Sevgili Peyğəmbərim - 45

Peyğəmbərimiz, başqa xanımlarla da evlənincə, sonradan otaqların sayı artdı
və bunlar da Həzrəti Aişənin otağıyla qiblə arasında, yəni məscidin şərq tərəfinə düşən
hissəsində düzəldildi. Otaqların bəzisi kərpicdən, bəzisi də daşdan idi. Bəzisi xurma
budaqlarından (Bağdad tərzi) düzəldilərək üstünə palçıq-samanla suvaq çəkilmiş və
xurma budaqlarıyla da örtülmüşdü.
Həsən ibn Əbilhəsən belə nəql etmişdir ki; “Mən, həddi-buluğ yaşıma çatanda
Rəsulullahın evinə girmiş, əlimi tavanına uzadıb toxunmuşdum. Rəsulullahın otağının
tavanı, sərv vəya ardıc kötüyü üstünə sərilmiş bir keçədən ibarət idi”.
İmam Buxarinin nəql etdiyinə görə də, Rəsulullahın evinin qapısında halqa yox
idi və qapı yayın ucuyla döyülərdi.
Məhəmməd ibn Hilal ilə Ataul-Xorasani də. Peyğəmbərimizin xanımlarının
otaqlarını görmüş, onların xurma budaqlarından örtülmüş, qara keçədən düzəldilmiş
Kilimdən ibarət olduğunu söyləmişlər.

ibn Sə’d, ət-Təbəqat, I, 494.

558


Davud ibn Qeysin ifadəsinə görə, otaqların, bir qapıdan o bir qapıya qədər hər
birinin eni təxminən 67 zira,^^^ içəridən hündürlüyü də təxminən on zira idi.
Həzrəti Sevda, otağını Həzrəti Aişəyə tapşırmış. Həzrəti Səfyyənin otağını da
vəfatına qədər içində yaşamaq şərtiylə, sahibləri yüz səksən vəya İki yüz min dirhəmə
Müaviyə ibn Əbi Süfyana satmışdılar.
Xəlifə Əbdülməlİkin, Peyğəmbərimizin xanımlarına aid otaqların alınaraq
məseidə qatılması haqqındakı fərmanı Mədinədə oxunduğu gün, bir çoxları gözlərinin
yaşını saxlaya bilməmiş. Mədinəlilər Peyğəmbərimizin vəfat etdiyi gündəki kimi
ağlaşmışdılar.
Səid ibn Museyyəb də; “Vallahi, onların o vəziyyətdə qalmalarını elə çox arzu
edərdim ki! Beləeə Mədinədəki indiki nəsil və Mədinəyə səhradan gələnlər. Rəsul
əleyhissalamın, həyatında nə ilə kifayətləndiyini görər və insanlar çox mallarının
olmasına, bununla lovğalanmağa təşəbbüs göstərməzdilər” deyərək bu barədəki
üzüntüsünü ifadə etmişdir.

Rəsulullahın vəqf etdiyi mülklər
İslamda ilk vəqf, Ühüddə şəhid olan yəhudi alimlərindən və varlılarından biri
olan Muhayrıqın, Peyğəmbərimizə verilməsini vəsiyyət etdiyi və Peyğəmbərimizin də
alıb vəqf etdiyi Misəb, Səfiyyə, Dəlal, Hüsna, Burka, Avaf və Məşrəbə adlarıyla bilinən
yeddi bağça və bostan olmuşdur.
Peyğəmbərimizin Mədinədəki vəqfləri, ümumiyyətlə Muhayrıqın
mallarındandır. İbn Humeyd belə nəql etmişdir ki; “Bir dəfə Xəlifə Ömər ibn
Əbdüləziz, Muhayrıqın vəqf etdiyi xurmalıqlarından xurma gətirilməsini istəmişdi.
Xurmaları bir qaba qoyub onun üçün gətirdilər. Ömər ibn Əbdüləziz; “Əbu Bəkir ibn
Hazm mənə, bu xurmanın Rəsul əleyhissalamın dövründən qalma xurma ağaemdan
dərildiyini və Rəsul əleyhissalamın da ondan yediyini, deyineə mən; “Ey Mö’minlərin
Əmiri! Bunu, bizim aramızda bölüşdür!” dedim. O da bölüşdürdü. Hər birimizə doqquz
xurma düşdü.

Bir zira 48 santimetrdir,
ibn Sə’d, ət-Təbəqat, I, 499.
ibn Sə’d, ət-Təbəqat, I, 503.

