Qurani-Kərimin Təcvidi - 5

gözləyərək digər ləfzə keçilir.
Burada səktə edilməsinin səbəbi, iki kəlmə arasında sifətmə vsuf əlaqəsinin olmadığını göstərmək üçündür. Yəni, şəklədən
əvvəl keçən ifadələr kafirlərin, şəklədən sonra keçən ifdələr isə
möminlərin və yaxud mələklərindir. Beləliklə səklə elmək surəliylə,
möminlərlə kafirlərin sözləri birbirinə qarışmamış olur.
Burada səklə caiz olsa belə, kəlməsindən sonra vəqf elmək
daha yaxşıdır.
3. öb J
Bu ayədə səklə, ilə öb kəlmələri arasında fəqəl ləfzi
üzərində meydana gəlir.
Oxunuş qaydası: ^ kəlməsinin sonundakı o hərfi üzərində səs
kəsilir və bu arada nəfəs almadan qısa müddət dayanaraq digər
kəlməyə keçilir.
Bu şəklənin səbəbi, ^ ilə öb kəlmələrinin tək kəlmə olmayıb, ayrı-ayrı iki kəlmə olduqlarını bildirmək üçündür. Əgər burada səktə edilməsə, sakin 5 -dan sonra j hərfi gəldiyi üçün idğamibilağunnə olması lazım gələrdi və bu halda da ayənin mənasıyla
40 Yasin 36/52.
Mənası: "Çarə tapan kimdir?"
41 Qiyamə 75/27.
Mənası: "(Onu bu bəladan) kim xilas edə bilər? - deyiləcək".



SƏKTƏ

85

əlaqəsi olmayan tələffüzü'‘^ ortaya çıxardı. Halbuki, burada
səktə edilmək surətilə idğami-bila ğurməyə mane olunur, beləliklə
məna düzgünlüyü üçün iki kəlmənin ayrı-ayrı müstəqil olaraq
oxunması təmin olunur.
Burada vəqf etmək olar, ancaq səktə etmək daha yaxşıdır.
4. oljJ.tAs'®:
Səktə, burada ilə olj kəlmələri arasında fəqət y kəlməsi
üzərində tətbiq edilir.
Oxunuş qaydası: Birinci kəlmədəki cəzmli 3 hərfi üzərində səs
kəsilir və bu arada nəfəs almadan qısa müddət gözlənilərək ikinci
kəlməyə keçilir.
Bu səktənin ediliş səbəbi, daha əvvəl də bəhs etdiyimiz kimi
ilə olj kəlmələrinin ayrı-ayrı iki kəlmə olduğunu bəyan etmək üçündür. Əgər burada səktə edilməsə, təcvid qaydası olaraq idğamimütəqaribeyn meydana gəlmiş olar ki, nəticədə j\j; oxunar. Halbuki
ərəbcə "bərranə" kəlməsi "dibçəkçi" mənasına gəlir. Belə olduqda
isə, iki kəlmənin arasında məna uyğunsuzluğu ortaya çıxır. Ona
görə də, burada səktə edilməklə idğama mane olunur və aradakı
qarışıqlıq ortadan qalxaraq ayənin mənasımn düzgün anlaşılması
təmin olunmuş olur.
Burada vəqf caiz olsa belə, səktə edilməsi daha yaxşıdır.
Bundan başqa, Təcvid elmində Səktə "hə" si, yəni cuSLJI adın
da bir qayda da vardır ki. Qiraət imamları Quranda yeddi kəlmənin
42 Mərraq, şorbaçı deməkdir.
43 Mutəffifin, 83/14.
Mənası: "Xeyr, belə deyil. Əksinə, onların qəlblərini qazandıqları (günahlar)
qaplamışdır."



86 QURANİ-KƏRİMİN TƏCVİDİ
vəqf halında səktəli oxunacağı haqda həmfikirdirlər^'‘. Bu kəlmələrin
vəsl hallarında isə səktəli oxuyub oxumamaqda ixtilaf etmişdirlər:
• Bəqərə surəsi, 259-cu ayədə: ^
• Ənam surəsi, 90-cı ayədə: öyil
• Haqqa surəsi, 19 və 25-ci ayələrdə:
• Haqqa surəsi, 20 və 26-cı ayələrdə:
• Haqqa surəsi, 28-ci ayədə: ÄJU
• Haqqa surəsi, 29-cu ayədə: ^IkL
• Qariə surəsi, 10-cu ayədə:
Bu kəlmələri vəqf halında bütün imamlar "hə-i səktə" (səktəli
hə) ilə oxumuşlar. Asim Qiraətinə görə isə, bu kəlmələr həm vəqf,
həm də vəsl halında "hə-i səktə" ilə oxunur.
VIII. VƏQF VƏ İBTİDA İLƏ ƏLAQƏLİ MƏSƏLƏLƏR
Vəqf lüğətdə, durmaq ya da durdurmaq mənalarına gəlir.
Təcvid elmində isə "nəfəslə bərabər səsi kəsməkdir" şəklində ifadə
edilir. İbn Cəzəri isə "vəqf" ifadəsini belə tərif etmişdir: "Vəqf,
kəlmə üzərində qiraətə təkrar başlamaq niyyəti ilə, adət olduğu
şəkildə nəfəs alacaq qədər bir zaman müddətində səsi kəsməkdən
ibarətdir." Vəqf sadəcə kəlmənin sonunda edilir. Kəlmənin ortasında vəqf olmaz.
İbtida lüğətdə başlamaq deməkdir. Buradakı ibtidadan
məqsəd, ya vəqf etdikdən sonra qiraətə davam etmək üçün təkrar
başlamaq və ya qiraətə yeni başlamaqdır.
44 Bundan məqsəd bəzi kəlmələrin son hərəkəsini mühafizə etmək
üçün kəlmənin sonuna ziyadə olunan sakin "hə"dir. Asim qiraətində həmin
"hə"ni həm vəqfdə, həmdə vəsldə oxuyuruq.



