Sevgili Peyğəmbərim - 24

deyərək gürzü qaldırıb, qayaya elə vurdu ki, bu vuruşdan. Mədinəni işıqlandıran bir
şimşək çaxdı və qayadan bir hissə qopdu. Rəsuli əkrəm; “Allahu əkbər!” deyərək təkbir
gətirdi. Bunu eşidən Əshab da təkbir gətirdi. Sonra İkinci dəfə gürzü vurdu. Yenə hər
tərəfi işıqlandıran bir şimşək! və qayadan qopan hissələr... Sevgili Peyğəmbərimiz yenə;
“Allahu əkbər!” deyərək təkbir gətirdi. Əshabi kiram da bunu təkrar etdi. Gürz üçüncü
dəfə vurulduğunda, hər tərəfi işıqlandıran bir şimşək də çaxmış və qaya parça-parça
olmuşdu. Aləmlərin hökmdarı yenə; “Allahu əkbər!” deyərək təkbir gətirdi. Şərəfli
Əshabi da Onun kimi etdilər.

Buxari, “Məğazi”, 27; Darimi, “Müqəddimə”, 7; İbn Əbi Şeybə, əl-Musannəf VII, 425.

290

Həzrəti Səlman əlini uzatdı. Sevgili Peyğəmbərimiz yuxarı çıxdı. Səlmani
Farisi; “Anam-atam, eanım sənə fəda olsun ey Rəsulallah! Ömrümdə heç görmədiyim
bir şeyi indi gördüm. Bunun hikməti nədir?” deyineə, Cənabi Peyğəmbərimiz Əshabına
üzünü tutub; “Səlmanın gördüyünü sizlər də gördünüz?” buyurdu. Onlar da; “Bəh, ey
Rəsulallah! Gürzü qayaya vurduğunuz zaman, şiddətli bir şimşəyin çaxdığını gördük.
Siz təkbir gətirincə, biz də təkbir gətirdik” dedilər. Cənabi Peyğəmbərimiz də; “Əvvəlki
zərbənin işığında Kisranın (Mədayindəki) sarayları mənə göründü. Cəbrayıl
(əleyhissalam) gəlib; “Ümmətin o ölkələrə sahib olar” deyə xəbər verdi. İkinci zərbədə
Rum vilayətinin (Şamın) qızıl sarayları göründü. Cəbrayıl (əleyhissalam) gəlib;
“Ümmətin 0 diyara da sahib olar” dedi. Üçüncüsündə, Sənanın (Yəmənin) sarayları
göründü. Cəbrayıl (əleyhissalam); “O yerə də ümmətin sahib olar” deyə xəbər verdi”
buyurdu.
Sonra Kainatın hökmdarı, Əcəm kisrasının Mədayindəki sarayını vəsf edincə,
oralı olan Həzrəti Səlman; “Canım sənə fəda olsun ey Rəsulallah! Səni, haqq din və
Kitabla göndərən Allah Təalaya and içirəm ki, o saraylar tamamiylə dediyiniz kimidir.
Sənin, Allah Təalanın Rəsulu olduğuna şəhadət edirəm” dedi. Cənabi Peyğəmbərimiz;
“Ey Səlman! Şam, heç şübh yoxdur ki, fəth ediləcəkdir. Heraki, ölkəsinin ən ucqar
yerinə qaçacaqdır. Siz, Şamın hər tərəfinə hakim olacaqsınız. Sizə, heç kim müqavimət
göstərə bilməyəcəkdir. Yəmən, heç şübhə yoxdur ki, fəth ediləcəkdir. Bu “Məşriq
Diyarı” da heç şübhə yoxdur ki, fəth ediləcək və Kisra öldürüləcəkdir. Allah Təala bu
fəthləri məndən sonra sizə nəsib edəcəkdir” buyurdu.^"^"^
Səlmani Farisi Həzrətləri; “Rəsulullahın, bu müjdələrinin hamısının həqiqətə
çevrildiğini gördüm” deyə xəbər verdi.
Düşmənin gəlib çatmağına az qalmışdı. Xəndək sür’ətlə qazılır və ən qısa
zamanda bitirilməyə çalışdırdı. Mücahidlər məcburiyyət qarşısında Cənabi
Peyğəmbərimizdən icazə alaraq işə ara verir, daha sonra təzədən işlərinin başına
qayıdrdılar.
Münafiqlər çox yavaş hərəkət edir, istədikləri zaman işə gəlir, istədikləri zaman
icazəsiz çıxıb gedirdilər. Üstəlik Əshabın bu şəkildə işləməklərinə istehza edirdilər.
Cənabi Peyğəmbərimizin verdiyi müjdələrə belə; “Biz, düşmən qorxusundan xəndəklərə

Vaqidi, əl-Məğazi, I, 450; İbn Kəsir, əs-Sirə, III, 159; Beyhəqi, Dəlailun-Nübüwə, III, 482.

