🕙 26-دقيقة قراءة
Rus balalarına tatar telen ukıtkanda yaña leksika üzläşterü mäsäläläre - 2
يمثل كل سطر النسبة المئوية للكلمات لكل 1000 كلمة الأكثر شيوعا.
إجمالي عدد الكلمات هو 3356
إجمالي عدد الكلمات الفريدة هو 1473
33.7 من الكلمات موجودة في 2000 كلمة الأكثر شيوعًا
48.7 من الكلمات موجودة ضمن الـ 5000 كلمة الأكثر شيوعًا
56.0 من الكلمات موجودة في الـ 8000 كلمة الأكثر شيوعًا
Hokkey uynau öçen
Tennis uynau öçen
Yahtada yözü öçen
Diñgez yäki kül kiräk
Raketkalar kiräk
Basseyn kiräk
Boz kiräk
Tup kiräk
64 şakmaklı aklı-karalı takta kiräk
käşäkä (klyuşka) kiräk
kar kiräk
Et
At
Mäçe
Sıyır
Tıçkan
Tavık
Keşe
Çıpçık
sarık
Bäeldi
Çırkıldıy
Kıikıldıy
Keşni
Çinıy
Bernärsä äytmi
Söyläşä
Mögri
mıraulıy
Soñgı künegü üzeneñ tematikası yagınnan da kızıksınu tudıra. Çınnan da, kaysı teldä hayvannar niçek tavış birälär? Bu – bik üzençälekle häm balalarga başka mäğlümatlardan yakınrak, häm şul kızıksınu cänleklärneñ isemnären häterdä kaldırırga yärdäm itä.
Bu kabatlau printsibın açıklap kilä torgan künegülär. Monda bez ber cömlä konstruktsiyäsen ğamäli räveştä kabatlanıp kilgänen küräbez. Şul uk vakıtta balalarga kızıklı tematika da häm başvatkıçlı uyın da täqdim itelä ala.
Tekst belän eşlärgä öyrätü ısullarında, äytep kitkänçä, anıñ mavıktırgıç häm korı bulmavı taläp itep bilgelänä. Şul uk vakıtta monda da bez balalarga nindider yaña mäğlümat biräbez:
Öç sum akça bulsa, sagız satıp alıp bula. Cide sum akça bulsa, keçkenä şokolad alıp bula, ikmäk alıp bula. Öç yöz sum akça bulsa, çalbar yäki külmäk alıp bula. Yegerme meñ sum akçañ bulsa, sin yahşı kompyuter satıp alasıñ. Ä inde yöz meñ sum akçañ bulsa, yaña maşina satıp alıp bula. Ä akçañ bulmasa, ber äyber dä satıp bulmıy. Çönki böten äyber öçen tülärgä kiräk.
Leksikanı üzläştergändä yış kına küpmäğnäle süzlär oçrıy, häm alarnı öyrängändä östäge printsiplarnı kaldırırga tırışırga kiräkter. Yağni alarnıñ nigezendä kalambur tösle mäzäklär kiterep bula. Mäsälän, Robert Miñnullin, Şäükät Ğaliev avtorlar şağıyrlär äsärlären. Ä kayvakıt kıska mäzäklär dä kullanuı mömkin:
– Nigä bügen sin soñga kaldıñ soñ?
– Min öydän soñ çıktım.
– Ä nigä irtäräk çıkmadıñ?
– Ä irtäräk çıgarga min ölgermädem.
Kitap kibetendä:
– Ber nindi dä bulsa yahşı ukıla torgan kitap biregez äle miña.
– Sezgä ciñelräk kitap kiräkter?
– Avırlıgı turında borçılmagız: min maşinada…
Yış kına yaña süzlärne öyränü belän bergä balalarga yaña grammatik modellärne dä birergä ciñelräk bula.
– Älfiyä, irtägä berençe lektsiyä bulamı, belmiseñme?
– Buladır inde…
– Ä ikençe lektsiyägä İskändär kilä mikän?
– Kiläder…
– Ä Rämziyä sineñ belän Çallıga baramı soñ?
– Belmim, baradır…
– Nigä sin gel «dır» da «tır» dip äytäseñ?
– Kiläçäkne kem belä?..
Tekst belän eşlärgä öyrätü öçen teksttan soñ avır bulmagan, ämma barıber tekstka möräcäğat itterä torgan künegülär faydalı. Yış kına bu oçrakta däresleklärdä tekst buyınça soraular gına küzätelä. Bezneñ taraftan tübändäge ğamäli misallar kiterelä ala:
1
İz cizni rıb
Rıbı ukıymı? Alar bit söyläşä belmilär. Yuk, alar söyläşälär, alar ber-bersen yaratalar, obuçayut, uçat.
Ä deystvitelno, balıklar ukıy. Alarnıñ raznıyı mäktäpläre bar, gimnaziyäläre dä, vısşiye uçebnıyı zavedeniyä da bar. Pod vodoy şulay uk mäktäplär bula. Rıbı üz mäktäplärendä «Fizika», «Vodı himiyäse», «Podvodnaya geografiyäse», «Rıbak psihologiyäse», «Keşelär strana – suhaya strana», «Sredstva predohraneniyä ot kryuçka» kebek däreslär ukıylar. Anda şulay uk lektsiyälär bula, annarı laboratoriyälärdä raznıyı tipı vodı belän opıtı dä bula.