87

VƏQF VƏ İBTİDA İLƏ ƏLAQƏLİ MƏSƏLƏLƏR
A. VƏQF VƏ İBTİDANIN ƏHƏMİYYƏTİ
Təcvid elmi. Quranın daha rahat oxunub daha doğru anlaşılmasına xidmət edən bir elmdir. Bu xidməti edərkən iki mühim işi
yerinə yetirir.
1. Hərflərin məxrəclərinə və sifətlərinə diqqət edərək oxumağı
təmin edir. Bu şəkildə kəlmələr daha səhhətli və düzgün oxunur.
2. Vəqf və ibtida məhəllərini təsbit edərək yanlış anlaşılmaların
önünü alır.
Vəqf və ibtida bir başa Quranın mənasıyla əlaqəli bir məsələdir.
Vəqf və ibtidaya riayət etmək şəxsən Həzrət Peyğəmbərimizin
(s.ə.s) feli sünnəsilə sabitdir.
B. HƏRƏKƏTİ VƏ SÜKUNLU KƏLMƏ ÜZƏRİNDƏ VƏQF
Vəqf də əsasın sükun olduğunu söyləmişdik. Sükun, bir
kəlmənin sonunu, əgər hərəkəli isə sakin etməyə deyilir. Ərəbcədə
sükun ilə başlanılmadığı kimi, hərəkə üzərinə də vəqf edilməz.
Hərəkəli və sükunlu kəlmələr üzərinə vəqfl maddələr halında belə
izah etmək olar:
1. Sonu sükunlu (sakin) kəlmədə vəqf:
Vəqf edilən kəlmənin sonu sükunlu isə, olduğu kimi tərk edilir.
Məsələn:

^ i \ °у^3£- i i J
2. Sonu üstünlü (məftuh) kəlmədə vəqf:
Belə olduqda kəlmə sakin edilir. Məsələn:



88 QURANİ-KƏRİMİN TƏCVİDİ
3. Sonu əsrəli (məksur) kəlmədə vəqf:
Kəlmənin sonu əsrəli isə, iki növ vəqf caizdir:
a. Sükun üzrə vəqf.
Misallar yuxarıdakı kimidir.
b. Rəvm ilə vəqf:
Məsələn:

4. Sonu ötrəli (məzmum) kəlmədə vəqf:
Burada üç növ vəqf caizdir:
a. Sükun üzrə vəqf.
b. Rəvm ilə vəqf
C. İşmam ilə vəqf.
Məsələn:

5. Vəqf edilən kəlmənin sonu şəddəli isə, təşdidə riayət
etmək.
Bununla da o hərfin şəddəli olduğu tələffüzdə bildirilir.
Məsələn:

6. Əgər vəqf edilən kəlmənin sonunda hərəkəli vav (j)
və ya yə (ij ) hərfi olub, özlərindən əvvəlki hərfin hərəkəsi də
öz cinslərindən olarsa vəqfdə ki sükunluq səbəbilə məd hərfi
olurlar.

Məsələn:


89

VƏQF VƏ İBTİDA İLƏ ƏLAQƏLİ MƏSƏLƏLƏR
jA =_jA =^J^
7. Kəlmənin sonu tənvinli isə, vəqf səbəbilə tənvin düşər və
tənvinli hərf sakin oxunar.
Çünki tənvin kəlmənin son hərfinin hərəkəsinə daxil olan sakin
zaid (artıq) bir nundur və hərəkənin düşməsi ilə tənvin də təbiəti
etibarilə düşər. Məsələn:
p/" = ‘ Jc?' Ifi = Jc? Ifi
Əgər tənvin iki üstün isə, o zaman tənvinin əvəzinə əlif üzərinə
vəqf edilir. Məsələn:

Tənvin təi-mərbütə (yuvarlaq tə) də olarsa, vəqf halında yenə
düşər və hə (t>) hərfi üzərinə vəqf edilər. Məsələn:
Xs~j =
8. Əgər kəlmənin sonunda tə ( cu) hərfi varsa o zaman əgər
bu tə (cıj) tai-tavilə dediyimiz uzun tə isə, tənin sükunu ilə
oxunur.
Məsələn:
Ancaq bu tə (isj), tai-mərbutə dediyimiz yumru tə (s) isə, hə (o)
üzərinə vəqf edilir. Misallar ə), bəndinin üçüncü paraqrafmdakı
misallarla eynidir.
9. Müfrəd, müzəkkər, ğaib zəmirləri vəqf halında sakin
olurlar.

