Definition of көз – Kyrgyz explanatory dictionary

«Abay» epopeyası — bul bizdin körköm jana sotsialdık entsiklopediyabız, bul bizdin köz kaykıtkan Evraziya meykininde jaşap ötkörgön bardık mezgilibiz üçün, muñduu-zarluu müşkülü köp ötkön tarıhta biz baştan keçirip, kasiret-kaygısın tartkan işterdin baarısı üçün özübüzdün körköm jana ımandık baylık,

Düynögö köz çaptırıp karoo üçün, başkalardın baamına urunup, baykalış üçün, adam ruhunun biyiktigin jar salıp, alar menen ün alışuu üçün «karool döbögö» — Muhtar Auezovdoy biyik çokuga ee boluu abzel.

Kep «Abay» üçiltiginin tarıhıylıgı, masştabduulugu jana epikaluulugu jönündö gana bolup jatkan jok, munun baarı ansız da belgilüü iş, birok özgöçö köñül buruuga tatıgan nerse mında turat: romandın başkı kaarmanı Abay Kunanbaev — bizdin kündögü realisttik adabiyattın eñ uluu, eñ zalkar obrazdarının biri katarı köz aldıbızga tartılat, al emi unikalduulugu, kaytalangıstıgı bolso jazuuçu özünö raketa sımal kosmostu közdöy jol salıp, Abaydı anın tübölüktüü orbitasına alıp çıkkandıgında; anı keñiri taanıluunun orbitasına alıp çıguu menen jazuuçu eki birdey açılış jasap, eki birdey mildettin ötölünö çıgat — Auezov Abaydın insandık küçün biyikke kötörüp dañazalasa, Abay öz kezeginde oyçul akın katarı kazak elin biyikke kötörüp dañazalayt.

Men bayarakta köz jumgandar üçün da mezgil ötüp jatat, atı jönü urpaktardın esjadında jaşap kalgandar üçün da tarıh ulanıp jatat dep aytkanımda, alardı tek sözdün körkömdügün közdöp aytkanım jok.

Çıgarmanın okurman koomçulugunun koluna jazuuçunun közü tirüüsündö tiygeni bir başka da, al emi köz jumgan soñ özü jokto tiygeni başkaça kep.

Uşul köz karaştan alganda «Dürbölöñ zaman» — kiyinçereek Auezovdun telegeyi tegiz zalkar epopeyasın jaratkan eñ algaçkı kubattuu bulaktardın biri.

Tigil je bul eldin, mamlekettin keleçektegi tagdırı tüzdön-tüz üy-bülödögü algan tarbiyaga köz karandı.

Valihanovdun kırgızdar tuuraluu jazgan emgekterinde alardın ata-babalarga, jaratılış kubuluştarına, mal-janga, türdüü oorularga baylanıştuu ırım-jırımdarı, tüşünüktörü, söz kudureti, köz tiyüü, ant berüü sıyaktuu salt jörölgölörün çagıldırgan [42, 43, 44, 45].

Mına uşundan ulam «kara dalı kız» degen sıpat payda boldu go dep oyloybuz» degen köz karaşın jazıp ketken [82: 195-b.

Oşonduktan üy-bülönün üy çarbası deerlik ayaldın işmerdüülügünö köz karandı bolgon [108: 69-b.

Kızdardın jana kelinderdin adeptüülügünö köz saluu da baybiçenin mildetine kirgen.

Kırgızdardın tarıhına, oozeki çıgarmalarına köz çaptırsak, munun körünüktüü misalı katarı Kanıkey, Ayçürök, Kurmanjan datkanı körsötüügö bolot.

Jıldın bul mezgilinde kooz güldüü ar uruu ösümdüktör bolot: kızıl, ak, mala kızıl tüstüü, jıtı buruksugan ülpüldök koyön bede; appak gülü köz joosun algan, ortosunda sapsarı özögü bar kermek tattuu is taratkan çatır gül; asel jıttuu sarı kıçı; kızgaldak tekteş şıñga boy kızgıltım jana akçıl koñguroo güldör; soylomo buurçaktar; sarı, kızıl, mala kızıl, kızgılt kögüş, ademiy töö jalbıraktar; jagımduu jıtı bilinerbilinbes sezilgen mala kızıl tüktüü baka jalbırak; kün nurunan jaş çagında çımkıy kök bolup körüngön, al emi keç kirgende jana kuuray baştagan maalında kögültür-kızgıltım tüskö boyölgon kozu uygaktar; jıpar jıtı añkıgan, julsa zamatta solup kalçu nazik güldüü çımıldık.

