🕥 31-Minuten-Lesung
Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 6
Die Gesamtzahl der Wörter beträgt 4021
Die Gesamtzahl der eindeutigen Wörter beträgt 1923
34.8 der Wörter gehören zu den 2000 häufigsten Wörtern
49.1 der Wörter gehören zu den 5000 häufigsten Wörtern
56.7 der Wörter gehören zu den 8000 häufigsten Wörtern
— Ä, ukıp çıktım min anı. Oşatmadım!— dide bu yäş qaläm iyäsennän inde böyek redaktor däräcäsenä mengän äfände.— Yañalık yuk, yañalık! Kızık ta tügel!
— Alay ikän,— didem kimsenep häm mıskıllanıp.— Alıp kitim alay bulgaç!
— İ, min anı çüp çilägenä tomırdım inde!— dide ul, häyran itmiçä genä.— Başta yazarga öyränergä kiräk, annarı kiterergä!
Üzemneñ niçämä-niçä ädäbi kitaplar avtorı ikänlegemne dä äytergä, islärenä töşerergä oyalıp, tizräk monnan çıgıp kitü cayın karadım. Bäğırem tulı kara kan ide, güyä izep-kıynap taşlagannar.
ŞİGIRNEÑ HİKMÄTE
Hikäyät
Fäylüsüf äfändelärneñ şiğır uku belän mäşgul buluları ber dä ser tügel. Monıñ säbäben äytergäme? Häyer, üzegez dä beläsez tügelme?
Şulay bervakıt şundıy da ber fäylüsüf belän oçraştım. İsem kitte, ul uzgan ğasırdagı böyek şagıyrebez Gabdulla Tukaynı ukıy ide. Uyladım: «Bu äfändebez möğayın XX yöz başı zamana avıruın ezli torgandır»,— didem.
Şul hakta anıñ üzenä dä äyttem. Ä ul isä:
— Bu şağıyrne halık närsäse öçen söyä ikän dip aptıravım. Ukıym da ukıym, añlıy almıym. Menä «Tugan tel»yın karagız,— dide,— hätta rifmaları da tözek tügel.
Ukıp baktım: «tele — arkılı», «köylägän — söylägän», «dogam — Hodam»... Yözem ut bulıp kızardı.
— İnde kürdegezme?— dide fäylüsüf äfände.— Halık äle anı gimn itep cırlap yörgän bula!
— Kürdem,— didem min dä, kotımnı cıyıp.— Ämma hikmät süzläreneñ üzara yatışıp toru-tormavında tügel, bälki saf hisläreneñ köçendä, anıñ fikerne dä, küñelne dä kuzgata alu sälätendä! Şulay tügelme?
23.02.07.
UYIN ASILI
Hikäyät
Dramaturgiyä hislärne şundıy yalkınlı itep surätli, bez hätta teatr karap utırganıbızda şul hislär belän yäşäüçe personaclarga äverelep kitäbez, alar tormışı belän yäşäp alabız. Monı, fän telenä küçerep, Aristotelçä, katarsis, dibez.
Şulay bervakıt tatar «böyek» dramaturgı belän söyläşep torabız, süz tamaşa mäsäläsenä kerep kitte. Dramaturg äfändebez teatr uyını tamaşaga korılu, kölke belän genä tamaşaçını totıp toru mömkin dip belderde. Ä annarı:
— Min kitap ukımıym. Başkalarnıñ icatları belän kızıksınmıym!— dide.
— Çönki sezne başka çın, tormıştagı keşelär, alarnıñ harakter-holıkları kızıksındıra,— didem aña, älbättä salpı yagına salam kıstırıp.
— Älbättä,— dip, kuanıçta süzen dävam itterde ul,— älbättä şulay! Keşe akılı belän yäşäp bulmıy, üzeñnekenä tayanılırga tiyeşle! Bez bit, dramaturglar, akıl satıp tamak tuydırmıybız. Çın dramaturg tamaşa uyının kora belergä tiyeş. Barı şul. Ä kalganı — tamaşaçınıñ üzennän tora läbasa!
KORI SÖYÄKLE ÄDÄBİYÄT
Hikäyät
Hislärneñ dulkınlanıp toruın ädäbi äsärdä surätläü öçen berniçä alım bar: geroylarnıñ häräkätlären karşılıklı häm kisken üzgäreşle, hätta mantıykka karşılıklı itäseñ, süzlären kirelänügä-üzsüzlelekkä korasıñ, hämmälärne talaştırıp beteräseñ. Şuşılar gına da ädäbi äsärne kirägençä täesirle itä alalar.
Bolarga ireşüneñ ciñellege hakında äytkäç, äñgämä korıp torgan yazuçı iptäşlärem taralışıp ta bettelär. Yalgızım basıp kaldım, annarı uyladım:
— Nindi hatalı süz äyttem ikän?
Cavabı tabılmadı. Ä annarı — onıtıldı.
Soñgı vakıtlarda ädäbiyätıbıznıñ üseşe ukuçıların şundıy da kuandıra başladı ki, halık televizornı onıttı, başkasın. Ämma kulına kitap alu, teatrga yörü rähätenä çumdı. Şuşı hakta ber törkem yazuçı äfändelär belän söyläşep tora idek, aradan berse:
— Ädäbiyätıbızga akıllı süz citmi, barıbız da keşe tabigaten surätläü belän genä mäşgulbez!— dide.
Yazuçı äfändelärebez anı kütärep diyärlek aldılar. Barı tik min genä irtägädän tatar ädäbiyätı korı söyäkkä kalası hakında uylap kuydım bugay?
KÜÑELLÄRNE AULAU
Hikäyät
Küñelemneñ sagışka tulgan vakıtı ide, dustımnan soradım:
— Sezneñ şuşı qadär kanatlanuıgıznıñ säbäbe närsädä?— didem.
Ul, yılmayıp karap algaç:
— Üzemne üzemdä taptım!— dide.
Belsägez ide, şul minuttan min dä başka törle keşegä ävereldem.
— Sezneñ şuşı qadär söyenüegezneñ säbäbe närsädä?— dip minnän soradılar tanışlarım.
— Sezneñ yuktan da dönya bälase östegezgä öyelgändäy kaygıga kaluıgızga ğacäplänüdän,— didem alarga, hällärenä kergändäy äytep.
— İ-i, sez bezdän köläsez ikän äle,— didelär alar.— Allahı birsä, bezgä dä nasıyp itär, üzegezdän rähätlänep kölärbez!
Alarnıñ şuşı süzlärennän soñ üzemne üzemnän ezläp karadım, barı tik taba gına almadım. Uyga bireldem. Vakıygalarnı küñelem aşa berämläp kiçerdem. Üzemne keşelärneñ oçar kanatların kisüdä dä ğayepläp karadım. Hälemdä hiçnindi üzgäreş bulmadı.
Vakıtlar uzu keşelärne akıllarına kaytara ikän ul. «Ni öçen başkalar hakında häsrät çigäm äle? Min kem? Alarnıñ hucasımı, citäkçeseme?»— didem.
Küñelemä nikadär şatlık tuldı, häzer dä avızımnı cıyıp beterä alganım yuk. Döres ikän: irekle keşedän dä bähetleräk adäm dönya yözendä bula almıy!
15.12.2009
BULGANINA ŞÖKER
Hikäyät
Bez küñelneñ eçke häm tışkı çikläre yuklıgın bötenläy dä isebezdän çıgarabız. Moña dälilem barlıgı yäki yuklıgı belän duslarım kızıksıngaç, alarga bolay didem:
— Ä sez mäğnäneñ eçke häm tışkı çikläre bardır dip beläsezme?
— Yuk dip äytsäk, ul vakıtta mäğnä konkret, yağni tögäl buludan tuktar ide. Mäğnä — fikerneñ töşe, fiker isä mäğnäneñ tışkı kabıgı. Şulay bulgaç, mäğnäneñ çikläre bar, başkaça mömkin tügel,— didelär.
İnde mäsälä çişelgän kebek ide. Şunda min alarga bolay dip äyttem:
— Ä ni öçen fikerlär üzgärä toralar, mäğnälär saklana birälär? Çönki mäğnägä töşenü çikläre saklanudan ul şulay kilep çıga.
— Sezne tıñlap torsak, mäğnä konkret-tögäl dä, çınbarlık, yağni obyektiv küreneş tä tügel,— didelär alar häm minem:
— Äye, sez haklı!— dip ciñel genä kileşüemnän häyran ittelär.
— Ä nigä?— didem min alarga— Här närsäneñ asılın, eçke yäşäeş zakonçalıkların mäğnä dip atasak, alarga töşenü dä üzebezdän tora. Şulay bulgaç, asılda mäğnälär çiksez digän süz bu. Bezneñ küñel çiklärebez kiñäygän sayın mäğnä çikläre dä arta bara. Eçke çige digändä bez mäğnäneñ tiränlegen küzdä totabız, tışkı çige digändä anıñ hakıyqatneñ kiñleklären çolgap alu mömkinlegenä äytäbez.
Şuşı qadär fälsäfä satu alarnı yalıktırdı bugay? Şunda aradan berse äytep kuydı:
— Ä minem küñelem andıy kiñleklärne tanımıy häm sez däğva kılgan tiränleklärgä ise dä kitmi! Bulganına şöker!— dide.
Min dä yugalıp kalmadım häm:
— Sez süzläremneñ haklı buluın tulısınça raslap birdegez, rähmät!— didem.
Döresen äytim: hiç kenä dä şayartmadım.
Şunda alar hämmäse dä «Allaga şöker! Allaga şöker!» dip bitlären sıpıra başladılar. Minem ğacäplänüemä karşı:
— Äle dä yarıy küñelebez eçke häm tışkı yaklardan çikle ikän, yugıysä anıñ kiñlege häm tiränlege belän närsä eşlärbez dip kotlarıbız oçıp tora ide. Beläsez bit, küñelne qanäğatländerü niçek avır,— didelär.
Häyer, min dä şöker itep bitemne sıpırıp kuydım.
DİNİ BÄHÄS BÄLASE
Hikäyät
Ber dindar äfände miña namaz ukuı hakında häm anıñ kiräklege turında ozak kına añlattı. Din ğıylemendä üzemne belemle sanavım säbäple süzlären kabul itep tıñlap tordım. Annarı, fikerlären tagın da kiñäytep cibärü maksatında, aña mondıy sorau birdem:
— Niçek uylıysız, Allahı täğalä keşeneñ küñelendäme, ällä çittäme?— didem.