Rıbı-uçenıyı pod vodoy na kamnyah kitapların yazalar, ul kitaphanälärgä balık-studentlar yöri.
Odnako balıklar arasında da lentyai küp, alar ukımıylar, däreslären ostavlyayut (propuskayut), şuña kürä popadayutsya na kryuçok…
Kayda da ukırga kiräk. Znaniyä pod vodoy da kiräkle ikän. Ukısañ, na kryuçok ne popadeşsya!
Uçenıy baran
Nigä sarık ukıy-yaza belmi? Çönki aña ukıy-yaza belärgä nelzya. Ägär ul ukıy-yaza belsä, keşelär ukıy-yaza belmägän keşelärgä: «Eh, negramotnıy baran», – ne mogli bı skazat. Menä şulay şul!
(po Labibu Leronu)
2
Uku turında
Balıklar tormışınnan
Balıklar ukıymı? Alar bit söyläşä belmilär. Yuk, alar söyläşälär, alar ber-bersen yaratalar, ukıtalar, öyrätälär.
Ä çınnan, balıklar ukıy. Alarnıñ törle mäktäpläre bar, gimnaziyäläre dä, yugarı uku yortları da bar. Su astında şulay uk mäktäplär bula. Balıklar üz mäktäplärendä «Fizika», «Su himiyäse», «Su astı geografiyäse», «Balıkçı psihologiyäse», «Keşelär ile – korı il», «Karmaktan saklanuçı çaralar» kebek däreslär ukıylar. Anda şulay uk lektsiyälär bula, annarı laboratoriyälärdä törle sular belän täcribälär dä bula.
Ğalim-balıklar su astında taşlarga kitapların yazalar, ul kitaphanälärgä balık-studentlar yöri.
Ämma balıklar arasında da yalkaular küp, alar ukımıylar, däreslären kaldıralar, şuña kürä karmaklarga elägälär…
Kayda da ukırga kiräk. Belem su astında da kiräkle ikän. Ukısañ, karmakka eläkmiseñ!
Ukımışlı sarık
Nigä sarık ukıy-yaza belmi? Çönki aña ukıy-yaza belärgä yaramıy. Ägär ul ukıy-yaza belsä, keşelär ukıy-yaza belmägän keşelärgä: «Häy, nadan sarık!», – diyä almaslar ide. Menä şulay şul!
(Läbib Leron buyınça)
Häm tekstnı şundıy tärcemä aşa birgäç (İ. Frank metodı buyınça), anıñ belän eşne dä retseptiv künegülär aşa başkaruı ähämiyätle. Ul biremnär berniçek tä avır bulmaska tiyeşle. Ä, kızganıçka karşı, bügenge däresleklärdä avır gına häm korı gına tekstan soñ Eçtälegen söylägez häm Soraularga cavap biregez kebek biremnärne küzätep tä bulmıy.
Misal itep tübändäge künegüne kiterep bula:
Berse artık:
1. Balık keşe belän söyläşä belä.
2. Balık söyläşmi.
3. Balık süzen keşe añlamıy.
1. Su astında balıklarnıñ institutları bar.
2. Su astında kitaphanälär häm muzeylar küp.
3. Balıklarnıñ uku yortları yuk.
1. Ukıy-yaza belgän balık karmakka eläkmi.
2. Ukıy-yaza belgän balıklar bulmıy.
3. Balıklar kitaplar ukıy häm keşelär turında äkiyätlär söyli.
1. Sarıklar ukırga häm yazarga yaratalar.
2. Sarıklar balıklarnı ukırga häm yazarga öyrätälär.
3. Sarık ukıy-yaza belmi, çönki alar nadannar.
Şul uk vakıtta tekstka soraular kiräk, ämma alar härdaimi ciñel bulırga tiyeşlär.
Soraular:
1. Balıklar ukıymı?
2. Balıklar söyläşä beläme?
3. Balıklarnıñ kitapları barmı?
4. Alar yaza beläme? Alar niçek yaza: kulları yuk bit?
5. Aldan keşelär dä kitaphanälärne taşlardan yasagannar. Sez andıy kitaphanäne kürgänegez barmı?
6. Niçek uylıysız: tatar telen yäki balık telen öyränergä avırrak?
7. Nindi balıklar karmakka elägä?
8. Keşe belän balıklar duslarmı?
9. Nigä keşe balıklarnı karmmakka tota (lovit)?
10. Sez balık totarga yaratasızmı?
Tagın ber misal. Monda bez inde İ. Frank metodın kullanmadık, ämma töp tekst itep ciñeläşterelgän tatar halık äkiyäte tekstın aldık. Halık avız icatı härvakıt kabatlauları, üzeneñ metaforaları häm kızıklı syuñetları belän ayırılıp tora. Häm alarnı kullanu kayvakıt bik tä uñaylı.
Vasıyät
Tatar halık äkiyäte
Borın zamanda bulgan ikän ber kart. Anıñ bulgan, di, öç ulı. Ülär aldınnan kart olı ulına äytkän:
– Sin, ulım, häleñnän kilsä, avıl sayın yort sal, – digän.
Şunnan soñ urtançı ulına:
– Sin, ulım, gel tämle äyber genä aşap tor, – digän.
Ä keçesenä:
– Sin yışrak öylänergä kara, – digänyu
Yarar. Kart ülgän. Ätiläre ülgäç, ulları: «Äti äytkän vasıyätne niçek bulsa da ütärgä kiräk. Niçek ütärbez ikän?» – dip baş vata başlagannar.
