Дагъистани Адабияб Ирс - 13

  Тӏурун къватӏре ана.
  Эзул эб хӏалтӏи бихьун,
  Хӏабибас рачахъана.
  Саламил вас Гӏабдуллагь
  Гӏузру бачун кӏалъана.
  Гьале гьалдаса хӏинкъун,
  Дун вукӏанин абуна.
  Жугьутӏазул гӏинадалъ
  Гӏабдуллагьил дин хвелищ?
  Аллагьас белъараб кьер
  Сапуналъ чурун инищ?
  Саламил вас Гӏабдуллагь
  
  Гӏелмудал ралъадлъана.
  Тавраталда бицухъе
  Тӏагьал сипат рикӏкӏана.
  Мухӏамад авараглъи
  Ахӏбаразда лъалилан,
  Эв Гӏабдуллагь гьедана,
  Васал лъалел гӏадинан.
  Бичасдаса хӏинкъаян,
  Ахӏбаразде ахӏдана.
  Гӏемерав чи вуссине
  Гӏабдуллагь сабаблъана.
  Абуайгубил рокъоб
  Аварагас анкь бана.
  Зиярат гьабулезул
  Зияратал тӏурана.
  Цинги Мадинаялда
  Масжид базе къачӏана.
  Нажжарил вас Маликил
  Бахчаялде рилълъана.
  Маликги хун, кӏиго вас
  Ятим хутӏун рукӏана.
  Эл лъималазе ирс кьун,
  Щвараб мулк эб букӏана.
  Гьижин ччукараб бакӏалъ
  Авараг вахъун чӏана.
  Бахча багьа гьабеян,
  Лъималазда абуна.
  Мухь бакьинарин абун,
  Баниннажжар кӏалъана.
  Аллагьасе кьунилан,
  Берцинаб жаваб кьуна.
  Кинниги аварагас
  Элъул багьа къотӏана.
  Анцӏго мискъал меседил
  Кьезе Сиддикъ тӏамуна.
  Анцӏго меседгӏарац кьун,
  Масжидул бакӏ босана.
  Ансар, мугьажир цолъун,
  Масжид базе хӏалтӏана.
  Масжид базе Хӏабибас
  Кирпич къотӏизабуна.
  
  Масжидалъул кьучӏ лъезе
  Гамачӏ данде гьабуна.
  Жинцагоцин Хӏабибас
  Гамачӏ бахъун, хӏал кьуна.
  Хирияб керен-бетӏер,
  Кирпич баччун, хӏурлъана.
  Ракӏ рагьун асхӏабзабаз
  Гамачӏ-кирпич баччана.
  Хӏалтӏулаго ракӏгъезе
  Кӏалалъ шигӏру ахӏана.
  Эзул сарин рагӏидал,
  Расулуллагь вохана.
  Ансар-мугьажиразул
  Мунагь чури гьарана.
  Гӏаммарил мугъалъ баччун,
  Гӏемер кирпич бихьидал,
  Хӏабибас хӏур кӏутӏана,
  Гӏаммарил ракӏги батун.
  Вайха, Гӏаммарин, абун,
  Хӏабиб эсда кӏалъана.
  Бугъатаца чӏвалилан,
  Шагьидлъилев бицана.
  Мугӏавиятил боялъ
  Нахъа эв Гӏаммар чӏвана.
  Хӏабибасул мугӏжизат
  Гӏадамазда тӏатана.
  Хирияб масжидалъул
  Ункъабго къед лъугьана.
  Чӏалу, рахи, хӏубазе
  Хурмадул хӏухьдул лъуна.
  Варани бегаралъуб
  Масжидул гъапу лъуна.
  Байтулмукъаддасалде
  Къибла буссинабуна.
  Маккаялда рукӏаго,
  Къибла Кагӏба букӏана.
  Мадинаялде щведал,
  Сахратуллагь лъугьана.
  Байт ул-Мукъаддасалде
  Масжид ул-Акъсаялде
  Михӏраб буссинабидал,
  
  Жугьутӏ буссана эсде.
  Аллагьасул хӏикматалъ
  Гьедин вахӏю рещтӏана.
  Гӏемерав чи вуссине
  Къибла сабаблъун ккана.
  Масжид сверун Хӏабибас
  Цӏакъал хӏужраби рана.
  Масжидухъе рагьулеб
  Цо-цо гордо гьабуна.
  Мадинаялъул масжид
  Гьале гьаб масжид буго.
  Аварагасул хӏужра
  Масжид бакьулъ ккун буго.
  Хӏужрагун минбаралда
  Гьоркьоб бакӏ равза буго.
  Алжаналъул бахчалъун
  Бичас эб гьабун буго.
  Аварагасул минбар
  Кавсаралда тӏад лъуна.
  Гӏаршги, Курсги, Кагӏбаги
  Хӏужраялда урхъана.
  Нахъа парччахӏзабаца
  Эб масжид цӏакъ къачӏана.
  Сверухъа бакӏги босун,
  Гӏемер гӏатӏид гьабуна.
  Султӏан Гӏабдулмажидил
  Гӏорхъи хун, цӏар бахъана.
  Аварагасул масжид
  Мармар-чиниялъ бана.
  Тӏагьал хӏужраялда тӏад
  Гӏурччинаб къуба бана.
  Месед-гӏарцул хьуриги
  Хӏужра сверун хьухьана.
  Къубаялъул жаниб къед
  Жавгьараца басана.
  Якъут, алмас, маргъалаз
  Чирахъбакӏал расана.
  Нахъа парччахӏзабаца
  Гьадин масжид къачӏана.
  Цӏакъал кӏалгӏабиги ран,
  Мадина эз гӏуцӏана.
  