559


ömər ibn Əbdüləziz; “Mən, Mədinə valisi İkən o xurmalığa girdiyimdə, həmin
xurma ağacının xurmasından yemişdim. Onun qədər dadlı və şirin bir xurma
görməmişəm!” demişdir.
Əmr ibn Muhaeir də belə nəql etmişdir ki; “Rəsul əleyhissalamın əşyaları
Ömər ibn Əbdüləzizin yanındakı bir otaqda saxlanardı. O, hər gün ona baxardı.
Qureyşlilərdən yanına gələnləri də bu otağa aparar, sonra da bu əşyaları göstərərək;
“Bax, Allahın sizi, özüylə şərəfləndirdiyi zatın mirası budur!” deyərdi.
Bu əşyalar aşağıdakılardır;
1. Bir ədəd, içinə xurma yarpaqları doldurulmuş yataq,
2. Bir ədəd üzü dəri, içi xurma ağaeınm qabıqlarıyla doldurulmuş yastıq,
3. Bir ədəd böyük çanaq,
4. Bir ədəd su qabı,
5. Bir ədəd paltar,
6. Bir ədəd əl dəyirmanı,
7. Bir ədəd ox çantası,
8. Bir ədəd yorğan.
Bu yorğanda, Rəsulullahın başının hopduğu təri müşg iyindən daha ətirli iy
verərdi.
Ömər ibn Əbdüləziz, xəstələndiyində onun suyu ilə yuyunar, beləeə sağalardı.
Ömər ibn Əbdüləziz, Mədinəli tabiun alimlərindən olub, imam, fəqih, müctəhid və
sünnəti çox yaxşı bilən birisi idi. Anası, Ümmü Asim bint Asim ibn Ömər ibn Xəttab
idi. Ədalət və zühdü təqvada örnək göstərilərdi.
İmam Şafii; “Xuləfayi Raşidin beşdir; 1) Əbu Bəkir, 2) Ömər, 3) Osman, 4)
Əh, 5) Ömər ibn Əbdüləziz!” deyərdi. Ömər ibn Əbdüləziz ədalətdə Həzrəti Ömərə,
zühd və təqvada Həsənul-Bəsriyə, elmdə imam Zuhriyə oxşayırdı.

Salatu ham salam olsun ona ham ali sahbeyna
Ki qıldı onları özüna yaran, ol karamkanı
Gal ey Haqqı, unut xalqı НаЫЫ Haqdan al xulqu

560



56

İSLAM DİNİ

Allah Təalanın Cəbrayıl admdəkı mələk vasitəsiylə sevgili Peyğəmbəri
Məhəmməd əleyhissalama göndərdiyi, insanların həm bu dünyada, həm də axirətdə
rahat və xoşbəxt olmalarını tə’min edən üsul və qaydalardır. Bütün üstünlüklər, faydalı
şeylər İslamiyyətin içindədir. Qədim dinlərin barındırdıqları bütün yaxşılıqlar da
İslamiyyət özündə cəmləşdirmişdir. Bütün səadətlər, müvəffəqiyyətlər ondadır. Səhvə
düşməyən, yolunu azmayan ağıl sahiblərinin qəbul edəcəyi əsaslardan və əxlaqdan
ibarətdir.
Yaradıbşında qüsursuz olanların heç biri onu rədd etməz və ona nifrət
etməzlər. İslamiyyətin içində heç bir zərər, xaricində də heç bir mənfəət yoxdur, ola da
bilməz. İslamiyyətin xaricində bir mənfəət axtarmaq əbəsdir. İslamiyyət, ölkələri inkişaf
etdirməyi, insanları yaxşı həyat səviyyəsinə və firavançıbğa qovuşdurmağı əmr
etməkdə, Allah Təalanın əmrlərinə boyun əyməyə və məxluqata mərhəmətli
davranmağı istəməkdədb.
İslamiyyət, kənd təsərrüfatını, ticarəti və sənətkarlığı qət’i surətdə əmr edir.
Elmə, fənnə, texnologiyaya və sənayeyə də layiq olduğu əhəmmiyəti verb. İnsanların
bir-birilərinə yardım etmələrini, bb-bbilərinə xidmət etmələrini israrla istəməkdədb. Öz
idarəsi altında olan insanların, övladların, ailənin və millətlərin haqq-hüquqlarını
öyrətməkdə, həm hal-hazırda yaşayanlara, həm keçmişdəkilərə, həm də gələcəkdəki
nəsillərə qarşı bb haqq və məs’uliyət qoymaqdadır. Xoşbəxtçiliyi dareyn, yəni həm bu
dünya və həm də axbət səadətini özündə cəmləşdbmişdir.
İslamiyyət, insanların həm ruhi, həm də maddi səviyyəsini ən yaxşı şəkildə
tə’min edəcək prinsiplər qoymuşdur. Hər hansı bir insan üçün, öz haqq və vəzifələrini
ən geniş şəkildə tərtib etmişdb. Qısacası, İslam dininin iman, ibadət, evlənmə,
muəməlat (insanların bb-bbiləriylə davranışları) və uqubat (cəzalar) kimi əsasları
vardır.
İman
Rəsuli əkrəmin (səlləllahu əleyhi və səlləm), Allah Təalanın Peyğəmbəri
olduğunu və Onun tərəfindən seçilmiş, xəbər çatdıran nəbisi olduğunu doğru bilmək,
inanaraq demək. Onun, Allah Təala tərəfindən bildbilən hər cür şeyə olduğu kimi