Olısı yort salu turında uylıy, urtançısı tämle rizıklar ezläp çıgıp kitä, ä keçese yışrak öylänü turında hıyallana.
Könnärdän ber könne bolarga ber kart kilep kerä. Yegetlärneñ tormışları belän kızıksına.
– Tormış bik şäp tügel äle, babay, – di olı ulları. – Menä äti ülgän vakıtta: «Avıl sayın yort sal», – digän ide, äle ätineñ vasıyäten üti alganım yuk, – di.
Urtançısı äytä:
– Miña äti tämle rizıklar gına aşap tor dip äytkän ide, – di.
İñ keçeläre dä süzgä katnaşıp äytä:
– Äti miña: «Yışrak öylänergä kara, ulım», – dip äytkän ide. Min dä äti vasıyäten ütärgä tırışıp karıym da, barıp çıkmıy, – di.
Kart bolarnıñ süzlären tıñlap-tıñlar tora da, bolay di:
– Äy, ullarım, sez ätiyegezneñ vasıyäten yalgış añlagansız ikän, di. Ul sezgä menä bolay dip äytkän: «avıl sayın yort sal» diyüe – «avıl sayın duslar tap, çönki dönyada duslar belän yäşäve ciñelräk bula» dip äytüe bulgan; «tämle aşlar gına aşap kına yäşä» diyüe – «eşläp aşasañ, kara ikmäk tä bik tämle bulır» dip äytüe; anıñ «yışrak öylän» dip äytüe – «eş artınnan yörep, hatınıñnı sagınıbrak kaytsañ, kön dä öylängän kebek bulır» dip äytüe ul, di. Ätiyegez sezne eşläp kön itärgä öndägän, – di.
Şulay dip äytä dä kart çıgıp kitä. Şunnan soñ bolar ätiläreneñ vasıyätlären ul äytkänçä üti başlıylar.
Tekst östendä eşlägändä, tübändäge kiterelgän künegüne gel kullanıp bula. Berençedän, ul üzeneñ ğadilege belän ayırılıp tora. Bu oçrakta anı eşlämi almauçı ukuçı bula almıy, monıñ öçen tekstka gına möräcäğat itärgä kiräk.
İkençedän, bu künegüne başkarganda, ukuçı böten töşerep kaldırılgan yaña süzlärne tabıp, alarnı kabatlarga mäcbür.
1) – Sin, ulım, … kilsä, avıl sayın yort …, – digän.
2) – Sin, ulım, gel … äyber genä aşap tor, – digän.
3) – Sin yışrak … kara, – digän kart.
4) Äti äytkän … niçek tä bulsa … kiräk.
5) «Niçek ütärbez ikän?» – dip … … başladılar.
6) Kart bolarnıñ süzlären …-… tora da bolay di.
7) – Äy, ullarım, sez ätiyegezneñ vasıyäten … añlagansız ikän.
8) «Avıl sayın duslar tap, çönki … duslar belän yäşäve ciñelräk bula».
9) «Eşläp aşasañ, … … tä bik tämle bulır».
10) «Eş artınnan yörep, hatınıñnı … kaytsañ, kön dä öylängän kebek bulır».
Tekstka bäyläp törle künegülär kiterep bula. Ämma däresleklärebez bügenge köndä biremnär törlelege belän ayırılıp tormıylar. Mäsälän, tübändägeçä künegü täqdim itep bula:
Cömlälär tözegez:
1) Bulgan, ber, kart, zamanda, borın, ikän.
2) Yort, salu, uylıy, turında, olısı.
3) Çıgıp, tämle, kitä, rizıklar, ezläp, urtançısı.
4) Turında, hıyallana, öylänü, yışrak, keçese.
5) Tormışları, yegetlärneñ, kızıksına, kart, belän.
6) Ütägän, yuk, ätineñ, äle, vasıyäten.
7) Ätiyegezneñ, vasıyäten, añlagansız, yalgış, ikän, sez.
8) Kara, ikmäk, bulır, eşläp, aşasañ, tä, bik, tämle.
9) Duslar, yäşäve, belän, dönyada, bula, ciñelräk.
10) Sezne, öndägän, ätiyegez, kön, itärgä, eşläp.
Tekst, älbättä, üzeneñ kızıklı syucetı belän ayırılıp torırga tiyeş. Bu oçrakta ukıtuçı törle ingliz däresleklärennän h.b. şundıy tekstlarnı üzlegennän tärcemä itep, häm kiräkle yaña süzlär kertep täqdim itä ala. Mäsälän:
Bähetle keşe
Bervakıt ber ildä patşa avırıy başlagan. Ber tabib ta anı tereltä almagan. Patşa bik kart bulsa da, anıñ bik yäşise kilgän. Soñınnan ber bik ataklı tabib äytkän:
– Patşanı terelter öçen, aña bähetle keşe külmägen kidertergä kiräk. Şunnan soñ gına ul tereler.
Patşanıñ väzirläre bähetle, kaygısız keşene ezli başlagannar. Berençedän, alar baş ministr yanına bargannar:
– Sin zur hakimiyät keşese. Sineñ här süzeñ böten ildäge keşegä zakon. Bu ildä iñ bähetle keşeder? – dip soragannar.