  Аварагас абуни,
  Кирпичалъ бан букӏана.
  Чамарсакӏул гъутӏбузул
  Чӏалу-рихьи къотӏана.
  Расуласул вас гӏадав
  Тархъарав лагъ вукӏана.
  Хӏарисатил Зайидан
  Эсул тавуш букӏана.
  Мадинаялде щвейгун,
  Хӏабибас эв витӏана.
  Зайидие гьалмагълъун
  Абурапигӏги кьуна.
  Зайидгун Абурапигӏ
  Маккаялде къокъана.
  Тӏагьал агьлуги бачун,
  Тӏайбаталде руссана.
  Муъминзабазул эбел
  Савдат элгун ячӏана.
  Хӏабибасул кӏиго яс
  Элда цадахъ рачӏана.
  Аварагасул канлъи
  Патӏимат цадахълъана.
  Хӏабибасул берзул нур
  Уммукулсумги щвана.
  Тӏагьал рекӏел тӏегь Зайнаб
  Маккаялда хутӏана.
  [Росас Абулгӏасасги]
  Гьижра нахъе тӏамуна.
  Хирияй Рукъигатги
  Тӏайбаталда йикӏана.
  Рос Гӏусмангун гьижраялъ
  Церего щун рукӏана.
  Зайдил жиндирго хъизан
  Савдатгун цадахълъана.
  Чӏужу Уммуаймангун
  Вас Усамат рукӏана.
  Абубакарил хъизан
  Эзда цадахъ рахъана.
  Гӏабдуррахӏман, Гӏаишат –
  Лъимал цадахъ рачӏана.
  Киналго, гьижра гьабун,
  
  Мадинаялде щвана.
  Эзие хӏурмат гьабун,
  Росу данде бахъана.
  Урхъараб хъизан бачӏун,
  Расулуллагь вохана.
  Ясал габунир речӏчӏун,
  Рохалил магӏу тӏуна.
  Хӏасратав инсухъе щун,
  Патӏимат хурхун чӏана.
  Цӏорораб магӏуги тӏун,
  Тӏагьае эй цӏалдана.
  Абурапигӏ, Зайидил
  Тӏубараб хъулухълъана.
  Хӏабибасул баркаллагь,
  Апарин эз босана.
  Тӏарамагъада гьижра
  Зайнабица гьабуна.
  Кодое Зайнабги щун,
  Расулуллагь вохана.
  Бусурманлъиялъул нур
  Маккаялдаса ана.
  Батӏхӏаялъул мугӏруца
  Магӏу лъун, чӏегӏер бана.
  Тӏолго бусурманаб халкъ
  Тӏайбаталде буссана.
  Тӏагӏаял капурзаби
  Кагӏбаялда хутӏана.
  Эзул квешаб зулматалъ
  Кагӏба-рукъ чӏегӏерлъана.
  Маккаялда тӏаса квер
  Мугьажираз босана.
  Хӏурмат бугеб ватӏанлъун
  Мадина шагьар ккуна.
  Рухӏ гӏадинаб росу-ракь
  Макка эзда кӏоченищ?
  Хирияб Кагӏбаялъухъ
  Урхъичӏого рукӏинищ?
  Гьарураб ватӏаналде
  Ракӏ гьетӏи букӏинарищ?
  Хӏуббулватӏан иманлъун
  Хӏабибас рикӏкӏун гьечӏищ?
  
  Маккаялъухъ хӏасратлъун
  Абубакар угьдана.
  Абубакаргун Билал,
  Сири бачӏун, унтана.
  Маккаялъул лъим, гьава
  Эзда ракӏалдещвана.
  Макка тезабуразе
  Квешаб дугӏа гьабуна.
  Абужагьалил къокъа
  Гьалаглъаги абуна.
  Гӏутбат, Шайбат, Умаййат
  Квешалдалъун рехсана.
  Цоцалъ цабиги кьабун,
  Билал гъанцӏун сорона.
  Къубдал ракьалде щвезе
  Сабаблъанин хьандана.
  Хирияв Хӏабибасда
  Эзул зигар рагӏана.
  Эбсагӏат дугӏа гьабун,
  Эзул унти босана.
  Макка гӏадин нижее
  Тӏайбат бокьизабеян,
  Аллагьасе хӏелана,
  Баркатлъун, унти аян.
  Аварагасул дугӏа
  Бичас къабул гьабуна.
  Маккаялдаса эзий
  Мадина ракь бокьана.
  Тӏайбаталъул лъим, гьава
  Эзий рекъезабуна.
  Мадинаялъул сири
  Гӏуж баталде кӏочана.
  Мугьажиразул рекӏелъ
  Мадина цӏакъ босана.
  Мадинаялда хвейги
  Давлалъун эз рикӏкӏана.
  Гӏумарулпарукъица
  Цӏакъаб дугӏа гьабуна.
  Аварагасул росулъ
  Шагьидлъун хвей гьарана.
  Ансар-мугьажиразул
  
  Цоцалъ ригьин жубана.
  Цоцазе рухӏал кьолел
  Вацаллъун эл лъугьана.
  Масжидалъе хӏалтӏизе
  Тӏолго данделъулаан.
  Хирияв авараггун
  Къойилго цолъулаан.
  Анлъго моцӏида жаниб
  Тӏагьал масжид тӏубана.
  Хъизанал жанир чӏезе
  Хӏужраби ран лъугӏана.
  Анлъго моцӏалъ авараг
  Халидилъув хутӏана.
  Цинги хӏужраби лъугӏун,
  Хӏужрабахъе гочана.
  Эб анлъабго моцӏица
  Ансарал хӏелхӏедана.
  Иргадал квенги босун,
  Сайигъатгун рачӏана.
  Тӏагьал агьлуялда эз
  Квен гьабизе биччачӏо.
  Кванил тӏутӏал рачӏинчӏев
  Гӏадан эзул хутӏичӏо.
  Рес гьечӏел гӏадамзцин
  Чамарсакӏул сахӏ бана.
  Эзул кумекалдени
  Авараг ккун вукӏинчӏо.
  Кинниги хъатир гьабун,
  Гьадигат нахъе чӏвачӏо.
  Хӏабибас гьижра гьабун,
  Микьго моцӏ бан букӏана.
  Хӏужрабахъе Гӏайишат
  Бахӏарайлъун ячана.
  Масжид сверун Хӏабибас
  Гӏемераб хӏужра бана.
  Масжидухъе рагьулеб
  Цо-цо горду гьабуна.
  Цересел асхӏабзаби
  Хӏужрабазухъ рукӏана.
  Къол щуябго как базе
  Киналго данделъана.
  