291


sığınırıq. Ancaq, bizə Yəmən, Rum və Fars ölkələrinin saraylarını və’d edir. Sizin bu
halınıza çaşıb qalırıq!” deyirdilər.
Bundan sonra, mücahidlər üçün enən ayədə, məalən buyuruldu ki; “Həqiqətən
mö’minlər, aneaq (ixlas ilə) Allah Təalaya və Rəsuluna iman edənlər və (eihad, eihada
aid tədbirlər. Cümə və bayram toplanmaları kimi) ümumi bir iş üçün. Onun
(Rəsulullahın) əlinin altında olduqları vaxt. Ondan icazə almadıqca, çıxıb
getməyənlərdir. O halda (ey Həbibim!) Səndən ieazə istəyənlər, Allah Təalaya və
Rəsuluna iman edənlərdir. Bu mö’min kəslər bəzi işləri üçün səndən ieazə istədikləri
vaxt, sən də onlardan dilədiyin kimsəyə ieazə ver və özləri üçün Allah Təaladan
məğfirət istə. Şübhəsiz ki, Allah Təala, Qafürurrəhimdir, çox bağışlayan, çox mərhəmət
edəndir”.
Münafiqlər üçün enən ayəti kərimələrdə də məalən buyruldu ki; “Allah
Təalanın Rəsulunun də’vətini, öz aranızda bir-birinizi (bəzən ieabət edib, bəzən
etmədiyiniz) də’vətləriniz kimi bir tutmayın (də’vətinə vaxt itirmədən gedin və ieazəsiz
ayrılmayın)! Aranızdan, bir-birinizin arxasında gizlənərək gizlieə qaçanlarınızı, Allah
Təala şübhəsiz bilir. Onun əmrindən uzaqlaşıb gedənlər, dünyada fitnəyə, axirətdə də
əziyyət verici bir əzaba düçar olmaqdan çəkinsinlər! Fikir verin! Göylərdə və yerdə nə
varsa, hamısı da Allah Təalanındır. O, sizin, hansı inaneda (mö’min veya münafiq)
olduğunuzu və (münafiq və kafirlərin) dirildiləeəkləri qiyamət gününü də bilir. Allah
Təala onların dünyada etdiklərim özlərinə xəbər verəeəkdir. Allah Təala hər şeyi
bilir”.^^"^
Xəndəyi qazma işinə altı gün idi ki, başlanmışdı. Hamı işini, layiqiylə
görmüşdü. Aneaq bir yer, zaman az olduğu üçün geniş və dərin qazılamamışdı. Cənabi
Peyğəmbərimiz burası üçün narahat olaraq; “Müşriklər, burdan başqa bir yerdən keçə
bilməzlər” buyurdu. Bura növbətçilər qoydular.
Müşrik ordusunun Mədinəyə çox yaxınlaşdığı əsnada, yəhudi Nadir oğullarının
başçısı Huyey, Qüreyş ordu komandanına; “Mədinədəki Qureyza yəhudilərin
müsəlmanlarla razılaşma halında olduqlarını, aneaq, onların başçısı Kə’b ibn Əsədi
aldadıb, öz tərəfiərinə çəkə biləeəyini bildirdi. Komandan da; “Ey Huyey! Dərhal Kə’b
ibn Əsədin yanına get. Müsəlmanlar ilə bağladıqları müqaviləni pozub bizə kömək
ən-Nur 24/62.
ən-Nur 24/63-64.

292


etsinlər” dedi. Bu razdaşmanın maddələrindən biri, “Mədinəyə bir düşmən ordusu
hüeum edərsə, Müsəlmanlarla birlikdə düşmənə qarşı müqavimət göstərmək” idi.
Yəhudi Huyey, müşrik ordusundan ayrılıb, gecə Bəni Qureyzanın başçısı
Kə’bin evinə gəldi. Qapını döyüb özünü tanıtdı və; “Ey Kə’b! Qüreyşin bütün
ordusunu, Kinanə və Qatafan oğulları kimi bir çox qəbilədən on min nəfərlik bir ordu
gətirmişəm. Artıq, Məhəmməd və Əshabı xilas ola bilməyəcəkdir. Onları tamamiylə
məhv edincəyə qədər, Qureyşlilərlə burdan ayrılmamağa and içdİk!” dedi. Kə’b;
“Məhəmməd və Əshabı öldürüləməzsə və Qüreyş və Qatafanhlar ölkələrinə qayıdıb
getsə, burda biz tək-tənha qalarıq. Axırda hamımızı öldürəcəklərindən qorxuram!” deyə
narahatçılığını biruzə verincə, Huyey; “Bu qorxunun yox olması üçün Qüreyş və
Qatafanhlardan yetmiş nəfər girov istəyərsən. Bu girovlar səndə olduğu müddətdə,
onlar burdan gedə bilməzlər. Əgər məğlub olub getsələr, mən sizin yanınızdan
ayrılmaram. Sizin başınıza gələn fəlakət mənim başıma gəlmiş olar” deyərək, Kə’bi
sonra da digər yəhudiləri aldatdı. Müsəlmanlarla olan razılaşmanı ləğv etdirdi. Beləcə
razılaşma pozulmuş oldu.
Huyey, müşrik ordusuna qayıdıb onları məsələdən agah etdi. Bəni Qureyzanın
müsəlmanları arxadan vuracaqlarını söylədi.
Yeddinci gün, müşriklər on min nəfərlik böyük bir ordu ilə Mədinənin qərb və
şimal tərəfinə gəlib, ordugahlarını qurdular. Bu ordugah, xəndəyin qazıldığı yerdə idi.
Müşriklərin düşüncələri, bu böyük ordu ilə Mədinəyi başdan-ayağa yandırıb yıxmaq,
Cənabi Peyğəmbərimizi və Əshabını məhv etmək, İslamiyyəti yox etmək idi. Bu,
görünüşdə çox çətin müqavimət göstərilə biləcək bir ordu idi.
Müşriklər, xəyallarından keçirtmədikləri xəndək əngəlini görüncə, çaş-baş
qaldılar və həvəsdən düşdülər. Çünki, xəndək yaxşı bir atın sür’ətlə çapılıb atıla
bilməyəcəyi genişlikdə idi. İçinə düşən bir adam da asan şəkildə çıxa bilməzdi. Hələ
zirehli bir adamın yuxarı dırmaşaraq çıxması çox çətin idi.
Müşriklərin gəldiyini xəbər tutan sevgili Peyğəmbərimiz, dərhal altı gündür
dayanmadan çahşarak yorulan Əshabını toplayıb, xəndəyin bu tərəfindəki Səl dağı
ətəklərində qərargahını qurdu. Arxalarında Səl dağı və Mədinə, qabaqlarında xəndək və
0 xəndəyin 0 tərəfində də düşmən... Yenə İbni Ümmi Məktum Mədinədə Cənabi
Peyğəmbərimizin vəkili olaraq qaldı. Qadınlar və uşaqlar qalalara yerləşdirildi. Üç min
nəfərlik İslam ordusunun otuz altı süvarisi var idi. Bayraqları Zeyd ibn Harisə ilə Sə’d