– Bulmagannı söylisez. Sez anı belmisezder, äfändelär: minem böten ğomerem kaygıda ütä. İldä bulgan böten mäsälälär – minem kaygı. Mäsälän, häzer mine kürşe illär belän mönäsäbätlär borçıy. Sez mine bähetle keşe dip sanıysız, ä min üzemne bik tä bähetsez dip sanıym.
Şunnan väzirlär başkaladagı häm böten ildäge iñ bay keşe yanına kittelär.
– Sin bezneñ ilebezdä iñ bay keşe. Sin bähetleme?
– Sez, äfändelär, yalgışıp kilgänsez. Bik bay bulsam da, iñ bähetle tügel. Minem başım kaygıdan çıkmıy. Ya korabım bata, ya karaklar borçıy. Mine niçek inde bähetle bulıym?!
Väzirlär böten ilne äylänep çıkkannar, läkin ber keşe dä üzen bähetle dip sanamagan. Şulay kaygırıp kaytıp bargan vakıtta, väzirlär urmannan cırlap çıkkan keşene oçratkannar.
– Sin şundıy küñelle cırlıysıñ. Bälki sin üzeñne bähetle dip sanıysıñdır? – dip soragannar bu fäqıyr kiyengän keşedän väzirlär.
– Äye, min üzemne bähetle dip sanıym. Minem zur kaygılarım yuk. Närsäm bar, min şuña qanäğat, – dip cavap birgän tege keşe.
– Alay bulsa, bezgä sineñ külmägeñ kiräk.
– Gafu itegez, äfändelär, kızganıçka karşı, minem külmägem yuk. Min ğomerem buyı külmäk kimiçä yörim, – digän bähetle keşe.
Noktalar urınnarına süzlär kuyıgız:
1) Patşanı tereltü öçen, aña bähetle keşeneñ külmägen … kiräk.
2) Sin zur … keşese.
3) Sez mine … keşe dip sanıysız, ä min … bik bähetsez dip sanıym.
4) Şunnan soñ väzirlär başkaladagı häm böten … iñ … keşe yanına kitkännär.
5) Minem başım … çıkmıy: ya korabım …, ya … borçıy.
6) Väzirlär böten ilne … çıkkannar, läkin ber keşe dä … … dip sanamagan.
7) Sin şulay … cırlıysıñ.
8) … bulsa, bezgä mineñ külmägeñ ….
9) Gafu …, …, kızganıçka …, minem külmägem yuk.
10) Min ğomerem … külmäk … yörim, – digän … keşe.
Tematik bäyläneş monda kuşma cömlä konstruktsiyäsen dä (grammatik materialnı) kabatlarga yärdäm itä:
1) Ber tabib ta patşanı tereltä almagan, çönki (a) alarnıñ daruları bulmagan; b) kart bik kart bulgan; v) tabiblarnıñ patşanı dävalarga teläkläre bulmagan.
2) Baş ministr üzen bähetsez dip sanagan, çönki (a) ul kart häm avıru bulgan; v) anı halık yaratmagan; v) anıñ ildäge mäsälälär borçıgan.
3) Väzirlär bähetle keşene taba almagannar, çönki (a) alar yalkau bulgan; v) böten keşe dä üzen bähetsez dip sanagan; v) alar patşanıñ ülemen telägän).
4) Väzirlär karşına urmannan cırlap (a) büre; b) bik bay ber keşe; v) fäqıyr keşe) çıkkan.
5) Fäqıyr keşe üzen bähetle dip sanıy ide, çönki (a) ul bulganına qanäğat buldı; b) anıñ külmäge yuk ide; v) anıñ akçası da, problemaları da yuk ide).
Bilgele bulgança, rus balalarına bäyleklärne üzläşterü tatar telendä ayıruça ähämiyätle, Bez monda testka yakın torgan biremnärne täqdim itä alabız:
Cäyälärne aç:
1) Min Alabugaga (qadär, birle, turında) avtobus (kebek, tagın, belän) kayttım.
2) Häbir Kazan (belän, turında, öçen) bik az söyläde.
3) Rämziyä bazarga (kebek, qadär, taba) (avtobus, avtobustan, avtobuska) belän bardı.
4) Avtobus Kazannan Çallıga (qadär, aşa, taba) barganda Mamadış (şikelle, turında, aşa) ütä.
5) Bu poyızdlar (Mäskäü, Mäskäügä, Mäskäüdän) (kebek, aşa, taba) baramı?
6) Aleksey Marat (turında, belän, şikelle) futbol kararga yarata.
7) Marat, samoletka utırıp, Mäskäüdän (başka, birle, taba) Begişevo aeroportına (hätle, başka, soñ) yoklap kayttı.
8) İskändär avıldan (birle, başka, soñ) berkayda da bulmagan.
9) Älmät Zäy şähärennän (birle, başka, soñ) bulır.
10) Marat (kebek, hätle, belän) İskändär yazdan (hätle, başka, birle) küreşmägännär.
Başvatkıçlar häm kızıklı künegülär, älbättä, balalarga oşıy. Alar monda yaña leksikanı gına üzläştermilär, hätta üzläreneñ ğomumi fikerläülären üsterep, tatar telenä hörmätläre dä arta. Älbättä, bu künegülärne ciñelräk leksika belän dä başkarıp bula. Ämma kızıklı künegülärne üzläştergändä, ukuçılar süzlek belän dä kullanırga öyränä. Ä bilgele bulgança, süzlek belän döres häm eşläü – şulay uk bügenge mäktäptä şaktıy zur mäsälä bulıp kala.