Məsələn:


90 QURANİ-KƏRİMİN TƏCVİDİ
i о^л^, t АлЗ t
İsmi-İşarə olan kəlməsi də eyni qaydaya tabedir.
10. Qurani-Kərimin iki yerində təkid nunu tənvin ilə
yazılmışdır.
Bunlardan birincisi (Üjiüj ikincisi kəlmələri olub, bu
kəlmələrdə də əlif üzrə vəqf edilir.
Hafs rəvayətində heç bir şeyə bədəl edilmədən yeddi yerdə əlif
üzrə vəqf edilir.
Birincisi: Mütəkəllim vəhdə zəmiri olan (bİ) kəlməsidir. Bu
kəlmədə vəqf edildiyi zaman bütün qiraət alimləri əlif üzrə vəqf
etməkdə həmfikirdir.
İkincisi: kəlməsidir. Bu kəlmənin də əlif üzrə vəqf
edilməsində alimlər həmfikirdir.
j
Üçüncüsü:
Dördüncüsü:
Beşincisi:
Altıncısı: Hafs bunu vəsl halında tənvinsiz, vəqf halın
da isə bir rəvayətində əliflə, digər rəvayətində isə əlifsiz vəqf edir.
Yedincisi: Hafs vəsl halmda bunu tənvinsiz, vəqf halın
da əliflə vəqf edir. Keçən yeddi kəlmənin hamısı bütün Müsbətlərdə
45 Yusif 12/32
46 əl-Ələq 96/15
47 əl-Kəhf 18/36
48 əl-Əhzab 33/10
49 əl-Əhzab 33/66
50 əl-Əhzab 33/67
51 əl-insan 76/4
52 əl-insan 76/15



91

VƏQF VƏ İBTİDA İLƏ ƏLAQƏLİ MƏSƏLƏLƏR
əliflə yazılmışdır. Amma əl- İnsan surəsində keçən ikinci (
kəlməsi, bəzi Müshəflərdə əliflə, bəzilərində əlifsiz yazılmışdır.
Hafs bu ikincini vəsl halında tənvinsiz, vəqf halında ra (j) nm sükunu ilə və əlifsiz oxumuşdur.
C. VƏQF ETMƏKDƏ ƏSAS OLAN AMİLLƏR
Vəqfln edilməsi xüsusunda bu əsaslardan hərəkət edilmişdir:
1. Bir qisim alimlərə görə vəqfdə əsas, kəlamın tam olubolmamasına baxmadan ayələrin başında dayanmaqdır.
Çünki ayələrin başında vəqf etmək sürmədir. Ayənin mənası
özündən sonra gələn ayədə davam etsə də vəziyyət yenə də eynidir. Əbu Amrın seçdiyi bu xüsus sünnəyə tabe olmaq üçün ən
fəzilətli vəqfdir.
2. Bəzi alimlər vəqf və ibtidada əsasın məna olduğunu
söyləmişlər.
Məna etibarilə vəqf və ibtidaya tabe olmanın daha da gözəl olacağını demişlər. İman Nafi bu yolu tərcih etmişdir.
3. Bir qrup alimə görə isə, vəqfdə əsas, nəfəsin kəsilməsidir.
İbn-Kəsir və Həmzənin görüşü budur. Bunlar nəfəsləri kəsildiyi
üçün vəqf edərlər.
4. İmam Asim və Kisainin də daxil olduğu bir qrup alimlərə
görə vəqfdə əsas, kəlamın tamam olmasıdır.
Vəqf üçün kəlamın, ləfz və məna cəhətiylə tamam olduğu yerdə
vəqf edilir.İmam Asimin gözəl ibtida etdiyini də burada qeyd etmək
lazımdır.