Soravımnıñ açulandırırlık bulganlıgın başıma da kitermädem. Ul miña:
— Sez divanamı ällä?— dide.— Ägär dä Allahı täğalä küñelebezdä bulsa, Aña tabınuıbıznıñ, uraza totularıbıznıñ, hacnıñ-başkanıñ kiräge kalır ideme?
Häm şularga östäp tagın da süzlär äytte, annarı tökerep diyärlek kitep bardı. Anı räncetkänlegemne uylap, küñelemdä çiksez avırlık toydım. Ämma mine ul halättän üz-üzemä birgän bu soravım çıgardı:
— Ägär dä bu dönyada monıñ küñelendä Allahı täğalä yuk ikän, Ahirätkä küçkäç Allahı täğaläne ul niçek tabar soñ?
CANNIÑ ÜLEMSEZLEGENÄ DÄLİL
Hikäyät
— Allahı täğalä tögäl-konkret barmı, ällä ul abstrakt töşençä genäme?— dip soradılar minnän.
Alarga:
— Konkret, tögäl bar,— didem,— häm ul bezneñ härkaysıbıznıñ küñellärendä yäşi!
— Niçek inde?— didelär.— Subyektiv, yağni bezneñ küñellärebezgä bäylemeni, annan çittä bula almıymı?
— Bula ala,— didem,— ämma ul vakıtta bezneñ cannarıbız da ülemle, ülüçän hälgä kilä! Ä sez bit cannarıbız ülemsez buluın telisez, şulay dip iman kiteräsez!
— Allahı täğalä bezneñ küñeldä ikänlegen äytü belän bez anıñ yäşäeşen çiklibez tügelme?— didelär haman da.
— Uylap karagız, ägär dä Allahı täğalä ülemsez ikän, ul bezneñ küñellärebezdä bulsa, dimäk cannarıbıznı da ülemsez itä. Monıñ belän bez keşe canınıñ ülemsez ikänlegen raslıybız. İnde yäşäeşen çikläügä kilgändä, şunı äytä alam: cannarıgıznı çiklämägez, küñelegez kiñ bulsa, anda urın da çiksezlänä!
Ä Nİ ÖÇEN?
Hikäyät
— Küñeleñä şaytannı kertmä!— dip näsıyhät kıla ideñ änkäy.
Ä min monı keşelärne häqarätli torgan isertkeç eçemlek hakında gına äytäseñder dip uylıy idem. Yuk ikän, hikmäte dä, mäğnäse dä bik tirändä bulıp çıktı. Tormış itä-itä genä şularnı añlauga ireşäseñ şul ul.
Şaytannıñ berençe ilçeläre bularak könçelek päyda bula. Barısı da şuñardan başlana. Başkalarnıñ bähetenä, uñganlıgına, uñışlarına soklanası urınga, alardan ürnäk alırga öyränü kiräklegen onıtıp, min dä aña, könçelekkä, birelmädemme ikän diyäräk niçämä tapkır kurkınıp kalganım buldı. Faydañ tisen dip keşegä kiñäş biräseñ, ä ul monı, kem sinnän soragan äle süzläre belän genä añlatıp birä alırlık tös çıgarıp, üpkäläü belän karşı ala. Hatalanunıñ nikadär zıyanlı ikänen töşenderep bulamı?
— Änkäy,— didem min bervakıt, bala çagımda,— dönyada keşelär şaytannı tanımıylar ikän bit!
— Ulım,— dide ul,— ämma alar sine tanıy torgannardır? Ägär dä sine tanısalar, küñeleñdä Allahı täğalä barlıgın kürsälär, şaytannarı-cennäre kotırsa da, barıber östen çıga almaslar!
...İnde änkäm dä gür iyäse. Yözgä-bitkä, buy-sınga gına tügel, akıl-zihengä, eşkä-ğamälgä dä çibär keşe ide ul. Urını cännättä bulsın!
Ämma, keşelär, minem sezgä ber soravım bar:
— Nigä şulqadärle ber-beregezne kagasız?
16.12.2009
KEŞELEKKÄ IŞANIR ÖÇEN
Hikäyät
Dönyada döreslek häm haklık-hakıyqat barmı dip sorauga, alar yuk dip inkar süzlären äytergä kıygan keşelärgä şunı belderäsem kilä: añlagız, alar bar häm min alarnı taptım! Işanmıysızmı? Ällä sezneñ dä tabasıgız, kayda ikänlegen genä bulsa da işetep kalasıgız kiläme? Belegez! Döreslek häm haklık — alar minem yörägemdä, küñelemdä, zihenemdä!
— Bez sineñ yörägeñä dä, küñeleñä-ziheneñä dä kerä almıybız şul. Bu – keşe kulınnan kilä torgan eş tügel! Küñelegezgä ışanırga bezne ahmakka sanamagız!— dip äytergä telisezme?
Sezgä cavap biräm, işetegez, bolar mäğrur adämneñ süzläre tügel, bälki adaşmaska çakıruçınıñ üteneçläre genä.
— Minem küñelgä, yörägemä, zihenemä ütäsegez kilsä, anı äüväle kürik dip tırışasız ikän, rähim itep üz yörägegezgä, üz küñelegezgä, üz zihenegezgä säyähät kılıgız! Döreslekne häm haklık-hakıyqatne tabar öçen izgelekne ölge itegez häm telägegezgä ireşersez. Ägär dä maktana bu dip uylasagız, bik katı yalgışasız. Telägem häm ömetem barı tik ber genä — keşelekneñ döreslek, haklık, hakıyqat bäräkätendä yäşärgä telävenä ışanıçım zur buludan gına bu!
— İzgelektän döreslekne, hakıyqatne ezlekmeni?— dip borçılmagız. Üz küñelegez, yörägegez, zihenegezdän barlagız häm alarnı tabarsız. Ä moña izgelek kenä ürnäk bula ala, bälki ul yolkış, mesken, zatsız ürnäk kenä kebek toyılır äle?
Haklık-hakıyqat, döreslek keşelärneñ yörägendä, küñelendä, zihenendä yäşägändä genä Cir yözendä alar tantana itä ala, şulay bit?
— Küräsezme, min sezgä bernindi dä yañalık açmadım, barı tik bolarnı islärebezgä genä töşerdem.
— Bezgä döreslek, haklık-hakıyqat närsägä kiräk disezme?
— Üzegezgä, köçegezgä, yäşäeşkä, keşelekkä ışanır öçen!
KEŞELEKNEÑ DUÇAR BULUI
Hikäyät
Keşe nikadär añlırak bulsa, anıñ hataları da şulqadär säyerräk häm ğayebe dä tiränräk! Bu — bähässez küreneş.
Ämma keşelek haman da añda üsä bara, dimäk ul şunıñ belän añsızlıktan yıraklaşa töşä tügelme? Añsızlıktan yıraklaşu ul — añsızlıknıñ keşe küñelendä bik tirändä kala baruı digän süz dä. Ä añsızlık ul, añ kebek ük, bezneñ holık-fiğıl belän idarä itü köçenä iyä äle.
— Keşe nikadär añsızrak bulsa, anıñ şulqadär his-kiçereşläre dä ciñelçäräk kenä küñelen dulkınlandıra!— dip, duslarım aldında fikeremne ülçäü tälinkälärenä saldım.
— Dönya yözendä hämmäbezne dä biläp alırlık olı berär köçle his barmı?— dip soradı şunda alarnıñ berse, güyäki fikerlärne ikençe yakka alıp kitkän kebek äytep.
— Bar,— didem min,— ul mähäbbät dip atala. Ägär dä sin anı kire kaksañ, ul sinnän üç ala, sine hälaqätkä kiterä.
— Ä üzeñ yaratmasañ, siña mähäbbät täqdim itsälär, ul vakıtta närsä eşlärgä soñ? Buysınırgamı?— dide ul, tagın da aptıragan hälgä kerep.— Üz yörägeñä hilaf itep bulmıy bit inde. Bälki üzeñne aña ğayräten çigererlek keşe sıyfatıñda kürsätergäder?
— Mähäbbätkä hiçni komaçau itmi digän süzne beläsez bulır?— didem aña, kiñäş itep:— Çın söyü uyınnı söymi. Siña ber genä yul kala: mähäbbätkä buysınırga, näfrätkä tügel!
Ul şuşı süzläremne işette dä olı ber häsrätkä birelde, annarı äytte:
— Alay da yuk, bolay da mömkin tügel! Yazmıştan uzıp bulmıy ikän!
21.12.2009
ANIÑ YÖZEN BEZ KÜRMÄYÄÇÄKBEZ
Hikäyät
Cir yözendä, küklärdä-ğalämdä Allahı täğaläneñ bula almıy kalgan ber genä närsäse dä, urınnı da yuk! Härber äyber mäñgelek hakıyqatkä, hätta keşelär tarafınnan bulsın, äverelderelüe belän dä şunda uk ilahilaşa.
— Ämma monıñ arkasında kayberäülär Allahı täğaläne keşe uylap çıgargan dip äytälär. Hikmät närsädä soñ? Hikmät şunda ki, bezneñ akıllarıbız tanıp-belü köçenä iyä. Ämma tanıp-belü ğomumiläşterü-abstraktsiyäläüdän gayre bula almıy. Bu ğomumiläşterülärebez üze ük hakıyqatne çınbarlıgınnan çitläşterügä korıla, daimi barlıknı alga çıgara,— dip söyläp mataşa idem, ämma:
— Ğomumiläşterüdä üzençälek, şähsäni-individuallek ülä,— didelär miña.
Bu süzlärne äytkän keşe çınnan da haklı ide. Uyga bireldem: «Ğomumiläşterü bezneñ öçen hakıyqatne añlarga mömkinlek birä, hätta äytergä kiräk, hakıyqatneñ üzen birä, ä hakıyqat ul tögäl-konkret bula, ämma anda üzençälekkä bäyle şähsänilek-individuallek yuk. Dimäk, niçek kenä karasak ta, Allahı täğalä şähsäni bula almıy. Borıngı zamannarnıñ İspaniyäle akıl iyäse ğaräp İbne-Ruşt haklı bulgan bit: Allahı täğaläne bez bervakıtta da üz şähsäni-individual yöze belän kürmäyäçäkbez! Häm bu bezneñ akılga sıya almıy!»
Şulay dip uyladım häm ozın-ozak häsrätkä bireldem: «Bez bervakıtta da yözgä-yöz oçraşmayaçakbız!»
NAMUS-VÖCDAN KAYA?
Hikäyät
Hatalanu, ğayeple bulunı yuk itär öçen anı bulmagan dip iğlan itärgä häm küñelne şul yünäleşkä köylärgä kiräk. Monıñ öçen bez üz kiçereşlärebezne yat keşegä söylibez. Şulay küñelne yuatabız, küñel külmägen yuabız. Yat keşe sineñ häsräteñne üzeneke itep kabul itmi, onıta inde ul.