  Жамагӏаталда тӏадчӏей
  Асхӏабзабаз гьабуна.
  Къойилго Къуръан рещтӏун,
  Къваригӏараб бицана.
  Гӏузру гьечӏел чагӏаца
  Жамагӏат толароан.
  Какде щвечӏев чиясе
  Зигар гьабун унаан.
  Балагь тӏаде щварасде
  Зигар бацӏцӏин рекъана.
  Кири хварав чиясе
  Тагӏзият кквезе ккела.
  Масжидалъул цо рагъи
  Суппат абун букӏана.
  Рукъ гьечӏел асхӏабзаби
  Энир регун рохана.
  Дунял тарал супиял,
  Дарвишал эл рукӏана.
  Асхӏабусуппат абун,
  Эзул тавуш бахъана.
  Суппаялда дин гьабун,
  Сапват эзий бегьана.
  Супиян абураб цӏар
  Эл сабаблъун рекӏана.
  Асхӏабуссуппаязул
  Бетӏербахъи букӏинчӏо.
  Зикру-пикру гурони,
  Эзул хӏалтӏи букӏинчӏо.
  Кинниги аварагас
  Эзие квен кьолаан.
  Маркӏачӏул квен квине эл
  Ансараз ахӏулаан.
  Асхӏабуссуппаязул
  Цо нусго супи гӏуна.
  Сайгъат гуреб садакъа
  Эзий сверизабуна.
  Цинги Жабраил вачӏун,
  Как ахӏизе малъана.
  Билал будунлъунги тун,
  Гӏуж-гӏужалъ как ахӏана.
  Къол щуябго как базе
  
  Киналго рачӏунаан.
  Хирияв авараггун
  Тӏолго данделъулаан.
  Гьаб соналъ Маккаялда
  Кӏиго синдидав хвана.
  Мугӏиратил Валидгун
  Гӏас жужахӏалде ккана.
  Тӏайбаталда жанивги
  Кӏиго ансарав хвана.
  Абуумамат, Бураъ
  Алжаналъуре ана.
  Гьижраялъул сон абун,
  Гьаб сонил цӏар бахъана.
  Мухӏараммалъ изну кьун,
  Гьижра гьабун букӏана.
  Гьаб умматалъул тарих
  Гьеле гьеб сон лъугьана.
  Мухӏараммаб моцӏалъул
  Цӏар бахъи цӏакъ рекъана.
  Дин тӏатине бахъараб
  Хвалченгун эб лъугьана.
  Кӏикъоялда анцӏила
  Ункъилъ Хӏабиб вукӏана.
  Анлънусиялда къоло
  Кӏийилъ Гӏисал сон букӏун,
  Гьаб умматалъул тарих
  Цӏидасан байбихьана.
  Азаралда ункънусил
  Бетӏералде нилъ щвана.
  Гьаб умматалъул гӏумру
  Бичас цӏикӏкӏинабеги,
  Чан азарго сонаца
  Тӏагӏат гьабизе тайги.
  Гьижра гьабун хадуса
  Гӏемераб халкъ буссана.
  Капуралгун рагъизе
  Исламалъул гуч гӏуна.
  Хӏабибас гьижра гьабун,
  Анлъго моцӏ бан букӏана.
  Капурлъигун рагъизе
  Аллагьас изну кьуна.
  
  Хӏамзатгун цо-цо тамун
  Чабхъаде битӏулаан.
  Вацгӏал Гӏубайдатихъе
  Хъахӏаб байрахъ кьолаан.
  Маккаялъул карванал
  Эб боялъ къотӏулаан.
  Талагьун, давла гьабун,
  Нахъ руссун рачӏунаан.
  Хӏабибас гьижра гьабун,
  Лъагӏел тӏубан букӏана.
  Тӏасияб лъагӏелалъул
  Сапар моцӏги букӏана.
  Лъабкъого мугьажиргун
  Расул рагъде вахъана.
  Къаим макъамлъун Сагӏду
  Мадинаялда тана.
  Хирияв Тӏагьал байрахъ
  Хӏамзатил кодоб кьуна.
  Лъабкъого рекӏаравгун
  Хӏабиб къватӏив лъугьана.
  Абваъ, Ваддан абурал
  Росабалъе бо щвана.
  Къурайшазул карванал
  Рорчӏун ин эзда лъана.
  Эл росабазул агьлу,
  Иманги лъун, руссана.
  Банизамразул шайих
  Аман гьарун вачӏана.
  Аварагас эзие
  Аманнама хъван кьуна.
  Цинги Мадинаялде
  Авараг нахъ вуссана.
  Жумадал ула моцӏалъ
  Нахъго Хӏабиб къачӏана.
  Нусиялда щуцӏали
  Чигун къватӏив вахъана.
  Мадинаялда наиб
  Абусаламат тана.
  Хӏабибасул байрахъчи
  Имгӏал Хӏамзат вукӏана.
  Янбугӏалъул бакӏалде
  