293


ibn Ubadə Həzrətləri daşıyırdılar. Rəsulullahın dəridən düzəldilmiş çadm, Səl
dağının ətəyində quruldu.
Neçə-neçə qəhrəmanlıqlar göstərəcək olan Əshabi kiram, diqqətlə düşmənin
hərəkətlərini tə’qib etməyə başladı. Bu əsnada, Həzrəti Ömərin sevgili
Peyğəmbərimizin hüzuruna gəldiyi görüldü. “Ya Rəsulallah! Eşitdiyimə görə, Qureyza
yəhudiləri aramızdakı müqaviləni pozmuş və bizə qarşı döyüşə hazırlanırlarmış!” dedi.
Gözlənilməyən bu xəbərə. Aləmlərin hökmdarı; “Həsbun Allahu və ni’məl-vəkil-Allah
Təala bizə yetər. O nə gözəl vəkildir” deyərək cavab verdi. Bu, Ona çox tə’sir etmişdi.
İndi İslam ordusu, üd od arasında qalmışdı. Şimal və qərbdə müşrik orduları, cənub və
şərqdə isə yəhudilər vardı.
Rəsulullah, Zübeyir ibn Əvvam Həzrətlərini Qureyza oğullarının qalasına
göndərdi. Həzrəti Zübeyir gedib məsələnin nə yerdə olduğunu öyrəndi. Gəlincə; “Ya
Rəsulallah! Onlar, qalalarını tə’mir edir, döyüş təlimləri və taktikaları keçirlər. Həm də
heyvanlarını da bir yerə yığırlar” deyərək gördüklərini dedi. Bundan sonra Həbibi
əkrəm (səlləllahu əleyhi və səlləm) Sə’d ibn Muaz, Sa d ibn Ubadə, Xəvvat ibn Cübeyr,
Əmr ibn Əvf, Abdullah ibn Rəvahanı Qureyza oğullarına nəsihət verib müqaviləni
təzədən bağlamaları üçün göndərdi.
Vəzifə verilən bu beş səhabi, Qureyza yəhudilərinin qalasına gedib, onlara
nəsihət etdilər. Ancaq, nəsihət kar etmirdi. Ayrıca, həqarət etməyə də başlamışdılar.
Axır sözləri; “Qardaşlarımız Nadir oğullarını, el-obalarından sürgün edib çıxartmaqla,
bizim qolumuzu qanadımızı qırdınız. Məhəmməd kimdir ki?! Onunla aramızda heç bir
sözləşmə və müqavilə yoxdur. Peyğəmbərinizin üstünə hamımız bir yerdə hücum edib,
öldürmək üçün and içmişik. Qardaşlarımıza heç şübhə yoxdur ki, kömək edib, yardımçı
olacağıq!” dedilər.
Sə’d ibn Muaz Həzrətləri və dostları Rəsulullahın yanına gəlib, hər kəsin başa
düşə bilməyəcəyi bir şəkildə üstü örtülü olaraq vəziyyəti anlatdılar. Cənabi
Peyğəmbərimiz; “Xəbərinizi gizli saxlayın. Ancaq bilənə deyin. Çünki müharibə, tədbir
və aldatmadan ibarətdir”^"^^ buyurdu.

ibn Sə’d, ət-Təbəqat, II, 67.
Vaqidi, əl-Məğazi, I, 460; Beyhəqi, Dəlailun-Nübüvvə, IV, 8.
Buxari, “Cihad”, 157; Əbu Davud, “Cihad”, lOI; Tirmizi, “Cihad”, 5; İbn Масә, “Cihad”, 28; Əhməd
ibn Hənbəl, əl-Müsnəd, I, 126.