— İñ yahşısı — üz tuganıña, yakın kürgän keşeñä söylärgä kiräk,— didelär miña.
— Alarnıñ yöräklären yaralargamı?— didem min alarga.— Hatagıznı, häsrätegezne, ğayebegezne cilgä söylägez, keşelär bolay da avırlıklarnı küp kürälär. Ä cil — tarata da beterä!
— Ä ul vakıtta namus-vöcdan töşençäläre kaya kitä?— didelär.
— Kuzgatılmıy kaldırılalar!— didem min alarga, bu açışıma tämam söyenep, adäm kölkesenä kalıp.
NİGÄ BEZGÄ İREK KİRÄKMİ?
Hikäyät
Bez härvakıt üzebezneñ haklı buluıbıznı belderergä tırışabız, doşman itep kürgän keşelärebezne pıçratabız, alarga bäla-kazalar telibez. Ämma doşmannarıbızdan kotılırga uylasak, iñ äüväldä beryaklı gına buluıbızdan arınuıbız häyerle.
Şuşı turıda süz çıkkaç, bu niçek bula inde dip soradılar minnän. Alarga bolay äyttem:
— «Ğayep atta da, tärtädä dä» digänne beläsez, halık hak äytä. Kemneñder doşmanlaşuın kürsäk, ğayepne añardan tügel, üzebezdän ezläü häyerle!
— Bu bit yomşaklık kürsätü, ihtıyarsızlık bula!— didelär, süzlärem belän kileşmiçä.
Alarda da haklık bar ide. Adäm balası härdaim üz digänen eşlärgä tırışa, şunıñ arkasında bälalärgä oçrıy. Ämma alardan kotılu yulı barı ber genä bit. Ni öçen şunı añlamıylar? Üz ğayebeñneñ dä barlıgın tanıy belü ul bit ruhnı irekle itä, bäheteñne kamil yasıy tügelmeni?
Bu hakta duslarımnan soragaç, alar miña:
— Kemneñ inde üz doşmanı aldında tez çügep, başkalar aldında kölkegä kalası kilsen inde! Bu bit ciñelü!— didelär.
Min isä: «Haman da ruhlarıbız tarlıknı söyä, irekkä çıgarga omtılmıy ikän äle!»— dip häsrätkä töştem.
23.12.2009
DİNNEÑ ÜLEME
Hikäyät
Soñgı yıllarda Evropa illärendä halıklarnıñ ata-babadan kilgän dinnärennän küñelläre çigenüe hakında gazetalar häbärlär birdelär. Bu turıda bezneñ arabızda da süz buldı. Duslarım monı bähäs itep, fikerlären söhbät mäydanına cäyelderdelär.
— Dinne fän üterä, fänni açışlar hakıyqatne töşenderep birälär, şul säbäple halıklarnıñ küzläre açıla,— dide berebez.
— Dinne ädäbiyät-sänğat üterä, monısın da isäpkä alıgız,— dide ikençebez,— çönki ul dinçelärneñ, din isemennän yörüçelärneñ çın yözlären tanırlık itep açıp kürsätä!
— Din üzennän-üze ülä, çönki anıñ ruhıbızga bäyläneşe betä bara,— dide öçençebez.— Din keşelek cämğıyateneñ oyışuında, üseşendä üzeneñ rolen ütäde inde.
— Dinne bik küp säbäplär yukka çıgara bara. İmanıbız tormıştagı ğadelsezleklärne kürep toru, alarnı ciñä almavıbız arkasında kakşıy,— dide dürtençebez.
Şulay fikerlär-dälillär kiterelä tordılar. Min bu bähäskä katnaşmadım. Şulay da üz fikerem bar ide. Üz uylarıma çumdım.
— Nigä ber süz dä äytmisez?— didelär miña duslarım.— Bu mäsälä ber dä kızıksındırmıymı ällä?
Min tagın da berazga sabır ittem. Ämma yañadan da kabınıp kitmäsennär diyäräk, uylanıp utırgannarımnan fikerläremne tartıp çıgarıp, alarga bu räveşle äytep birdem:
— Sez hämmägez dä haklı. Dinnän keşeneñ ğayräten çigerü öçen hätta barmagına kergän çübe dä säbäpçe bula ala. Ämma dinne fän dä, ädäbiyät-sänğat tä, ideologiyä dä, başkası da üterä almıy. Dinne barı tik din üze genä yukka çıgara ala. Hätta ber dinne ikençe din vakıtlıça kısrıklarga, kimsetergä genä sälätle. Ä här dinne şul dinneñ üze genä yukka çıgara,— didem.
Süzlärem artıgı belän ğomumi idelärme, ällä añlata belüem citmädeme — bu fikerem duslarımda barı tik kölke genä tudırdılar bugay? Şunlıktan alarga tagın da bolarnı äytergä mäcbür buldım:
— Härber din üzenä başkalarnı kübräk cälep itär öçen, döresräge, härber dinneñ dinçeläre halıknı üz tirälärenä cıyu maksatında konkret ideallar barlıkka kiterälär, ählak häm keşelek ölgelären tudıralar. Dinne menä şul konkretlık üterä dä inde!
Fikerlärem belän kileşergä isäplärendä yuk ide. Tagın da beraz bähäs itkäç, alar mondıy sorau birdelär:
— Sezneñçä dinneñ döres yulı nindi bula soñ?— didelär.
— İñ äüväldä ul ruhka irek birergä tiyeş. Bügenge köndä ruhnı-cannı kol itärgä omtıluçı, dini täğlimatnı şul yünäleştä añlatuçılar asılda ideallar tudıru belän şöğıllänergä mäcbürlär. İdeallar isä, telibezme-yukmı, barıber konkret surät töslären alalar. Şunda alarnıñ citeşsez, kamil bulmagan yakları da kürenä başlıy. Ä ruhi, abstrakt-ğomumi, surättä-başkada konkret bulmaganda — ul vakıtta din dä yäşi, küñellärdän dä çıkmıy,— didem.
— Mondıy din bar bit inde — İslam dide,— didelär alar.— Anda Allahı täğalä hakındagı häbärlär dä ğomumi, dini täğlimat ta abstrakt, başkaları da!
— Äye, sez haklı,— didem min alarga.— Ämma kayber akıl iyäläre, din ähelläre islam dinen dä konkret nigezlärgä korırga omtılalar, anda ideallar tudırırga tırışalar häm şunıñ belän anıñ köçen yukka çıgara baralar. Din ruhnı irekle itü köçenä iyä bulganda gına yäşi ala.
Şunıñ belän süzemne beterdem. Hakıyqatne töşenderep birdem dip uylarga ölgerdem. Ämma duslarım monı üzemneñ şähsi fikerem bularak kına kabul ittelär dä:
— Yuk, yuk-yuk!— dip tel çäükälären çıñlatıp alıp, üz fikerlären quätli-quätli, bähäslären dävam itterdelär.
25.12.2009.
KEŞEGÄ YuL BİRÄ-BİRÄ
Hikäyät
Mäktäpkä barıp, praktika uzuçı studentlarıbıznıñ däreslären tıñlagannan soñ, analizlau, fikerlärebezne urtaklaşu, hezmätlären bäyäläü maksatında kıskaça ber utırış yasaldı. Kızıklı gına täqdimnär dä buldı. Ämma däres tel häm ädäbiyät kabinetında uzdırılmagan ikän. Utırış östenä ber ukıtuçı marca hanım üze belän ölkän yäştäge ikençe ber apanı iyärtep kilep kerde dä, bezneñ yanga utırıp, ikese arasında kızıp-kızıp süz yögertä başladılar. Söyläşkännäre bötenläy dä mäktäp eşenä katnaşsız ide. Bu häl ädäbiyät ukıtuçısına oşamadı häm ul:
— Ägär dä yarasa, bez utırışıbıznı betergänçe genä mömkinlek birmässezme ikän?— dip, şunda marca hanımnan ütenep soradı.
— Min üzemneñ kabinetımda, monda geografiyä fäne ukıtıla! Nindi süz bu tagın? Monda min huca, ädäbiyät kabinetına küçenegez!— dide ul, ber dä ise kitmägändäy kılanıp.
— Anda däres bara şul, eşne monda beterergä kuşkan idelär,— dide ädäbiyät ukıtuçısı, süzendä katgıy torıp häm başka törle mömkinlek yuklıgın assızıklap.
Ukıtuçı marca hanım, ölkän yäştä buluına karamastan, usallık utların yäşermäde. Citmäsä pır-pır kilep açulanıp, üzegezne ällä kemgä kuyasız diyäräk, iyärtep kergän hatını belän çıgıp kitte.
Bezneñ eş betep kilä ide inde. Praktika uzuçı studentlarnıñ däreslären bik yahşı dip bäyälädek. Analizlarda citeşsez yaklar da kürsätelde. Ämma bu vakıtta ädäbiyät ukıtuçısı tege marca belän ikese arasında añlaşılmauçılık kilep çıguga haman da bik borçıla ide. Yar Çallı şähärennän bıyıl gına Kazanga küçenep kilgän «yöz meñçe ukıtuçı» isemen aluçılarnıñ berse bulganlıktan, başkala mäktäbendäge tärtiplärgä künegep citärgä ölgermägän, kollektivnı da añlap citkerä almıy ikän häzergä. Şularnı da iskä alıp:
— Studentlar, menä sezgä yaña gına täcribä alırlık ber vakıyga bulıp ütte. Sez dä, ukuıgız betkäç, bilgesez yaña kollektivka keräçäksez. Ä kollektivta, ul nindi genä bulmasın, naçarmı-yahşımı — törle keşe bar. Berençedän, gafu itärgä öyränegez häm añlaşılmauçılık kilep tuganda, üzegezneñ haklı ikänlegegezne belsägez dä, barıber gafu ütenegez, hatanı üz östegezgä ala belegez, çönki keşene taptap kitkän keşedän keşeçä yul birgän keşe östen häm härvakıt haklı bula,— didem, näsıyhätemne mömkin qadär tınıç küñel belän alarga citkerergä teläp maturlap söylädem. Ämma şul vakıtta küzlärem uñında borçıluçı ädäbiyät ukıtuçısın da tottım. Anı da yuatam imeş: — İkençedän, ägär dä yuk-bar hällär belän küñelegezne vata başlasagız, holkıgız da bozılır, küñelegezdä dä bähet nurı sünär. Tormışnı küñelsez uzarsız!— didem.
