsıl tügel, vaqsıl niättär menän sıbarlanmağan, ti. Yängä rähät bulıp kitä.

Hiräkläp mineñ yanğa Ämin abıy inep sığa, Mäülizäne hağınam, hine kürhäm, unı kürgändäy bulam, ti. Ber ingänendä abıy älege lä bayağı säyäsät haqında horau birep yözätte:

– “Pravda”nı aldırahığızmı haman?

– Öläsäyımä yazzıralar zaha,– tinem.

– Uqıyhıñmı huñ?

– Uqıyımsı. Üzem “Leninse”ne aldıram.

– Yä, nimälär beldeñ, höyläp yıbär?

Tıñlausan uqıusılay, uqıtıusıma yauap birä başlanım:

– Mamay kurganındağı “Rodina-mat” memorial kompleksı haqında yış yazalar, fotohın basalar. Şunda pionerzarzı ekskursiyağa alıp barırğa ine, Säkinä apa ni tiyer? Nyu-Yorktağı Azatlıq statuyahınan ike yarım tapqırğa beyıgeräk ikän bezzeñ häykäl – qılıs totop torğan Äsä hını. Beyıklege 52 metr, qılısınıñ ozonloğo ğına 33 metr. Küz aldına kilterep qarağaynım: Şärifä apayım yäşägän 5 qatlı yorttoñ beyıklege yaqınsa 13-14 metr, ti, timäk, häykäl şunan dürtlätä beyıgeräk!

– “Vatan-Äsä” tip äyt äle, başqortsalap. – Abıy şulay tine lä östäp quyzı: – Vuçetiç häykäldärze is kitkes itep qoya inde ul. Volga – Don kanalındağı Stalin häykälenä, kiteleneñ pogonına, «Moskviç» maşinahın menderep ultırtıp bulır ine, tip höyläy torğaynı kürgän keşelär. GDR-za, Treptov-park tigän urında, sovet haldatına quyılğan häykäl dä – şul skulptorzıñ eşe.

– Hüräten kürgänem bar: haldattıñ ber qulında – däü qılıs, ikensehendä – qız bala.

– Ul häykälde barıp küreüyeñ şikle, ä “Vatan-Äsä” yanına, moğayın, barırhıñ. RONO-nan farman kilgän uqıu aldınğıları isemlegen birergä, şunda ekskursiya oyoştorolasaq ikän.

– Treptov-parktı Sabir kürgän, hatında yazğaynı.

– Berlin stenahı turahında äytkänme?

– Äytkän.

– Ber halıqtı ikegä ayırğan stena… Urtalay sabıp özzölär yılandıñ käüzähen, ber uylahañ. Ä ikense uylahañ, unda la äzäm balaları yazmışı… Yä, tağı nimälär yaza “Pravda?”

– Abıy, üzeñ dä uqıyhıñ inde?

– Uqıyım, min bit – agitator, ättägenähe. Hineñ yäş başıñda nimälär urala ikän, şunı belgem kilä äle. Yä?

– Qalalarza biş könlök eş aznahına küseüze yış telgä alalar, unıhın bezzeñ gäzittär zä surıta. Töslö televizorzar sıqqan, bez kürmägäs tä…

– Ä KGB, Andropov turahında töptö dörösön yazmayzar! – Abıy yäne köyöp höylärgä totondo. – Andropovtı Politbyuro ağzahı ittelär, Stalin zamanındağı Beriya hımaq. Brecnev üze matur itep yılmayıp qına ultıra la ul… – Ruçkahı qulında bulğan ikän, şul tägäräp izän yarığınan bazğa töşöp kitte: – Svoloç! – tine abıy. – Tap häzer ul ruçkanı!

– Mäülizänän hat kiläme? – tigän buldım, hüz yuqta hüz itep.

– Unıhın, ana, Rabiğa apayıñdan hora ,– tine lä kitep barzı. – Matematika olimpiadahı tora alda, hıt şul yaqşılığı bar bıl osorzoñ,– tigäne koridorzan işetelde.

Eştän huñ tura qartäsäyımä yünäldem, küñelem boloqhoha, unı kürmäy tüzmäyım. Barıp yıtkänse ällä küpme uyzar uralıp ölgörzö başımda: äldä oşo Ämin abıy tarih uqıtmay, balalarzıñ meyıhen butap bötörör ine mikän? Bına laha, ildäge häldär täñgälendä qarşılıqlı fekerzär töynäp kitep baram. Artaban kürermen: haqlımı abıy, yuqmı – meyımä oyotqo halındı bit.

Här töbäktä bezzeñ Ämin abıy keüyek keşelär barzır, moğayın, tigän hığımtağa kildem ahırza. Tap şundayzar arqahında, ular yoğontohonda halıqtıñ küze asıq, qolağı tişek, tanauı yıs hizäler? Işanmayıraq tıñlahalar za, häterzärenä kirtep quyalar, añdarın yoqlatmayzar.

Kileremde aldan belgändäy, qartäsäyım tür hikehendä täzränän qarap qına ultıra ikän, zıñqıldatıp bıyalağa sirtte. İngäs tä küzemä salındı: östäldä asılğan posılka yäşnige tora.

– Atayıñ halğan, asıp qara äle, qoloqasım, hiñä lä äyber bar, – tine qartäsäyım. Üze, bara halıp, elektr säynügen toqandırzı. – Rähmät töşkörö, Bayazitım kiltergäyne oşono, anau yulı, rähäten küräm dähä, tizük şaclatıp qaynatıp birä säyze, – tip hamaqlanı. Ä min şul «anau yulı» täüläp kürgän heñlem Mäysäräne islänem: qaraqay ğına ostoqay qızıqay, ike yäştä genä, belmägäne yuq üzeneñ. «Ap-pay, Nur-ra ap-pay!» – tine lä, yügerep kilep, itägemä yäbeşte. Yöräkhenep kütärep aldım tuğanımdı! Qara küzle, yämşek tanaulı – mineñ bäläkäy sağım inde torğanı. (Tanauı tözäyır, ä küzeneñ tösö üzgärmäs – ber Kamilğa ğına küskän atayımdıñ kürän yaprağılay qarağusqıl- yäşel küzzäreneñ tösö.) Kükrägemä qıstım Mäysäräne, sästären tanhıqlap yıskänem. Qılanmanım, yörägem quşqanğa buyhondom. Häm bına – qartäsäyım atayımdıñ isemen telgä alıu menän, iñ täüzä şul sabıy küz aldıma kilde, hağınıu toyğoho üzen ap-asıq belderze. Hağınıuzıñ ni ikänen genä ayıram… Atayım hiräk bulha la qaytqılap yörögäs, unda ällä ni üzgäreş kürmänem, küzzärendä äüäl şäylängän boyoq qaraş yuğalğaynı – şul ğına. Ä tege apay, Mäysäräneñ äsähe, istä lä qalmağan. Buysan ğına, quñır yözlö ine şikelle. Häyır, kem ul miñä – hätergä heñderep tororğa?!