53 əl-insan 76/16



92 QURANİ-KƏRİMİN TƏCVİDİ
D. VƏQF İŞARƏLƏRİ və SƏCAVƏNDLƏR
Vəqf işarələri. Quran ayələrinin sonuna və ya ayənin ortasındakı kəlmələrin üstünə qoyulan "dayanacaq işarələri" dir. Bu
işarələrin hər birinin ifadə etdiyi məna vardır. Vəqf işarələrinə
Təcvid elmində "səcavənd" də deyilir. Hicri VI əsrdə Məhəmməd
b. Teyfur əs-Səcavəndi (v. 560/1165) tərəfindən, məna nəzərdə tutularaq Qurana qoyulan bu işarələr aşağıdakılardır.
1. Mim ((•) Vəqfi-Lazım:
Yəni lazım vəqf dir və mütləq dayanmaq lazımdır. Dayanmayıb
keçilərsə məna pozula bilər®"^. Vəqfi-lazım əlamətləri 84 yerdədir.
2. Ta (ij) Vəqfi-Mütləq:
Yəni mütləq vəqf dir və keçilməsi caiz olsa da, dayanılması
daha uyğundur. Çünki bu işarə, məna baxımından bir-birindən
ayrı kəlmələrin üzərinə qoyulur.
3. Cim (^) Vəqfi-caiz:
Yəni caiz vəqf dir. Dayanıla da bilər, dayanılmaya da bilər. Ancaq dayanmaq daha uyğundur.
4. Zə (j) Vəqfi-Mücəwəz:
Vəqf etmək caiz olsa da, keçmək daha yaxşıdır.
5. Sad (^) Vəqfi-Mürəxxəs:
Yəni rüxsət verilən vəqf dir. Ayənin uzun olması və bu səbəblə
nəfəsin çatmaması ehtimalına qarşı vəqf etməyə icazə verilmişdir.
Vəqf edilincə, geridən alınıb oxunmasına ehtiyac yoxdur.
54 Bəzi kitablarda bunlarda keçmənin haram olduğu yazılır. Halbuki
İbn Gəzərinin müqəddiməsində Quranda hər hansi bir vacib və ya haram
vəqfin olmadığı bildirilir. (Müqəddimətül Gəzəri- Babı marifətil vüquf)



93

VƏQF VƏ İBTİDA İLƏ ƏLAQƏLİ MƏSƏLƏLƏR
6. La (M) Vəqfi-La:
Bu işarə, məna baxımından bir-biri ilə əlaqəli kəlmələr arasına
qoyulur. Ona görə də, dayanmaq olmaz. Əgər nəfəs çatışmamazlığı
səbəbilə dayanılsa, ayə geridən alınaraq oxunmalıdır. Bu dayanacaq ayə sonlarında gələrsə, bu halda keçilə də bilər, dayanıla da
bilər.
7. Qif (^):
Dayandıqda, ayənin mənası daha yaxşı anlaşılacağı üçün dayanmaq daha uyğundur.
8 . Qaf (ö):
Dayanıla da bilər, keçilə də bilər. Ancaq keçmək daha uyğundur.

9. Ayn (^):
Ayələrin sonlarmda olur. Bir mövzunun qurtardığını, digər
mövzunun başladığım göstərir. Namazda oxuyarkən, ayn (^)
işarəsinin olduğu yerdə dayanıb, rükuya getmək daha uyğundur.
10. Kəf (4:
Özündən əvvəlki vəqf işarəsi nə ifadə edirsə, bu da onu ifadə
edir.
11. Müaniqə vəqfi
Ayələrdə bir-birinə yaxın yerlərdə iki ayrı yerə qoyulan "üç
nöqtə" (:.) işarəsidir. Birinci üç nöqtədə dayanıldıqda, ikincisində
dayanılmaz. İkinci üç nöqtədə dayanıldıqda, birincisində dayanıl
maz.


94 QURANİ-KƏRİMİN TƏCVİDİ
E. QURANDAKI BƏZİ KƏLMƏLƏRİN
ALTINDAKI İŞARƏLƏRİN MƏNASI
1. Məd (-b.):
Bəzi kəlmələrdəki hərfin altında olan bu işarə, o hərfin bir əlif
miqdarı uzandığını göstərir. Dil qaydası olaraq qabağında məd
hərfi (j , I və ya qoyulmayan, ancaq uzadılması lazım gələn
yerlərdə qoyulur. Məsələn:

2. Qəsr (j^h
Uzadılmaz, yəni qısa oxumaq lazım gəldiyini bildirir. Dil qaydasına görə, uzadma hərfi olduğu halda, uzadılmaması lazım gələn
yerlərdə qoyulur. Məsələn:

3. Sin (^):
Sad (^) hərfinin altına yazılır və həmin hərfin sin (^) kimi incə
oxunduğunu ifadə edir. Məsələn:


o“ ''

4. Nun (o):
Son hərəkəsi tənvinli olan kəlmənin axırıncı hərfinin altında
qoyulur. Belə ki, həmin kəlmədən digər kəlməyə keçərkən "əsrəli
nun" ilə keçiləcəyini bildirir. Məsələn:


95

VƏQF VƏ İBTİDA İLƏ ƏLAQƏLİ MƏSƏLƏLƏR
5. Qəti (^):
Mütləq oxunan həmzələrin altında olur və o həmzənin
hərəkəsilə birlikdə oxunduğunu ifadə edir.
6. Səktə (axSL-):
Səktə edilməsi lazım olan yerlərdə yazılır.
7. İşmam
Yusif surəsi llci ayədəki (L-’b M) şəddənin altında yazılıb.
Kəlmənin açılışına nəzər yetirdikdə, əslində iki nun var və biricisi ötrəlidir (əsli Lİ.b M -dir). Elə buradakı ötrə hərəkəsini bildirmək
üçün birinci nunda ötrə səsi çıxarılmır, sadəcə dodaqlar qabağa
tərəf uzadılır. Ardınca da, eynilə dodaqlar öndə olaraq ğünnə edilir. "Na" (b) demədən qabaq da, dodaqlar geri çəkilir.
8. Təshil
Füssilət surəsinin 44-cü ayəsindəki kəlməsində ikinci
həmzənin altında olur. "Həmzə" ilə "əlif", yaxud "həmzə" ilə "hə"
arasında bir səslə oxunur. Yəni, yumuşaldılır.
9. İmalə (dUl):
Hüd surəsinin 41-ci ayəsindəki (I 4 J Jsş-) kəlməsinin altında olur.
Bu kəlmədəki "ra" hərfinin imalə ilə, yəni üstün ilə əsrə arası bir
səslə oxunduğunu ifadə edir.