Näq şul vakıtta tege ukıtuçı marca hanım kabat kabinetka äylänep kerde, tagın da pır-pır kilep, östälennän närsäneder ezlände. Ämma ul açulanuın kabatlar öçen kergän ikän. Aradan mine saylap aldı da:
— Sez vuz ukıtuçısımı? Bu nindi häl?— diyä-diyä, ayak öste basarga mäcbür itte.
— Zinhar öçen gafu itä küregez? Bez inde eşebezne beterep kiläbez! Sezgä komaçauladık bugay? Älegä däresegez monda bulmau gına küñelne tınıçlandıra. Kabinetıgızda eşebezne oyıştırırga mömkinlek birgänegez öçen rähmät!— didem.
Ämma ukıtuçı marca hanım minem bu süzläremne ürtäü bularak kabul itte ahrısı. Tagın da süzlärendä büselep aldı. Ämma şunda akılına süzläremneñ täesire barıp citteme — kinät üzgärde dä kuydı häm kabinetınnan oyatlı töstä çıgıp kitte. Min şunda gına «ğayep mindä ide» dip, hatanı üz östemä almıy kaldırganlıgımnı añlap, şul säbäple süzläremneñ tämam ahırınaça döres barıp çıkmavın uylap aldım. Studentlarga ürnäkne citkerä almavım borçıdı.
Praktikantlarnıñ däresen yomgaklau utırışı tämam bulgaç, aradan ber student miña bolay dip äytte:
— İ-i, sez bigräk yomşak keşe ikänsez! Kiñäşegezne alsak, ayak astında taptalıp kına kalaçakbız bit!— dide.
Tämam aptıraşka töşep, borçılgan yöz belän mäktäptän çıktım. Universitetıma yünäldem. Yulım yırak ide. Avtobuska utırıp baram da baram, başıma törle uylar kilä, hatirälär küñelemdä yañara. Hätta tormış-yäşäeşemne dä uyladım. Başımnan-östemnän uzgan keşelär yazmışımda küp buldılar. Alarga yugıysä yul da birä idem bit, ayak ta çalmadım. Ämma taptap ütüne cay kürdelär. Döres yäşämädem mikänni?
Şunda arkama kemder katı gına itep törtep kuydı. Borılıp karasam, küptänge tanışım, teatr artistı ikän. Şayartkanday äytep kuymasınmı:
— Keşelärne izep yöriseñ, yäşti! İsän kaldırdıñmı soñ?— dide.
Närsälärne küzdä totıp bolay şayartıp aluın töşengänemä kürä yözem kızargan ahrısı? Tanışım monı üz cayına faydalandı.
— Dustım, büregeñ yana kürmäsen, yözeñ kızıl kümer buldı!— dide.
Şunda aña:
— Mine andıy buldıklı irgä sanavıgız öçen rähmät inde, yugıysä üz meskenlegemä borçılıp bara idem,— didem.
Bu süzläremne ul elep tä aldı:
— Sez dä meskengä üzegezne çıgarsagız inde? Ul vakıtta bezgä üzebez turında närsä äytergä?— dip kölemseräp tä kuydı.
Bu qadär dä häyranga çıkkanım häm ğacäpkä kalganım yuk ide.
Ul arada avtobus miña kiräkle tuktalışka kilep citte häm, huşlaşıp, şunda töşep kaldım. Karşımda universitetım avızın yırıp kötep tora ide.
ÜZENNÄN-ÜZE ÇİŞELGÄN MÄSÄLÄ
Hikäyät
Tormışnı tuktausız köräştän ğıybarät, dilär. Min bu fikergä karşı tügel. Ämma ul kem belän köräştän häm närsä öçen köräşüdän ğıybarät soñ? Bu hakta tögäl genä fikerem yuk ide.
— Bertuktausız kıyın hällärgä kala bargaç, citmäsä alar berse ikençesennän avırrak ta, katlaulırak ta bula torgaç, min monıñ säbäpläre hakında uylanıp, möğayın da holkım ğayepleder digän fikergä kildem.
Şuşı räveşle itep, küñel türennän avır ah tötennäre çıgarıp häsrätlänep söylägän ber tanışıma häyran kaldım. Anı ğomer buyı uñışlarda häm rähätleklärdä genä yäşi dip uylıy idem. Bötenläy dä belmägänmen ikän. Döres, tirä-yüne tulı — könçelekle doşmannarı, dusları. Bälki min dä şular isemlegenä kergän bulır idem, ägär küñelemdä keşelärgä hörmät hisem yäşämäsä.
— Holıknı üzgärtü mömkin eşme?— dip soradım min añardan.
Ul yılmayıp aldı häm bolay dide:
— Yözeñä bitlek kiyärgä bula. Härkem sine, kara äle, nindi tärbiyäle, itağat iyäse diyäçäk. Ämma andıy keşeneñ eçke dönyası belän, yağni min-minlege belän tışkı dönyası karşılıkka kilep, canı tınıçlıgın yugaltaçak. Ğomereñ buyı artist bulıp eşlärgä mömkin, tik artist bulıp yäşäü, ğomereñne uyınga koru — belmim, küp törle bälalärgä salaçak.
— Dimäk, äüväle eçtän üzgärergä kiräk, şulay bit?
— Älbättä,— dide ul,— monı böten keşe dä belä. Sez küñelegez yaktı vakıtnı isegezgä alıgız äle, nindi köçle ruhi kütäreleş, ruhi rähätleklär kiçeräsez, äyeme?
— Döres, andıy vakıtta min küñelemdä Allahı täğaläneñ barlıgın toyam, anıñ minnän berkayçan da kitmäven telim,— didem min.
— Ämma iğtibar itegez,— dide ul,— ber-ber keşeneñ äytkän avır süze, yäisä açulı karaşı da küñeldäge Allahı täğaläneñ täheten bärep yıgarga mömkin. Asılda şulay bula da. Küz allarıñ karañgılanıp kitkändäy toyıla.
— Bigräk tä ğadelsezlektän!— dip östäp ölgerdem.
— Allahı täğaläneñ küñeldäge urının usallık, yağni sezneñçä äytsäk, şaytan biläp alırga ölgermäsen öçen nişlärgä kiräk soñ?— dide ul.
— Ruh şähäreñne nıgıtıp ölgerergä, usallarnıñ usallıklarına bireşmäskä!— didem.
Başka törle fikerem häm belderer täcribäm yuk ide.
— Monı sez avırlıktan märtäbä belän çıgu dip atıysızmı? Usallıknı ciñü tügel, aña buysınu bu dip uylamıysızmı?
Anıñ bu soravı tämam aptıraşta kaldırdı. Keşelärgä härvakıt yul birergä, aldagannarın kürä torıp aldanuımnan hikmät tabarga, räncetkännärendä dä mıskıllanmıy kalırga, usal, ğadelsez süz äytkännärendä dä kütärä alırga, endäşmi kalırga üzemne ğomerem buyı künekterep kilüem, şulay yäşägändä genä döres keşe bulamın dip uylaularım isemdä idelär. Küpme keşelär, östemnän taptap ütep kitep, inde ällä kemnär buldılar häm bulaçaklar da.
— Ä beläsezme, şul usallarnı, ahmaklarnı, cäber saluçılarıgıznı gafu itüegez häm şulay bulırga başkalarnı öndävegez — bu bit ädäpsezlek, hätta ählaksızlık ta äle!— dide ul şunda, mine bötenläy dä ğacäpkä kaldırıp.
Yaña gına üzeneñ holkı, ruhı üzgäreş kiçerü hakında söylägän keşedän bolarnı işetüe avır ide. Häyer, äytkännärennän min dä sabak aldım, akılım sarayları cimerelep töştelär. Ämma min aña bolay didem:
— Sez beläsezder... Añlı keşe! Ädäp häm ählak mäsälälären barı tik vakıt kına çişä ala häm çişä. Anı keşelär bäyälärgä genä sälätle, küp oçrakta — ütkändägene, bügengene tügel. Üzebezgä bäyle ber mäsälädä dä bez tulısınça haklı bula almıybız!
Häm ul şunda:
— Ä miña sezne akıllı keşe digännär ide, ışangan buldım tagın,— dip kölep cibärde.
Häyer, miña da anıñ bu süzläre kölke toyıldılar, avızım yırıldı. Söyenmi ni: mäsälä inde çişelgän ide bit!
26.12.2009.
ADÄM KÖLKESENÄ KALU
Hikäyät
Keşe yäşäeşe belän bäyle fälsäfä suların tükkän vakıtta ruhi häm tabiğıy başlangıçlar turında bähäs kılırga yaratabız. Bu borıngıdan kilä torgan, keşelek tarihında här yaña buın tarafınnan üzençä häl itelergä tiyeşle mäsälälärdän sanala. Zamanına karap keşelär äle tabiğıy başlangıçka, yäki inde, käpräyep kitep, ruhi quätkä iğtibar birälär. Kaysı yulnıñ saylanıp alınuına bäyle räveştä çorlar da üzgärä, keşelek tä üzençälekle yagı belän açıla.
Darvinistlar cämğıyättäge mönäsäbätlärne tabiğıy başlangıç belän añlatalar. Dindarlar ruhi quätne, hätta ruh märtäbäsen alga çıgaralar. Bilgele, ruh härvakıt tabiğattän östen.
— Monıñ şulay buluın närsä belän dälillisez?— dip soradılar.
— Cavap bolay bulır,— didem alarga,— Allahı täğalä ruh ul. Ul barça närsädän östen, dimäk ruhi başlangıç ta östen, äydäp baruçı, ciñüçe! Başkaça bula almıy.
Ämma soraunı birüçelär süzneñ bu turıda gına buluın telämägännär ikän. Şunda ikençe sorauların da birdelär:
— Ä Allahı täğaläneñ dä üz tabigate yukmıni, yağni ruhnıñ da tabigate bulmıymı?— didelär alar.
Haklı idelär. Häyer, tabiğatneñ dä üz ruhı bulmıymıni diyäräk min dä sorau birergä tiyeş idem. Ämma fiker yünäleşe bozılmasın öçen alay eşlämädem.
— Ruhnıñ da tabigate bar,— didem min alarga.— Tik ul tabiğatneñ tabigate kebek tügel, bälki ruhnıñ tabigate. Bu inde başka mäsälä.
— Dimäk,— didelär miña,— bez ruhi üseşkä ireşkän sayın yaña tör tabigatebezgä küçäbez häm anıñ belän köräşä başlıybız.
— Yuk, alay bula almıy, sez mahsus, şayartıp, yüri mondıy fikergä etäräsez,— didem.— Ruhi quätne bezgä närsä yäki närsälär birä? Şul turıda fikerläşüebez häyerle!