294

Əshabi kiram, xəndəyin bu tərəfində Cənabi Peyğəmbərimizi gözləyb, necə
bərəkət edəcəklərini maraqla seyr edbdilər. Bb az sonra Kainatın hökmdarı, qəhrəman
Əshabının yanına gəldi və; “Allahu əkbər! Allahu əkbər!” deyərək təkbb gətbdi. Bunu
eşidən şanlı səhabilər, hamısı bb ağızdan təkbb gətbərək, Cənabi Haqqın ismi şərifnin
ucalığını bildirib, xəndəyin o bbi tərəfində qum kimi qaynayan kafirlərin qəlbinə qorxu
saldılar. Müşriklər təkbbləri eşidincə; “Məhəmməd və Əshabına hər halda sevindirici
bir xəbər gəldi” dedilər.
Cənabi Peyğəmbərimiz, Əshabına; “Ey müsəlman camaatı! Allah Təalanın fəth
və yardımı ilə sevinin!” buyuraraq, qalib gələcəklərinin müjdəsini verdi. Şanlı Əshab,
indiyə qədər bir çox səriyyələrdə iştbak etmiş, Bədb və Ühüd qəzvələrində
döyüşmüşdülər. Say və qüvvət cəhətiylə çox olan müşrikləri, Allahu Təalanın izni və
Rəsuli Əkrəmin duasının bərəkətiylə hər dəfə məğlub etmişdilər. Başlarında,
məxluqatın “Baş tacı” olduqdan sonra, edə bilməyəcəklər! iş, dözə bilməyəcəklər!
çətinlik ola bilməzdi. Hava soyuq, qıtlıq şiddətli, aclıq çətin idi... Cənabi
Peyğəmbərimiz daxil olmaqla, bir çoxları mübarək qarınlarına daş bağlamışdılar. Qarşı
tərəfdə düşmən qum kimi qaynayırdı! Ancaq şanlı Əshab üçün düşmənin çoxluğu və
çəkilən əziyyətlərin əhəmiyyəti yox idi. Allah Təala ən gözəl vəkil idi... Ona e’tibar
etmiş. Ona bel bağlamış. Ona sığınmışdılar.
Qüreyşin başda gələn komandanları və Qüreyşlə bblİkdə gələn digər
qəbilələrin başçıları ümumi hücuma keçmək üçün bir qərar verməmişdən əvvəl,
xəndəyin ətrafında, keçə biləcəkləri bir yer axtarmağa başladılar. Xəndəyi hər tərəfini
gəzib baxdılar. Axırda, vaxt az olduğu üçün yarımçıq qalan dar yerdə dayanıb, burdan
hücum etməyin münasib olacağına qərar verdilər. Müşrik əsgərləri də komandanlarının
arxasınca hərəkət edb, bb xəndəyə, bb də şanlı Oshaba baxıb mə’təl qalırdılar. “And
içirik ki, bu, Orəblərin çarə tapdığı bb üsul deyildir. Heç şübhə yoxdur ki, bunu, o Farsb
adam tövsiyə etmişdir!” deyirdilər.
Qureyşli komandanlar, əsgərlərinə xəndəyin dar yerini göstərərək; “Burdan
kim atlayıb, o bbi tərəfə keçə bilər?” deyincə, aralarından beş süvari qabağa çıxdı.
Bunlar təkbətək döyüşmək üçün xəndəyin digər tərəfinə keçməbydilər. Şanlı Oshabi
kbam və müşrik əsgərləri maraqla bu beş atlının hərəkətlərini tə’qib etməyə başladılar.
Süvarilər sür’ətlənmək üçün geriyə çəkildilər. Sonra atlarının başını xəndəyin ən dar
yerinə çevbib sür’ətləndilər. Dördnala çapan beş cins at, bb sıçrayışda xəndəyin o bbi