562

inanmaq və güc çatan qədər kəlimeyi şəhadəti diliylə də iqrar etməkdir. Qüvvətli iman,
alovun yandırdığına, ilanın zəhərləyib öldürdüyünə yəqinən inanınıb ondan uzaq
gəzdiyi kimi, ürəkdən tam olaraq Allah Təalanı və sifətlərini tanıyaraq. Onun rizasına
və camalına nail olmaq, qəzəbindən, cəlalətindən qaçmaq və imanı mərmər üstündə
yazılan yazı kimi sağlam olaraq ürəyinə həkk etməkdir.
Mütləq inanmağımız lazım olan imanın altı şərti vardır;
Birincisi, Allahu Təalanın vacibulbədən, həqiqi mə’bud və bütün məxluqatın
yaradıcısı olduğuna inanmaqdır. Dünya və axirət aləmində olan hər şeyi maddəsiz,
zamansız və bənzərsiz olaraq yoxdan var edən, ancaq Allah Təaladır, deyə qət’i
inanmaqdır. Hər məxluqun yaradanı, sahibi, hakimi Odur. Ondan daha üşütün heç kimin
olmadığına da inanmaq lazımdır. Hər üstünlük, hər kamal vəsf Onundur. Onda, heç bir
qüsur, heç bir nöqsan bir xüsusiyyət yoxdur. Hər istədiyini edə bilər. Etdikləri, özünə
vəya başqasına faydalı olmaq üçün deyildir. Etdiklərinin əvəzində bir şey gözləməz.
Bununla birlikdə Onun hər işində, hikmət, fayda, lütf və ehsanlar vardır.
Qullarına yaxşı və faydalı olanı verməyə, bəzilərinə savab, bəzilərinə də əzab
verməyə məcbur deyildir. Asilərin, günah iş görənlərin hamısını Cənnətə qoysa. Onun
fəzlinə və ehsanına yaraşar. İtaət və ibadət edənlərin hamısını Cəhənnəmə atsa, yenə
ədalətə zidd olmaz. Ancaq, müsəlmanları, ibadət edənləri Cənnətə qoyacağını, bunlara
saysız-hesabsız ne’mətlər verəcəyini, kafirlərə isə Cəhənnəmdə əbədi əzab edəcəyini
diləmiş və bildirmişdb. O, sözündən dönməz. Bütün canlılar iman etsə, itaət etsə. Ona
heç bb faydası olmaz. Bütün aləm kafir, qudurğan, üsyankar və müxalif olsa, yenə Ona
heç bir zərər verməz. Şbkdən, külfdən başqa, hər hansı böyük günah iş görüb, tövbəsiz
ölən adamı diləsə bağışlayar. Kiçik günahlar üçün əgər diləsə əzab verər. Kafir və
mürtəd olaraq ölənləri qət’iyyən bağışlamayacağını, bunlara əbədi əzab verəcəyini
bildirmişdir.
Müsəlman və əhli qiblə olub, ibadət edib, ancaq e’tiqadı Əhli sünnət
e’tiqadıyla üst-üstə düşməyən tövbə etmədən ölənlərə isə Cəhənnəmdə əzab verəcəkdir.
Ancaq, belə bid’ət sahibi müsəlmanlar Cəhənnəmdə əbədi qalmayacaqlar.
Allah Təalanı, bu dünyada normal gözlə görmək caizdir. Ancaq, heç kim
görməmişdir. Qiyamət günü, məhşər yerində kafirlərə və günahı olan mö’minlərə qəhr
və cəlal ilə, saleh mö’minlərə isə lütf və camal ilə görünəcəkdir. Mö’minlər Allahı,
Cənnətdə camal vəsfiylə görəcəkdir. Mələklər və qadınlar da görəcəkdir. Kafirlər isə

563


bundan məhrum olacaqdır. Cinlərin də məhrum olacaqlarını bildirən xəbər də
qüvvətlidir.
Allah Təala üçün gecə-gündüz və zaman məfhumunun düşünülməsi əbəsdir.
Allah Təalada heç bir eəhətdən heç bir dəyişiklik olmayacağı üçün, Onun haqqında
“keçmişdə, gələeəkdə belədir vəya belədir” deyilməsi doğru deyildir. Allah Təala, heç
bir şeyə hulul^^^ etməz. Heç bir şeylə birləşməz. Allah Təalanın ziddi, əksi, bənzəri,
ortağı, köməkçisi və qoruyueusu yoxdur. Anası, atası, oğlu, qızı və xanımı yoxdur. Hər
zaman, hər kəsin yanındadır və hər şeyi əhatə etmişdir. Hər kəsə şah damarından daha
yaxındır. Aneaq, hazır olması, əhatə etməsi, birlikdə və yaxın olması bizim başa
düşdüyümüz kimi deyildir. Onun yaxınlığı alimlərin elmi, fənn mütəxəssislərinin
zəkası, övliyaların kəşf və şuhuduyla başa düşülməz. Bunların məfhumunu insan ağlı
dərk edə bilməz. Allah Təala, zatında və vəsflərində birdir, heç birində dəyişiklik və
başqalaşma olmaz.
Allah Təalanın adları saysız-hesabsızdır. Min bir adı olduğu şəklində
məlumatlar məşhurdur. Yəni, adlarındən min bir dənəsini insanlara bildirmişdir.
Məhəmməd əleyhissalamın dinində, bunlardan doxsan doqquzu bildirilmişdir. Bunlara
“Əsmayi husna” deyilir.
İmanın altı şərtindən İkineisi, mələklərə inanmaqdır. Mələklər cisimdir və
lətifdir. Qazdan daha lətifdirlər. Nuranidirlər, diridirlər, ağıllıdırlar. İnsanlardakı
pisliklər mələklərdə yoxdur. Hər dona bürünə bilirlər. Qazlar maye və qatı olduğu kimi,
qatı olunca bir şəkilə döndüyü kimi, mələklər də gözəl şəkillər alabilirlər. Mələklər
mö’təbər insanların bədənindən ayrılan ruhlar deyillər. Xristiyanlar mələklərin belə bir
ruh olduqlarını zənn edirlər. Enerji, güe kimi maddəsiz də deyillər. Qədim filosoflardan
bəziləri də bu eür zənn edərdilər.
Mələk, elçi, xəbər verən vəya qüvvət deməkdir. Cəmi “Məlaİkə”dir. Mələklər,
bütün eanlılardan əvvəl yaradıldılar. Onun üçün, kitablara imandan əvvəl, mələklərə
iman edilməsi gəlməkdədir. Kitablar da peyğəmbərlərdən qabaqdır. Qur’ani Kərimdə də
iman edilməsi lazım olan şeylərin adı bu sıra ilə yer almaqdadır.
Mələklərə iman belə olmalıdır; Mələklər, Allah Təalanın şərikləri deyil,
qullarıdır. Kafir və müşriklərin zənn etdikləri kimi Allahın qızları da deyildir. Allahu
Təala mələklərin hamısından razıdır. Onlar Allah Təalanın əmrlərinə itaət edər, günah iş
596 t •
İçmə girməz, qanşmaz.