Men şunday ar uruu güldördön bir teste terip alıp, üygö kelatkanımda, bir añgektin içine öskön barpagay, adamdın köz joosun algan, karap ele turganday ajayıp küröñ kızıl güldüü bir tüp töö uygaktı kördüm, bizdin jerde bul ösümdüktü «tatarin» dep koyöt, çöp çapkan maalında çalgıçılar apı kanday bolbosun çappay taştap ketüügö arakettenişet, nepaam baykooston çabııp kalsa, tikeni kolgo kirbesin dep, çöptün arasınan alıp taştayt.

Aydoo jer pomeşçiktiki ele, şüdügördün bul çetinen tigil çetine köz jetpeyt, joldun öyüz-büyüzünön da, aldıdagı adır jaktan da közgö eçteme ilinbeyt, tek gana tekşi kañtarılıp aligiçe tırmoo tiybegen kara sur şüdügör jatat.

— Öz janın saktaş üçün alban-alban jandıktı, bolgon-bütkön ösümdüktü kurutup tınganın kör»,— uşunu oylop, kıbır etken jan kaldı beken dep, tunjuragan kapkara talaaga erksiz köz çaptırdım.

Bakırañ köz, boluk denelüü suluu ayım Marya Vasilevna Poltoratskiydin janına oturup alıp, krinolinin jigittin tizesine tiygize, anın kartasına karoo menen alek.

Ayaldın sözü da, köz karaşı menen külküsü da, ar bir kıymılı da, atır jıtı da Poltoratskiydi balkıtıp, ayaldın jakındıgın sezüüdön başkanın baarın unutturup salgan şekildüü, oşonduktan al oyun uçurunda kayra-kayra jañılışıp, adyutanttın kıjırın keltire berdi.

On gülünün biri açıla elekte ok jep, oyron bolgon uulu Egemendin jarkıldagan elesi köz aldına tartılıp, enenin oyuu alda-kayda çabıttap, ötkön ömürü

Dastorkon üstündö oturup, al Azat menen Ayjamaldın ıntımaktuu jaşap jatkanına sırtınan bilgizbegen menen içinen köz artıp turdu.

Birinçi Ayjamaldı töröp, andan kiyin udaa ele ekinçi jılı da boyunda bolup, törötü katuu bolup, “ayaldın bir ajalı töröttön” dep aytılganday, töröttön köz jumuptur.

Ayıldagılardın dele köbünün iştegen jumuşu jok, oorup kalışsa “köz dogdur, kulak dogdur” dep ar bir dogdurga özünçö körüngöndöy dele şarttarı jok.

Kiçinekey kızının ker sarı bolup kıynalgan öñü, Ayjamaldın: “Eptep bir ayla kıla kör, Azat,” – degen ümüttüü köz karaşı gana

Azattın üstündögü jupunu kiyiminen ayaştarınan uyalgansıp, tekeber menmensigen köz karaş menen karap turdu.

Mında er jürök don Kihottun jel tegirmender menen bolgon murda kulak ugup, köz körbögön ukmuştuu okuyaları jönündö bayandalat 8-GLAVA.

Mında er jürök rıtsar don Kihot Lamançskiydin kulak ugup, köz körbögön erdigi jönündö bayandalat 16-GLAVA.

Mında meymankanada bolgon kulak ugup, köz körbögön okuya jönündö bayandalat 27-GLAVA.

Mında meymankanada kulak ugup, köz körbögön okuyalar jönündögü añgeme ulanat 28-GLAVA.

Mında arstandar menen kezdeşkende don Kihottun kulak ugup, köz körbögön erdik körsötköndügü jönündö bayandalat 41-GLAVA.

Mında Dolorida degen kızdın je grafinya Trifaldinin kulak ugup, köz körbögön ukmuştuu okuyası jönündö, oşondoy ele özünün ayalı Teresa Pansaga Sançonun jazgan katı jönündö bayandalat 49-GLAVA.

Epostun öntsgtsp-östsşts jıldar menen emes, kılımdar arkıluu çenelse, anın köpçtsltsgts da mif-fantastikaga tayansa da, jaşoonun agımı, aga karata bolgon filosofiyalık köz karaş, adamdık jeke mami-leler, aytalık uluunu urmattoo, kiçtstsnts emgegine jaraşa baaloo j.

Bir söz menen aytkanda, epostun eñ negizgi ideyası bolup eseptelgen erkindik, köz karandı emestik ideyasının başatı uşul jerde.

Soguş uçurundagı oor jarattan Manas köz jumat.