— Älbättä mäğrifät, añ-belem ruhi quätne birä!— didelär alar.— Monı barıbız da beläbez.
— Alay ikän,— didem kimsenep häm mıskıllanıp.— Alıp kitim alay bulgaç!
— İ, min anı çüp çilägenä tomırdım inde!— dide ul, häyran itmiçä genä.— Başta yazarga öyränergä kiräk, annarı kiterergä!
Üzemneñ niçämä-niçä ädäbi kitaplar avtorı ikänlegemne dä äytergä, islärenä töşerergä oyalıp, tizräk monnan çıgıp kitü cayın karadım. Bäğırem tulı kara kan ide, güyä izep-kıynap taşlagannar.
ŞİGIRNEÑ HİKMÄTE
Hikäyät
Fäylüsüf äfändelärneñ şiğır uku belän mäşgul buluları ber dä ser tügel. Monıñ säbäben äytergäme? Häyer, üzegez dä beläsez tügelme?
Şulay bervakıt şundıy da ber fäylüsüf belän oçraştım. İsem kitte, ul uzgan ğasırdagı böyek şagıyrebez Gabdulla Tukaynı ukıy ide. Uyladım: «Bu äfändebez möğayın XX yöz başı zamana avıruın ezli torgandır»,— didem.
Şul hakta anıñ üzenä dä äyttem. Ä ul isä:
— Bu şağıyrne halık närsäse öçen söyä ikän dip aptıravım. Ukıym da ukıym, añlıy almıym. Menä «Tugan tel»yın karagız,— dide,— hätta rifmaları da tözek tügel.
Ukıp baktım: «tele — arkılı», «köylägän — söylägän», «dogam — Hodam»... Yözem ut bulıp kızardı.
— İnde kürdegezme?— dide fäylüsüf äfände.— Halık äle anı gimn itep cırlap yörgän bula!
— Kürdem,— didem min dä, kotımnı cıyıp.— Ämma hikmät süzläreneñ üzara yatışıp toru-tormavında tügel, bälki saf hisläreneñ köçendä, anıñ fikerne dä, küñelne dä kuzgata alu sälätendä! Şulay tügelme?
23.02.07.
UYIN ASILI
Hikäyät
Dramaturgiyä hislärne şundıy yalkınlı itep surätli, bez hätta teatr karap utırganıbızda şul hislär belän yäşäüçe personaclarga äverelep kitäbez, alar tormışı belän yäşäp alabız. Monı, fän telenä küçerep, Aristotelçä, katarsis, dibez.
Şulay bervakıt tatar «böyek» dramaturgı belän söyläşep torabız, süz tamaşa mäsäläsenä kerep kitte. Dramaturg äfändebez teatr uyını tamaşaga korılu, kölke belän genä tamaşaçını totıp toru mömkin dip belderde. Ä annarı:
— Min kitap ukımıym. Başkalarnıñ icatları belän kızıksınmıym!— dide.
— Çönki sezne başka çın, tormıştagı keşelär, alarnıñ harakter-holıkları kızıksındıra,— didem aña, älbättä salpı yagına salam kıstırıp.
— Älbättä,— dip, kuanıçta süzen dävam itterde ul,— älbättä şulay! Keşe akılı belän yäşäp bulmıy, üzeñnekenä tayanılırga tiyeşle! Bez bit, dramaturglar, akıl satıp tamak tuydırmıybız. Çın dramaturg tamaşa uyının kora belergä tiyeş. Barı şul. Ä kalganı — tamaşaçınıñ üzennän tora läbasa!
KORI SÖYÄKLE ÄDÄBİYÄT
Hikäyät
Hislärneñ dulkınlanıp toruın ädäbi äsärdä surätläü öçen berniçä alım bar: geroylarnıñ häräkätlären karşılıklı häm kisken üzgäreşle, hätta mantıykka karşılıklı itäseñ, süzlären kirelänügä-üzsüzlelekkä korasıñ, hämmälärne talaştırıp beteräseñ. Şuşılar gına da ädäbi äsärne kirägençä täesirle itä alalar.
Bolarga ireşüneñ ciñellege hakında äytkäç, äñgämä korıp torgan yazuçı iptäşlärem taralışıp ta bettelär. Yalgızım basıp kaldım, annarı uyladım:
— Nindi hatalı süz äyttem ikän?
Cavabı tabılmadı. Ä annarı — onıtıldı.
Soñgı vakıtlarda ädäbiyätıbıznıñ üseşe ukuçıların şundıy da kuandıra başladı ki, halık televizornı onıttı, başkasın. Ämma kulına kitap alu, teatrga yörü rähätenä çumdı. Şuşı hakta ber törkem yazuçı äfändelär belän söyläşep tora idek, aradan berse:
— Ädäbiyätıbızga akıllı süz citmi, barıbız da keşe tabigaten surätläü belän genä mäşgulbez!— dide.
Yazuçı äfändelärebez anı kütärep diyärlek aldılar. Barı tik min genä irtägädän tatar ädäbiyätı korı söyäkkä kalası hakında uylap kuydım bugay?
KÜÑELLÄRNE AULAU
Hikäyät
Küñelemneñ sagışka tulgan vakıtı ide, dustımnan soradım:
— Sezneñ şuşı qadär kanatlanuıgıznıñ säbäbe närsädä?— didem.
Ul, yılmayıp karap algaç:
— Üzemne üzemdä taptım!— dide.
Belsägez ide, şul minuttan min dä başka törle keşegä ävereldem.
— Sezneñ şuşı qadär söyenüegezneñ säbäbe närsädä?— dip minnän soradılar tanışlarım.
— Sezneñ yuktan da dönya bälase östegezgä öyelgändäy kaygıga kaluıgızga ğacäplänüdän,— didem alarga, hällärenä kergändäy äytep.
— İ-i, sez bezdän köläsez ikän äle,— didelär alar.— Allahı birsä, bezgä dä nasıyp itär, üzegezdän rähätlänep kölärbez!
Alarnıñ şuşı süzlärennän soñ üzemne üzemnän ezläp karadım, barı tik taba gına almadım. Uyga bireldem. Vakıygalarnı küñelem aşa berämläp kiçerdem. Üzemne keşelärneñ oçar kanatların kisüdä dä ğayepläp karadım. Hälemdä hiçnindi üzgäreş bulmadı.
Vakıtlar uzu keşelärne akıllarına kaytara ikän ul. «Ni öçen başkalar hakında häsrät çigäm äle? Min kem? Alarnıñ hucasımı, citäkçeseme?»— didem.
Küñelemä nikadär şatlık tuldı, häzer dä avızımnı cıyıp beterä alganım yuk. Döres ikän: irekle keşedän dä bähetleräk adäm dönya yözendä bula almıy!
15.12.2009
BULGANINA ŞÖKER
Hikäyät
Bez küñelneñ eçke häm tışkı çikläre yuklıgın bötenläy dä isebezdän çıgarabız. Moña dälilem barlıgı yäki yuklıgı belän duslarım kızıksıngaç, alarga bolay didem:
— Ä sez mäğnäneñ eçke häm tışkı çikläre bardır dip beläsezme?
— Yuk dip äytsäk, ul vakıtta mäğnä konkret, yağni tögäl buludan tuktar ide. Mäğnä — fikerneñ töşe, fiker isä mäğnäneñ tışkı kabıgı. Şulay bulgaç, mäğnäneñ çikläre bar, başkaça mömkin tügel,— didelär.
İnde mäsälä çişelgän kebek ide. Şunda min alarga bolay dip äyttem:
— Ä ni öçen fikerlär üzgärä toralar, mäğnälär saklana birälär? Çönki mäğnägä töşenü çikläre saklanudan ul şulay kilep çıga.
— Sezne tıñlap torsak, mäğnä konkret-tögäl dä, çınbarlık, yağni obyektiv küreneş tä tügel,— didelär alar häm minem:
— Äye, sez haklı!— dip ciñel genä kileşüemnän häyran ittelär.
— Ä nigä?— didem min alarga— Här närsäneñ asılın, eçke yäşäeş zakonçalıkların mäğnä dip atasak, alarga töşenü dä üzebezdän tora. Şulay bulgaç, asılda mäğnälär çiksez digän süz bu. Bezneñ küñel çiklärebez kiñäygän sayın mäğnä çikläre dä arta bara. Eçke çige digändä bez mäğnäneñ tiränlegen küzdä totabız, tışkı çige digändä anıñ hakıyqatneñ kiñleklären çolgap alu mömkinlegenä äytäbez.
Şuşı qadär fälsäfä satu alarnı yalıktırdı bugay? Şunda aradan berse äytep kuydı:
— Ä minem küñelem andıy kiñleklärne tanımıy häm sez däğva kılgan tiränleklärgä ise dä kitmi! Bulganına şöker!— dide.
Min dä yugalıp kalmadım häm:
— Sez süzläremneñ haklı buluın tulısınça raslap birdegez, rähmät!— didem.
Döresen äytim: hiç kenä dä şayartmadım.
Şunda alar hämmäse dä «Allaga şöker! Allaga şöker!» dip bitlären sıpıra başladılar. Minem ğacäplänüemä karşı:
— Äle dä yarıy küñelebez eçke häm tışkı yaklardan çikle ikän, yugıysä anıñ kiñlege häm tiränlege belän närsä eşlärbez dip kotlarıbız oçıp tora ide. Beläsez bit, küñelne qanäğatländerü niçek avır,— didelär.
Häyer, min dä şöker itep bitemne sıpırıp kuydım.
DİNİ BÄHÄS BÄLASE
Hikäyät
Ber dindar äfände miña namaz ukuı hakında häm anıñ kiräklege turında ozak kına añlattı. Din ğıylemendä üzemne belemle sanavım säbäple süzlären kabul itep tıñlap tordım. Annarı, fikerlären tagın da kiñäytep cibärü maksatında, aña mondıy sorau birdem:
— Niçek uylıysız, Allahı täğalä keşeneñ küñelendäme, ällä çittäme?— didem.
Soravımnıñ açulandırırlık bulganlıgın başıma da kitermädem. Ul miña:
— Sez divanamı ällä?— dide.— Ägär dä Allahı täğalä küñelebezdä bulsa, Aña tabınuıbıznıñ, uraza totularıbıznıñ, hacnıñ-başkanıñ kiräge kalır ideme?