UÇUNCU BOLMƏ
QURAN ÖYRƏTMƏ və ƏZBƏRLƏMƏ
L QURANİ-KƏRİMİ ÖYRƏTMƏ
və ƏZBƏRLƏMƏDƏ BƏZİ MƏSƏLƏLƏR
A. İSTİAZƏ və BƏSMƏLƏ
Hansı məqsədlə olursa olsun. Quranı oxumağa başlayan adam:
"Qovulmuş şeytandan Allaha sığınıram" ifadəsilə başlamalıdır.
Buna "istiazə" deyilir. Allah Təala Quranda belə buyurur:
"Quran oxuduğun zaman dərhal qovulmuş şeytandan Allaha sığın "
Bu eyni zamanda Həzrət Peyğəmbərin (s.ə.s) sürməsilə də sabitdir. İstiazədən məqsəd, qiraət əsnasında şeytanın vəsvəsəsini
özündən uzaqlaştırmaq və Allaha sığınmaqdır. Başqa istiazə
ləfizləri də mövcuddur:


55 ən-Nəhl, 16/98

98 QURANİ-KƏRİMİN TƏCVİDİ
Yuxanda sıraladığımız bu istiazə şəkillərinin hər hansı birilə
Quran oxumağa başlamaq caizdir. Bundan əlavə bu siğələr mötəbər
hədis alimləri Nəsai, Tirmizi, Əbu Davud və Ibni-Macə tərəfindən
rəvayət edilmişdir. Ancaq kitab və sürməyə uyğunluğu səbəbilə
Quranın seçmiş olduğu istiazə siğəsi budur:
Istiazənin hökmünə vacib deyənlər olmaqla birlikdə, sünnə və
ya müstəhab deyənlər də olmuşdur. Quran oxumağa başlayan şəxs
istər bir surənin başından, istərsə də ortasından oxusun, istiazə ilə
başlamalıdır. Istiazənin əsl yeri isə qiraətdən öncədir. Çünki istiazə
Allaha sığınmaq deməkdir. Beləliklə Quran oxuyacaq kimsə Allah
kəlamını oxumağa hazır hala gəlir.
Quran oxuyan kimsə qiraətini, qiraətlə əlaqəli bir səbəblə qısa
bir zaman üçün kəsmək məcburiyyətində qalarsa, daha sonra
təkrar başladığında yenidən istiazəni təkrarlamaz. Məsələn: Oxuyan, Quranın əhkamı, təcvidi və ya təfsirini düşünmək surətilə,
ya da öskürmək, asqırmaq kimi məcburi bir özür səbəbilə oxumağa ara verdiyi taqdirdə istiazəni təkrarlamaz, amma oxunuşu
kəsmə qiraətlə əlaqəli bir səbəbdən deyilsə oxuyan istiazəni təkrar
etməlidir.
Bəsmələnin ləfzi isə belədir:
"Rdhman vd Rəhim olan Allahın adıyla” deməkdir. Bəsmələ tövbə
surəsi xaric digər bütün surələrin başında mövcuddur. Çünki tövbə
surəsinin ayrı bir surə olub olmadığı və ya Ənfal surəsinin davamı olduğu mövzusu sahabei-kiram arasında ixtilaflıdır. Bu surənin
nüzülü əsnasmda Həzrət Peyğəmbərimiz (s.ə.s) bəsmələ yazılmasını əmr etməmişdir.