295

tərəfinə keçməyi bacardılar. Onları başqa atlılar da tə’qib etmək istədilərsə də
bacarmayıb, xəndəyin o biri tərəfində qaldılar. Bu keçənlər arasında Əmr ibn Əbd
adında çox güclü biri vardı. Başdan-ayağa qədər zireh geymiş, vahiməli bir görünüşü
vardı. Görünüşdə ürəklərə qorxu salan bu adam, mücahidlərə tərəf; “Mənimlə döyüşə
bilən kimsə varsa meydana çıxsın?” deyə qışqırdı.
Bu əsnada Həzrəti Əlinin, sevgili Peyğəmbərimizin hüzuruna çıxaraq; “Canım
sənə fəda olsun ya Rəsulallah! Onunla mən döyüşüm” deyərək icazə istədiyi gürüldü.
Əynində zirehi belə yox idi. Əshabi kiram, ona qibtə edirdilər. Sevgili Peyğəmbərimiz,
öz mübarək zirehini çıxardıb. Həzrəti Əliyə geyindirdi. Qılıncını ona verdi. Mübarək
başından əmmaməsini çıxardıb, onun başına bilavasitə öz əlləriylə sarıdı. Sonra da;
“Allahım! Bədir qəzvəsində əmim oğlu Ubeydə, Ühüd qəzvəsində əmim Həmzə şəhid
oldu. Yanımda qardaşım və əmim oğlu Əh qaldı. Sən onu qoru. Ona yardımını ehsan et.
Məni tək başıma qoyma!” deyərək dua etdi. Əshabi kiram; “Amin!” dedilər.
Dua və təkbir sədaları altında piyada yeriyən Allah Təalanın aslanı, atının
üstündə, bir div kimi duran Əmr ibn Əbdin qabağında dayandı. Gözlərindən başqa hər
yeri zirehlə örtülü olan Əmr, bu qəhrəmanı tanıya bilmədi və kim olduğunu soruşdu. O
da; “Mən Əh ibn Əbi Talıbam” deyərək özünü tanıdınca. Əmr; “Ey qardaşımın oğlu!
Atan mənim dostum idi. Buna görə də səni qanına qəltan etmək istəmərəm. Mənim
qabağıma çıxa bilən əmilərindən heç biri yoxdur bəyəm?” deyərək guya ona yazığı
gəldi. Həzrəti Əli isə; “Ey Əmr! Vallahi, mən sənin qanını tökmək istəyirəm. Ancaq,
ikimizin də eyni vəziyyətdə olması daha doğru olmaz məgər? İgidliyin şanına da bu
yaraşar. Halbuki, mən piyadayam, sən isə atlısan!” deyərək onu qızışdırdı.
Bunu eşidən Əmrin qeyrət damarı tutub dərhal atından düşdü və atının
ayaqlarını qılıncla kəsdikdən sonra, qəzəblə Həzrəti Əlinin qabağında dayandı. Hücum
etmək istədiyində, Allah Təalanın aslanı; “Ey Əmr! Eşitdim ki, sən, Qüreyşdən birisiylə
üzbəüz gəldiyində, onun İki arzusundan birini yerinə yetirəcəyinə and içmisən. Bu
doğrudur?” deyə soruşdu. O da; “Bəh, doğrudur” deyə cavab verincə, bu dəfə; “O
halda, birinci istəyim sənin, Allahu Təala və Rəsulunə iman gətirib, müsəlman
olmağındır!” deyərək imana də’vət etdi. Bunu eşidən Əmr çox əsəbiləşdi və; “Keç
bunu! Bu mənə lazım deyil!” dedi. Həzrəti Əh; “İkinci istəyim isə döyüşməyib
Məkkəyə qayıtmağındır. Çünki, Rəsul əleyhissalam, düşmənə qalib gələrsə, sən bu
hərəkətinlə Ona yardım etmiş olarsan!” dedi. Əmr; “Bunu da keç! Mən intiqam

296



almadıqca, ətirlənməyəcəyimə and içdim. Başqa bir diləyin varsa de!” deyincə, Həzrəti
Əli; “Ey Allah Təalanın düşməni! Artıq səninlə döyüşməkdən başqa bir yol qalmadı!”
dedi.
Əmr bu sözlərə gülüb; “Düzü tə’əccüb edirəm! Ərəb diyarında qabağıma çıxa
bilən bir igidin olduğu ağlıma gəlməzdi! Ey qardaşımın oğlu! And içirəm ki, mən səni
öldürmək istəmərəm. Çünki, atan mənim dostum idi. Mən qabağımda Qüreyşin
mö’təbərlərindən Əbu Bəkir kimi. Ömər kimi bir nəfər çıxmasını istəyərdim” dedi.
Həzrəti Əli; “Elə olsa da, mən səni öldürmək üçün bura çıxdım” deyincə. Əmrin qan
beyninə vurdu. Qılıncını qaldırması ilə vurması bir oldu. Belə bir şeyi gözləyən Allah
Təalanın aslanı, şimşək kimi yana sıçrayıb, hücumu qalxanıyla qarşıladı. Ancaq Əmr,
bunun kimi çox qalxan yarmışdı. Onun vuruşuna ən güclü qalxanlar belə dözə bilməzdi.
Bu dəfə də elə oldu. Həzrəti Əlinin qalxanı parçalandı, həm də qılınc başını sıyırıb
yaraladı. Hücum növbəsi Həzrəti Əliyə gəlmişdi; “Ya Allah!” deyərək zülfüqarı Əmrin
boynuna vurdu. Vurmasiyla İslam ordusunda; “Allahu əkbər! Allahu əkbər!” sədaları
yeri göyü lərzəyə salmağa, kafirlərin ordusunda isə fəryadlar yüksəlməyə başladı. Bəh,
Nəbilərin hökmdarı, məxluqatun baş tacının duası qəbul olmuşdu. Nəhəng Əmr yerə
sərilmiş, bədənindən sel kimi qan axarkən, başı dəbilqəsiylə birlikdə uçmuşdu. Ən çox
e’timad etdikləri Əmrin yerə sərildiyini görən dostları, dərhal Həzrəti Əliyə hücum
etdilər. Bunu görən Əshabi kiram da, ora axışıb gəldilər. Zübeyir ibn Əvvam, Nofəl ibn
Abdullahı yaralayıb atıyla birlikdə xəndəyə yıxdı. Həzrəti Əh, xəndəyə düşüb Nofəli
ikiyə böldü. O biriləri isə xəndəyi güc-bəla keçib dala qaçdılar. Müşrik ordusunun
sərkərdəsi isə, hələ döyüşün əvvəlində böyük bir ümidsizliyə düşmüşdü.
Artıq döyüşin şəkli tə’yin olmuşdu. Xəndək, üzbəüz döyüşməyə mane olurdu.
Ox atışlarıyla bir-birilərinə itgi verməyə çalışdılar. Bu, nəticəni uzatmaqdan başqa bir
işə yaramırdı. Müşriklər, bu şəkildə qalib gələ bilməyəcəklərini başa düşüb, xəndəyin
hər tərəfindən hücuma keçməyin ən münasib bir yol olacağına qərar verdilər və hücuma
keçdilər. On min nəfərlik böyük düşmən ordusu, xəndəyi keçmək üçün çalışır, üç min
nəfərlik şanlı İslam ordusu isə, oxla və daşla onların xəndəyi keçməsinə mane olurdu.
Amansız bir mübarizə başlamışdı. Bu mübarizə axşama qədər davam etdi.
Rəsuli Əkrəm (səlləllahu əleyhi və səlləm), gecə, xəndəyin müxtəlif yerlərinə
növbətçilər yerləşdirdi. Özü də dar olan yerdə növbə tutmağa başladı. Mədinəyə beş yüz