  Гӏашираялде щвана.
  Абусупянил карван
  Борчӏун араблъи лъана.
  Гӏашираялъул чагӏи
  Иманалде руссана.
  Банимудлиж гӏашират
  Аман гьарун рачӏана.
  Аварагас эзие
  Хъван аманнама кьуна.
  Цинги Мадинаялде
  Авараг нахъ вуссана.
  Курз абурав капурчи
  Цо къокъагун вачӏанин.
  Мадинаялде гӏачи
  Рагӏана хъамун анин.
  Эсда хадув авараг
  Мугьажиргун вахъана.
  Хӏарисатил Зайидги
  Наиблъун рокъов тана.
  Абутӏалибил Гӏали
  Байрахъчилъун гьавуна.
  Курзида хадув лъугьун,
  Боцӏи гъоркь тезабуна.
  Гьелда хадуб Хӏабибас
  Цо анцӏго чи витӏана
  Жахӏшил вас Гӏабдуллагьги
  Анцӏил бетӏер гьавуна.
  Тӏагьал ункъгӏалалъул вас
  Эв Гӏабдуллагь вукӏана.
  Къурайшазул хӏал цӏехон,
  Хӏабибас эл ритӏана.
  Маккагун Тӏаипалда
  Гьоркьоре эл лъугьана.
  Батӏну Нахӏлуялде щун,
  Гъоркьчӏел гьабун рукӏана.
  Къурайшазул цо карван
  Эзда тӏаде бачӏана.
  Тӏаип тун Маккаялде
  Унеб базар букӏана.
  Хӏазрамил вас Гӏамруги
  Эзул бетӏер ватана.
  
  Гӏабдуллагьил Гӏусмангун
  Къайсанил Хӏакам лъана.
  Цинги асхӏабзабаца
  Хӏазрамил Гӏамру чӏвана.
  Эв Хӏакамги Гӏусманги
  Ккун, асирлъун рачана.
  Цойги карваналъул халкъ,
  Базарги тун, лъутана.
  Асхӏабзабаз эб базар,
  Давла гьабун, босана.
  Тӏоцебесеб давлалъун
  Эзул давла лъугьана.
  Гьедин давлаги гьабун,
  Мадинаялде щвана.
  Эв Гӏабдуллагьил Гӏусман
  Гӏарцухъ вичун восана.
  Къайсанил Хӏакамги эз
  Бусурманлъун тархъана.
  Карваналда эл речӏчӏи
  Къурайшазе бакӏлъана.
  Авараггун вагъизе
  Абужагьал къачӏана.
  Эб соналъ шабгӏан моцӏалъ
  Къибла сверизабуна.
  Байтулмукъаддасги тун,
  Кагӏба къиблалъун ккуна.
  Бусурбабазул гьумер
  Маккаялде буссана.
  Какилъ мугьажиразда
  Макка ракӏалдещвана.
  Аслияб ватӏан боссе
  Эзул хӏасрат цӏикӏкӏана.
  Маккаялъухъ рухӏ кьезе
  Хӏадурлъун эл лъугьана.
  Бусурбабазул къибла
  Къурайшазухъ рекъелищ?
  Капурзабазул хъанчаз
  Хъуб гьабун тун бегьилищ?
  Тӏадегӏанав Аллагьас
  Рагъул аят рещтӏана.
  Диналде инкар ккурал
  
  [………………………].
  Эзул макруялдаса
  Бичас Хӏабиб цӏунана.
  «Валлагьу ягӏсимука»
  Абун аят рещтӏана.
  Бусурбаби чӏванилан,
  Халкъ какдезе гурилан,
  Мунапикъзаби чӏвачӏо,
  Халкъ тӏуризе гурилан.
  Лаиллагь абурав чи
  Расулас чӏвалароан.
  Эсул би, боцӏи-хъизан
  Хӏабибас цӏунулаан.
  Мунапикъаз, жугьутӏаз
  Жаниб хӏасад кколаан.
  Бадир ритӏун кӏалъазе
  Эзда киса кӏолебан.
  Лъагӏалил рамазаналъ
  Кӏал кквезе парз гьабуна.
  «Шагьрурамазан» абун,
  Бичас аят рещтӏана.
  Эб кӏалккулъ Бадруялда
  Кӏудияб рагъ лъугьана.
  Бусурбабазул кверщел
  Батун гьурмал хъахӏлъана.
  Диналде инкар бугел
  Гарбал къотӏун рехана.
  Абужагьалгун къокъа
  Бадруялда гъурана.
  Бадругун Ухӏудалда
  Аллагьас квербакъана.
  Хандакъгун Хайбаралда
  Бичас Хӏабиб цӏунана.
  Тӏагьае квербакъизе
  Малайкзаби рещтӏана.
  Маккагун Хӏунайн, Табук
  Рахъун, кверде росана.
  Мухӏамад-Хӏабибасул
  Гъазаватал рицине,
  Батӏияб тӏехь гьабила,
  Цересан эл рикӏкӏине.
  
  Аллагьас хъван батани,
  Эл гъазаватал хъвала.
  Бадруялъул рагъдасан
  Байбихьун эл цӏалила.
  Гьаниб гьаб тӏехь тӏубайдал,
  Хӏапиз Гӏумар вохана.
  Бичасе шукру гьабун,
  Суждаялда речӏчӏана.
  Тӏагьаде салат-салам
  Гӏарз гьабун, ракӏ букӏкӏана.
  Хӏабибасул рухӏалъулъ
  Рухӏ биине гьабуна.
  Панипиррасул лъугьун,
  Панипиллагь гьарана.
  Бакъибиллагь лъугьине,
  Аллагьасе хӏелана.
  Гӏумар-Хӏажил хӏалалда
  Бичасул рахӏмат лъеги.
  Хӏабибасул шапагӏат
  Щун, Аллагь разилъаги.
  Тӏадегӏанав Аллагьас
  Нилъ ритӏун ккезареги,
  Хӏисаб-суал гьечӏого,
  Алжан насиб гьабеги.
  Пирдавус алжаназул
  Кӏалгӏабазухъ нилъ таги.
  Мухӏамад-Хӏабибасул
  Мадугьалъун лъугьаги.
  ЛУГЪАТ
  абтар – хадусеб гьечӏев, наслу гьечӏев, лъимер гьабуларев; хъанда.
  Абу Аюб – гьижра гьабун, Мадинаялде вачӏараб мехалъ, Мухӏамад аварагас
  сордо бараб рукъалъул бетӏергьан
  Абубакар (Абу Бакр ас-Сиддикъ) (572–634) – тӏоцевесев халип
  Абужагьал (Абу Жагьал Амр бин Хишама) – къурайшиязул мушриказул
  бищунго кӏудияв, Бадруялъул рагъда чӏварав
  Аврупа – Европа
  авсан – маргьа, миф, таватур, бицен
  авсилав – авс къавмалъул вакил
  адат – гӏадат, къагӏида, хасият, гӏамал
  