Antonimnar:
Tiz « …, siräk « …; naçar « …; zur « …; kıska « …; cılı « …; kara « …; tön « …; yuk « …; yaktı « …; kiçä « …; ütkän « …; neçkä « …; yüeş « ….
Ber süzdän ikençesenä ürnäk buyınça küç (här kiläse süzneñ ber härefe üzgärtelä):
Ürnäk: kön – köl – göl – gel – ger – ser
sarı ® yäşel
korıç ® kamır
bolıt ® karaş
Süzlärneñ tärtiben bilgelä (süzlek buyınça):
Ürnäk: alma – ärem – yılga – isem – orlık – öräñge – utın – ürmäküç – et – yulbarıs – yaka (süzlär suzık avazlardan alfavit tärtibendä urnaşkannar)
agım – ämer – bähet – vakıt – gömbä – dönya – ...
ärekmän – vatan – daru – cihan – ...
divar – ğamäl – vaklık – baka – aşhanä – yaugir – yulbarıs – ...
Kiterelgän süzlärgä yakı, ämma kalın bulgan tap:
Ürnäk: Mäskäü – Kazan; döyä – at; matur – çibär.
Mäk; cide; käräkä; diñgez; üzäk; güzäl; köräk; yöräk; östäl; cärähät; kimçelek.
Kiterelgän süzlärgä yakı, ämma neçkä bulgan süzlär tap:
Ürnäk: at – işäk; koyaş – kük.
Sıyır; taza; ğasır; atna; balık; yılan;
Kiterelgän süzlärgä şul uk temaga karagan süzlär yaz:
Ürnäk: kuyan – küse; çiläk – çümeç.
Kısla; balık; sarık; tavık; alma;
Süzlärneñ tärtip mäğnäsen tap häm rätlärne dävam it:
Ürnäk: al – tal – tala – talak
kar – kara – ?
öç – köç – ?
mäk – bäke – bähet – ?
Kaysı süzdä hata bar?
başak – kölke – serkä – sözmä – közgä – mögez
belärgä – kilärgä – kitärgä – bäylärgä – menärgä
añgıra – karañgı – bäräñge – yañgır – menger
başlayaçak – kiläçäk – keräçäk – baraçak – kitäyäçäk
Şul ük härefkä başlangan tematik törkemnärne dävam it:
kabartma – kaymak – koymak, katık, kazılık, kak, kalca, kamır, karta, katlama, keks, kort, kullama, kuırma, kızartma, kıstıbıy, kälävä, küzikmäk, küpertmä, kürägä
kukuruz – kabak – kavın, kayın, kakı, kamış, karagaç, karama, kara ciläk, kedr, kişer, kıyar, käbestä
kondız – kerpe – kama, keş, kısla, kuyan, käcä, küse, kübäläk, kıyıkbaş, kältä
karga – kaz – küke, kürkä, karlıgaç, karakoş
Anagrammı kebek başvatkıçlar kiñ kullanırga tiyeşlege turında küp kenä psihologlar bilgeli. Ämma, telçe tarafınnan da monda ayıruça möhim küreneşne äytep kitärgä buladır. Mondıy biremnär ukuçınıñ orfografiyäsen dä tözätep kilä:
Anagrammanarnı çiş häm artık süzne tap:
stäöl
nkruıdı
avarkta
ñgyarı
şeki
äärzät
anets
aplsa
maal
iyäç
kipta
krlangıa
kalko
yınum
sakkro
şeke
alçarb
ülmkkä
ükber
rtoy
hfräye
üzs
mcölä
hşäär
Monda rät-rät cänleklär isemnäre, şunnan kızıl baganadan eş yaratuçan böcäkne tap:
K
N
K
I
S
Ä
K
Ü
Ç
M
A
L
K
I
A
Ş
Yı
R
Ä
K
Ü
Yı
B
K
Cäyälär eçendä yazılgan süzlärne beldergän süzne tap (nokta sanı häref sanın belderä):
çor (...) tögäl bulu
üsemlek (....) küz yalkınsınuı
elek bulgan kön (....) mäcles
Älbättä, kiterelgän künegü rus balaları öçen katlaulırak bulıp toyılır, ämma bu oçrakta monnan kurkırga yaramıy. Monda inde ukıtuçı üze dä aktiv katnaşıp, östämä mäğlümatlar birergä tiyeşle. Ä annan şul leksik berämleklär belän törle dialoglar tözep bula.
1. Gorizontal yullarga agaç isemnären yaz häm bilgelängän vertikaldä tagın ber agaç isemen tap:
N
U
S
K
Ş
I
K
Yı
N
İ
R
Ä
K
Cavabı:
İ
M
Ä
N
U
S
A
K
Ç
I
R
Ş
I
K
A
Yı
N
T
İ
R
Ä
K
2. Tabışmaklarga cavapplar tabıp yazıgız. Şunnan bişençe tabışmaknıñ cavabın bilgelängän baganadan tabırsıñ:
1. Zäñgär aşyaulık böten dönyanı kaplagan
2. Ayagı yuk – il gizä,
Küze yuk – yäş tügä
3. Cäyge esse könnärdä
Mine sagınıp kötälär,
Min az gına kürensäm,
Kaçıp-posıp betälär.