564


görməz, əmrlərə üsyan etməzlər. Erkək və dişi deyillər. Onlar nə evlənər, nə də uşaqları
olar. Həyat sahibidirlər, yəni diridirlər. Allah Təala, insanları yaradaeağını buyurduğu
zaman; “Ya Rəbbi! Yer üzünü ifsad edəeək və qan tökəeək məxluqları yaradaeaqsan?”
şəklində mələklərin, “zəllə” deyilən sualları, bunların məsum və günahsız olmalarına
xələl gətbməz.
Mələklər, sayları ən çox olan məxluqlardır. Bunların saylarını Allah Təaladan
başqa heç kim bilməz. Göylərdə mələklərin ibadət etmədikləri boş bir yer yoxdur.
Göylərin hər yeri, rüku vəya səedədə olan mələklərlə doludur. Göylərdə, yerlərdə,
bilgilərdə, ulduzlarda, eanblarda, eansızlarda, yağış dameılarmda, ağaeların
yarpaqlarında, hər malekulda, hər atomda, hər reaksiyada, hər hərəkətdə və hər şeydə
mələklərin vəzifələri vardır. Hər yerdə Allahu Təalanın əmrlərini yerinə yetirərlər. Allah
Təala ilə məxluqları arasında vasitədirlər. Bəziləri də başqa mələklərin dediklərini
yerinə yetirərlər. Bəziləri insanların peyğəmbərlərinə xəbər gətbərlər. Bəziləri
insanların ürəyinə ilham dediyimiz yaxşı fikirlər gətbblər. Bəzilərinin insanlardan və
bütün məxluqlardan xəbəri yoxdur. Allah Təalanın eamalı qarşısında özlərini itbmişlər.
Hər bbinin müəyyən yeri vardır. O yerdən qət’iyyən ayrılamazlar. Cənnət mələkləri
Cənnətdədb. Bunların böyüklərinin adı Rizvandır. Cəhənnəm mələklərinə “Zəbani”
deyilb. Bunlar, Cəhənnəmdə əmr edilən vəzifələrini yerinə yetbər. Dəniz balığa zərər
vermədiyi kimi. Cəhənnəm odu da bunlara zərər verməz. Cəhənnəm zəbanilərinin
böyükləri on doqquz dənədb. Ən böyüyünün adı Malikdir.
Hər insanın xeyr və şərr olsun, bütün işlərini yazan, İkisi geeə, İkisi də
gündüzləri gələn dörd mələyə isə, “Kbamən katibin” vəya “Hafaza” mələkləri deyilir.
Hafaza mələklərinin ayrı mələklər olduqları da rəvayət edilmişdir. Sağ tərəfdəki mələk
yaxşı işləri, soldakı isə pis işləri yazar.
Qəbirlərdə kafirlərə və üsyankar müsəlmanlara əzab edən mələklər və qəbirdə
sual soruşan mələklər də vardır. Sual mələklərinə “Münkər” və “Nəkir” deyilir.
Mö’minlərə soruşanlara, “Mübəşşb” və “Bəşb” də deyilir.
Mələklərin də öz aralarında bir-birilərindən üstün olduqları məlumdur. Ən
üstün olanları dörd dənədb. Bunların birineisi Cəbrayıl əleyhissalamdır. Bunun vəzifəsi,
peyğəmbərlərə vəhy gətbmək, əmr və qadağaları bildbməkdb. İkineisi “sur” deyilən
borunu çalaeaq İsrafil əleyhissalamdır. Suru İki dəfə çalaeaqdır. Birineisində, Allah
Təaladan başqa hər bb eanb öləeəkdir. İkincisində hamısı təzədən dbiləcəkdb.