  ажир – хӏалтӏи балагьулев чи, мухьдахъ хӏалтӏулев чи
  аза – вакил
  аза гьабизе – зулму-хӏал гьабизе, инжит гьабизе
  азал – абадияб, даимаб
  азих – кванил сурсат, квен
  айлул – сентябрь.
  Акъсай (Ал-Масжид ал-Акса) – Иерусалималда бугеб мажгит (VIӏӏ гӏ.)
  алиш-бариш – даран-базар
  аманнама – цӏуна-къаялъе гӏоло пачалихъалъ кьолеб кагъат
  Аминат – Мухӏамммад аварагасул эбел
  Анатӏил (Анатолия) – Турциялъул Азия рахъ
  анбияал – аварагзаби
  ансар (ансарал) – Мухӏамад аварагасул цадахъазул къукъаялъул цояб –
  ясрибиял (аслияб куцалда авс ва хазрах къавмазул вакилзаби)
  апарин –хӏалчӏахъад, гьай, баркала, цӏакъ лъикӏ, браво
  Априкъа – Африка
  Арихӏа – Палестинаялда бугеб шагьаралъул цӏар
  асбатӏ – наслудул чи
  Асия – Азия
  Асият – Пиргӏанил чӏужу, бусурбанай
  асланаб рагӏи – бихьинчияб, къвакӏараб рагӏи
  асрарал – балъголъи; балъгоял хӏикматал ва магӏнаби; лъаларел жал
  асхӏаб ул-айна –
  Асхӏабулпил (Асхӏаб-и Фил) – Йеменалъул хан Абрагьал аскаралъул цӏар
  Асура (Ассирия) – некӏсияб пачалихъ
  асуриял – Ассирия пачалихъалъул гӏадамал, ассириял
  атӏгӏимат – тӏагӏам, тӏагӏамал квенал
  ахӏкамал – хӏукмаби
  ахӏкъамал – бищунго сахал, бищунго къуватал, бищунго гӏакъилал
  Ахӏмад – Мухӏамад аварагасул цӏаразул цояб
  Ахӏсан ул-Халикъин – Аллагь
  ашкаралда – рагьун гьабизе
  ашрабат – гьекъолеб жо, лъим
  Ая-Супия (Ая-София) – VI гӏасруялда (532) Рим империялъул империтор
  Юстинианица бараб килиса, гьанже Истамбул шагьаралда бугеб мажгит
  Бабил (Вавилон) – цебе заманалда Ефрат гӏурул рагӏалда букӏараб шагьар.
  Вавилон шагьаралъул чӏваднал руго гьанжесеб Хилла шагьаралда (Гӏиракъ)
  аскӏор
  багӏлу хъанч – идол
  
  Бадру (Бадруялъул гъазават) – Бадр гъуялда аскӏоб (Мадинаялдаса 150
  км.) мушриказулгун Мухӏамад аварагасул ккараб тӏоцебесеб рагъ (624 соналъул
  15 ялъуни 17 март)
  базарлихъ гьабизе – даран гьабизе
  базман-гилавка – цӏайиялъул некӏсияб роцен
  байгинат – гьоркьо-гьоркьоб
  байгӏат гьабизе – гьа базе, гьедизе
  Байт (Байтуллагь) – 1) Кагӏба рукъ; 2) Макка; 3) Аллагьасул рукъ; гӏибадат
  гьабулеб бакӏ
  Байт ул-Мукъаддас (Ал-Кудс, Байт ал-Макдис) – Иерусалим шагьаралда
  гӏарабаз абулеб цӏар
  Байта Лахӏм (Вифлеем) – Гӏиса авараг гьавураб бакӏ
  Байтуллагь – Аллагьасул рукъ
  Байтулмагӏмур (Байт-и Магӏмур) – 1) къачӏараб рукъ; 2) алжаналда бугеб
  Кагӏба рукъалъул цӏар
  Баккат – Макка шагьаралъул некӏсияб цӏар
  бакъибиллагь – Аллагьас абадиявлъун гьавурав
  бала – тӏогь
  балагъат – пасихӏлъи, камилаб калам, кӏалъазе пагьму букӏин
  балигъал – балугълъиялде рахарал; гӏолохъаби
  балики – букӏине бегьула, батила, ккола, батизе бегьула (ккола)
  Балкъис (Билкъис) – Сабаъ ханлъиялъул парччахӏ-чӏужугӏадамалъул цӏар
  банзараб – релълъараб
  баниисраил – Исраилил наслу, лъимал
  баниннажжар – гӏарабазул къавмалъул цӏар
  Баракълид (Фаракълит) – Инжилалда рехсон бугеб Мухӏамад аварагасул
  цӏар
  Батули – гьаний Патӏимат (Фатима), Мухӏамад аварагасул яс.
  батӏрикъ (патрик) – патриарх
  Батӏрус – Петр апостол
  батӏул гьабизе – къватӏиб чӏвазабизе
  Батӏхӏаялъул мугӏрул – Маккаялда аскӏор ругел мугӏрул
  Бахир (Багир) – Шамалъул (Сириялъул) Бурса шагьаралда букӏараб
  монастиралдса монах, гьитӏинав Мухӏамадилъ аварагасул караматлъи букӏин
  лъазабурав чи.
  бахӏрилутӏ –
  бахӏру (хӏухьел, махӏ) – гьаниб кӏудияб даража магӏнаялда хӏалтӏизабун
  буго; океан
  башмабайнчи – турказул падишагьасул (султанасул) министр
  башхахам – бетӏерав раввин (жугьутӏазул динияв бетӏер)
  бекмахх –
  