99

QURANİ-KƏRİMİ ÖYRƏTMƏ və ƏZBƏRLƏMƏDƏ BƏZİ MƏSƏLƏLƏR
Sad b. Cübeyr, Zühri və İmam Şafii kimi alimlər, bəsmələnin,
başında olduğu hər surədən bir ayə olduğu görüşündədirlər. Bu
səbəblə də bəsmələni namazlarda səsli bir şəkildə oxuyurlar. İmamı-Azama görə isə surələrin başında yer alan bəsmələ öz-özünə bir
ayədir və Qurandandır. Surələrin aralarını ayırmaq və başlanğıcda təbərrük olunmaq üçün nazil olmuşdur. Fəqət bu bəsmələlərin,
başında olduğu surələrdən bir cüz olduğuna aid də açıq bir dəlil
tapılmamışdır. Dolayısıyla bəsmələ digər bütün surələrdən ayrı və
müstəqil bir ayədir və hər namazda oxunması vacib deyildir. Fəqət
gərək namazda, gərəksə də Quran oxumağa başlarkən oxunması
sürmədir. Bu səbəblə də namazda qiraətin başında oxuyuruq, ancaq ortasında oxumuruq. Fatihə surəsini və ondan sonra oxuduğumuz surəni səsli (açıqdan) oxuyuruq. Ancaq bəsmələnin bunlardan
bir cüz olduğu anlaşılmasın deyə onu gizli oxuyuruq. Bütün FFənəfi
alimləri bu mövzuda müttəfiqdir.
Bütün qiraət alimləri Tövbə surəsi xaric digər bütün surələrin
başında bəsmələ olduğu haqda həmfikirdirlər. Dolayısıyla Tövbə
xaricində hansı surə olursa olsun, bəsmələ ilə başlanmalıdır. Fiər
hansı bir surənin əvvəlindən deyil, başqa bir yerindən oxunmağa başlanılırsa oxuyan, bəsmələ çəkib çəkməmədə müxəyyərdir
(sərbəsdir). Fiər ikisi də caizdir. Bu bütün məzhəplərin görüşüdür.
Bu anlatdıqlarımızdan ortaya çıxan nəticə budur: İnsan Quran oxumağa başlarkən qətiyyətlə istiazə və bəsmələ ilə başlamalıdır. Yəni,
belə deməlidir:


Quran oxumağı bitirəcəyi zaman da bu şəkildə bitirməlidir:




100 QURANİ-KƏRİMİN TƏCVİDİ
В. SURƏ ƏVVƏLİNDƏ və İKİ SURƏ ARASINDAKI
VƏCİHLƏR (DƏYİŞİK OXUNUŞLAR)
Təcvid qanun-qaydalarını yazmağa başlamadan öncə, istiazə
və bəsmələ mövzulanyla əlaqəli olaraq. Quran oxumağa başlarkən
ya da bir surəni bitirib digərinə keçərkən necə oxunacağını və ya
nə şəkildə keçiş ediləcəyini bildirməyimiz faydalı olacaqdır. Çünki
bu xüsusda bir neçə dəyişik oxuma şəkli olub hamısı da səhihdir.
Bunları maddələr halında xülasə edək.
1. Surə əvvəlindəki vəcihlər
Tövbə surəsinin əvvəli xaric, digər surələrin əvvəlində, bütün
Qiraət imamları və ravilər həmfikir olmaqla yanaşı dörd vəcih
edərlər. Quran oxuyanın bunları bilməsi və bu vəcihlərə görə
hərəkət etməsi lazımdır.
a) Həm istiazənin, həm də bəsmələnin sonunda durub (vəqf
edib) surəyə o şəkildə başlamaq, (qəti-küll)
b) İstiazənin sonunda durub, bəsmələnin sonunda vəsl edərək
(keçərək) surəyə başlamaq, (qəti-əvvəl, vəsli-sani)
c) İstiazənin sonunda vəsl edib, bəsmələnin sonunda vəqf
edərək surəyə başlamaq. ( vəsli-əvvəl, qəti-sani)
d) Həm istiazənin həm də bəsmələnin sonunda durmayıb
surəyə başlamaq, (vəsli-küll)

İstiazə və bəsmələylə Fatihə surəsinə başlamaq istədiyimizdə
dörd vəcihi qiraət elminə uyğun ifadələrlə bu şəkildə göstərə bilərik:

ail jJ-1
4İ-0—



\


JİJ J5I

z

S^3
д^з







101

QURANİ-KƏRİMİ ÖYRƏTMƏ və ƏZBƏRLƏMƏDƏ BƏZİ MƏSƏLƏLƏR
2. İki surə arasında vəcihlər
Ənfal surəsi ilə tövbə surəsi arası xaric, geri qalan surələrin
bir öncəkindən bir sonrakına keçiş edəcəyimiz zaman caiz olan
beş vəcihdən birini etməliyik. Bu beş vəcihdən üçü bütün qiraət
alimlərinin həmfikir olduğu, digər ikisi də bəzi qiraət alimlərinin və
ravilərinin tərcih etdiyi vəcihlərdir. İki surə arasında qiraət imamlarının və ravilərinin hamılıqlala qəbul etdikləri üç vəcih belədir.
a) Həm birinci surənin sonunda, həm də bəsmələnin sonunda
duraraq ikinci surəyə başlamaq.
b) Birinci surənin sonunda durub, bəsmələnin sonunda durmadan keçərək, ikinci surəyə başlamaq.
c) Həm birinci surənin sonunda, həm də bəsmələnin sonunda
durmayaraq, ikinci surəyə başlamaq.

Bu maddələri nümunə olması üçün Fatihə surəsinin sonundan
Bəqərə surəsinə keçərkən belə göstərə bilərik.


OilUll V,


\
—
Jlj J 5 I

xk23

д^з

-^
Bunlar bütün qiraət imamlarmm həmfikir olduqları vəcihlərdir.
Görüldüyü üzrə bunlar arasında -xüsusilə də ikinci maddə ilə əlaqəli
olaraq- birinci surənin sonunda durmayaraq birbaşa bəsmələyə
keçmək və sonra bəsmələnin sonunda duraraq digər surəyə başlamaq kimi bir maddə yoxdur. Çünki belə bir halda bəsmələ, öncəki
surənin sonuna əlavə edilmiş bir ayə kimi başa düşülə bilər. Bu
səbəbə görə qiraət imamlarmm həmfikir olduqları və olmadıqları
vəcihlər içərisində belə bir vəcih yoxdur.






