Definition of ар – Kyrgyz explanatory dictionary

Ar kanday ele klassik mınday orunga ee bolo berbeyt.

Bügün mına uşular tuuralu aytuunun maalı keldi, biz bütkül aalam aldında mına uşular menen maktana alabız, antkeni biz Auezov arkıluu özübüz tuuralu bildirip, özübüzdü anıktaybız, andan biz öz akıl-esibizdi, ar-namısıbızdı jana ruhubuzdun ajayıp körkün köröbüz.

Anın üstünö adabiyat bosogosun eç kim daroo ele uluu jazuuçu bolup attabay turgandıgın tüşünüp tursañ da, tobokelge salıp aytsak: Auezovdun ısmının ar kaçan düynölük klassikterdin katarında, tübölük ölbös-öçpös «Abay jolu» epopeyasının kıl çokusunda körüü okurman koomçulugunun köñül-kököyünö abdan siñgen.

Degen menen da ar çıgarmanın öz ordu bolot emespi.

Auezovdun povesti okurmandın köñülündö ar kıl sezimderdi tuudurat.

Egerde ar nerseni öz atı menen atoo zarıl bolso, bul çıgarmalar kino önörünün tabiyatına jana mıyzamdarına ılayık anık talanttuuluk menen tartıldı.

Tıyuular Korutundu Tüşündürmö sözdük Koldonulgan adabiyattar Kıskartılgan sözdör Kitep apam Bekmurzaeva Saltanattın jarkın elesine arnalat KİRİŞ SÖZ Önügüünün ar bir baskıçında jürüm-turum erejelerinin kompleksi zaman talabına jaraşa toluktalıp, ılayık kelbegenderden arılıp oturup,

Ar bir elge münözdüü uluttuk baaluuluktardı jogotpoy, tigil je bul eldin jok boluu jana aalamdaşuu protsessinen saktap kaluunun birinçi baskıçı da üy-bülö.

Üy-bülölük jürüm-turumdun özgöçölüktörün bilüü üy-bülönün bekem boluşuna, anın ar bir müçösün öz ordun, mildetin bilüügö, uluu adam menen kiçüü adamdın mamilesindegi kuraktık çekti saktoogo jana ösüp kele jatkan kız kişi, uul balanı keleçektegi kelinuulduk, ata-enelik mildetterine tatıktuu tarbiyaloogo alıp kelet.

Mınday şarttarda atalgan maseleni tarıhıy-etnografiyalık öñüttö ar taraptan izildöö etnologiya ilimindegi orçunduu maselelerden.

Zagryajskiy kırgızdardın erteñ menenden tartıp keçke çeyin kantip kündü ötkörgönün, üy-bülönün ar bir müçösünün mildetin bayandayt.

Soltonoevdin kitebinde kırgızdardın jıl esebi, kudalaşuu rasimi, ar kanday oorularga koldongon salttık meditsinası, ırımjırımdar, kaada-salttarı jazılıp, alardın jılkıga bolgon mamilesi, külük, taygan jana kuş taptoonun ıkmaları tuuraluu maalımattar keltirilgen [140, 141].

Jıldın bul mezgilinde kooz güldüü ar uruu ösümdüktör bolot: kızıl, ak, mala kızıl tüstüü, jıtı buruksugan ülpüldök koyön bede; appak gülü köz joosun algan, ortosunda sapsarı özögü bar kermek tattuu is taratkan çatır gül; asel jıttuu sarı kıçı; kızgaldak tekteş şıñga boy kızgıltım jana akçıl koñguroo güldör; soylomo buurçaktar; sarı, kızıl, mala kızıl, kızgılt kögüş, ademiy töö jalbıraktar; jagımduu jıtı bilinerbilinbes sezilgen mala kızıl tüktüü baka jalbırak; kün nurunan jaş çagında çımkıy kök bolup körüngön, al emi keç kirgende jana kuuray baştagan maalında kögültür-kızgıltım tüskö boyölgon kozu uygaktar; jıpar jıtı añkıgan, julsa zamatta solup kalçu nazik güldüü çımıldık.

Men şunday ar uruu güldördön bir teste terip alıp, üygö kelatkanımda, bir añgektin içine öskön barpagay, adamdın köz joosun algan, karap ele turganday ajayıp küröñ kızıl güldüü bir tüp töö uygaktı kördüm, bizdin jerde bul ösümdüktü «tatarin» dep koyöt, çöp çapkan maalında çalgıçılar apı kanday bolbosun çappay taştap ketüügö arakettenişet, nepaam baykooston çabııp kalsa, tikeni kolgo kirbesin dep, çöptün arasınan alıp taştayt.