  «Бигъят» – динияб тӏехьалда цӏар
  бигӏат – мутӏигӏлъиялъе (мукӏурлъиялъе) балеб гьа
  бикрияй – ригьнада, росасда гьечӏей
  Билал (Билал-и Хабаши) – Мухӏамад аварагасул будун. Гьесул цӏакъ
  берцинаб гьаракь букӏараб. Лагълъиялдаса, вичун восун, тархъан гьавуна
  Абубакарица
  билгича (билгичи) – гӏалимчи, лъай бугевщинав чи
  бишхи (лъар.) – хъухъадиро
  булайигъзаби (балигъзаби) – кӏал пасихӏал
  Бурайдат (Бурайдат ибн Хӏусайб) – къурайшиязул къавмалъул
  церехъабазул цояв. Мухӏамад авараг кквезейилан къватӏиве вахъун вукӏарав чи.
  Аварагасулгун данадчӏван, гьесулгун ккараб гара-чӏвариялдаса хадуб, исламги
  босун, гьесул рахъалде вачӏарав
  Буракъ – мигӏражалъул сордоялъ Мухӏамад авараг тӏад рекӏине Аллагьас
  битӏун бачӏараб чода релълъараб хӏайван
  Бусра – Сириялда бугеб шагьаралъул цӏар
  Бухарияв (Мухӏамад бин Исмагӏил абу Гӏабдулла ал-Жугьфи ал-Бухари)
  (810–870) – «Жами ас-Сахӏихӏ» абураб машгьураб хӏадисазул тӏохьол автор
  бухӏайра –
  Вагьаб – Мухамад аварагасул эбел Аминатил эмен
  вакъигӏат – лъугьа-бахъин, ккараб (лъугьараб) иш
  вакъпу гьабизе – хӏалал тезе, чӏобого кьезе
  «Валлагьу ягӏсимука» –
  вахӏю – рагьун кӏалъай, хабар гьаби
  верс (верста) (гӏур.) – халалъиялъул гӏурус роцен, 1,06 км бащадаб
  вирд – дугӏа
  гъавгъа – питна
  гъаза – гъазаваталъул рагъал
  гъанизе – жиндехунго цӏазе, тӏад рекӏун чӏезе
  гъаплат (гъафлат) – кӏвар гьечӏолъи, тӏалаб, ургъел гьечӏолъи, ургъунгутӏи,
  тохлъи, гъалатӏ ккезе биччӏай, гъалатӏ
  гъапу (лъар.) – каву, нуцӏа
  гъапул вукӏине – агъаз гьечӏого вукӏине, тӏалаб гьечӏого вукӏине, ургъел
  гьечӏого вукӏине, тасамахӏго вукӏине
  гъараб – балагь
  гъарибав (гъаримав) – мискинав, пакъирав, талихӏ къарав, ятимав
  гъарб – бакътӏерхьи
  гъунахъ (лъар.) – гьобол рукъ
  гьадият – сайигъат
  гьаман – гьабсагӏат
  гьаман – Пиргӏванил тӏоцевесев (бетӏерав) министр, диваналъул бетӏер
  
  гьатигат – сайигъат
  гьатӏип – нур, пири
  гьахӏраталъул ракь –
  гъибат гьабизе – нахъасан гаргадизе, нахъасан какдезе, нахъасан квешаб
  рагӏи абизе, бугьтан лъезе, мекъал (кьучӏ гьечӏел, гӏантал) жал рицине
  гьидаят – хӏакъикъиябалъул нухал ралагьи, хӏакъикъияб диналде руссин,
  хӏакъикъияб нухде рахъин
  гьижин – варани
  гьижра гьабизе – гочине, цояб бакӏалдаса цогидалде рахъине
  гьургу – гӏарац
  гӏабд – вас
  Гӏабдуллагь (Гӏабдуллагь ибн Гӏабд ал-Мутӏалим) – Мухӏамад аварагасул
  эмен
  Гӏабдуллагь – асхӏабзабасул цоясул цӏар
  Гӏабид – асхӏабзабазул цоясул цӏар
  гӏадада гьавизе – махсараде кквезе
  Гӏадамияв вас – Адам аварагасул вас абураб магӏнаялда
  гӏазиз – хирияв, хӏазратав
  Гӏакъаба (Гӏакъабат) – Гӏарапат магӏардаги Мина расалъиялдаги гьоркьоб
  бугеб нухда аскӏобгӏан бугеб габурлъи, гохӏ
  Гӏакъабатул ула – Гӏакъабаталъул тӏоцересел
  гӏакӏа ахӏизе – ахӏи базе
  гӏаламалъун хутӏизе – гӏажаиблъун вукӏине, хутӏизе
  Гӏали (Гӏали ибн Абу Тӏалиб) – ункъабилев ва ахирисев халип, Мухӏамад
  аварагасул вацгӏалги дурцги, гьесул яс Патӏиматил (Фатимал) рос
  Гӏали-апанди – Инхоса Гӏали-хӏажияв (1845–1891), «Макка бахъи» абураб
  назмудул автор
  Гӏали Муртаза – аварагасул цӏаразул цояб
  Гӏамман (Амман) – шагьар, гьанжесеб Иордания къираллъиялъул.
  тахшагьар
  гӏамаликъ – бецав, лъавукъав
  Гӏарапа (Гӏарафат) – Маккаялдаса бакъбаккиялдехун анлъго сагӏаталъул
  манзилалъ бугеб мегӏер
  гӏаррап (гӏарраф) – 1) палчи, пал тӏамулев чи; 2) букӏинисеб лъалев чи,
  балъго лъалев чи
  гӏарз гьабизе – бихьизабизе
  Гӏарш – ислам диналда Аллагьасул тах бугеб зодилаб борхалъи
  гӏатикат – яс, чӏужугӏадан
  гӏашират – гочарулеб къавм, тухум
  гӏаян – бичӏчӏулидухъ, роцӏун, якъинго;  гьабизе – баян гьабизе,
  хӏакъаблъун чӏезабизе
  