297


nəfərlik bir dəstə göndərərək, küçələrdə yüksək səslə təkbir gətirmələrini əmr etdi.
Beləcə, yəhudilərdən veya Qüreyş müşriklərindən gələ bilən bir təhlükənin vaxtında
qabağı alınacaq, qadınlar və uşaqlar qorunacaqdı.
Qureyza yəhudiləri isə, Huyey ibn Əhtabı müşriklərə göndərib, gecə basqınları
təşkil etmək üçün İki min nəfərlik bir birlik istədi. Gecələri, müdafiəsiz qalan qadın və
uşaqlara hücum etmək istəyirdilər. Ancaq mücahidlərin səhərə qədər vaxtaşırı küçələrdə
gəzmələri; “Allahu əkbər!” sədalarıyla təkbir gətirmələri, onların canına çox qorxu
salmışdı. Qalalarına sığınıb, fürsət gözləməyə başladılar. Bəzən kiçik dəstələr halında
Mədinəyə girməyə cəhd etdilər.
Bir gecə Qureyza oğullarının başda gələnlərindən Qəzzal, özü ilə birlikdə
götürdüyü on nəfərlik bir birlik ilə, Cənabi Peyğəmbərimizin xalası Safiyyə anamızın
olduğu evə qədər gəlməyi bacardı. İçərdə qadınlar və uşaqlar vardı. Özlərini qorumaq
üçün bir dənə belə silahları yox idi. Yəhudilər, əvvəlcə evə ox atmağa, sonra da içəri
girməyə çalışdılar. Aralarından biri, evin baxçasma keçməyi bacardı və içəri girmək
üçün ətrafa göz gəzdirməyə başladı. Bu əsnada sevgili Peyğəmbərimizin qəhrəman
xalası, yanındakılara səssiz olmalarını tapşırdıqdan sonra, aşağı düşüb, qapının yanına
gəldi. Bir əmmamə başına bağlayıb, özünü kişiyə oxşatdıqdan sonra, əlinə bir dəyənək
götürüb, belinə də bir bıçaq bağladı. Yavaşca qapını açıb arxadan o Yəhudiyə
yaxınlaşdı və əlindəki dəyənəyi var gücüylə başına vurdu. O dəqiqə yerə yıxılan
Yəhudini öldürdü. Sonra öldürülən yəhudinin başını çöldə ox atan yəhudilərə atdı.
Dostlarının kəsilmiş başını ayaqları altında görən yəhudilər, çox qorxub qaçmağa
başladılar. Bir tərəfdən də; “Bizə, müsəlman kişilərin hamısı döyüşə getmişdir, şəklində
xəbər verilmişdi!” deyə bir-birilərinə danışırdılar.
Döyüş, sabahsı gün yenə eyni şiddətlə davam etdi. Oxlar havada vıyıldayaraq
uçuşurdu. Aləmlərin hökmdarı (səlləllahu əleyhi və səlləm), şanlı Əshabına; “Canım
yədi qüdrətində olan Allah Təalaya and içirəm ki, qarşılaşdığımız çətinliklər,
üstünüzdən heç şübhə yoxdur ki, yox olacaq və sizlər rahatlıq tapacaqsınız” buyuraraq,
onlara səbr etmələrini tövsiyə etdi və mö’minlərin qələbə çalacağını müjdələdi. Bu
müjdəni alan qəhrəman səhabilər, aclıq, qıtlıq kimi çətinlikləri yaddan çıxardıb canla,
başla əlləşib-vuruşdular. Xəndəkdən bir müşrikin belə keçməsinə imkan vermədilər.

Vaqidi, əl-Məğazi, I, 463.