102 QURANİ-KƏRİMİN TƏCVİDİ
Yukarıdakı üç maddəyə əlavə olaraq iki surə arasındakı oxunuş şəkillərinə iki vəcih də əlavə edilib. Bunlar bəzi qiraət alimləri
tərəfindən oxunmuşdur. Bu səbəbdən üzərlərində bir həmfikirlik
yoxdur. Quran tələbəsi tərəfindən bilinməsi lazım olduğu üçün bu
iki vəcihi də burada zikr etmək istəyirik.
1. Birinci surənin sonunda səktə edib (nəfəs almadan səsi
kəsib) bəsmələ oxumadan ikinci surəyə başlamaq. Buna, "sdktd büa
dəsmala "-deyilir. Səktə bila bəsmələni qiraət imamlarından Verş,
Əbu Amr, İbn Amir və Şeyx Yaqub oxuyurlar.
2. Birinci surənin sonunda durmayıb bəsmələni tərk edərək
ikinci surənin əvvəlinə başlamaq. Bu şəkildə bir oxunuşa "vdsl Ы1а
basmala "-deyilir. Bu iki maddə. Quranı oxuyan hər kəsin bilməsi
gərəkən mövzular olmadığı üçün ətraflı bəhs etmirik.

^


'I


C. LƏHN (OXUNUŞ XƏTASI)
Ləhn (^) lüğətdə, xata etmək və doğrudan azmaq mənalarına
gəlir. Təcvid elmində isə. Quran oxuma əsnasında təcvidə uymamaqdan meydana gələn xataya deyilir.
Bilindiyi kimi Qurani-Kərim təcvid üzrə nazil olmuş bir kitabdır. Onun təcvidinə uymanın hökmünü isə mövzu ilə əlaqəli
başlıqlarda açıqlamışdıq. Qısaca xülasə etmək gərəkirsə, oxunuş əsnasında təcvid qaydalarına uymaq fərzdir. Bundan çıxan
nəticəyə görə tam əksini düşünmək də mümkündür. Yəni təcvidə
riayətsizlik də haramdır. Belə olduğu təqdirdə Quran oxunurkən
bu diqqətsizlik nəticəsində ortaya çıkan xatanın adı ləhndir.
Qiraət alimləri ləhni, cəli və xəfi olmaq üzrə iki qismə ayırırlar.





103

QURANİ-KƏRİMİ ÖYRƏTMƏ və ƏZBƏRLƏMƏDƏ BƏZİ MƏSƏLƏLƏR
1. Ləhni-cəli (açıq xata):
Bu şəkildəki bir xatanı Quranın təcvidini geniş bir şəkildə
bilənlər də, bilməyənlər görə bilərlər. Bu xata əslində hərflərin
sifəti- lazimələrində meydana çıxır. Ləhni- cəli, kəlməni təşkil edən
hərflərdə və ya hərəkələrdə və yaxud da sükunda olur.
Hərf dəki xata, əksəriyyətlə bir hərfi başqa bir hərflə dəyişdirmək
surətilə olur. Məsələn: Јг hərfini ^ hərfli ilə, ^ hərfini ^ hərfi ilə
dəyişdirmək kimi. Hərfi artıqlaması ilə oxumaq ya da nöqsanlaşdırmaq da buna misal göstərilə bilər. Məsələn: qalqalə edərkən qalqalə
hərfini şəddəli oxuma və ya məddi tabiləri uzatmamaq kimi. Bunlar kəlmə içərisindəki hərflərdə edilən ləhni-cəlilərdir. Yəni açıq xatalardır.
Hərəkədə xata isə kəlmənin əvvəlində, ortasında və ya sonunda hərfin hərəkəsinin digər bir hərəkə ilə və ya sükunla yer
dəyişdirməsidir. Edilən bu xata səbəbilə mənanın pozulup-pozulmaması vəziyyəti dəyişdirməz. Edilən xata ləhni- çəlidir.
ayəsində keçən kəlməsini şəklində oxumaq
kimi... Burada edilən hərəkə dəyişikliyi ləhni-cəlidir.
Sükunda dəyişiklik də eyni hərəkədə dəyişiklik kimidir -lijj
aL ^ ayəsindəki sükunları hərəkəli hala gətirmək də ləhni-cəliyə
nümunədir. aL ^ kəlməsini aL ^ şəklində oxumaq kimi.
2. Ləhni-xəfi (gizli xata):
Bu qiraət xatası hərflərin arizi sifətlərində meydana gəlir və
hərfin zatını dəyişdirməz. Bu xatanı ancaq təcvid elmilə məşğul
olanlar bilə bilirlər. Dolayısıyla ləhni-xəfldə məna pozulmaz.
Bunu iki qrupa ayıraraq incələmək mümkündür.