  гӏекун гӏодизе – ракӏ бекун, гӏек-гӏекиялда гӏодизе
  гӏел – росдал хъаравул, гӏакӏа ахӏулев чи
  гӏибран мацӏ – ягьуди диналъул мацӏ, жакъа Гӏизрагӏилалъул пачалихъияб
  (иврит) мацӏ
  гӏибрат – дарс (насихӏаталъе), мисал, насихӏат
  гӏидалъул къо – байрам къо
  Гӏизрагӏил – малаикасул цӏар
  Гӏилиюн – хваразул лъикӏал рухӏал руссунеб бакӏ, Сижиналъул гӏаксияб
  гӏилмал – гӏалимзаби
  Гӏилмун ладуни –
  гӏинад – тӏирунчӏей, согӏлъи, мукӏурлъунгутӏи, мекълъи, жиндирабго ккун
  чӏей.
  Гӏиприт – жундузул хан
  Гӏирпан (гӏирфан) – 1) лъай; 2) лъайкьей; 3) цебеккунго лъай, букӏинисеб,
  ккелесеб цебеккунго бичӏчӏи
  Гӏиса – аварагасул цӏар
  гӏисавияб дин – христиан дин, насранияб дин, православияб дин
  гӏузру бачине – живго ритӏухъ гьавизе
  гӏулама – гӏалимзаби
  Гӏумар (Гӏумар ибн ал-Хӏаттаб, ал-Фарукъ) – кӏиабилев халип
  Гӏумарулпарукъ – Гӏумар-халипасе Мухӏамад аварагас кьураб цӏар,
  хӏакъабги батӏулабги батӏа бахъулев чи
  Гӏунашат – асхӏабил цӏар
  Гӏуннаб –
  гӏурбан – гӏараб къавмалъул цӏар
  гӏурп – гӏадат
  Гӏусман (Гӏусман ибн ал-Аффан) – лъабабилев халип. Мухӏамад
  аварагасул яс Рукъиятил рос. Гьей хун хадуб гьес ячана аварагасул цогидай яс –
  Умукусум. Гьеб сабаблъун гьесие щвана «Зу-н-Нурайн» («Кӏиго Чирахъул
  Бетӏергьан») абураб цӏар
  Гӏутбат (Гӏутбат ибн Рабигӏа) – Бадруялъул рагъулъ Абужагьалил
  рахъалда вагъилев вукӏарав ва гьенив чӏварав мушрик
  давлат – бечелъи, хазина; талихӏ
  дагьшат – хӏинкъи, карабиххи
  дагӏват гьавизе – киве вукӏаниги ахӏизе
  дагӏваталда рахъана – дугӏа гьабун рахъана
  даира – рукъ
  далил – нух бихьизабулев, бачунев чи, гид
  дарай-зарбаб – ххамил тайпаби
  дарудал гӏелму – медицина
  
  Даруннадват – исламалда цебесеб заманалда къурайшиязул къавмал гарачӏвара гьабизе гӏоло ракӏарулеб букӏараб бакӏ
  даю – рагӏи
  дивлит (давлат) – пачалихъ
  Дижла (Тигр) – Гӏиракъалъул ракьалдасан чваххулеб гӏор
  Димишкъ (Дамаск) – Сирия Гӏараб Республикаялъул тахшагьар
  диргьам – некӏсияб гӏараб гӏарац
  донг (диал.) – гвенд
  дулаб – шкаф
  дуризе – чӏезе
  Дуррул ятим – 1) мукӏучалда жаниб маргъал; 2) Мухӏамад авараг
  Жабалул Хӏираъ – Хираъ нохъо буго Жабал-ан-Нур абураб могӏрол
  (Маккаялъул бакъбаккул рахъ). Могӏрол борхалъи ккола 634 метр ва гьеб буго
  Ал-Хӏарам мажгиталдаса 4 километралъул манзилалда
  Жабир (Жабир бин Гӏабдуллагь) – асхӏабил цӏар
  Жабрагӏил – малаикасул цӏар
  Жавалул Саври – 622 соналъул сентябрь моцӏалда мушриказдаса
  лъутулаго, Мухӏамад аварагги Абубакарги рахчараб нохъо бугеб мегӏер
  Жадю (22.12 – 19.1) – зодиакалияб тӏелцӏва
  жаза – тамихӏ;  гьабизе – тамихӏ гьабизе
  жариратулгӏараби –
  Жахӏпар (Жахӏбар ибн Абу Талиб) – Мухӏамад аварагасул имгӏал
  Жибрил – Жабрагӏил авараг
  Жидда – Сагӏуди Гӏарабистаналда Багӏараб ралъдал рагӏалда бугеб шагьар
  жумхӏурият – къавмал; республика
  жумхӏур – къавм, тухум, халкъ
  забихӏула – Аллагьасул къурбан
  Забур – Давуд аварагасул тӏехь
  заварих – суалалъул, ишалъул къватӏисеб рахъ
  завжал – рос (лъади)
  загьидав – цӏакъго лъикӏав
  загӏрит –
  Замзам – Кагӏбаялда аскӏоб бугеб къулгӏа, исламалда хириябилан кӏодо
  гьабулеб. Биценалда рекъон, Замзам гӏажаибаб къагӏидаялда баккун буго
  гьитӏинав Исмагӏилил хӏатӏазда цебе, гьевги гьесул эбел Хӏажарги, Ибрагьимица
  Хӏижазалда тун, къечоца холел мехалъ. Замзамалъул лъим даруяблъун
  рикӏкӏуна
  захира – кванил нахърател, сурсат; кванил нигӏматал
  зиян – зарар
  зубаржад – магӏданалъул цӏар
  зуввар – зияраталъ рачӏарал гӏадамал
  