Posılka yäşnigen asıp qaranım da ah ittem: arış arahında üskän zäñgär säskä tösöndäge kostyum daha, tap mineñ ülsäm. Krimplin tigän iñ kättä tauarzan tegelgän. Keyıp qarağaynım – tap-taman. İ, ataqayım, qayhılay qıuandırzıñ mine, bınday zatlı keyım auılda ber üzemdä genä häzer. Qalala eşlägän qızzar bıltırlı-bıyıllı keyıp qaytqılanılar unday küldäk-fälände, ular ni kildelär zä kittelär. Ä Tolparlıla – min berense! Krimplindı ütekläyhe tügel, yıuıp eläheñ dä, kipkäs, keyıp tä alahıñ. Üzeneñ maturlığı, kileşeüye, uf! Yañı öygä qayta halıp, öläsäyımdeñ zur közgöhönän qaray halayım!

İşekte asmas elek ük işetep kiläm: Yañı öyzä Kamila plastinka uynata, üze quşılıp yırlay: «Çernıy kot za uglom…» Ara-tirä başqortsalap ta yıbärä: “Qap-qara, bes-besäy…” – tip. Tansa tihäñ, unı quş. Eyı şul, manma tirgä batıp beyıp yöröy. Tvistı haldıra, çarlstondı la kileşterä. Tau arahında yatqan Tolparlığa la hayt tigänse kilep yıtä şul modahı la… Plastinka uynatqısı la bulğan radioalğıstı ber qaytqanında atayım alıp birgäyne, ä plastinkahı, älbittä, Dinis tuğanımdıñ sosloğo arqahında – älege lä bayağı “itäk astınan” eläktergän. Ul nindäy itäkter – bötä defitsit äyber: keyıme lä, plastinkahı la, hatta yort yıhazı menän hauıt-haba la şunıñ astında?

Fariza yıñgämdeñ ulı kilep kitte Qazağstandan. Täüläp kilde, ber üze genä. Äsäheneñ matur yäşäüyen kürep höyöngän, ikense yulı ğailämde lä eyärtäm, kileneñde, yıyäneñde kürhätäm, tigän. Oşoğasa sitelep yöröüyen nisek añlatqandır? Hat yazıuın yaza ine ul, beläm unıhın. Tik nisek tüzmäk äsäñde şunsa ğümerzär kürmäyınsä?! Sit-yat irgä baulanıp, sit-yat yırgä sığıp kitte, mine qartayğan öläsäyımä taşlap, tip üpkä totop yörögänme? Häzer, aqıl kergäs, donyanıñ äsehen-sösöhön tatığas, añlarğa, ğäfü itergä kös tapqan mikän üzendä?

Menäüärä menän Dinis qışqı kanikulda bötä auıldıñ küz aldında uram buylap qultıqlaşıp yörönölär. Aqnazar ağayzıñ qızı Miñzifa, bıltır mäktäpte tamamlap, Äsmä uqığan kulinariya kursına ingäyne, üzebezgä eşkä qaytasaq, ti. (Mäktäp ergähendä internat, unda aşhana asıldı – kürşe auıldarzan yöröp tügel, ä «yatıp uqıyzar» häzer, Şırmıy İhsan ağay äytmeşläy.) Şul Miñzifa üzeneñ Äşräfkä küze töşöüyen yuramal faş itte, halıq bılarzı «keyäü menän käläş» tip höyläp sığarzı ahırza. Mäktäptä uqığanında uq basıuğa barıp yıtä ine hatta, yıgette kürergä tip. Häzer zä azna hayın qayta, qaytqan hayın Äşräftän ber totam qalmay, qış unıhı garac tirähendä, remontta bit inde – şunda urala. Ulay za ärhez qız bulır ikän. Äşräfteñ küzen dä astırmayzar, «räyıs keyäüye» tip üsekterälär. Dusımdıñ qılın tartıp qarağaynım: «Bäylände bit, degänäk keüyek yäbeşte, ülteräyımme ni?!» – tise…

Äylänä qulasa, äylänä... Sabir GDR-zan härbi hezmättän komissiyalanıp qaytıp töştö. Yaralanğan ikän, tigän häbär taraldı başta auılda. Qot osto, huğış tauışı işetelmäy zähä? Baqhañ, oşolay bulğan ısını: ös hezmättäşe menän uvolneniyeğa sıqqan, şunda, ber magazin yanınan üteşläy, kürep qalğandar: yuldan yuğarı tizlektä maşina yılä, ä ber keskäy qızsıq trotuarzan töşöp bara. Atahı qayza, äsähe ni qaray, tip uylap tororğa vaqıt yuq – Sabir balanı qotqarırğa atılğan, iptäştäre qauşap torğan arala. Şunday bit ul bezzeñ Sabir! Qızsıqtıñ belägenän totop alıp, trotuarğa sığarıp ölgörgän, tik üzen tege maşina bärep ütkän, uñ ayağına teygän. Äldä genä vraçtarı köslö ikän, ayağın kismäy, yolop qalğandar – tubığınan bögölmäy, ti, ämmä üzeneke, protez tügel. Küpmeler vaqıttan bötönläy yünälep tä kiter, bälki, meditsina alğa bara laha. Yıget üze hır birmäy äldä. Peduçilişela uğa, başlanğıs sinıftar uqıtıuzan tış, fizkultura, yır häm muzıka, räsem därestäre alıp barırğa tanıqlıq ta birgändär, iñ telägänen – fizkulturanı uqıta almay mägär häzer. Säkinä apa äytkän, yır, räsem buyınsa belges yuq, kem tura kilhä, şuğa östäp yäbeşterä inek därestärze, häzer hin uqıtırhıñ, tip. Bayanda şäp uynay Sabir. Balalarzı nota gramotahına öyrätäsäkmen, tip därtlänä.