Häm şularga östäp tagın da süzlär äytte, annarı tökerep diyärlek kitep bardı. Anı räncetkänlegemne uylap, küñelemdä çiksez avırlık toydım. Ämma mine ul halättän üz-üzemä birgän bu soravım çıgardı:
— Ägär dä bu dönyada monıñ küñelendä Allahı täğalä yuk ikän, Ahirätkä küçkäç Allahı täğaläne ul niçek tabar soñ?
CANNIÑ ÜLEMSEZLEGENÄ DÄLİL
Hikäyät
— Allahı täğalä tögäl-konkret barmı, ällä ul abstrakt töşençä genäme?— dip soradılar minnän.
Alarga:
— Konkret, tögäl bar,— didem,— häm ul bezneñ härkaysıbıznıñ küñellärendä yäşi!
— Niçek inde?— didelär.— Subyektiv, yağni bezneñ küñellärebezgä bäylemeni, annan çittä bula almıymı?
— Bula ala,— didem,— ämma ul vakıtta bezneñ cannarıbız da ülemle, ülüçän hälgä kilä! Ä sez bit cannarıbız ülemsez buluın telisez, şulay dip iman kiteräsez!
— Allahı täğalä bezneñ küñeldä ikänlegen äytü belän bez anıñ yäşäeşen çiklibez tügelme?— didelär haman da.
— Uylap karagız, ägär dä Allahı täğalä ülemsez ikän, ul bezneñ küñellärebezdä bulsa, dimäk cannarıbıznı da ülemsez itä. Monıñ belän bez keşe canınıñ ülemsez ikänlegen raslıybız. İnde yäşäeşen çikläügä kilgändä, şunı äytä alam: cannarıgıznı çiklämägez, küñelegez kiñ bulsa, anda urın da çiksezlänä!
Ä Nİ ÖÇEN?
Hikäyät
— Küñeleñä şaytannı kertmä!— dip näsıyhät kıla ideñ änkäy.
Ä min monı keşelärne häqarätli torgan isertkeç eçemlek hakında gına äytäseñder dip uylıy idem. Yuk ikän, hikmäte dä, mäğnäse dä bik tirändä bulıp çıktı. Tormış itä-itä genä şularnı añlauga ireşäseñ şul ul.
Şaytannıñ berençe ilçeläre bularak könçelek päyda bula. Barısı da şuñardan başlana. Başkalarnıñ bähetenä, uñganlıgına, uñışlarına soklanası urınga, alardan ürnäk alırga öyränü kiräklegen onıtıp, min dä aña, könçelekkä, birelmädemme ikän diyäräk niçämä tapkır kurkınıp kalganım buldı. Faydañ tisen dip keşegä kiñäş biräseñ, ä ul monı, kem sinnän soragan äle süzläre belän genä añlatıp birä alırlık tös çıgarıp, üpkäläü belän karşı ala. Hatalanunıñ nikadär zıyanlı ikänen töşenderep bulamı?
— Änkäy,— didem min bervakıt, bala çagımda,— dönyada keşelär şaytannı tanımıylar ikän bit!
— Ulım,— dide ul,— ämma alar sine tanıy torgannardır? Ägär dä sine tanısalar, küñeleñdä Allahı täğalä barlıgın kürsälär, şaytannarı-cennäre kotırsa da, barıber östen çıga almaslar!
...İnde änkäm dä gür iyäse. Yözgä-bitkä, buy-sınga gına tügel, akıl-zihengä, eşkä-ğamälgä dä çibär keşe ide ul. Urını cännättä bulsın!
Ämma, keşelär, minem sezgä ber soravım bar:
— Nigä şulqadärle ber-beregezne kagasız?
16.12.2009
KEŞELEKKÄ IŞANIR ÖÇEN
Hikäyät
Dönyada döreslek häm haklık-hakıyqat barmı dip sorauga, alar yuk dip inkar süzlären äytergä kıygan keşelärgä şunı belderäsem kilä: añlagız, alar bar häm min alarnı taptım! Işanmıysızmı? Ällä sezneñ dä tabasıgız, kayda ikänlegen genä bulsa da işetep kalasıgız kiläme? Belegez! Döreslek häm haklık — alar minem yörägemdä, küñelemdä, zihenemdä!
— Bez sineñ yörägeñä dä, küñeleñä-ziheneñä dä kerä almıybız şul. Bu – keşe kulınnan kilä torgan eş tügel! Küñelegezgä ışanırga bezne ahmakka sanamagız!— dip äytergä telisezme?
Sezgä cavap biräm, işetegez, bolar mäğrur adämneñ süzläre tügel, bälki adaşmaska çakıruçınıñ üteneçläre genä.
— Minem küñelgä, yörägemä, zihenemä ütäsegez kilsä, anı äüväle kürik dip tırışasız ikän, rähim itep üz yörägegezgä, üz küñelegezgä, üz zihenegezgä säyähät kılıgız! Döreslekne häm haklık-hakıyqatne tabar öçen izgelekne ölge itegez häm telägegezgä ireşersez. Ägär dä maktana bu dip uylasagız, bik katı yalgışasız. Telägem häm ömetem barı tik ber genä — keşelekneñ döreslek, haklık, hakıyqat bäräkätendä yäşärgä telävenä ışanıçım zur buludan gına bu!
— İzgelektän döreslekne, hakıyqatne ezlekmeni?— dip borçılmagız. Üz küñelegez, yörägegez, zihenegezdän barlagız häm alarnı tabarsız. Ä moña izgelek kenä ürnäk bula ala, bälki ul yolkış, mesken, zatsız ürnäk kenä kebek toyılır äle?
Haklık-hakıyqat, döreslek keşelärneñ yörägendä, küñelendä, zihenendä yäşägändä genä Cir yözendä alar tantana itä ala, şulay bit?
— Küräsezme, min sezgä bernindi dä yañalık açmadım, barı tik bolarnı islärebezgä genä töşerdem.
— Bezgä döreslek, haklık-hakıyqat närsägä kiräk disezme?
— Üzegezgä, köçegezgä, yäşäeşkä, keşelekkä ışanır öçen!
KEŞELEKNEÑ DUÇAR BULUI
Hikäyät
Keşe nikadär añlırak bulsa, anıñ hataları da şulqadär säyerräk häm ğayebe dä tiränräk! Bu — bähässez küreneş.
Ämma keşelek haman da añda üsä bara, dimäk ul şunıñ belän añsızlıktan yıraklaşa töşä tügelme? Añsızlıktan yıraklaşu ul — añsızlıknıñ keşe küñelendä bik tirändä kala baruı digän süz dä. Ä añsızlık ul, añ kebek ük, bezneñ holık-fiğıl belän idarä itü köçenä iyä äle.
— Keşe nikadär añsızrak bulsa, anıñ şulqadär his-kiçereşläre dä ciñelçäräk kenä küñelen dulkınlandıra!— dip, duslarım aldında fikeremne ülçäü tälinkälärenä saldım.
— Dönya yözendä hämmäbezne dä biläp alırlık olı berär köçle his barmı?— dip soradı şunda alarnıñ berse, güyäki fikerlärne ikençe yakka alıp kitkän kebek äytep.
— Bar,— didem min,— ul mähäbbät dip atala. Ägär dä sin anı kire kaksañ, ul sinnän üç ala, sine hälaqätkä kiterä.
— Ä üzeñ yaratmasañ, siña mähäbbät täqdim itsälär, ul vakıtta närsä eşlärgä soñ? Buysınırgamı?— dide ul, tagın da aptıragan hälgä kerep.— Üz yörägeñä hilaf itep bulmıy bit inde. Bälki üzeñne aña ğayräten çigererlek keşe sıyfatıñda kürsätergäder?
— Mähäbbätkä hiçni komaçau itmi digän süzne beläsez bulır?— didem aña, kiñäş itep:— Çın söyü uyınnı söymi. Siña ber genä yul kala: mähäbbätkä buysınırga, näfrätkä tügel!
Ul şuşı süzläremne işette dä olı ber häsrätkä birelde, annarı äytte:
— Alay da yuk, bolay da mömkin tügel! Yazmıştan uzıp bulmıy ikän!
21.12.2009
ANIÑ YÖZEN BEZ KÜRMÄYÄÇÄKBEZ
Hikäyät
Cir yözendä, küklärdä-ğalämdä Allahı täğaläneñ bula almıy kalgan ber genä närsäse dä, urınnı da yuk! Härber äyber mäñgelek hakıyqatkä, hätta keşelär tarafınnan bulsın, äverelderelüe belän dä şunda uk ilahilaşa.
— Ämma monıñ arkasında kayberäülär Allahı täğaläne keşe uylap çıgargan dip äytälär. Hikmät närsädä soñ? Hikmät şunda ki, bezneñ akıllarıbız tanıp-belü köçenä iyä. Ämma tanıp-belü ğomumiläşterü-abstraktsiyäläüdän gayre bula almıy. Bu ğomumiläşterülärebez üze ük hakıyqatne çınbarlıgınnan çitläşterügä korıla, daimi barlıknı alga çıgara,— dip söyläp mataşa idem, ämma:
— Ğomumiläşterüdä üzençälek, şähsäni-individuallek ülä,— didelär miña.
Bu süzlärne äytkän keşe çınnan da haklı ide. Uyga bireldem: «Ğomumiläşterü bezneñ öçen hakıyqatne añlarga mömkinlek birä, hätta äytergä kiräk, hakıyqatneñ üzen birä, ä hakıyqat ul tögäl-konkret bula, ämma anda üzençälekkä bäyle şähsänilek-individuallek yuk. Dimäk, niçek kenä karasak ta, Allahı täğalä şähsäni bula almıy. Borıngı zamannarnıñ İspaniyäle akıl iyäse ğaräp İbne-Ruşt haklı bulgan bit: Allahı täğaläne bez bervakıtta da üz şähsäni-individual yöze belän kürmäyäçäkbez! Häm bu bezneñ akılga sıya almıy!»
Şulay dip uyladım häm ozın-ozak häsrätkä bireldem: «Bez bervakıtta da yözgä-yöz oçraşmayaçakbız!»
NAMUS-VÖCDAN KAYA?
Hikäyät
Hatalanu, ğayeple bulunı yuk itär öçen anı bulmagan dip iğlan itärgä häm küñelne şul yünäleşkä köylärgä kiräk. Monıñ öçen bez üz kiçereşlärebezne yat keşegä söylibez. Şulay küñelne yuatabız, küñel külmägen yuabız. Yat keşe sineñ häsräteñne üzeneke itep kabul itmi, onıta inde ul.
— İñ yahşısı — üz tuganıña, yakın kürgän keşeñä söylärgä kiräk,— didelär miña.