104 QURANİ-KƏRİMİN TƏCVİDİ
Birincisi; qiraət elmilə əlaqəsi olan hər kəsin bilə biləcəyi xatalardır. Məsələn: ixfanı, iqlabı, ğunnəni tərk etmək, qalın hərfi incə,
incə hərfi də qalın okumaq kimi.
İkincisi isə; qiraət elmində olduqca məharətli olan kimsələrin
anlaya biləcəyi xəfif xatalardır. Məsələn: j hərfinin təkrarlanaraq
oxunması kimi. Ya da incə oxunması lazım olan yerdə j hərfini
qalın oxumaq kimi. Bu xatalar xəfi yəni gizli və kiçik xatalar olub
bunları ancaq qiraət elmini bilənlər fərq edə bilirlər.
Bunların hökümlərini qısaca belə söyləmək olar: Ləhni-cəli, qəti
bir haram olduğu üçün bu haramı edənlər günah işləmiş olurlar. Bu
məqsədlə təcvid öyrənmənin hökmü başlığı altında da söylədiyimiz
kimi, insanı ləhni-cəlidən qurtaracaq qədər təcvid elmini öyrənmək
fərzi- ayndır. Yəni hər kəsə fərzdir.
Ləhni-xəfinin birinci qismi təhrimən məkruhdur (harama yaxın
məkruh). Çünki bu, şiddətli əzaba səbəb olan bir fərzi-aynm tərk
edilməsi deyildir. Fəqət bunda əzab qorxusu və təhdid vardır.
Quranın tilavətində bu cür xatalardan qorunacaq qədər təcvid
öyrənilməsi vacibdir.
Ləhni-xəfinin ikinci qisminin baş verməsi isə tənzihən
məkruhdur (halala yaxın məkruh). Bu xatanı işləyənin savabı əksik
olur. Bu cür xatalardan qurtulacaq qədər təcvidin öyrənilməsi isə
müstəhabdır.
D. ƏLİFBANI ÖYRƏTMƏ METODU
FFər şeydən əvvəlcə bir şeyi bilmək lazımdır ki, hər dilin
əlifbasmdakı hərflər o dilin əslidir, təməlidir. Dolayısı ilə bu hərflər
nə qədər doğru, yəni o dilin əslinə nə dərəcədə uyğun bir şəkildə
öyrənilərsə öyrənən kimsə o nisbətdə dili doğru tələffüz etməyə
müvəffəq olar.



105

QURANİ-KƏRİMİ ÖYRƏTMƏ və ƏZBƏRLƏMƏDƏ BƏZİ MƏSƏLƏLƏR
Bu izahdan sonra bir şeyi də qeyd etmək lazımdır: Qurani-Kərim
ərəbcədir, amma, Allah kəlammm ifadəsi olan Quran ərəbcəsi, danışılan ərəbcəyə nəzərən fərqli xüsusiyyətlər ərz edir. Bu xüsuslar
Təcvid adlı elmi qaydalardır. Eyni zamanda ibadət ifadələri olan bu
qaydalar vəhyi-mətlüvdürlər (Quran) və bu şəkildə oxumanın fərz
olması hökmü yalnızca Qurana məxsusdur. Bu əhəmmiyətə əsasən
Qurani-Kərimin əlifbası, lazımilə öyrənilməlidir.
Bunun təmin edilməsi üçün əlifba dediyimiz Quran
əlifbası qətiyyətlə Türkcə, Azərbaycanca və ya başqa hərflərlə
öyrədilməməlidir. Məsələn: (j» Q bu iki hərf olduqları kəlmədə
ayrı mənalar ifadə edərlər. Halbuki Azərbaycan dilində onların
yerinə yalnız (Н) hərfi işlədilir. Kəlməni necə yazsaqda əslindəki
tələffüz fərqliliklərini tam olaraq Azərbaycanca hərflərlə əks etdirə
bilməyimiz əsla mümkün deyildir. Qaldı ki, hərflər bu metodla bir kərə yanlış öyrənildikdən sonra yenidən düzəldiləbilməsi
üçün müəllimin böyük bir qeyrət göstərməsi lazımdır. Halbuki əvvəlcədən qeyrət göstərməklə bu hərflərin əsl dilə uyğun
öyrənilməsi daha da az vaxt aparır.
Qurani-Kərimi öyrənmək istəyənə hərflər məxrəclərindən,
sifətlərinə kimi tək-tək müəllim tərəfindən ifadə edilərək tələffüz
etdirilməlidir. Hərflərin məxrəc və sifət xüsusiyyətləri qorunaraq
əzbəri adilməlidir. Əzbər işi bu ciddiyyət çərçivəsində 50%-ə çatdığında nöqtəli hərflər üzərində çalışma etdirilməlidir:
Əlifbada və Qurani-Kərimdə altında bir nöqtəsi olan hərflər
ikidir: .(j- hərfinin yanma bu (^) şəkil qoyulmalı və nöqtəsi
altdadır deyərək göstərilməlidir. Bu iki hərfin bir-birindən fərqini
göstərmək üçün də in çəngəl şəklində olduğunu söyləmək gözəl