Geroy bulıp qaytqan yıgetebez, ber qarahañ. Rayon gäzitendä genä tügel, ölkä matbuğatında la unıñ haqında yazıp sıqtılar. Treptov parkındağı tege möhabät häykäl fonında töşkän fotohın bastılar, bögöngö tınıs tormoşta nemets qızıqayın ülemdän qotqarğan sovet haldatın danlanılar. Tik… ulanınıñ tınıs hezmättän ğäriplänep qaytıuı barıber esen boşorzo Tolparlınıñ.

Ul da bulmay, totoş ilde ilatqan faciğä haqında işettek: berense kosmonavıbız Yuriy Gagarin ğäzäti uqıu-künekmä osoşonda häläk bulğan. Samoletı qayınlıqqa barıp töşöp şartlağan. Ergäbezzä yäşägän, kürep-belgän ğäziz keşebezze yuğaltqanday häsrätländek.

Ä qäzimge “yükä telefon” oşo osor anekdot taratıuğa kälepläşep aldı. Kemder tuqtauhız laqap uylap sığarıp ultıra qayzalır… İşetkän beren üzensä eşkärtep, tozlap-boroslap yıbäreüselär ihä yıterlek – Şırmıy İqsan üze genä lä ni tora! Yañıraq ber malay, pioner bülmähenä inep, miñä Çapayiv turahında yañı anekdot höyläp sıqtı. İmeş, komdiv, ordinaretsı Petya, pulemetsı Anka... Höyläyımme, apa, tigäs, höylä, tinem dä quyzım şul, ber qatlı bala-sağa häbäreler, tihäm. Malay därtlänep, rolgä inep ük höylärgä totondo:

– Çapayiv ergähenä Petka yügerep kilep ingän dä hörän halğan: «Vasiliy İvanıç, Anka bäpeslägän, igez bala tapqan!»

– Taphası? – tigän komdiv, ise kitmäy genä.

– Min üzemdeken barıp kürzem, hin dä…

Höyläp bötör-bötmästän esen totop kölörgä totondo malay, şunan yähät kenä sığıp şıldı. Añlap yıtä mikän üze nimä haqında hüz barğanın? Bınan ällä 30 yıl elek töşörölgän, yäşeräk bıuın kürmägän “Çapayiv” filmın yamap-yalğap, Sovet Armiyahınıñ 50 yıllığına yañınan ekranğa sığarğaynılar, şunıñ ezemtäheler bınday ayauhız quyırıp kitkän anekdottar.

Ğömümän, kinonıñ yoğontoho ifrat köslö, bigeräk tä fantaziyahı urğılıp torğan üsmerzärgä. Ber köndö ike malay auıl osonda yañğız ğına yäşägän ber inäygä baştarına qara kapron oyoq keyıp barıp ingändär zä: «Fantomas qotorzo!» – tip qısqırğandar. (Azna elek kenä “Fantomas razbuşevalsya” tigän kino kürhätkäynelär klubta.) İnäy huştan yazıp yığılğas, yaray za qurqıp qasmağandar, oyoqtarın sisä halıp yäşergändär zä, bitenä hıu börköp, isenä kiltergändär, şilmalar. Eyı, äylänä qulasa...

27

Aqman-toqman burandarı ütep kitep, yaz yıldäre uynaqlay, quyınğa uq tığılıp qıtıqlaşa başlağan ber mäldä: «Nuriya, klubqa sıq bögön, nimä ultırahıñ sepey basqan qaz şikelle, «apa» buldım tigäs tä?!» – tip işekte şarran asıp, yabır-yapmastan höylänep, Äşräf dusım kilep inde. Aptıranım, iserek keşeläy qılanası? Araqı-maraqını auızına la almay üze.

– Yaba hal işekte, öygä hıuıq inderäheñ! – Bıymahın ayağınan helkep kenä sisep, mineñ yanğa, östäl artına, kilep ultırzı la iñdäremdän totop helketergä totondoso – ni bulğan bığa?

– Fatih qayttı! – ti haldı Äşräf, min asıulanıp qarağas.

– Otpuskığamı? – tauışım niñäler qaltırabıraq sıqtı. Ällä tulqınlanam? Yuqsı, şatlanam ğına, altı dus yıgetteñ berehe lähä, küptän kürmägänem dähä.

– Yaqşı hezmät itkändärgä genä birälär otpuskını, belgeñ kilhä. – İ, oşo Äşräf, bılay za kerhez küñelle bulır ikän, qayhılay ğorurlanğan Fatih ösön.

– Ähiär, stroybatta hezmät itkängä mikän, ike tapqır qayta halıp kitte,– tinem. Yänähe, ber Fatih qına tügel mineñ uyımda. Bäs, kem şulayğa haplarğa tora äle? Hı…

– Yarar, Fatih, Sabir, min ösäüläp kilep alabız hine, beräy säğättän. Äzerlän! – Şulay tine lä Äşräf aşığıp qaytıp kitte. Täzränän qarap qaldım: qaltağay keygän keüyegeräk atlauına tağı iğtibar ittem. Äsmäneñ unı tayış tabanğa oqşatıp märäkäläüyen islänem, küzzäremä yäş erkelde. İh, dusqayzarım, belhägez ine, nisek özölä yörägem hezzeñ ösön! Ayıusığa yış yöröy almayım, berzän – qış, yul özök, ikensenän, Rauil ağay menän Sufiya apay küsenep kilde Tubıldan, Äsmä yapa-yañğızı tügel. Fatihtıñ, moğayın, unı kürgehe kiler?

Ber uyğa kilep inhä, ähirätem tiz genä sıqmay inde. Klubqa äzerlänäm: säsemde ber üräm, ber tağatam, ni keyırgä belmäy qıyalam, üzem Ayıusılağı häldärze küz aldına kilteräm. Ber barğanda Sufiya apay höyläp aldı, keyäüye bik alama ikän. «Holoqhoz keşegä tura kilde, nişlähen, balaları bar, yäşäy inde qızım, tüzä… Qatın-qızzıñ yazmışı», – tip ilanı. Bersä yänem köyöp quya: şulaytıp totalar za miñä ser sisälärse. Azaq, äyzä, üzemä qıyın bula. Artur menän Äsmäne Tubılğa alıp qaythağız bula laha, qalala, ni genä timä, vraçtar, könküreş uñaylıqtarı – urman tügel dähä, tiyeberäk äytergä lä uqtalğaynım. Äldä auızımdı asıp ölgörmänem… «Färeştä bıl bala»,– tine Sufiya apay, Arturı tirähendä bötörölgän Äsmä yağına ımlap. Min dä unıñ hüzen huplap baş qaqqan ıñğayıma: «Ber höygäne ösön…» – tip äytkänemde hizmäy zä qaldım.