4. Yal itär dä yolt itär,
Tigän ciren ut itär.
5. Ul bulsa, kön bula,
Ul bulmasa, kem bula?
Cavabı:
K
Ü
K
B
O
L
I
T
Ya
Ñ
G
I
R
Ya
Ş
Yı
N
3. Böten süzlär dä A härefenä başlana. Rät-rät şakmaklarnı tutır:
A
1. Agaç başında altın yözek,
Anıñ da ber yartısı özek
2. Üzeñnän olırak yäştäge kız tugan.
3. Alsu bitle kız üste,
“Tıp” itep agaçtan sikerep töşte.
4. Sarı töstäge zatlı metall, baylıknı belderä.
5. Äkiyätlärdäge küp başlı zur yılan.
Cavabı:
A
Y
P
A
L
m
A
L
t
ı
N
C
d
a
h
A
4. Böten süzlär dä B härefenä başlana. Rät-rät şakmaklarnı tutırıgız:
B
1. Utta yanmıy, suda batmıy
2. Batkaklıkta cılıy, üze çıkmıy.
3. Ayagı yuk – il gizä,
Küze yuk – yäş tügä
4. Här kulda alar bişär.
Cavabı:
B
O
Z
A
K
A
O
L
I
T
A
R
M
A
K
Mondıy künegälär üzeneñ katlaulıgına karamastan, kızıklıgı, yañalıgı belän ayırılıp tora. Bu misallar ukuçılarga tiz räveştä yaña leksika berämleklären üzläşterergä bulışalar. Mondıy başvatkıçlarnı çişüdän soñ (ukıtuçı yärdämendä), balalar belän ayırım süzlär buyınça dialoglar, äñgämälär tözü uñış kiterä.
Yomgaklau
Telne öyränü andagı süzlärne öyränüdän başka mömkin tügel, älbättä.
Metodika tarihında başka tellärgä öyrätüdä iñ zur urınnı näq leksika alıp tora. Telgä öyrätüneñ kaysı gına etabın alsak ta, iñ başlap süzlär öyränelä. Fonetikaga öyrätkändä dä, avazlar süzlär aşa kilep kerälär. Morfologiyäne öyrätkändä dä, süzneñ formaları sintaksik nigezdä üzläşterelä. Söyläşü, tıñlap añlau, uku häm yazudan torgan söyläm eşçänlegeneñ törlärenä öyrätü leksikadan başka mömkin tügel. Şuña kürä çit telne öyrängändä, telneñ leksikasın öyränü iñ möhim, iñ ähämiyätle ölkä dip sanala.
Tatar teleneñ leksikasın ukıtkanda bik küp teoretik material bar. Alar arasında: yaña süzgä añlatma birü; kürsätmälektän faydalanu, tasvirlaudan faydalanu, sanau alımın kullanu, ıru süzgä kürsätep añlatu, sinonimnardan faydalanu, antonimnardan faydalanu, süzneñ suzyasalış qıymmätennän faydalanu, süzneñ eçke formasınnan faydalanu, köçle konteksttan faydalanu, tärcemädän faydalanu.
Läkin rus balaları öçen yazılgan däresleklärdä äytep kitkän ısullarnıñ kayberläre genä faydalana.
Kızganıçka karşı, tatar teleneñ leksikasın ukıtkanda, kabatlau, icadi künegülär, adaptatsiyälängän tekstlar, başvatkıçlar h.b. yuk däräcädä.
Bez hezmätebezdä yaña situativ-emotsional ısulın kuşıp, şul uk vakıtta tekst belän eşläüne analizlap kittek. Monda bügenge däresleklär häm äsbaplar tözüçelär öçen kiñ kır açıla. Ukuçılarga karata korı häm mavıktırgıç temalı tekstlar birü – balalarnı tel öyränügä bitaraf kalu digänne belderä. Çönki tel, berençe çiratta, ul – çınbarlık belän bäyläneş, şähesneñ mäğlümatıy kırın tulılandıru çarası.
Avtornıñ saubullaşu süze
Kiterelgän künegülär, başvatkıçlarnı ukıtuçılar üzläre dä başkara ala. Älbättä, şundıy häm ohşaş künegülär häm tekstlarga ihtıyac bulsa, alarnı zur külämle cıyıntık itep tä çıgarıp bulır ide, ämma mondıy cıyıntıkka, kızganıçka karşı, älegä mömkinleklär yuk.
Kullanılgan ädäbiyät
İbragimov T.İ. Uskorennoyı obuçeniye tatarskomu yazıku: Obuçeniye obşeniyü i sostavleniyü delovıh bumag na tatarskom yazıke: Metodiçeskiye ukazaniyä i uçebnıyı zadaniyä. – Kazan: İzd-vo Kazanskogo gos. teh. un-ta, 1998. – 128 s.
Kononov A.N. İstoriyä izuçeniyä tyurkskih narodov v Rossii. Dooktyabrskiy period. – L.: Nauka, 1972. – 271 s.
Leron L. Koyaşnı koçkan malay: Şiğırlär, cırlar, äkiyätlär, mäzäkiyätlär, şiğri äkiyätlär, äkiyät-pyesalar. – Kazan: Mäğarif, 2004. – 303 b.
Metodika prepodavaniyä russkogo yazıka kak inostrannogo. – M.: Russkiy yazık, 1990. – 231 s.