298


Əshabi kiramın başda gələnlərindən Sə’d ibn Muaz Həzrətləri, böyük bir qəbrəmanbq
göstərərək döyüşürdü. Döyüş əsnasında, Hibban ibn Qeys ibn Əraqa adlı bb müşrikin
atdığı oxla qolundan yaralandı. Ox, arterial damara dəymiş, çox qan itbməsinə səbəb
olmuşdu. Həzrəti Sə’d, yaralı bb balda, ətrafındakıların qanı saxlamaq üçün cəbd
etdiklərini görərək, yaranın ciddi olduğunu başa düşdü və; “Ya Rəbbi! Qüreyş döyüşə
davam edəcəksə mənə ömür ehsan et. Çünki sənin Rəsuluna əziyyət verən. Ona yalançı
deyən bu müşriklərlə döyüşməkdən xoşlandığım qədər, başqa heç bb şeydən xoşum
gəlməz. Əgər aramızdakı döyüş qurtarsa məni şəhidlik mərtəbəsinə yüksəlt. Ancaq,
Bəni Qureyzanın aqibətini görmədən əvvəl canımı alma” deyərək dua etdi. Duası qəbul
olunub qanı dayandı.
Əshabi kbam arasında özünü döyüşən kimi göstərən Abdullah ibn Ubey kimi
münafiqlər isə, çox yavaş hərəkət edb, bəli can atmırdılar. Həm də, mücahidlərin əhvalruhiyyəsini pozmaq üçün əllərindən gələni edb; “Məhəmməd sizə, dayanmadan Qeysər
və Kisranın xəzinələrini və’d edb. Halbuki, indi xəndək içində həbs olmuşuq.
Qorxumuzdan dəstəmaz pozmağa belə gedə bilmirik. Allah və Rəsulu, bizi aldatmaqdan
başqa bir şey və’d etmb!” deyərək fitnə-fəsad törətməyə çalışırdı. Çətinliyə düşdükləri
zaman, evlərinə düşmənin hücum edə billəcəyini bəhanə edib vəzifə yerlərini tərk
edbdilər. Münafiqlərin bu hərəkətləri də ayrı bir dərd və ayrı bir baş ağrısı olurdu.
Müşrik ordusu, ən qısa zamanda istədiklərinə nail olamq üçün bütün güclərini
xərcləyir, ancaq şərəfli səhabələrin qəhrəmanca müdafiə olunmaları qarşısında heç bb
şey edə bilmbdilər. Ən çox hücum etdikləri yer dar keçid idi. Sevgili Peyğəmbərimiz,
burdan ayrılmır, Əshabını döyüşə təşviq edbdi. Cənabi Peyğəmbərimizin yanında
döyüşmək şərəfinə nail olmaq istəyən Əshabi kbam, döyüş meydanında tayı-bərabəri
görülməmiş qəhrəmanlıqlar göstərbdilər. Bb müddət müşriklər şiddətli bir ox atışma
başladılar. Bütün hədəf. Kainatın hökmdarının olduğu çadır idi.
Sevgili Peyğəmbərimizin mübarək vücudunu bir zbeh örtürdü. Mübarək
başında isə dəbilqəsi vardı. Çadırın qabağında dimdik dayanır, döyüşün gedişatına görə
Əshabına əmrlər verbdi. Müşriklər, bəzən ən zəif görünən yerə qəflətən hücum edb,
mübarək səhabilər ora tələsib, din düşmənlərini qovuncaya qədər, həvəslə döyüşürdülər.
Bu misli bərabəri görülməmiş mübarizə çox şiddətli olur, qəhrəman səhabilər başlarını
yana çevirib baxacaq qədər döyüşməkdən vaxt tapa bilmirdilər. O gün, səhər açılınca

299


başlayan bu mübarizə, gecəyə qədər davam etdi. Namaz vaxtları gəldikcə, şanlı
səhabilər; “Ya Rəsulallah! Namazımızı qıla bilmədik” deyir, aləmlərin sahibi. Kainatın
hökmdarı, böyük bir kədərə qərq olaraq; “Vallahi, mən də qıla bilmədim” buyururdu.
Xiftən namazı vaxt, ibadət etməyə mane olan müşrik sürüsünü çox şiddətli bir hücumla
geri püsgürdüb dağıtdılar. Bu dağınıqlıqdan özlərinə gələ bilməyən Qureyşlilər və
Qatafanhlar gecəni keçirtmək üçün qərargahlarına çəkildilər. Mücahidlər də sevgili
Peyğəmbərimizin çadırının yanında toplaşdılar. O zaman, aləmlərə rəhmət olaraq
göndərilən Fəxri aləm (səlləllahu əleyhi və səlləm), bəddua etmək adəti şərifləri
deyilkən, namazda özünü saxlaya bilməyib; “Onlar, necə ki, günəş batıncaya qədər
bizim başımızı qatıb namaz qılmağa imkan vermədilərsə, Allah Təala da onların
evlərinə, qarınlarına və qəbirlərinə od doldursun!” buyuraraq, müşriklərə bəddua etdi.
Qəza hökmünə keçən zöhr, əsr və axşam namazlarını qıldıqdan sonra, xiftən namazını
qıldırdı.
Müşriklər, İslamı tamamiylə ortadan götürmək üçün etdikləri bu
mübarizələrindən sonra, müsəlmanları gündüz məğlub edə bilməyəcəklərini başa
düşdülər. Onlara görə yeganə çarə eyni şiddətlə gecə hücumları təşkil etməkdi.
Müsəlmanlar ancaq bu şəkildə məğlub edilə bilərdi. Bu qərarlarını dərhal tətbiq edib,
yəhudi Qureyza oğullarıyla birlikdə gecə basqınları təşkil etməyə başladılar. Əsgərlərini
dəstələrə ayıran müşriklər, növbə və sıra ilə hücuma keçirdilər. Bu vəziyyət günlərlə
davam etdi. Başda sevgili Peyğəmbərimiz və qəhrəman Əshabi kiram ac, yuxusuz,
yorğun olduqları halda müdafiəyə davam etdilər. Heç bir düşmən əsgərinə xəndəkdən
bu tərəfə keçməsinə imkan vermədilər. Can-başla edilən bu müdafiə, daha əvvəlki bütün
qəzvələrdən daha qorxulu, daha şiddətli, daha çətin və daha əziyyətli idi.
Günlərdir döyüşməkdə olan müşriklərdə, ərzaq qıtlığı baş göstərməyə başladı.
At və dəvələrin olarılması üçün də yerdə ot tapılmadığına görə ölməyə başlamışdı. Bu
səbəblə müşriklərin sərkərdəsi, Dirar ibn Xəttab komandanlığında bir birliyi Qureyza
yəhudilərinə ərzaq təmini üçün göndərmişdi. Kafirlərə hər şeylərini fəda edən yəhudilər,
dərhal iyirmi dəvə yükü buğda, arpa, xurma və heyvanlar üçün saman yükləyib
göndərdilər. Dirar, əsgərləri ilə sevinc içində qayıdarkən, Quba yaxınlarında bir qrup
səhabi ilə qarşılaşdı. Qəhrəman Əshab dərhal hücum etdi. Qanlı bir döyüşdən sonra.