Ber höygäne ösön ähirätem qara urmanda yäşärgä, satnama hıuıqtarza qoyohonda hıu tuñğanda qar iretep kön kürergä, meyıs qoromona buyalırğa la riza. Ey, unıhına ğına kem dä sızay alır, ä hıu hölögöndäy yıgeteñde älegeläy yäl qiäfättä küreü, unı könönä nisämä tapqırzar qulıña alıp kütäreü, qalaqtan aşatıu?! Höyöp, höyölör genä sağıñda… Kem sızar, kem küner bığa?! Ğişıq utı, ğaşiqlıq qına unday hınauzarzı yıñä almayzır, ısın möhäbbät käräkter! Möhäbbät üze genä lä äzzer, ä ruh nıqlığı, namıssan toğroloq häm başqa bik küp kürkäm sifattar bergä quşılğanda ğına Äsmä bulıp bulalır?

Zäñgär krimplen kostyumımdı keyäyım äle. Täüläp. Säsemde berzän ürzem dä, oson ğına yalpıldatıp tağatıp, yaltır qaptırma menän berketep quyzım. Käbir tota la tolomoma ürelä torğaynı, «ürer zä hüter inem, hüter zä ürer inem» ti zä… Unıñ taqmağı. Uf, nişläp Käbirze isläp isäñgeräp toram, ana, ös dusım kilä yata, haldat formahı keygänen urtağa alğandar. Şul yıget Fatihmı? Buyğa üskän, tegelärzän beyıgeräk. Mıqtılanğan da. «Kürep toram hezze, häzer sığam», tigände añlatıp, täzrä sirttem. Minän küz zä almay küzätep, ergämdä butalğan Kamila top-toyoqtan horanı: «Haldat ağaymı hineke?» Bına isäüän qızıqay. Şunı işetkän Kamil da, yotloğop uqıp ultırğan kitabın quyıp torop, täzrägä qaplandı. Bılarzıñ qıymırlaşıuına öläsäyım dä, teremeklänep kitep: “Nuriya, tim, mal-tıuarzı bikläneñme azbarğa?” – tip tauış birze.

Uramğa sığırğa käräk tähä tizeräk, klubta kino kürhätep bötälär bıl vaqıtta, bına-bına tansa başlanasaq. Sıqtım. Kükrägem alqına, usım menän yöräk yağın basıp torzom küpmeler minut. Tınıslana töştöm. Ä nimägä şulay aşqınıp tibä bıl yörägem? Hı…

Fatih miñä taban ber-ike azım atlanı la tuqtap qaldı. Haman qıyıuhızlığı bar ikän? Şul uy, ahırıhı, miñä batırlıq östäne, elekke, ul belgän Nuriyağa äyländem.

– Haumı, haldat!– tinem dä ike qulım menän nıq itep yaurındarına qağıldım, dörösöräge – şapıldata huqtım. Bäs, Fatih bını kötmägänder şul, ällä uñayhızıraq basıp torğan – görs itep artına yığıldı la kitte. Qar östönä. Äşräf, dusınıñ hälen añlay halıp, ergähenä auzı, şayara, yänähe. Sabirı mine ipläp kenä etep yıbärze lä üze lä huzılıp yattı. Ğäyıbemde yuyır ösön nişlärgä belmäy tora inem, rähmät töşkörö. Şunan kölä-kölä ayaqqa bastıq, östöbözzö qağıştıq ta klubqa yünäldek. Murt aprel qarında dürt hındıñ misäte ozatıp qaldı bezze.

Barıp ineü menän qolaqqa älege lä bayağı “Qara besäy” ritmı harıldı, küzgä, işek töböndä ük, urınında basıp sızamay ürhälängän Miñzifa salındı: Äşräfteñ belägenä kilep tä asılındı. Bezzeñ kilerze aldan uq belgän, timäk. Kem äytkän? Äşräf klubqa bötönläy tiyerlek yörömäy, hiräkläp, hind kinohı kilterhälär yä kolhoz yıyılışı bulha ğına bara. Unıhı yaray inde, bınau Göl aptırattı äle mine: arlı-birle östömdö yünätkeläp, säsemde hıpırğılağansı Fatihtı yıtäkläp aldı la kittese ber möyöşkä?! Qapıl sikämä ut bärelde, güyä, qolaq yapraqtarım qızıp beşte. Bınağayış… Ällä könläşäm? Ul arala tubıqtarım dereldäy başlanı, krimplen kostyumıma küzzäre qızıp qarap-qarap alğan qızzar küräler zähä itägemdeñ yılberzägänen? Tansağa töşä halıp kittem, hälemde belgertmäs ösön. Tvistıñ şunıhı äybät: parhız za beyıyheñ. Ritm irkenä birelep, tınıslandım. Estän genä üzemde ärlänem dä yañğızı ğına heräyıp basıp torğan Sabir yanına atlanım. Yulımdı Gölfirä kiste. Ber ni bulmağanday, hırpalanıp, qolağıma şıbırlanı: «Haris ağayzı horaştım, ular dus bit, ivetä, moğayın, hat alışalarzır, tinem dä…»

– Nimä ti?

– Hat yazışabız, ti, säläm äytäyımme, tip küz qısa,– tine lä üzen kötöp torğan Äl ergähenä aşıqtı. Bergä genä yöröy ular, apalı-heñlele. Fatih Gölgä küz qısqan?! Tağı bitem qıza başlanı. Yuq, bılay yaramay, üzemde qulğa alırğa käräk. Haristı horaşqan, timäk, başqa menän qızıqhınğan, Fatih tügel bıl qızzıñ uyında.