Oşol kezderi Kavkazda ar bir rota özünön şaylagan adamdarı arkıluu öz çarbaçılıgın özü başkarçu.

Ayaldın sözü da, köz karaşı menen külküsü da, ar bir kıymılı da, atır jıtı da Poltoratskiydi balkıtıp, ayaldın jakındıgın sezüüdön başkanın baarın unutturup salgan şekildüü, oşonduktan al oyun uçurunda kayra-kayra jañılışıp, adyutanttın kıjırın keltire berdi.

— Men ar dayım baarına makulmun,— dedi adyutant.

Marya Vasilevna ar dayımkı adatınça Poltoratskiydin kolun kısıp gana koygon jok, katuu silkti.

Ar kimdin öz jaşoosu özünçö ötö beret tura.

Ayıldagılardın dele köbünün iştegen jumuşu jok, oorup kalışsa “köz dogdur, kulak dogdur” dep ar bir dogdurga özünçö körüngöndöy dele şarttarı jok.

Ar dayım tüz jürüp, kalp aytkandı jaman körgön Azat es-mas bolup barattı.

Meyliçi, emne bolso da Nurzadam ayıgıp ketse bul kün dele bir jaman tüşümdöy bolup unutulaar” Ar kaysı oydu oylop, buşayman bolgon Azat oorukanaga kantip jetkenin da sezbey kaldı.

Koroosunda jalgız torpogunan başka eçtekesi kalgan jok, emnesin beret ele deştibi, aytor, baardıgı ele ar kaysı sözdü aytıp, karız berüüdön baş tarttı.

Ar dayım ümüttün uçkunu janıp jalındap turgan küyöösünün ötkür kara közdörünün otu öçüp, erinderi kebersip, kapkara bolup kayrılgan uzun kirpikterinen bir irmese ele jaş atıp ketkeni turganın kördü.

Kiyinçereek ar bir ele ataktuu jana er jürök rıtsardı paladin dep atay turgan boluştu.

Rıtsarlıkka jarıyalana turgan ar bir adam, rıtsar bolup jarıyalanuunun aldında çirköödö tün boyu özünün kural-jaragın küzötüp çıguuga mildettüü bolgon.

Ofitsialduu türdö taanılgandan kiyin Santa Ermandad erkin soyuzdan akırındap administrativdüü mekemege aylanıp, ar kanday kılmışkerlerge karşı küröşüüçü küzötçü korpus katarında bolgon.

ar türdüü uruular menen jerlerdin attarının kee birleryn rıtsarlar jönündö jazılgan romandardan, kee birlerin özünün doorundagı tarıhıy jana geografiyalık çıgarmalardan algan.

Birok kepti baştaardan obolu mifologiyanın tarıhına kayrılıp, tarıhtın tsztslbögön köçtsndö ar bir el oozeki çıgarmaçılıgın jara-tıp, kılım karıtkan kazınasın ukumdan-tukumga kaltırıp, öntskttsrtsp kelgeni tuurasındagı talkuunu btsgtsnkts forumda kötörgönts oturganıbızdı esiñizderge salıp kettstsnts aşık körböñtszdör.

Bayagı köç ulam alıstap munarıkka aylanıp baratkan sayın, izin kubalap ar bir kadamın teskep, mezgil tarazasına salgança, muna-ralar kıyrap arheologiyalık urandılarga aylanıp, oşol ele ubakta dtsynöltsk imperiyalar jañılangan konyunkturalık önököttördts izde-genin toktotpoy, adamzat kaçan da bolso işke aşpas sotsialdık uto-piyalarga berilip aldanıp, adaşkanın koyboy, kaçan bolbosun urunup berinip keleerki dtsrbölöñdtsts soguştu baştap, argası ttsgöngöndö soñ-kusuna kabılıp, oşol ele maalda kıysıpırın çıgargan töñkörtsştör jasalıp jatsa dagı jumuray jurttun salttuu oozeki çıgarmaçılı-gına aylangan bayırkı Söz bayanı, öztsntsn murastuu dtsynöstsndö jaşoo-sun ulantıp köönörböy da, böksörböy da, kılım kezgen ırlarda, sanjıralarda, bolumuştarda, balladalarda şamday janıp, kaytalangıs ulut-tuk madaniyattın tarıhın saktap, oşonu menen birge dtsynöltsk öntsgtstsntsn ttsyştskttsts saparının

Okeanday epostu almaday başına batırıp, kança böltsmgö jetkirip aytpasın, syujettik maz-mun ar dayım öz ordu menen, tereñ logikaga baş iydirilgen.