Niğmätullina R.R., Fäizova F.S., Yunısova R.Ä. Tatarça da yahşı bel. Rus telendä urta ğomumi belem birüçe mäktäpneñ 5 nçe klassı öçen tatar tele däreslege. – Kazan: Mäğarif, 2005. – B. 63.
Safiullina F.S. Tatar tele: rus urta ğomumi belem mäktäbeneñ 7 nçe sıynıfı öçen däreslek (rus telendä söyläşüçe balalar öçen). – Kazan: Mäğarif, 2001. – 311 b.
Safiullina F.S., Möhiyärova R.H. Tatar tele: rus urta ğomumi belem mäktäbeneñ 8 nçe sıynıfı öçen däreslek (rus telendä söyläşüçe balalar öçen). – Kazan: Mäğarif, 2002. – 223 b.
Safiullina F.S., Fäthullova K.S. Tatar tele: rus urta ğomumi belem mäktäbeneñ 10 nçe sıynıfı öçen däreslek (rus telendä söyläşüçe balalar öçen). – Kazan: Mäğarif, 2000. – 271 b.
Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – 432 b.
Hayrullin M.B. Tatar tele leksik sistemasındagı häzerge etaptagı yañarışka karata //Problemı leksikologii i leksikografii tatarskogo yazıka. Vıpusk 2. – B. 36-49.
Harisov F.F. Kak vse eto bılo? (iz istorii obuçeniyä tatarskomu yazıku netatar) // Respublika Tatarstan, 1993. – №2.
Harisov F.F. Nauçnıyı osnovı naçalnogo obuçeniyä tatarskomu yazıku kak nerodnomu. – Kazan: İzd-vo TaRİH, 2000. – 479 s.
Häydärova R.Z., Näcipova Z.R. Tatar tele: Rus mäktäbeneñ 6 nçı sıynıfı öçen kommunikativ metod nigezendä tözelgän sınau tärtibendä däreslek: Rus telendä söyläşüçe balalar öçen. – Kazan: Tatarstan kitap näşriyätı, 1998. – 201 b.
Yusupova A.Ş. İstoriko-lingvistiçeskaya harakteristika i analiz samouçiteley i razgovornikov tatarskogo yazıka kontsa XVIII- naçala XX vv.: avtoref. kand. diss. – Kazan, 1994. – 18 s.
Yusupov F.Yu., Ğaripova V.Z. Tatar tele: Dürtyellık başlangıç rus mäktäpläreneñ 4 nçe sıynıfı öçen däreslek (Rus telendä söyläşüçe balalar öçen). – Kazan: Mäğarif, 1998. – 207 b.
Yusupov F.Yu. Tatar tele: Dürtyellık başlangıç rus mäktäpläreneñ 3 nçe sıynıfı öçen däreslek (Rus telendä söyläşüçe balalar öçen) / F.Yu. Yusupov, V.Z. Ğarifullin, L.K. Novikova. – Kazan: Mäğarif, 1999. – 271 b.
[1] Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – B. 101.
[2] Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – B. 104.
[3] Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – B. 115.
[4] Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – B. 116.
[5] Sınık cäyälär eçendä Yusupov F.Yu. Tatar tele: Dürtyellık başlangıç rus mäktäpläreneñ 3 nçe sıynıfı öçen däreslek (Rus telendä söyläşüçe balalar öçen) / F.Yu. Yusupov, V.Z. Ğarifullin, L.K. Novikova. – Kazan: Mäğarif, 1999. – 271 b. däreslektäge bit kürsätelgän.
[6] Niğmätullina R.R., Fäizova F.S., Yunısova R.Ä. Tatarça da yahşı bel. Rus telendä urta ğomumi belem birüçe mäktäpneñ 5 nçe klassı öçen tatar tele däreslege. – Kazan: Mäğarif, 2005. – B. 63.
[7] Leron L. Koyaşnı koçkan malay: Şiğırlär, cırlar, äkiyätlär, mäzäkiyätlär, şiğri äkiyätlär, äkiyät-pyesalar. – Kazan: Mäğarif, 2004. – B. 135.
Tennis uynau öçen
Yahtada yözü öçen
Diñgez yäki kül kiräk
Raketkalar kiräk
Basseyn kiräk
Boz kiräk
Tup kiräk
64 şakmaklı aklı-karalı takta kiräk
käşäkä (klyuşka) kiräk
kar kiräk
Et
At
Mäçe
Sıyır
Tıçkan
Tavık
Keşe
Çıpçık
sarık
Bäeldi
Çırkıldıy
Kıikıldıy
Keşni
Çinıy
Bernärsä äytmi
Söyläşä
Mögri
mıraulıy
Soñgı künegü üzeneñ tematikası yagınnan da kızıksınu tudıra. Çınnan da, kaysı teldä hayvannar niçek tavış birälär? Bu – bik üzençälekle häm balalarga başka mäğlümatlardan yakınrak, häm şul kızıksınu cänleklärneñ isemnären häterdä kaldırırga yärdäm itä.
Bu kabatlau printsibın açıklap kilä torgan künegülär. Monda bez ber cömlä konstruktsiyäsen ğamäli räveştä kabatlanıp kilgänen küräbez. Şul uk vakıtta balalarga kızıklı tematika da häm başvatkıçlı uyın da täqdim itelä ala.