Kemder artıma kilep bastı, yomşaq itep iñdäremä qağıldı:

– Nuriya, äyzä valsqa! – Fatih, unıñ tauışı. Unıñ quldarı…

Öndäşmäy genä boroldom da tup-tura küzzärenä qaranım. Uf, dıuamal min, niñä baqtım şul zäñgär küzzärgä?! Sumdım bit! Ällä nindäy sihri köskä eyä Fatihtıñ küzzäre, elektän toya inem, qaraşımdı qasıra inem. Şörläy inem…

Başım äylängändäy buldı. Qarşımdağı homğol yıgetteñ sinıftaşım Fatih ikänenä ber ışanam, ber yuq. İhtıyarhız, huşhız hımaq tik toram. Fatih ber qulımdı üzeneñ iñenä quyzı, ikensehen usına aldı la köy ıñğayına ılıqtırzı. Äle osam, äle yözäm. Osqanımda qolatıp, yözgänemdä batırıp quymahın, tip qurqmayım. Mine ber-beräüzeñ köslö lä, nazlı la quldarı qursalay. Min – ular irkendä…

Nihayät, qolağım, küzem asıldı. Tanış moñ, tanış hüzzär yañısa, kötmägänsä yañğırap, yörägemä harıldı:

Sästäreñ qara yıbäktäy,

Yıbäk biräm ürergä;

Bik hağınğas, bik harğayğas, Nuriya,

Kildem hine kürergä…

Sabir uynay garmunda, özzöröp uynay. Üze yırlay, şunday za moñlo ikän tauışı, bığasa belmäy inem. Pioner, komsomol marştarın hor menän yırlap üstek bit bez uqığanda, tauış ayırmay…

Hıu buyına töşkän inem,

Hıu östö kübek kenä;

Hin bit mineñ yaqın dusım, Nuriya,

Küz nurım keüyek kenä…

Añlanım Sabirzı, barıp yıtte mineñ tuñ başıma: Fatihtıñ küñelen kürmäk, unıñ histären miñä yıtkermäk bulıp yırlaha la bıl yırzı, üzeneñ möhäbbäten, Baymaq hılıuın hağınıp telenäler unıñ bäğere. Ä unıhı qayza yöröy, ällä mineñ oşo moñlo dusımdı äzämgä hanamay qılanamı? Ğäriplänep qaytqan, tip?! Motlaq bını asıqlayasaqmın! Tik älegä… älegä min bar donyağa urğılğan serle köy ihtıyarında, yänemde-tänemde äsir itkän quldar ihtıyarında…

Bögölä qayın, bögölä qayın,

Matur bögölmähä lä;

Hineñ ösön özöläm, bäğerem, Nuriya,

Hiñä hizelmähä lä…

Bıl hüzzär tamam özzö üzägemde! Fatihtıñ barmaqtarı hizeler-hizelmäs kenä dereldäne. Unıñ qaynar usındağı barmaqtarım (min quşmaham da!) yauap birze: “Hizäm!”

Sabirzan garmun Äşräfkä küste. Ul beyıü köyzären hızzırttı. Miñzifanıñ tabandarı nisek tüzäler – tıpırzattı ğına. Osta beyıy, hüz zä yuq. Käüzähe matur, keyıme zatlı, kileşle. Därte baş osona sıqqan qızzıñ. İke küze Äşräftä, tik tegehe başın qırın halğan da qaraştarın täzrägä töbägän: şul yaqta, klub täzrähe uyılğan yaqta, – Ayıusı, unda – Äsmä…

– Oşo Nuriyağa hat taşıp qına uza bit yäş ğümerem, ä?! – tip höylänä-höylänä kilep inä bezzeñ uramğa Zömärä apay, ğäzättä. Bıl yulı la, öygä ük inep, auır yögön şap itterep ber ultırğısqa quyğas, ufıldap, ikensehenä barıp ultırzı. Äzeräk tın alğas, gäzittär, hattar menän lıqa tulı sumkahın asıp, aqtarına başlanı: – Mına ber hat, mına tağı ikäü, mına… qayza bulğan unıhı? Baymaqtan ine, toçno häterläyım, bar ine… Uf, qana, ayran tuğıp bir äle, Zölhizä inäyzeñ äse qatığı yuq tügelder.

– Yäyge selläler şul tışta… – tip äytep halha la, Kamila, minän alda ölgöröp, ayrandı kilterep tä tottorzo poçtalonkağa.

– Qana, üzem ezläyım, ulayha?– tinem, Zömärä apayzı yälläp.

– Ezlä, tap! Hezzeñ ösön yöröyöm tapanıp, taştay auır yök asıp. Isın, kütärep qarağanım bar, yaman auır unıñ sumkahı. Gäzittärze ber arıy ayırıp haldım da hattarzı qararğa totondom. Tabılha yarar ine – Sabirzan höygän qızınıñ qayza eşlägänen horağan bulıp, beleşep, üzem başlap häbär yıbärgäynem, moğayın, yauap yazğandır. Tıuğan rayonındağı ber urta mäktäptä uqıta ikän. Tottom da şunda yıbärzem hattı, «Uçitelnitse Zagire» tip. İsemen belä inem, familiyahın, yıget hizener tip, töpsönmänem. Auılda ni qırq uqıtıusı Zahira yuqtır äle. Ataq! Saq şulay tip qısqırıp yıbärmänem: Haristıñ poçerkı – Gölfirägä adreslanğan. Kemehe berense bulıp yazzı ikän hattı? Qazına torğas, ezlägänemde taptım

– Baymaqtan şul.

– Qalmağan Habarovskiyı la, Ukrainahı la... Yır şarınıñ bötä möyöşönän poçta kilä bıl qızıqayğa. – Şulay tip ällä huplap, ällä ärläp, Zömärä apay kitergä quzğaldı, ä min töpkö bülmägä inep hat uqırğa kereştem. İñ täüzä Baymaqtan kilgänen astım. Fatihtıqı kötöp toror… Mäülizä lä üpkälämäs… Ä bıl hatta, bälki, Sabir dusıbızzıñ yazmışı häl itelgänder.