565


üçüncüsü, Mikayıl əleyhissalamdır. Ucuzluq, bahalıq, qıtlıq, bolluq yaratmaq və hər
maddəni hərəkətə gətrirmək onun vəzifəsidir. Dördüncüsü, Əzrayıl əleyhissalamdır.
İnsanların canını alan bu mələkdir. Bu dörd mələkdən sonra üstün olan dörd qrup mələk
də vardır. “Həmələyi Ərş” deyilən mələklər dörd dənədir. Qiyamətdə bunlar səkkiz
olaeaqdır. Allahın yanında olan mələklərə “Muqərrəbin” deyilir. Əzab mələklərinin
böyüklərinə də “Kərubiyan” deyilir. Rəhmət mələklərinə “Ruhaniyan” deyilir. Bunların
hamısı mələklərin xəvassı, yəni üstün olanlarıdır. Bunlar peyğəmbərlərdən başqa bütün
insanlardan daha üstündür. Müsəlmanların salehləri və vəliləri adi mələklərdən daha
fəzilətli və daha üstündürlər. Adi mələklər isə, adi müsəlmanlardan, yəni asi və
fasiqlərdən daha fəzilətlidirlər.
İmanın altı şərtindən üçüncüsü, Allah Təalanın göndərdiyi kitablarına
inanmaqdır. Allah Təala bu kitabları bəzi peyğəmbərlərə mələklə oxutduraraq,
bəzilərinə bir lövhədə yazılı olaraq, bəzilərinə də mələksiz eşitdirərək göndərmişdir. Bu
kitabların hamısı Allah Təalanın kəlamıdır. Bu kitablar əbədi və əzəli olub məxluq
deyildir. Bunlar, mələklərin vəya peyğəmbərlərin öz sözləri deyildir. Allah Təalanın
göndərdiyi kitabların hamısı haqdır və doğrudur.
Qur’ani Kərim, bütün kitabları nəsh etmiş, hökmlərini e’tibarsız saymışdır.
Qur’ani Kərimdə qiyamətə qədər, heç bir zaman səhv, unutqanlıq, artıqlıq və nöqsanhq
olmaz. Keçmiş və gələcəkdəki bütün elmlər Qur’ani Kərimdə vardır. Bunun üçün O,
bütün kitablardan üstün və qiymətlidir. Rəsuli əkrəmin (səlləllahu əleyhi və səlləm) ən
böyük mö’eüzəsi Qur’ani Kərimdir. Bütün insanlar və cinlər bir yerə yığılsa, hamısı
Qur’ani Kərimin ən qısa surəsi kimi bir söz deyə bilmək üçün çalışsalar, yenə də deyə
bilməzlər.
Bizə deyilənə görə yüz dört səmavi kitab vardır. Bunlardan on suhuf (səhifə)
Adəm əleyhissalama, əlli suhuf Şis (Şit) əleyhissalama, otuz suhuf İdris əleyhissalama,
on suhuf İbrahim əleyhissalama göndərildiyi bilinməkdədir. Tövrat Musa
əleyhissalama, Zəbur Davud əleyhissalama, İneil İsa əleyhissalama və Qur’ani Kərim
Məhəmməd əleyhissəlatu vəssalama nazil olmuşdur.
İman edilməsi lazım olan altı şərtdən dördüncüsü, Allah Təalanın
peyğəmbərlərinə inanmaqdır. Peyğəmbərlər, insanları Allah Təalanın istədiyi yola
qovuşdurmaq, doğru yolu göstərmək üçün göndərilmişlər. Yaradıhş, mizac, elm və ağıl
cəhətindən öz dövrlərinəki bütün insanlardan üstün, qiymətli və möhtərəm kəslərdir.