— Alarnıñ yöräklären yaralargamı?— didem min alarga.— Hatagıznı, häsrätegezne, ğayebegezne cilgä söylägez, keşelär bolay da avırlıklarnı küp kürälär. Ä cil — tarata da beterä!
— Ä ul vakıtta namus-vöcdan töşençäläre kaya kitä?— didelär.
— Kuzgatılmıy kaldırılalar!— didem min alarga, bu açışıma tämam söyenep, adäm kölkesenä kalıp.
NİGÄ BEZGÄ İREK KİRÄKMİ?
Hikäyät
Bez härvakıt üzebezneñ haklı buluıbıznı belderergä tırışabız, doşman itep kürgän keşelärebezne pıçratabız, alarga bäla-kazalar telibez. Ämma doşmannarıbızdan kotılırga uylasak, iñ äüväldä beryaklı gına buluıbızdan arınuıbız häyerle.
Şuşı turıda süz çıkkaç, bu niçek bula inde dip soradılar minnän. Alarga bolay äyttem:
— «Ğayep atta da, tärtädä dä» digänne beläsez, halık hak äytä. Kemneñder doşmanlaşuın kürsäk, ğayepne añardan tügel, üzebezdän ezläü häyerle!
— Bu bit yomşaklık kürsätü, ihtıyarsızlık bula!— didelär, süzlärem belän kileşmiçä.
Alarda da haklık bar ide. Adäm balası härdaim üz digänen eşlärgä tırışa, şunıñ arkasında bälalärgä oçrıy. Ämma alardan kotılu yulı barı ber genä bit. Ni öçen şunı añlamıylar? Üz ğayebeñneñ dä barlıgın tanıy belü ul bit ruhnı irekle itä, bäheteñne kamil yasıy tügelmeni?
Bu hakta duslarımnan soragaç, alar miña:
— Kemneñ inde üz doşmanı aldında tez çügep, başkalar aldında kölkegä kalası kilsen inde! Bu bit ciñelü!— didelär.
Min isä: «Haman da ruhlarıbız tarlıknı söyä, irekkä çıgarga omtılmıy ikän äle!»— dip häsrätkä töştem.
23.12.2009
DİNNEÑ ÜLEME
Hikäyät
Soñgı yıllarda Evropa illärendä halıklarnıñ ata-babadan kilgän dinnärennän küñelläre çigenüe hakında gazetalar häbärlär birdelär. Bu turıda bezneñ arabızda da süz buldı. Duslarım monı bähäs itep, fikerlären söhbät mäydanına cäyelderdelär.
— Dinne fän üterä, fänni açışlar hakıyqatne töşenderep birälär, şul säbäple halıklarnıñ küzläre açıla,— dide berebez.
— Dinne ädäbiyät-sänğat üterä, monısın da isäpkä alıgız,— dide ikençebez,— çönki ul dinçelärneñ, din isemennän yörüçelärneñ çın yözlären tanırlık itep açıp kürsätä!
— Din üzennän-üze ülä, çönki anıñ ruhıbızga bäyläneşe betä bara,— dide öçençebez.— Din keşelek cämğıyateneñ oyışuında, üseşendä üzeneñ rolen ütäde inde.
— Dinne bik küp säbäplär yukka çıgara bara. İmanıbız tormıştagı ğadelsezleklärne kürep toru, alarnı ciñä almavıbız arkasında kakşıy,— dide dürtençebez.
Şulay fikerlär-dälillär kiterelä tordılar. Min bu bähäskä katnaşmadım. Şulay da üz fikerem bar ide. Üz uylarıma çumdım.
— Nigä ber süz dä äytmisez?— didelär miña duslarım.— Bu mäsälä ber dä kızıksındırmıymı ällä?
Min tagın da berazga sabır ittem. Ämma yañadan da kabınıp kitmäsennär diyäräk, uylanıp utırgannarımnan fikerläremne tartıp çıgarıp, alarga bu räveşle äytep birdem:
— Sez hämmägez dä haklı. Dinnän keşeneñ ğayräten çigerü öçen hätta barmagına kergän çübe dä säbäpçe bula ala. Ämma dinne fän dä, ädäbiyät-sänğat tä, ideologiyä dä, başkası da üterä almıy. Dinne barı tik din üze genä yukka çıgara ala. Hätta ber dinne ikençe din vakıtlıça kısrıklarga, kimsetergä genä sälätle. Ä här dinne şul dinneñ üze genä yukka çıgara,— didem.
Süzlärem artıgı belän ğomumi idelärme, ällä añlata belüem citmädeme — bu fikerem duslarımda barı tik kölke genä tudırdılar bugay? Şunlıktan alarga tagın da bolarnı äytergä mäcbür buldım:
— Härber din üzenä başkalarnı kübräk cälep itär öçen, döresräge, härber dinneñ dinçeläre halıknı üz tirälärenä cıyu maksatında konkret ideallar barlıkka kiterälär, ählak häm keşelek ölgelären tudıralar. Dinne menä şul konkretlık üterä dä inde!
Fikerlärem belän kileşergä isäplärendä yuk ide. Tagın da beraz bähäs itkäç, alar mondıy sorau birdelär:
— Sezneñçä dinneñ döres yulı nindi bula soñ?— didelär.
— İñ äüväldä ul ruhka irek birergä tiyeş. Bügenge köndä ruhnı-cannı kol itärgä omtıluçı, dini täğlimatnı şul yünäleştä añlatuçılar asılda ideallar tudıru belän şöğıllänergä mäcbürlär. İdeallar isä, telibezme-yukmı, barıber konkret surät töslären alalar. Şunda alarnıñ citeşsez, kamil bulmagan yakları da kürenä başlıy. Ä ruhi, abstrakt-ğomumi, surättä-başkada konkret bulmaganda — ul vakıtta din dä yäşi, küñellärdän dä çıkmıy,— didem.
— Mondıy din bar bit inde — İslam dide,— didelär alar.— Anda Allahı täğalä hakındagı häbärlär dä ğomumi, dini täğlimat ta abstrakt, başkaları da!
— Äye, sez haklı,— didem min alarga.— Ämma kayber akıl iyäläre, din ähelläre islam dinen dä konkret nigezlärgä korırga omtılalar, anda ideallar tudırırga tırışalar häm şunıñ belän anıñ köçen yukka çıgara baralar. Din ruhnı irekle itü köçenä iyä bulganda gına yäşi ala.
Şunıñ belän süzemne beterdem. Hakıyqatne töşenderep birdem dip uylarga ölgerdem. Ämma duslarım monı üzemneñ şähsi fikerem bularak kına kabul ittelär dä:
— Yuk, yuk-yuk!— dip tel çäükälären çıñlatıp alıp, üz fikerlären quätli-quätli, bähäslären dävam itterdelär.
25.12.2009.
KEŞEGÄ YuL BİRÄ-BİRÄ
Hikäyät
Mäktäpkä barıp, praktika uzuçı studentlarıbıznıñ däreslären tıñlagannan soñ, analizlau, fikerlärebezne urtaklaşu, hezmätlären bäyäläü maksatında kıskaça ber utırış yasaldı. Kızıklı gına täqdimnär dä buldı. Ämma däres tel häm ädäbiyät kabinetında uzdırılmagan ikän. Utırış östenä ber ukıtuçı marca hanım üze belän ölkän yäştäge ikençe ber apanı iyärtep kilep kerde dä, bezneñ yanga utırıp, ikese arasında kızıp-kızıp süz yögertä başladılar. Söyläşkännäre bötenläy dä mäktäp eşenä katnaşsız ide. Bu häl ädäbiyät ukıtuçısına oşamadı häm ul:
— Ägär dä yarasa, bez utırışıbıznı betergänçe genä mömkinlek birmässezme ikän?— dip, şunda marca hanımnan ütenep soradı.
— Min üzemneñ kabinetımda, monda geografiyä fäne ukıtıla! Nindi süz bu tagın? Monda min huca, ädäbiyät kabinetına küçenegez!— dide ul, ber dä ise kitmägändäy kılanıp.
— Anda däres bara şul, eşne monda beterergä kuşkan idelär,— dide ädäbiyät ukıtuçısı, süzendä katgıy torıp häm başka törle mömkinlek yuklıgın assızıklap.
Ukıtuçı marca hanım, ölkän yäştä buluına karamastan, usallık utların yäşermäde. Citmäsä pır-pır kilep açulanıp, üzegezne ällä kemgä kuyasız diyäräk, iyärtep kergän hatını belän çıgıp kitte.
Bezneñ eş betep kilä ide inde. Praktika uzuçı studentlarnıñ däreslären bik yahşı dip bäyälädek. Analizlarda citeşsez yaklar da kürsätelde. Ämma bu vakıtta ädäbiyät ukıtuçısı tege marca belän ikese arasında añlaşılmauçılık kilep çıguga haman da bik borçıla ide. Yar Çallı şähärennän bıyıl gına Kazanga küçenep kilgän «yöz meñçe ukıtuçı» isemen aluçılarnıñ berse bulganlıktan, başkala mäktäbendäge tärtiplärgä künegep citärgä ölgermägän, kollektivnı da añlap citkerä almıy ikän häzergä. Şularnı da iskä alıp:
— Studentlar, menä sezgä yaña gına täcribä alırlık ber vakıyga bulıp ütte. Sez dä, ukuıgız betkäç, bilgesez yaña kollektivka keräçäksez. Ä kollektivta, ul nindi genä bulmasın, naçarmı-yahşımı — törle keşe bar. Berençedän, gafu itärgä öyränegez häm añlaşılmauçılık kilep tuganda, üzegezneñ haklı ikänlegegezne belsägez dä, barıber gafu ütenegez, hatanı üz östegezgä ala belegez, çönki keşene taptap kitkän keşedän keşeçä yul birgän keşe östen häm härvakıt haklı bula,— didem, näsıyhätemne mömkin qadär tınıç küñel belän alarga citkerergä teläp maturlap söylädem. Ämma şul vakıtta küzlärem uñında borçıluçı ädäbiyät ukıtuçısın da tottım. Anı da yuatam imeş: — İkençedän, ägär dä yuk-bar hällär belän küñelegezne vata başlasagız, holkıgız da bozılır, küñelegezdä dä bähet nurı sünär. Tormışnı küñelsez uzarsız!— didem.
Näq şul vakıtta tege ukıtuçı marca hanım kabat kabinetka äylänep kerde, tagın da pır-pır kilep, östälennän närsäneder ezlände. Ämma ul açulanuın kabatlar öçen kergän ikän. Aradan mine saylap aldı da:
— Sez vuz ukıtuçısımı? Bu nindi häl?— diyä-diyä, ayak öste basarga mäcbür itte.