Ayrıkça, jañı törör kezde bar­ dık enelerdin oñoy köz jarışına jar­ dam berip, jañı ımırkaylardın ooru­ bay-sıktabay toroluşuna, tez basıp, tez süylöp, aman-esen çoñoyuusuna da bir özü

Özünön kiyinki bardık baldardı koldop­ jölöp, ar türdüü kokustuktardan kor­ gop, aman-esen çoñoyup er jetkenge çeyin alar üçün kamkorduk körüp, Umay enege jardam berip, baldardı toorup kelgen türkün kırsıktardı bolturbay, aldın alıp, köçödö, talaada jalgız jürgöndö köz salıp jüröt eken.

Bala degen bala da, Umay bala sırtı­ nan bilgizbey köz salıp, jardam berip, talamın talaşıp, kırsıktan korgop, janında dayıma birge jürgönün bil­ beyt tura.

Añgıça ele kaİdan-jaİdan kelgeni bel­ gisiz, kar uçurup katuu kelgen boroon eldi çımın-kuyun kılıp kubalap, aleki zamatta köz açırbaİ tün tüşürüp taşta­ dı.

Kimder emne boldu belgisiz, janın­ da ele çana teep turgan Akıltaİdı izdep tappaİ kalgan Taİır menen ayalı Saule botodoİ bozdoşup, köz açırbaİ boroİlo­ gon boroondo ÖİDÖ-TÖMÖN jügürüp K I İ ­ la jürüştü.

Ortodogu köz jetpegen aralık bat ele art­ ta kaldı, alar köptögön toolordu, talaa­ lardı, köldör menen suulardı, jıldız tögüp koİgondoİ tünkü ottoru kölküldöp erip jatkandai bolgon dalai şaarlar­ dı basıp ötüştü.

Topuçan, tebeteyin janına çalkasınan koyup, komuzun küülöp oyluu oturgan jezdemdin elesi azır dele köz aldıman ketpeyt.

Oşonduktan jezdemdin baskan turganı kıymıl araketin, biröölör menen añgemeleşkende jasagan mamilesine köz salıp özümçö baykoo jürgüzçümün.

Ertesi uluu şaşkede köç kelaytat, teetetigi jogorku tumşuktan çıgat eken deşip, adamdar serepçilep koldorun mañdaylarına jölöp oşol taraptan köz albayt.

Koşokçulardın töölörü jeñil jelpi jüktölüp, jüktün üstünö kilem-kilçeler, şırdaktar öñünön jabılıp, köz joosun alçu.

Küü şartıldap çertilip büttü, Uşunu kayrıp körçü inim dep men jakka köz saldı.

7 Birok eldik köz karaşta keyipker jañı belgiler menen koşumçalanat.

Orto kılımda ötkön avtor işenimdüü misal ireti jazgan añgemelerden oşol doordun adamdarına münözdüü özgöçölüktör, adamdardın öz ara mamilesi, koomdogu jürüm-turumu jana adep-ahlak normaları köz aldıbızga daana tartılıp, Kaykovus jaşagan koom jönündö keñiri jana tereñ tüşünük alabız.

Demek, sen ata-enenin ukuktarın diniy köz karaştan karabay tur'gan bolsoñ, anda akıl es jana adamgerçilik jagınan kara.

Egerde ençi üçün kudayga ıraazı bolguñ kelse, jagdayı jakşılarga közüñdü artpa, dayıma jaratkanga ıraazı boluu üçün-jagdayı özüñdön naçarlarga köz salıp kör.

Al elçinin köz aldında Buzurjmihrge: "O, balança, sen düynödö emne bolso, anın baarın bilesiñ.

Bilip al, eki adamdın pikiri-bir adamdın pikiri emes, antkeni bir köz menen eki

tutiya köz ooruuganda koldonulçu darı.

Uşul köz irmemde Arstanbek bolup kubuldu.

Oşondogu Turar Ataev köz aldına jüünü boş, akılı tolo elek, aldap koyso jooşugan añkoo bolup elestedi.

Arhitektura jayın tüşüngön kişiden beter içi-tışın añtara köz çaptırdı.

Kırgız öñ körünböyt, bir-eköön okşoşturdu ele, durustap baksa kalmak köz öñdöndü, bilse kendir kap artıngan dungan eken.

Jardanıp turgan köp kazak jakka bir karaganga ülgürüp, aytkan eken Kan Sadır: Ilaaçın arış, kırgıy köz, Bolot biydin Esenkul, Ayta bar menin kebimdi: Ala kör menin kegimdi.

Keñ bagalek şımçan, çolok jeñ köynökçön, çaçtı artka kayrıp salgan sımbattuu jigit menen etegi tizeden ıldıy, jeñi çolok jeñil köynökçön kız (boljolu on jeti – on segiz jaşında) baştı biyik kötörüp, Ala-Toonun çokularına köz çaptırışat.