566

Heç bir pis əxlaq və bəyənilməyən bir xüsusiyyətləri yoxdur. Peyğəmbərlərdə ismət
vəsfi vardır. Yəni, peyğəmbər olduğu bildirilmədən əvvəl və bildirildikdən sonra, istər
kiçik, istərsə də böyük olsun heç bir günah iş görməzlər. Peyğəmbər olduğu
bildirildikdən sonra, peyğəmbər olduğu yayılmeaya, məlum oluneaya qədər, korluq,
karlıq və buna oxşar ayıb və qüsurları da olmaz. Hər peyğəmbərdə aşağdakı yeddi
vəsfin olğuna inanmaq lazımdır; Əmanət, sədaqət, də’vət, ədalət, ismət, fətanət (çox
ağıllı və çox anlayışh) və əmnuləzl (yəni, hər hansı bir peyğəmbər peyğəmbərlikdən əzi
edilməz).
Yeni bir din gətirən peyğəmbərlərə “Rəsul” deyilir. Yeni din gətirməyib,
insanları özündən əvvəlki dinə də’vət edən peyğəmbərlərə də “Nəbi” deyilir. Əmrləri
yerinə yetirməkdə və insanları Allahın dininə çağırmaqda, rəsul ilə nəbi arasında bir
fərq yoxdur. Peyğəmbərlərə iman etmək, aralarında heç bir fərq qoymayaraq, hamısının
sadiq, doğru sözlü olduğuna inanmaq, deməkdir. Onlardan birinə inanmayan heç
birisinə inanmamış sayılır.
Peyğəmbərlik əlləşməklə, aehq və çətinlik çəkməklə, çox ibadət etməklə
qazanılmaz. Aneaq Allah Təalanın ehsanı və seçməsi ilə olar. İnsanların dünya və
axirətdəki işlərinin düzgün və faydalı olması, onları zərərli işlərdən qoruyub, səlamətə,
hidayətə və fıravançıhğa qovuşdurmaq üçün, peyğəmbərlər vasitəsiylə dinlər
göndərilmişdir. Peyğəmbərlər, düşmənlərin çoxluğuna, inanmayanların istehza
etmələrinə, üzmələrinə baxmayaraq, Allah Təalanın əmrlərini insanlara də’vət etmək və
çatdırmaq üçün düşmənlərdən qorxmamış, çəkinməmişlər. Allah Təala, peyğəmbərlərin
doğru söz sahibi olduqlarını, doğru söylədiklərini göstərmək üçün, onları mö’cüzələrlə
qüvvətləndirmişdir. Heç kim bu mö’eüzələrə qarşı gələ bilmədi. Bir peyğəmbəri qəbul
edib inanan kəslərə, həmin peyğəmbərin ümməti deyilir. O peyğəmbərlərə, qiyamət
günündə, ümmətlərindən günahı çox olanlara şəfaət etmələri üçün izin veriləeək və
şəfaətləri qəbul olaeaqdır. Ümmətlərindən, alim, saleh, vəli olanlarına da şəfaət etmələri
üçün Allah Təala izin verəeək və şəfaətlərini qəbul edəeəkdir. Peyğəmbərlər
(əleyhimussalavatu vəttəslimat), öz qəhrlərində, bizim bilmədiyimiz bir həyatla
diridirlər. Mübarək bədənlərini torpaq çürütməz. Buna görə hədisdə; “Peyğəmbərlər, öz
qəhrlərində namaz qılarlar” buyrulmuşdur.
Peyğəmbərlərin (əleyhimüssalam) mübarək gözləri yatarkən, qəlb gözləri
yatmaz. Peyğəmbərlik vəzifələrini görməkdə və peyğəmbərlik üstünlüklərini

567

daşımaqda, bütün peyğəmbərlər bərabərdir. Yuxarıda bildirilən yeddi vəsf hamısında
vardır. Peyğəmbərlər, peyğəmbərlikdən əzi edilməz. Vəlilər isə, övliyalıqdan çıxa
bilərlər. Peyğəmbərlər (əleyhimussalavatu vəttəslimat) insanlardan olar. Cindən,
mələkdən və qadınlardan insanlara peyğəmbər olmaz. Cin və mələk, peyğəmbərlərin
dərəeələrinə qalxa bilməz. Peyğəmbərlər də bir-birilərindən şərəf və fəzilət eəhətlərinə
görə üstünlükləri vardır. Məsələn, ümmətlərinin çox olması, göndərildikləri ölkələrin
böyük olması, elm və mərifətlərinin çox olması və çox yerlərə yayılması,
mö’eüzələrinin daha çox və mütəmadi olması, özləri üçün ayrı dəyər və ehsanların
verilməsi kimi üstünlüklər eəhətindən axır zaman peyğəmbəri Məhəmməd
əleyhissəlam, bütün peyğəmbərlərdən daha üstündür. Ululəzm olan peyğəmbərlər,
olmayanlardan, rəsullar da rəsul olmayan nəbilərdən daha üstündürlər.
Peyğəmbərlərin (əleyhimussalam) sayı tam mə’lum deyildir. Yüz iyirmi dörd
mindən çox olduqları bilinməkdədir. Bunlardan üç yüz on üç vəya üç yüz on beş nəfəri
rəsuldur. Bunlardan da altısı daha yüksək mərtəbəyə malikdir. Bunlara “Ululəzm”
peyğəmbərlər deyilir. Ululəzm peyğəmbərlər; “Adəm, Nuh, İbrahim, Musa, İsa və
Məhəmməd Mustafa (əleyhimussalatu vəssalam)” Həzrətləridir.
İbrahim əleyhissalam Xəlilullahdır. Çünki, Onun ürəyində Allah sevgisindən
başqa heç bir məxluqun sevgisi yox idi. Musa əleyhissalam Kəlimullahdır. Çünki, O,
Allah Təala ilə danışmışdı. İsa əleyhissalam Ruhullah və Kəlimətullahdır. Çünki, Onun
atası yox idi. O, aneaq “01” ilahi kəlməsiylə anasından dünyaya gəlmişdi. Bundan
başqa, Allah Təalanın hikmət dolu kəlmələrini, nəsihət edərək insanların çatdırardı.
Məxluqların yaradılmasına səbəb olan və Adəm oğullarının ən üstünü, ən
şərəflisi və ən dəyərlisi olan Məhəmməd əleyhissalam Həbibullahdır. Onun, Həbibullah
olduğunu, böyüklüyünü və üstünlüyünü göstərən həddən çox dəlillər vardır. Buna görə
də Onun haqqında, “Məğlub olmaq” və “Darmadağın olmaq” kimi ifadələr deyilməz.
Qiyamətdə, hamıdan qabaq qəbirdən qalxaeaqdır. Məhşər yerinə ən əvvəl gedəeəkdir.
Cənnətə hər kəsdən qabaq girəcəkdir. Gözəl əxlaqı, saymaqla qurtarmaz və bəhs etməyə
insan gücü çatmaz.
Qiyamət günü bütün peyğəmbərlər. Onun bayrağı altında kölgələnəcəklər.
Allah Təala, hər peyğəmbərə əmr etmişdir ki; “Məxluqlarımın arasında, seçib sevdiyim.
Həbibim Məhəmməd əleyhissalamın peyğəmbər olduğu zamana çatsanız. Ona iman
edin və köməklik göstərin! Bütün peyğəmbərlər də, ümmətlərinə belə vəsiyyyət və əmr