Yıgeteneñ bälägä tarığanın belmäy, aranı üze başlap özzö, tip aptırauğa qalğan sağı ikän Zahiranıñ. Mineñ histäremä ışanmağan, şuğa yänem köyä häzer, tigän. Uqıu bötöü menän auılığızğa baram, Nuriya, hiñä töşörmön inde, tip röhsät horağan. İñ huñında, bögön ük kürgem kilä lä, osor qanatım yuq, hez alıs bit, tigän hüzzäre menän hağınıuın da, yaratıuın da beldergän. Üzen kürmäs elek ük toyzom Zahiranıñ häsiäten, tağı ber ähirätemde tapqanday buldım. Tottom da şul hattı Säkinä apağa uqıttımsı. Ber qarahañ, amanat inde – yaramay, ikense qarahañ, unda nindäy ser bar? Apağa min nıq esengäynem, usallığınıñ tik yaqşığa, tärtipkä genä ikänlegen beläm. Yäşeren uyım da yuq tügel, tanmayım: başlanğıs sinıftarzı uqıtqan apalarzıñ berehe bıyıl pensiyağa kitä – eş tabılha, Zahira Tolparlıla torop qalır hımaq, yazğandarı ihlastan bulha? Säkinä apa hattı uqıy başlağanda direktor ine, uqıp bötkäs, tiñdäş ber serzäşkä äylände lä quyzı. Bına bit ul hüz kösö, ättägenähe!

– Mäsälä häzer Sabirza tora,– tine apa,– qızzı käläş itep alha, bında töplänergä künderhä, eş äzer: berense sinıftarzı uqıtıp ala la kitä Zahira. Salauat peduçilişehı şäp belgestär äzerläy, ana, Räylä apağız – respublikala tanılğan uqıtıusı. Hin dä unıñ klasında uqınıñmı?

– Eyı. Sabir üzeneñ fizik kämselegenä künä almay azaplana, şul ğına qamasau bulmaha?

Säkinä apa tağı direktorğa äylände:

– Ä hez, dustarı, ni ösön? Kütäregez ruhın, sämländeregez! Bar, bıl hiñä – komsomol poruçeniyehı. Ütä!

– Här vaqıt äzer! – Pioner sborındağı keüyek salyut birgänemde hizmäy zä qaldım.

Zahira iyun baştarında kilep tä töştö Tolparlığa. Küzgä kürenep tormaha la, qanattarı bar bıl qızzıñ – şulay farazlanı küñelem. Aldan häbär itkäyne – Äşräf menän ikäüläp Olo yuldan barıp qarşı aldıq. Üzenän zur sumazan totqan, unıhı kilep auır – ällä birnähen teyäp kilgän? Yaray za bez mototsiklda, yök kütärep atlarğa tügel. Kelät tıqrığınan, keşe küzenä ällä ni eläkmäy genä, Yañı öygä bara halıp indek. Sabir belmäy äle…

– Abau, bıl apayzıñ sumazanı üze däü, üze auır, kilen handığı tiyerheñ! – Kamila tik tormay, mineñ bäläkäy saqtağı teldärlegem uğa küskän.

– Bälki, torop ta qalırım hezzä… – tip quyzı Zahira. – Ber qatlı ikän, Äsmä ähirätem keüyegeräk. Üzem qatmarlıraq bulham da, asıq keşelärze yaratam – auızım yırılıp kitte, şulay nıq oqşanı bıl qız miñä. Uf, ısın, ällä nişläp, bala sağımdan alıslaşqan hayın, qatlana la qatlana hımaq asılım? Barıber tuğansıllıq, duslıqqa toğroloq keüyek matur toyğolarım iñ östä yata, töpkä bosmağan – şuğa qıuanam. Yondoznamäm şulay quşamı – ülsärgä, qat-qat uylap samalarğa äüäsmen ämmä.

Zahiranıñ yartı sumazanı kitap menän tulğan, imeş. Öfölä, BDU-lağı filfaktıñ ikense kursında, sittän torop uqıy ikän, ber ıñğay şunda la yıyınğan. Ata-äsähenä, yıget menän osraşırğa baram, tip äythenme ni, tota kilep. Bäräkät, ber ük uqıu yortonda, ber ük basqıstarzan menep-töşöp yörögänbez zähä!

– Kiskä auıl osona tansağa sığabız, taqırğa, şunda kürerbez Sabirzı, – tinem, qızzıñ üzenä urın tapmay yafalanıuın kürep. – Küzen mañlayına mendererbez!

– “Toptogon”mı ul taqır? Salauatta, qala sitendä, bar ine, unda başqort-tatar yäştäre milli uyındarğa yıyıla torğaynı.

– Sabir za, äytäm, toptogon, ti zä höyläy.

– Beyıy almayzır inde?

– Bayanda hızzıra, valsqa la töşköläy.

– Kem menän?!

– Mineñ menän, bäs.

– Bäs?! Hezzeñ yaqta qızıq hüzzär küp…

– Hezzä “qızıy” tip äyteü barmı?

– Yuq. Äyterem, bäs, min dä, yäme, Nuriya, qızıy. – Otqor ikän üze.

Keyınep-yahandıq ta kittek toptogonğa. Täpäş kenä sähnä işaratına taqta yäyılgän – unda kemder üze köyläp, bezzeñsä äytkändä, “bızıbıtqa” tıpıldatıp beyıy. Bayansı kilep yıtmägän mikän? Sähnä uratıp, beyıy-beyıy taqıraytılğan, asfalt hımaq qatqan yır – taqır yata. Bez barıp yıtäräk, kemder bayan kürektären kirze. Köygä ürelep yır ağıldı, köslö lä, nazlı la irzär tauışı hälmäk moñğa arbanı.

– Sabir!– tine Zahira, äsärlänep. Täüge notanan uq, äle tauışı köygä quşılmas elek tanıp aldı höygänen, barmaqtarın bayan töymälärenä teyzergäs tä.

…Nik osranıñ, mineñ tormoşomdoñ

Qur yulında yuldaş bulmağas,

Nik küzemä qarap höyäm tineñ,

Küñeleñ başqalarzı uylağas…

Hin onotma, dustar käräk bulha,

Täüge möhäbbätteñ yalqının

Tap töşörmäy haqlap yörötöüse

Saf küñelle beräü barlığın.

Tın da almay, tuqtap torop tıñlanıq yırzı.

– Hin dä onotma! – tine ahırza Zahira.