— Zinhar öçen gafu itä küregez? Bez inde eşebezne beterep kiläbez! Sezgä komaçauladık bugay? Älegä däresegez monda bulmau gına küñelne tınıçlandıra. Kabinetıgızda eşebezne oyıştırırga mömkinlek birgänegez öçen rähmät!— didem.
Ämma ukıtuçı marca hanım minem bu süzläremne ürtäü bularak kabul itte ahrısı. Tagın da süzlärendä büselep aldı. Ämma şunda akılına süzläremneñ täesire barıp citteme — kinät üzgärde dä kuydı häm kabinetınnan oyatlı töstä çıgıp kitte. Min şunda gına «ğayep mindä ide» dip, hatanı üz östemä almıy kaldırganlıgımnı añlap, şul säbäple süzläremneñ tämam ahırınaça döres barıp çıkmavın uylap aldım. Studentlarga ürnäkne citkerä almavım borçıdı.
Praktikantlarnıñ däresen yomgaklau utırışı tämam bulgaç, aradan ber student miña bolay dip äytte:
— İ-i, sez bigräk yomşak keşe ikänsez! Kiñäşegezne alsak, ayak astında taptalıp kına kalaçakbız bit!— dide.
Tämam aptıraşka töşep, borçılgan yöz belän mäktäptän çıktım. Universitetıma yünäldem. Yulım yırak ide. Avtobuska utırıp baram da baram, başıma törle uylar kilä, hatirälär küñelemdä yañara. Hätta tormış-yäşäeşemne dä uyladım. Başımnan-östemnän uzgan keşelär yazmışımda küp buldılar. Alarga yugıysä yul da birä idem bit, ayak ta çalmadım. Ämma taptap ütüne cay kürdelär. Döres yäşämädem mikänni?
Şunda arkama kemder katı gına itep törtep kuydı. Borılıp karasam, küptänge tanışım, teatr artistı ikän. Şayartkanday äytep kuymasınmı:
— Keşelärne izep yöriseñ, yäşti! İsän kaldırdıñmı soñ?— dide.
Närsälärne küzdä totıp bolay şayartıp aluın töşengänemä kürä yözem kızargan ahrısı? Tanışım monı üz cayına faydalandı.
— Dustım, büregeñ yana kürmäsen, yözeñ kızıl kümer buldı!— dide.
Şunda aña:
— Mine andıy buldıklı irgä sanavıgız öçen rähmät inde, yugıysä üz meskenlegemä borçılıp bara idem,— didem.
Bu süzläremne ul elep tä aldı:
— Sez dä meskengä üzegezne çıgarsagız inde? Ul vakıtta bezgä üzebez turında närsä äytergä?— dip kölemseräp tä kuydı.
Bu qadär dä häyranga çıkkanım häm ğacäpkä kalganım yuk ide.
Ul arada avtobus miña kiräkle tuktalışka kilep citte häm, huşlaşıp, şunda töşep kaldım. Karşımda universitetım avızın yırıp kötep tora ide.
ÜZENNÄN-ÜZE ÇİŞELGÄN MÄSÄLÄ
Hikäyät
Tormışnı tuktausız köräştän ğıybarät, dilär. Min bu fikergä karşı tügel. Ämma ul kem belän köräştän häm närsä öçen köräşüdän ğıybarät soñ? Bu hakta tögäl genä fikerem yuk ide.
— Bertuktausız kıyın hällärgä kala bargaç, citmäsä alar berse ikençesennän avırrak ta, katlaulırak ta bula torgaç, min monıñ säbäpläre hakında uylanıp, möğayın da holkım ğayepleder digän fikergä kildem.
Şuşı räveşle itep, küñel türennän avır ah tötennäre çıgarıp häsrätlänep söylägän ber tanışıma häyran kaldım. Anı ğomer buyı uñışlarda häm rähätleklärdä genä yäşi dip uylıy idem. Bötenläy dä belmägänmen ikän. Döres, tirä-yüne tulı — könçelekle doşmannarı, dusları. Bälki min dä şular isemlegenä kergän bulır idem, ägär küñelemdä keşelärgä hörmät hisem yäşämäsä.
— Holıknı üzgärtü mömkin eşme?— dip soradım min añardan.
Ul yılmayıp aldı häm bolay dide:
— Yözeñä bitlek kiyärgä bula. Härkem sine, kara äle, nindi tärbiyäle, itağat iyäse diyäçäk. Ämma andıy keşeneñ eçke dönyası belän, yağni min-minlege belän tışkı dönyası karşılıkka kilep, canı tınıçlıgın yugaltaçak. Ğomereñ buyı artist bulıp eşlärgä mömkin, tik artist bulıp yäşäü, ğomereñne uyınga koru — belmim, küp törle bälalärgä salaçak.
— Dimäk, äüväle eçtän üzgärergä kiräk, şulay bit?
— Älbättä,— dide ul,— monı böten keşe dä belä. Sez küñelegez yaktı vakıtnı isegezgä alıgız äle, nindi köçle ruhi kütäreleş, ruhi rähätleklär kiçeräsez, äyeme?
— Döres, andıy vakıtta min küñelemdä Allahı täğaläneñ barlıgın toyam, anıñ minnän berkayçan da kitmäven telim,— didem min.
— Ämma iğtibar itegez,— dide ul,— ber-ber keşeneñ äytkän avır süze, yäisä açulı karaşı da küñeldäge Allahı täğaläneñ täheten bärep yıgarga mömkin. Asılda şulay bula da. Küz allarıñ karañgılanıp kitkändäy toyıla.
— Bigräk tä ğadelsezlektän!— dip östäp ölgerdem.
— Allahı täğaläneñ küñeldäge urının usallık, yağni sezneñçä äytsäk, şaytan biläp alırga ölgermäsen öçen nişlärgä kiräk soñ?— dide ul.
— Ruh şähäreñne nıgıtıp ölgerergä, usallarnıñ usallıklarına bireşmäskä!— didem.
Başka törle fikerem häm belderer täcribäm yuk ide.
— Monı sez avırlıktan märtäbä belän çıgu dip atıysızmı? Usallıknı ciñü tügel, aña buysınu bu dip uylamıysızmı?
Anıñ bu soravı tämam aptıraşta kaldırdı. Keşelärgä härvakıt yul birergä, aldagannarın kürä torıp aldanuımnan hikmät tabarga, räncetkännärendä dä mıskıllanmıy kalırga, usal, ğadelsez süz äytkännärendä dä kütärä alırga, endäşmi kalırga üzemne ğomerem buyı künekterep kilüem, şulay yäşägändä genä döres keşe bulamın dip uylaularım isemdä idelär. Küpme keşelär, östemnän taptap ütep kitep, inde ällä kemnär buldılar häm bulaçaklar da.
— Ä beläsezme, şul usallarnı, ahmaklarnı, cäber saluçılarıgıznı gafu itüegez häm şulay bulırga başkalarnı öndävegez — bu bit ädäpsezlek, hätta ählaksızlık ta äle!— dide ul şunda, mine bötenläy dä ğacäpkä kaldırıp.
Yaña gına üzeneñ holkı, ruhı üzgäreş kiçerü hakında söylägän keşedän bolarnı işetüe avır ide. Häyer, äytkännärennän min dä sabak aldım, akılım sarayları cimerelep töştelär. Ämma min aña bolay didem:
— Sez beläsezder... Añlı keşe! Ädäp häm ählak mäsälälären barı tik vakıt kına çişä ala häm çişä. Anı keşelär bäyälärgä genä sälätle, küp oçrakta — ütkändägene, bügengene tügel. Üzebezgä bäyle ber mäsälädä dä bez tulısınça haklı bula almıybız!
Häm ul şunda:
— Ä miña sezne akıllı keşe digännär ide, ışangan buldım tagın,— dip kölep cibärde.
Häyer, miña da anıñ bu süzläre kölke toyıldılar, avızım yırıldı. Söyenmi ni: mäsälä inde çişelgän ide bit!
26.12.2009.
ADÄM KÖLKESENÄ KALU
Hikäyät
Keşe yäşäeşe belän bäyle fälsäfä suların tükkän vakıtta ruhi häm tabiğıy başlangıçlar turında bähäs kılırga yaratabız. Bu borıngıdan kilä torgan, keşelek tarihında här yaña buın tarafınnan üzençä häl itelergä tiyeşle mäsälälärdän sanala. Zamanına karap keşelär äle tabiğıy başlangıçka, yäki inde, käpräyep kitep, ruhi quätkä iğtibar birälär. Kaysı yulnıñ saylanıp alınuına bäyle räveştä çorlar da üzgärä, keşelek tä üzençälekle yagı belän açıla.
Darvinistlar cämğıyättäge mönäsäbätlärne tabiğıy başlangıç belän añlatalar. Dindarlar ruhi quätne, hätta ruh märtäbäsen alga çıgaralar. Bilgele, ruh härvakıt tabiğattän östen.
— Monıñ şulay buluın närsä belän dälillisez?— dip soradılar.
— Cavap bolay bulır,— didem alarga,— Allahı täğalä ruh ul. Ul barça närsädän östen, dimäk ruhi başlangıç ta östen, äydäp baruçı, ciñüçe! Başkaça bula almıy.
Ämma soraunı birüçelär süzneñ bu turıda gına buluın telämägännär ikän. Şunda ikençe sorauların da birdelär:
— Ä Allahı täğaläneñ dä üz tabigate yukmıni, yağni ruhnıñ da tabigate bulmıymı?— didelär alar.
Haklı idelär. Häyer, tabiğatneñ dä üz ruhı bulmıymıni diyäräk min dä sorau birergä tiyeş idem. Ämma fiker yünäleşe bozılmasın öçen alay eşlämädem.
— Ruhnıñ da tabigate bar,— didem min alarga.— Tik ul tabiğatneñ tabigate kebek tügel, bälki ruhnıñ tabigate. Bu inde başka mäsälä.
— Dimäk,— didelär miña,— bez ruhi üseşkä ireşkän sayın yaña tör tabigatebezgä küçäbez häm anıñ belän köräşä başlıybız.
— Yuk, alay bula almıy, sez mahsus, şayartıp, yüri mondıy fikergä etäräsez,— didem.— Ruhi quätne bezgä närsä yäki närsälär birä? Şul turıda fikerläşüebez häyerle!
— Älbättä mäğrifät, añ-belem ruhi quätne birä!— didelär alar.— Monı barıbız da beläbez.
Sie haben 1 Text von gelesen Tatarisch Literatur.
Weiter - Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 7
- Teile
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 1
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 2
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 3
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 4
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 5
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 6
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 7