  зугӏрил малик – гучав чи, къуваталъул бетӏергьан, хважаин; къуватав, рухӏ
  бугев чи
  Зулейха – ислам диналда бицен бугей, Юсуп аварагасухъ рокьи ккарай
  гӏадан. Херлъун хадуй Юсупгун данделъидал, цӏидасан гӏолохъанлъанилан
  бицуней Мисриялъул (Египеталъул) цо бика
  зулкъагӏида (зу-л-къагӏда) – гӏараб календаралъул анцӏила цоабилеб моцӏ
  зулмат – зулму, гӏазаб, гӏакъуба, къварилъи, хӏал
  зулпукъар (зулфукъар) – Мухӏамад аварагасул хвалчадул цӏар
  зурба – зулмучи, залим
  зуригат (зурият) – кьибил, насаб, наслу, тайпа, тухум
  зухӏаялъул гӏуж –
  Ибну Масгӏуд (Гӏабдуллагь ибн Масгӏуд) – Абужагьалил бетӏер къотӏарав
  чи
  «Ибну Хӏажар» – машгьурав динияв гӏалимчиясул цӏар; гьединго гьес
  хъварал тӏахьазул цӏарги
  икрам гьабизе – кӏодо гьаризе, хӏурмат бихьизабизе, хӏурмат гьабизе;
  хӏурмат гьабун къулизе
  икъраъ – цӏализабизе, «цӏале» – йилан амру гьабизе
  илгьам гьабизе – гъира базабизе, къасд ккезабизе, шавкъ бачӏинабизе
  илчи – витӏарав чи, витӏунчи, чапар, вакил, авараг; аллагьас халкъалда дин
  малъизе витӏарав чи, расул
  Имарат лъугьана – лъикӏ гӏуцӏана, къачӏана
  Имраулкъайис (Имруулкъайис, Имру-л-Къайис) – жагьилаб заманаялъ
  вукӏарав гӏарабазул машгьурав шагӏир (500–540)
  имтияз – тӏокӏлъи, цогияздаса цӏикӏкӏарал ихтиярал
  Инжил – христиан диналъул хӏадисазул тӏехь
  «Иннана латагьди» –
  инсир –
  иргьас (иргьасат) – лъикӏаб иш, ракӏгъолеб иш; цӏодорлъи
  иси су – бухӏараб лъим
  Искандар – Зулкъарнай, Македониялдаса Александр
  Исмун агӏзам – Къуръаналдаги Хӏажисалдаги рехсараб Аллагьасул нусабго
  цӏаралъул магӏна жанибе бачараб цӏар
  Исрапил – малаикасул цӏар
  истигънар – гӏажаиблъи, тамашалъи
  истикъал (истикълал) – эркенлъи
  истихӏпар гьабизе – баян гьабизе, лъазабизе, цӏех-рех гьабизе
  ихӏсан – 1) лъикӏлъи, лъикӏаб иш; сахаватлъи; 2) лъикӏлъи бокьи,
  лъикӏлъиялде гьетӏи (гьеси), лъикӏаб рахъалде гьетӏи, лъикӏлъи гьабизе къасд
  букӏин; лъикӏаб бербалагьи; лъидехуннгиги бугеб рокьи, рекӏел цӏайи
  ишкаллъи – захӏмалъи, къварилъи
  
  ишкаллъизе – захӏмалъизе, лъие букӏаниги квалквал гьабизе
  йирул халкъ – бакӏалъул халкъ
  йисир – асир
  йоргъине – векеризе, гӏедегӏизе, хехаб хӏаракат гьабизе
  Йуда – Гӏиса аварагасул хӏавариязул цояв, гьесие хияналъи гьабурав ва
  гьев тушбабазе вичарав
  кавкап (б) – цӏва, гвангъизе, кӏенчӏезе
  Кавкъавс (Къавакъавс) – биценалда рекъон, Мухӏамад авараг Аллагьгун
  дандачӏвараб, бищун тӏадегӏанаб бакӏ, даража
  Кавсар – алжаналда чваххулеб лъар
  кагьин – букӏинесеб бицунев чи, балъго лъалев чи
  Кагӏба – исламалъул аслияб хиралъи, Маккаялъул Масжид ал-Хӏарамалъул
  азбаралъул бакъулъ бугеб мина
  каламуллагь – Аллагьасул калам; Къуръан
  калиб (галиб) – бергьарав, бергьенлъи босарав чи
  Калим – Муса аварагасул цӏаразул цояб
  Калимуллагь – Муса аварагасул цӏаразул цояб
  Кангӏан – шагьаралъул цӏар
  капарат (кафарат) – мунагь чури, гӏайиб бацӏцӏи
  карагьат – лъикӏаб гуреб, гьабизе беццичӏеб
  Карим – Мухӏамад аварагасул цӏаразул цояб
  Каримуллагь – Муса аварагасул цӏаразул цояб
  Касибул Ахӏмар –
  катиб – секретарь, хъвадарулев чи, хъвадарухъан
  кашпу – цӏияб жо рагьи, цӏияб жо бати; цӏияб жо ургъи
  кибтӏал (къибтӏал) – коптал, Египталъул бакӏалъул христиан халкъ
  кимя – химия
  кип – форма, гъалип
  Кисра (Хосров  Ануширван) (?–579) – 1) Ираналъул шагь; 2) Персиялда
  Сасанид тухумалъул ханзабазул цӏар
  кубра – кӏудияй
  Курс – ислам диналда Аллагьасул свери, Гӏаршалда гъоркь бугеб бакӏ, зоб
  кухӏайлан – гӏараб чодул тайпа
  кушк – вилла, чӏухӏараб мина, гьин (гьундул)
  къабза – дангъур, дагьа-макъаб