Küpme genä dauam itä yır – 3-4 minuttır, şul ğına arala bihisap kisereştär dauılı qubara ul… “Min äle hineñ täüge möhäbbäteñ, hineñ “qızılsañ” tip quyzı asılımdağı “üzem”därzeñ berehe… Aqılım başqa yaqqa borop yıbärze: Käbirgä bulğan histäreñ tügel mikän şul qızılsa? Höyöü kötöü, yöräkheneü… Üzeñde üzeñ ışanğıñ kilgängä ışandırıu... “Aldaq göman” keüyekme? Abau, ällä nimägä barıp totaşa oşo uyzar. Zahira saya qız ikän. Barzı la bastı Sabirzıñ aldına, unıhınıñ, min kötkänsä, küzzäre mañlayına mende! Bayanı-niyı menän ultırğıstan hikerep torzo, köy qapıl tuqtağas, bötähe lä unıñ yağına qaranı la qattı. Äşräf serze sismägän, ämmä üze şul tirälä yöröy ikän: kilä halıp, dusınıñ bayanın haldırıp aldı. Quldarı buşağas, Sabir qızğa qosağın yäyze, ä unıhı yıgetteñ muyınına baulandı. Bayanda Äşräf uynay başlanı – üzeneñ iñ yaratqan köyön. Hüzzären estän genä qabatlayzır:

…Belhäñ ikän başqa his kemdeñ dä

Yörägemä yaqın tügelen.

Niñä genä, irkäm,

Hindä genä ikän,

Hindä genä ikän küñelem?..

Ähirättärem beräm-beräm keyäügä sığa başlanı. İñ täüzä – Äsmä. Uf, telenä yörägem unıñ ösön, telem-telem telenä. ZAGS-qa barmanılar... Unıñ qayğıhımı? Ayıusıla yäşäp qalğan tege ike äbeyle hunarsı qart (uğa «Han-soltan» tip quşamat ta tağa haldı tolparlılar, yänähe, garem eyähe bulğan), ğileme bar ikän, Äsmä menän Arturğa nikah uqığan-uqıuın. Garem tigändän, başqortsa «häräm yorto» tigände añlata, imeş. Bäs, undarsa, hatta ki yözzärsä känizäk totqan han-soltandarzıñ qılığı häräm bulmay ni bulhın? Äy, bezzeñ auıl halqı ösön ber qızıq inde ul quşamat yäbeştereü, tel sarlau.

Äsmäneñ Artur menän yäşäüyenä yıl yarım uzıp kitkänder. Här könö genä tügel, här säğäte, här minutı ğazap bit! Hozay tüzemdär birhen hiñä, ähirätkäyım. Zäñgär şişmä hıuılay izge, taza küñelle, Saqmayılğanıñ şırpıñ yıbegändä ut hızıp birer saqmataşılay ışanıslı hin.

Yañı ähirätem Zahira la Tolparlığa kilen bulıp töştö. Unıñ yazmışına mineñ qısılışım nıq buldı. Uraqtan alda Sabir atahı menän Baymaq yaqtarına qız horatırğa barzı. Mine lä eyärttelär.

Äşräfteñ “İc-Planeta” tigän ör-yañı kolyaskalı mototsiklına ultırıp sığıp kittek qız yağına. Uğa bıl zatlı äyberze bıltırğı yıl hözömtäläre buyınsa mehanizatorzar arahında rayon çempionı bulğanı ösön büläk itkäynelär. «İke tsilindrlı, 18 at kösö bar bıl tolparza!» – tip qıuanıp tuymay şuğa. Dusı tigäs tä, nisek qızğanmay tottorğan Sabirğa «tolpar»ın Äşräf? Bıyıl ğinuar azağında ğına kilterep birzelär, üze lä kinänep yöröp ölgörmägän… Äşräfteñ kem ikänen belmähäm, aptırar za inem, belgäs, unıñ ösön täbiği qılıq tip qabul ittem.

Yıläbez genä! Tirä-yaq yılt-yılt itep kenä küzgä elägep şäylänä. Maşina ütep kithä, sañğa kümelep qalabız qalıuın, unıhı bezgä, auıl keşehenä, nisşut, tupraq yıskäp öyrängän baş. Alıs ta ikän şul – Beloret yulınan ğına küpme barırğa käräk. Sermändän Äbyälil yağına borolğas, tuqtap yal itep , İnyärgä töşöp bit-qulıbızzı yıuıp, rizıqlanıp aldıq. Sabir Zahira yazıp-hızıp birgän qağızzı aldına yäyıp halıp, karta hımaq itep öyränep ultırzı küpmeler vaqıt: berense barıuı Baymaqqa. «Amangilde, Asqar… Auıldar uñ qulda qala, – tip höylände ul. – Şunan – Tubinka, Tübä inde, Rämiyivtarzıñ altın sığartqan yırzäre… – Qolaq qarp itep qaldı bıl hüzzärgä: «Şağirzıñ altın priiskılarında», timäk? (Başqort sänäğätsehe Rämiyivtıñ Därdmänd tigän psevdonim alğan şağir ikänlegen beläm.) Sabirğa yarışlap ultırıp, «karta»nı qaray başlanım. – Tübäneñ urtahınan ütep kitäsäkbez,– tip dauam itte Sabir. – Ä bına bıl, yalğaş hımaq itep töşörölgäne – Talqas küle».

– Şunda, bulasaq qozasalarza, tuqtap quna qalasaqbız, ivetä, ulım? – Basılıp qına uyğa batıp ultırğan atahı, nihayät, hüz qattı.

– Eyı. Tañdan Zahiralarğa yulğa sığırbız. Küp qalmay, 20 – 25 saqrım. Kötöü qıuıp, arı-bire iteüzärenä barıp ta töşörböz. – Sabirzıñ tauışındağı därtkä, alqınıp torğan ömötkä iğtibar ittem. Ber höygäneñ ösön ike kön sañ yotop, yılgä huğılıp, mototsiklda qağılıp-helkenep kileü nimä, ul qäzärem yaqtı toyğolar saqırğanda?! Ä esemdän, qatın-qız asılımdağı «üzem»därzeñ berehenän, bığa yauap yıbärelde: «Zahiranı uyla, tıuıp-üskän töyägen qaldırıp, ata-äsähen, näsel-näsäbenän ayırılıp kitäsäk Tolparlığa, sit keşelär, yat holoq-ğäzättär arahına?!» Ul yauaptı ikense «üzem» ällä huplap, ällä bitärläp quyzı: «Tıuğan yırzän töşkän yır yaqın! Ber höygäne ösön (ägär höyhä) altmış höymägände höyörmön – üz itermen, künermen, timägänme qatındarzıñ toğroho?!»