Manasçının estutumunun özgöçöltsgtsnö köp kırduu talantı, artisttik jöndömts, tsnts, fantaziyası ar kaçan ugup oturgan auditoriyadan jogoru turgan.

Karalaev «z»çıl aytuuçu, al Manas emes «Manaz» dep aytkan, «m», «b» tıbıştarı almaşılıp, oşondoy ele söz başındagı «n» tıbışı aytılbay kalgan uçurlar bar (okto-nokto, ogoy-nogoy, amaz-namaz, amız-namız, aadan-naadan, mende-pende, bar-par, beri-peri, bil-pil, busurman-musulman, ar-nar, bir-pir j.

Kıskası, tekstti ttsrdtsts katçılar jazgandıktan, ar kanday tslgtslör jolugat.

Özünön kiyinki bardık baldardı koldop­ jölöp, ar türdüü kokustuktardan kor­ gop, aman-esen çoñoyup er jetkenge çeyin alar üçün kamkorduk körüp, Umay enege jardam berip, baldardı toorup kelgen türkün kırsıktardı bolturbay, aldın alıp, köçödö, talaada jalgız jürgöndö köz salıp jüröt eken.

Al kaçan tüptölüp, kaçan kurulganın ar kandaİ aİtışat.

A şaar­ dıktar üçün alar birotolo könümüşkö aylanıp bilinbey kalsa da, baarı bir aba jutuuga aşıkkan balık sımal, ar juma sayın şaar sırtına barıp es alıp kelüügö jönöşöt.

Umay ene Umay balası jana Teñir ata jay kılgan bul Umalay toosu tuura­ luu adamdar bilgen kündö da, al jerde Altın örgöö degen bar ekenin, adamdar Ç beitsk Umay bala özdörü Teñir ata, Umaİ ene jönündö ar kaçan aİtıp jürüşsö da, jüröktörü me­ nen tuyup jürüşsö da, al örgöödö alar­ dın tübölük jaşap turarı tuuraluu tük bilişpeİt bolçu.

Vraçtın oozunan: «Balañar psihi­ kalık ooruga tuş bolgon, nervine suuk tiİip, gallyutsinatsiyaga kabılgan» de­ gen sözün ukkusu kelbeİ, ar biri öz içinen bul tabışmaktuu okuyanın jan­ dırmagının jakşılıktuu çeçilişin kütüşüüdö.

- Men saga bügün jakşı kabar ayta albaym, - dedi Umay bala muñayım tar­ ta, - Nurabad şaarının aylanasında­ Yavltsk Umay bala gı ar bir koktu-kolottu karap çıktım.

Bir künü ar-bir küünü kanday sebepter menen jaralganın surap kaldım jezdem küünün jaralış tarıhın süröttöp berdi.

Jıyırma bettin ar jak, ber jagında.

Al özü ar nersege ışkıboz.

Oygonup, ar taraptı baamdap tıñşap jatsa janga jagımduu bir dooş çıgat.

Ahalda, Tedjende jana Serahan rayondorunda tarkagan ar-türdüü jaktarı boyunça, Ali kalgan dutardı jerge (taşka) urup talkalagan.

Adamdı beyişten kuup çıkkanda, ar kim özünö ılayık, münözünö ılayık iş menen alektenet.

Unsuralmaali Kaykavustun çıgarmasının ar bir bölügü oşol doordogu padışa sarayına jakın ak sööktör menen bekterden jana biylik öküldörünön künümdük turmuşta karmanuunu talap kılgan etikası: bala tarbiyaloo, uul üylöö, konok kütüp, meyman uzatuuda kıldat atkarıluuçu salt-adattar; tuura tamaktanıp, şarap içkendin joldoru, monçogo baruunun tartibi; çavgan (azırkı at minip tenis oynoogo okşoş) jana şahmat-nard oyundarın oynoonun, mal-mülk satıp aluuda jana soodada bekem tutçu erejeler; darıgerlik, ilimpozduk, aksarayda kızmat ötöönün maani-mañızı jana başka turmuştuk zarurart nerselerge arnalat.