568


etdi. Məhəmməd əleyhissalam, “Xatəmulənbiya”dır. Yəni, Ondan sonra heç bir
peyğəmbər gəlməyəcəkdir.
İman edilməsi lazım olan şərtlərdən beşincisi, axirət gününə inanmaqdır.
Axirət gününün başlanğıcı insanın öldüyü gündür və qiyamətin axırına qədərdir.
Qiyamətin nə vaxt olacağı insanlara bildirilmədi, ona görə də indiyə qədər heç kim
zamanını bilməmişdb. Ancaq, Cənabi Peyğəmbərimiz bir çox əlamətlərini və
başlanğıclarını belə xəbər vermişdir ki; “Qiyamət gününə yaxın vaxtlarda Həzrəti
Mehdi gələcək, İsa əleyhissalam göydən Şama enəcək. Dəccal ortaya çıxacaq, YəcucMəcuc hər yeri qarışdıracaq, günəş qərbdən çıxacaq, böyük zəlzələlər olacaq, dini
mə’lumatlar yaddan çıxacaq, fasiqlİk və pislik çoxalacaq, dinsiz, əxlaqsız, namussuz
kəslər başçı olacaq, Allah Təalanın əmrləri yerinə yetirilməyəcək, hər yerdə haram iş
görüləcək, Yəməndən bir od çıxacaq, göylər və dağlar parçalanacaq, günəş və ay
qaralacaq, dənizlər bir-birinə qarışacaq və qaynayıb quruyacaqdır.
Günah iş görən müsəlmanlara fasiq deyilir. Fasiqlərə və bütün kafirlərə qəbirdə
əzab olacaqdır. Bunlara əlbəttə inanmaq lazımdır. Ölü qəbrə qoyulunca, naməlum bir
həyat ilə diriləcək, rahat olacaq vəya əzab cəkəcəkdb. Münkər və Nəkir adındakı İki
mələyin, naməlum qorxunc bir insan cildində qəbrdə sual soruşacaqlarını hədislər açıq
şəkildə bildbməkdədir.^^^ Bəzi alimlərin rəyinə görə qəbirdə verilən sualların bir hissəsi
əqidə ilə, bəzi alimlərə görə isə hamısı əqaid barəsində olacaqdır. Bunun üçün uşaqlara,
“Rəbbin kimdb? Hansı dinə mənsubsan? Kimin ümmətindənsən? Kitabın hansıdır?
Qiblən haradır? E’tiqadda və əməldə məzhəbin nədir?” suallarının cavabları
öyrədiməbdir! Əhli sünnət olmayanın doğru cavab verə bilməyəcəyi, '"Təzkirəyi
Qurtubi” əsərində yazılmışdır. Gözəl cavab verənlərin qəbri genişlənəcək. Cənnətdən
bir pəncərə açılacaqdır. Səhər və axşam. Cənnətdəki yerlərini görüb, mələklər
tərəfindən onlara yaxşılıqlar ediləcək, müjdələr veriləcəkdir. Yaxşı cavab verə bilməsə,
dəmir dəyənəklərlə elə vurulacaq ki, qışqırığını insandan və cindən başqa hər məxluq
eşidəcəkdir. Belə bir adamın qəbri o qədər daralır ki, sümükləri bir-birinə qarışar.
Cəhənnəmdən bb dəlİk açılar. Səhər və axşam Cəhənnəmdəki yerini görüb, qəbrdə
məhşərə qədər ağır əzablar çəkər.

Buxari, “Elm”, 21; İbn Масә, “Filən”, 25; Əhməd ibn Flənbəl, əl-Müsnəd, III, 108.
ibn Масә, “Filən”, 25.