Ul eske tauıştar menän bähäsläşep ultırır mälme – is kitkes güzäl kül buylap kitep barabız. Sabir ällä ni qıumay mototsiklın, qısqırışıp feker alışabız: küzze arbanı, huştı aldı Talqas. Spidometrınan qarap bara dusım, ös kilometrzan aşa bınıñ ozonloğo, ti. Niñäler, ber kinocurnalda kürgän Baykal, unıñ haqında uqığandar iskä kilep töştö. Talqas unıñ işe bulıp tösmörlände: saf, tärän häm serle.

Kisen, qozasalar menän tanışıp, säy esep alğas, ular bezze kül buyına äyzäne. Qunaqtarzı Talqasqa kürhätmäy yaramay – yolabız şunday, tinelär. Bezzä lä bar unday izge yola, tinek, Tolparsıqqan külenä barıp baş eyıüze küzzä totop.

– Kilengä hıu yulın da şunda başlarğamı?– tip horanı qozasa. Zahiranıñ ölkän apahı ikän, tüñäräk bitle, ütker qaraşlı yäş qatın.

– Yuq, Tolparsıqqan auıldan alıs qına ul, ike saqrımlap barzır,– tinem. – Kilendärgä Biksänäygä yul başlaybız, qoyo hıuına.

Şul mälde bez ultırğan yalanğas yarzan saq qına huldaraq tirbälgän qamıştar arahınan, qupşı muyındarın bögöp, ap-aq qaurıylı ike aqqoş talğın ğına yözöp kilep sıqtı. Ular bezze kürmäy mikän: küzzäre – küldä, üz hındarına hoqlanğanday, tomşoqtarın hıuğa teräp tiyerlek yözälär. Par aqqoştarzıñ artınan, yıpkä tezelgän uyınsıqtarzay, bäpkäläre eyärgän. Önhöz-tınhız ultırhaq ta, ata aqqoş hizep qaldı, “ış-ış-ş…” tigäneräk auaz sığarzı, ğäzizdären qursalay, yänähe.

– Işıldıq aqqoştar, – tine qozasa, yılmayıp. – Yıl da kilälär häzer. Bragin yauız osoronda bizgän bulğandar…

– Kem ul Bragin?

– Äle iskä töşörgö kilmäy, beräy qasan höylärbez .

– Qoyaş bayıy!– tip tauış birze qoza la, nihayät. Hüzgä haranıraq, ahırıhı. Usal keşegä oqşamağan, küzzäre kölöp kenä tora. Ana nisek hoqlanıp baqqan kül östönä ul ağay. Bäs, unda ısın möğcizä päyzä lähä! Burzat qızıl töskä ingän Qoyaş huñğı nurzarın ofoqtan yıyıp aldı la külgä ırğıttı. Talqas, güyä, urtağa kiselde. Äyterheñ, ut esenän hurıp qına alınğan qızıl qılıs kül yısemen ikegä ayırzı (ä şaclap bos kütärelmäne!). Äkrenläp, hıu östöndä küpmeler qızarıp yatqas, qılıs yözö hüränäyze, sağıu tösön yuyzı häm kül töbönä sumdı…

Tirä-yaqtağı tauzarğa küz taşlanım. Qayhınıhı İrändek ikän? Yırzarza yırlanğan, äkiättärzä höylängän tau…

– Ana ul! – tip qulın izäne qoza, ofoqqa olğaşıp, tübähe ağarıp torğan tauğa. «Alıstarzan, ay, kürengän İrändekkäy tauzıñ aq taşı.

Qayza barmay, nizär kürmäy ir-yıgetkäy menän at başı…” Ber tauğa, ber Sabirğa qaranım da ilap yıbärä yazzım. Uf, ällä nimä uylap quyır zaha bınau bulasaq qoza-qozasalar? Şulay, yırle yuqtan yöräkhenep kitä torğan holqom barın belmäyzär zähä ular.

– Börköt oyalar tauzarığız bar, is kitkes küldäregez! – tinem. Ä Aqbeyıkteñ İrändektän tekäräk, Tolparsıqqandıñ Talqastan täräneräk ikänen (öyörö menän tolpar sıqqan daha!) äytep tormanım. Bürehuqqan olatay qulında qanat nığıtıp, Uqtau qayalarına osqan İrändek börkötö haqında ihä toraraq beräy bäyän itermen äle baymaqtarğa.

Tañ harıhı menän Zahiranıñ auılına yul tottoq. Ber urında Qızıl yılğahı aşa sıqtıq. «Qızıl buyqayzarı qızırım qırsın» tigän yırmı-şiğırmı iskä töştö… Küz bıl yaqtarğa has qırıs maturlıqqa künä kilä, sikäne dala yıle kisä, tanauğa ärem yıse bärelä. Tau hırttarında handıq taştar ürä basqan, äyterheñ, yır qırtışın yırtıp üsep sıqqandar. Qayza qarama, aq sästären yalbırlatıp qılğan sayqala: min – sal dala, küpte kürzem, küpte häterläyım, ti hımaq bındağı här totam yır. Üzebezzeñ Qırlastau hırtındağı keüyek selek tä üsä ikän, öyköm-öyköm qarağusqıl yäşel qıuaqlıqtı la tanınım – artış!

Bez, yausılap barıusılar, hüzebezze hüz itep qayttıq, qızzıñ ata-äsähen künderzek. Sabirzıñ, tubığı bögölmägäs, hıñar ayağın saq qına höyräberäk atlauına iğtibar bireüse bulmanı la. Zahirağa mäktäptä eş bulasağın da äytkäs, qozalar nikahtı qızıulatıp yıbärze: qız yağında tuyzı – avgust başında, ä bezzä ber azna ütkäs tä uzğarırğa hüz quyıştılar. Isın, nimägä huğım vaqıtın kötöp yatırğa, elekke zamanmı ni? Zahiranı Mäülizä, Menäüärä menän yaqınaytıp ölgörzöm, ular uqırğa kitkänse. Sögöldör basıuına la barmay sarahı yuq, barzı, eşläne. Täü qaraşta ğorur kileş-kilbäte, kiskeneräk häräkättäre, baymaqtarsa başın tekä yörötöüye menän şöbhäländerhä lä, kilendeñ uñğanlığın, täkäbber bulmauın tolparlılar tizük añlanı häm üz tuprağına ihlas qabul itte.