Amirbek AZAM uulu (Usmanov) AKILMANDIKTIN KENÇİ Uuluñuz urmat-sıyluu insan boluusun bilgiñiz kelse, turmuştun ar kıl jagdayında özüñüzdü kanday alıp jürgöndü, konokko kantip bargandı jana kantip meyman kütköndü, soodanı kandayça iygiliktüü jürgüzgöndü je kızmattın biylik seresine kantip kötörülgöndü, kelindi je küyöö balanı kantip tandagandı, süyüü ışkısına kumarlanuunun jolunu, monçogo baruunun jayın je at tandagandı bilüünü kaalasañız, je bir söz menen aytkanda, bu düynödö Siz bilbegen jana çekesi oyulbagan, Siz üyrönö turgan jana baktıluu jaşoogo kömöktöşö alçu ilimdin keni bar deseñiz, anın baarı koluñuzdagı kitepte.

Çıgıştın deerlik bardık uluu adamdarı urpaktarga ar kanday formada jazılgan adabiy-filosofiyalık nasıyattardı kaltırışkan.

Adamdar mamlekettik tüzülüş jana tartip jok jaşay alışat, a adıyı jok ne mamlekettik tüzülüş ne tartip toluk bolboyt, antkeni, öz anın ireti jok, adiletsiz jegen ar bir tamaktanuuçu nan berüüçügö alkış aytkandı bilbeyt.

JAKŞILIKTARDI BERÜÜÇÜGÖ ALKIŞ AYTUU JÖNÜNDÖ Uulum, bilgin, orozgerlerdi berüüçügö ıraazılık aytuu-Al alkoogo tatıktuu bolgonu üçün emes-anın buyruguna ılayık ar bir makuluk üçün mildet, antkeni kimdir biröö ıraazılık üçün janın tartuu kılsa, al baarı bir Al buyruganday alkıştın miñden birin da kaytara algan jok.

" Mal-mülktüü ar bir adam barçılıktan ulam sözsüz ajıga barsın.

I “Azırkının alabarmandagan baldarı oydu-keldi aralaştırıp, ala-bula urungan töl sözdör, çampan tildüü baldarı tantıp aytkan, kündö kujurap aytılıp-delip atkan köp sözdör sıñarı ele, al zamandarda, obolku-obolku atalardın sanjırgaluu zamanında “ar” degen söz da başkaçaraak maanide aytılçu okşoboybu.

Eñgi-deñgi oy arasında “ar” degendi içinen bir neçe mertebe kaytalap aytıp, utur-utur kayrıp aytıp, baamdasa, arına kele albay oturdu.

Kaysı-bir oyçul çulusunan aytkan deşet, a çınında jartı tokoççoluk tıyın añdıp, künü tüşkön Oş bazarın kotoloptegerektegen ar bir ekinçi kişinin oozunan kündö ugat al sözdü, vagondorgo tirelip-şıkalıp, kuday aytkan şıbagasın izdemekke tuş-tarapka tentip baratkandardan ugat al sözdü, oşolordun oy uçugun uladı: - Jarıkçılıkka jarataarın jaratıp koyup, birok teñ jaratpay, birinen-birin kem jaratıp, birine-birin tepsetip, jer tübünö talaalata tentitip koygon, kara janın kakşatıp koygon kuday.

II Kılda kurbuusunda “Avtovokzal” degen jazuusu şoñşoygon, – tak oşol jılı Frunze jañı vokzalduu bolgon – eki kabat imarattın asfalt jalatılgan koroosuna tüş abıdan maalda kirip bargan kök avtobus kaptaldata jay imerilip, kölökölöy toktogondo ar koşkon jolooçunun arasında kök çemodanduu, ayrı kalpaktuu kırgız jigit koşo tüştü.

Uulu-uulu bolboy, ar koşkon el aralaş tüşkön köçölör arı sürdüü, çooçun tuyulat eken, bötönsüp artka kayrıldı da köçönün kün jürüş jagına bastı.

Bardık kalkı 790 122 kişi, munun içinen 504 858si kırgız, 118 170i özbek, 133 123 orus, 1084 tajik jana kalganı ar türdüü başka kalktar.