569


öldükdən sonra təzədən dirilməyə də inanmaq lazımdır. Sümüklər, ətlər
çürüyüb torpaq və qaza çevrildikdən sonra, hamısı təzədən bir yerə yığılaeaq, ruh
bədənlərinə girib qəbirlərindən qalxacaqdır. Buna görə də bu zamana qiyamət günü
deyilir.
Bütün canlılar məhşər yerində toplanacaq. Hər insanın əməl dəftərləri uçaraq
sahibinin yanına gələcəkdir. Bunları, yerlərin, göylərin, zərrələrin və ulduzların
yaradanı, hədsiz qüdrət sahibi olan Allah Təala edəcəkdir. Bunların olacağını, Allah
Təalanın Rəsulu (səlləllahu əleyhi və səlləm) xəbər vermişdir. Onun söylədikləri heç
şübhəsiz ki, doğrudur və hamısı həyata keçəcəkdir.
Salehlərin və yaxşıların dəftərləri sağ tərəfindən, fasiqlərin və pislərin dəftərləri
isə arxa vəya sol tərəfindən veriləcəkdir. Yaxşı və pis, böyük və kiçİk, gizli və açıq hər
şey dəftərdə olacaqdır. Kiramən katibin mələklərinin bilmədiyi işlər belə, bədən
üzvlərinin xəbər verməsiylə və Allah Təalanın bilməsi ilə ortaya çıxardılacaq, hər
şeydən sual verilib, hesaba çəkiləcəkdir. Məhşərdə, Allah Təalanın dilədiyi hər gizli şey
meydana çıxacaqdır. Mələklərə, “Yerlərdə və göylərdə nə iş gördünüz?”.
Peyğəmbərlərə, “Allah Təalanın hökmlərini qullara necə çatdırdınız?” Hər kəsə də,
“Peyğəmbərlərə necə itaət etdiniz, sizlərə xəbər verilən vəzifələri necə yerinə
yetirdiniz? Bir-birinizin haqlarınıza necə riayət etdiniz?” deyə soruşulacaqdrr. Məhşərdə
imanı olub, əməli və əxlaqı gözəl olanlara mükafat və ehsanlar veriləcək, pis əxlaqlı,
pozğun əməllərə sahib olanlara isə ağır cəzalar veriləcəkdir.
Allah Təala, ədaləti ilə bəzi kiçİk günahlar üçün də əzab verəcək, dilədiyi
mö’minlərin böyük və kiçİk bütün günahlarını öz fəzliylə və ehsanıyla bağışlayacaqdır.
Şirkdən və küfrdən başqa, bütün günahları istəsə bağışlayacaq, diləsə kiçİk günahlara
görə də əzab verəcəkdir. Müşrik və kafir olaraq ölənləri qət’iyyən bağışlamayacağını
bildirməkdədir. Kitabh və kitabsız kafirlər, yəni Məhəmməd əleyhissalamın bütün
insanlara peyğəmbər olduğuna inanmayan. Onun bildirdiyi əhkamdan, yəni əmr və
qadağalardan birini belə bəyənməyənlər, bu vəziyyətdə ölsələr, əlbəttə Cəhənnəmə
atılacaq, əbədi əzab çəkəcəklər.
Qiyamət günü, əməlləri, işləri ölçmək üçün, bizim bilmədiyimiz bir mizan, bir
ölçü aləti, bir tərəzi vardır. Yer-göy bir gözünə sığar. Savab gözü parlaq olub. Ərşin
sağında Cənnət tərəfindədir. Günah tərəfi isə Ərşin solunda. Cəhənnəm tərəfində
qaranlıqdadır. Dünyada görülən işlər, sözlər, düşüncələr, baxışlar, orda formalaşaraq.

570


yaxşılıqlar parlaq, pisliklər isə qaranlıq və iyrənc görünüb, bu tərəzidə çəkiləcəkdir. Bu
tərəzi dünya tərəzilərindən fərqlənir. Belə ki, bu tərəzinin, dünyadakı tərəzilər kimi ağır
tərəfi yuxarı, yüngül tərəfi isə aşağı enməz. Alimlərin bir hissəsinə görə, müxtəlif
tərəzilər olaeaqdır.
Sirat körpüsü vardır. Sirat köprüsü, Allah Təalanın əmri ilə. Cəhənnəmin
üstündə qurulaeaqdır. Hər kəsə, bu körpüdən keçməsi əmr ediləeəkdir. O gün, bütün
peyğəmbərlər; “Ya Rəbbi! Səlamət ver” deyə yalvaraeaqlar. Cənnətlik olanlar körpüdən
rahat keçərək Cənnətə gedəeəklər. Bunlardan bəzisi ildmm kimi, bəzisi külək kimi,
bəzisi də at kimi çaparaq keçəcəklər. Sirat körpüsü tükdən nazİk, qılıncdan itidir.
Dünyada İslamiyyətə riayət etmək də belədir. İslamiyyətə tam riayət etməyə çalışmaq,
sirat körpüsündən keçmək kimidir. Burda nəfs ilə mübarizə aparmağın çətinliyinə
dözənlər, orda sirat körpüsünü rahat keçəeəkdir. Elə buna görə də, Allah Təala
İslamiyyətin göstərdiyi doğru yola; “Sirati müstəqim” adını vermişdir. Bu ad bənzərliyi
də, İslamiyyətə sarılmağın, elə sirat körpüsünü keçmək mənasına gəldiyini
göstərməkdədir. Cəhənnəmlik olanlar siratdan keçə bilməyib Cəhənnəmə düşəeəklər.
Cənabi Peyğəmbərimizə (səlləllahu əleyhi və səlləm) məxsus olan Kövsər
hovuzu da vardır. Böyüklüyü bir aylıq yol uzunluğundadır. Suyu sütdən daha ağ, iyi