300


müşrikləri qaçırdaraq yüklü dəvələri Cənabi Peyğəmbərimizə gətirdilər. Cənabi
Peyğəmbərimiz onlara çox dua etdi.^^'
Kainatın hökmdarı (səlləllahu əleyhi və səlləm), bir aya yaxın davam edən bu
şiddətli döyüşdə, çox çətin vəziyyətə düşən qəhrəman Əshabına yazığı gəlir, onlara,
atalarından qat-qat çox şəfqət göstərirdi. Şanlı Əshabının göstərdiyi bu fövqəladə
eəhdlər qarşısında özü mübarək alnını torpağa qoyur, onlar üçün Allah Təalaya belə
yalvarırdı ki; “Ey darda qalanların imdadına yetişən! Ey möhtae və çarəsiz qalmışların
duasını qəbul edən Allahım! Mənim və Əshabımm vəziyyətlərini heç şübhə yoxdur ki,
görür və bilirsən. Ya Rəbbi! Sən kafirləri məğlub et, aralarına nifaq toxumu ək və
onlara qarşı bizə qələbə ehsan et!”.
Sevgili Peyğəmbərimiz bu duasını, son günlərdə tez-tez təkrarlayırdı.
Müşriklər, qıtlığın da verdiyi çətinliklərin tə’siri ilə ən qısa zamanda müsəlmanları
məhv etmək üçün var güelərini xəreləyirdilər. Belə döyüşün qızğın getdiyi bir axşam,
müşrik ordusundan, qəlbinə İslamın sevgisi düşmüş bir nəfər Cənabi Peyğəmbərimizin
yanına gəldi. Bu, Qatafan qəbiləsindən Nuaym ibn Məs’ud idi. Sevgili
Peyğəmbərimizə; “Ya Rəsulallah! Mən, Allahu Təalanın bir olduğunu və sənin haqq
Peyğəmbər olduğunu təsdiq etmək üçün gəldim. Həmd olsun müsəlman olmaqla
şərəfləndim. İndiyə qədər sizə qarşı döyüşmüşdüm. Bundan sonra da kafirlərə qarşı
döyüşəeəyəm. Mənə nə əmr etsəniz hazıram! Ya Rəsulallah! Mənim müsəlman
olduğumu qövmüm belə bilmir” dedi. Rəsuli əkrəm; “Bu kafirlərin arasına girib, nifaq
toxumu əkərək onları bir-birindən ayıra bilərsən?” buyurdu. O da; “Ya Rəsulallah!
Allah Təalanın yardımı ilə onları bir-birindən ayıra bilərəm. Aneaq, hər nə istəsəm
deməyə icazə verərsən?” deyə sual verdi. Rəsulullah da; “Müharibə hiylədir, istədiyini
deyə bilərən” buyurdu.
Nuaym ibn Məs’ud Həzrətləri əvvəlcə Qureyza yəhudilərinin yanına gəlib;
“Mənim sizi sevdiyimi bilirsiniz. Ancaq bu danışacaqlarımız aramızda qalsın, heç kim
bilməsin!” dedi. Yəhudilər də; “Heç kim bilməyəcək” deyərək and içdilər. Bundan
sonra Həzrəti Nuaym; “Bu adamın (Cənabi Peyğəmbərimizin) işi, heç şübhə yoxdur ki,
bir bəladır. Onun, Nadir və Qaynuqa oğullarına etdiyi məlumdur. Onları, el-obalarından
sürgün edib çıxartdığını hamınız da gördünüz. İndi, Qureyşlilər və Qatafanhlar gəlib

Vaqidi, əl-Məğazi, I, 467.

301



müsəlmanlarla döyüşməkdədirlər, siz də onlara yardım etməkdəsiniz. Günlərdir
döyüşdüyümüz halda, hələ ki, bir nəticə hasil olmayıb. Belə davam edərsə, yəqin ki,
mühasirə uzanacaq. Qureyşlilər və Qatafanhlarm malları, mülkləri, el-obaları, uşaqları,
sizin kimi burda deyildir. Bu döyüşdə əgər lürsət tapıb qalib gəlsələr qənimətləri
toplayıb gedərlər. Şayəd məğlub olsalar çıxıb gedərlər. Sizi, onlarla başbaşa qoyacaqlar.