Tekst belän eşlärgä öyrätü ısullarında, äytep kitkänçä, anıñ mavıktırgıç häm korı bulmavı taläp itep bilgelänä. Şul uk vakıtta monda da bez balalarga nindider yaña mäğlümat biräbez:
Öç sum akça bulsa, sagız satıp alıp bula. Cide sum akça bulsa, keçkenä şokolad alıp bula, ikmäk alıp bula. Öç yöz sum akça bulsa, çalbar yäki külmäk alıp bula. Yegerme meñ sum akçañ bulsa, sin yahşı kompyuter satıp alasıñ. Ä inde yöz meñ sum akçañ bulsa, yaña maşina satıp alıp bula. Ä akçañ bulmasa, ber äyber dä satıp bulmıy. Çönki böten äyber öçen tülärgä kiräk.
Leksikanı üzläştergändä yış kına küpmäğnäle süzlär oçrıy, häm alarnı öyrängändä östäge printsiplarnı kaldırırga tırışırga kiräkter. Yağni alarnıñ nigezendä kalambur tösle mäzäklär kiterep bula. Mäsälän, Robert Miñnullin, Şäükät Ğaliev avtorlar şağıyrlär äsärlären. Ä kayvakıt kıska mäzäklär dä kullanuı mömkin:
– Nigä bügen sin soñga kaldıñ soñ?
– Min öydän soñ çıktım.
– Ä nigä irtäräk çıkmadıñ?
– Ä irtäräk çıgarga min ölgermädem.
Kitap kibetendä:
– Ber nindi dä bulsa yahşı ukıla torgan kitap biregez äle miña.
– Sezgä ciñelräk kitap kiräkter?
– Avırlıgı turında borçılmagız: min maşinada…
Yış kına yaña süzlärne öyränü belän bergä balalarga yaña grammatik modellärne dä birergä ciñelräk bula.
– Älfiyä, irtägä berençe lektsiyä bulamı, belmiseñme?
– Buladır inde…
– Ä ikençe lektsiyägä İskändär kilä mikän?
– Kiläder…
– Ä Rämziyä sineñ belän Çallıga baramı soñ?
– Belmim, baradır…
– Nigä sin gel «dır» da «tır» dip äytäseñ?
– Kiläçäkne kem belä?..
Tekst belän eşlärgä öyrätü öçen teksttan soñ avır bulmagan, ämma barıber tekstka möräcäğat itterä torgan künegülär faydalı. Yış kına bu oçrakta däresleklärdä tekst buyınça soraular gına küzätelä. Bezneñ taraftan tübändäge ğamäli misallar kiterelä ala:
1
İz cizni rıb
Rıbı ukıymı? Alar bit söyläşä belmilär. Yuk, alar söyläşälär, alar ber-bersen yaratalar, obuçayut, uçat.
Ä deystvitelno, balıklar ukıy. Alarnıñ raznıyı mäktäpläre bar, gimnaziyäläre dä, vısşiye uçebnıyı zavedeniyä da bar. Pod vodoy şulay uk mäktäplär bula. Rıbı üz mäktäplärendä «Fizika», «Vodı himiyäse», «Podvodnaya geografiyäse», «Rıbak psihologiyäse», «Keşelär strana – suhaya strana», «Sredstva predohraneniyä ot kryuçka» kebek däreslär ukıylar. Anda şulay uk lektsiyälär bula, annarı laboratoriyälärdä raznıyı tipı vodı belän opıtı dä bula.
Rıbı-uçenıyı pod vodoy na kamnyah kitapların yazalar, ul kitaphanälärgä balık-studentlar yöri.
Odnako balıklar arasında da lentyai küp, alar ukımıylar, däreslären ostavlyayut (propuskayut), şuña kürä popadayutsya na kryuçok…
Kayda da ukırga kiräk. Znaniyä pod vodoy da kiräkle ikän. Ukısañ, na kryuçok ne popadeşsya!
Uçenıy baran
Nigä sarık ukıy-yaza belmi? Çönki aña ukıy-yaza belärgä nelzya. Ägär ul ukıy-yaza belsä, keşelär ukıy-yaza belmägän keşelärgä: «Eh, negramotnıy baran», – ne mogli bı skazat. Menä şulay şul!
(po Labibu Leronu)
2
Uku turında
Balıklar tormışınnan
Balıklar ukıymı? Alar bit söyläşä belmilär. Yuk, alar söyläşälär, alar ber-bersen yaratalar, ukıtalar, öyrätälär.
Ä çınnan, balıklar ukıy. Alarnıñ törle mäktäpläre bar, gimnaziyäläre dä, yugarı uku yortları da bar. Su astında şulay uk mäktäplär bula. Balıklar üz mäktäplärendä «Fizika», «Su himiyäse», «Su astı geografiyäse», «Balıkçı psihologiyäse», «Keşelär ile – korı il», «Karmaktan saklanuçı çaralar» kebek däreslär ukıylar. Anda şulay uk lektsiyälär bula, annarı laboratoriyälärdä törle sular belän täcribälär dä bula.
Ğalim-balıklar su astında taşlarga kitapların yazalar, ul kitaphanälärgä balık-studentlar yöri.
Ämma balıklar arasında da yalkaular küp, alar ukımıylar, däreslären kaldıralar, şuña kürä karmaklarga elägälär…
Kayda da ukırga kiräk. Belem su astında da kiräkle ikän. Ukısañ, karmakka eläkmiseñ!
Ukımışlı sarık
Nigä sarık ukıy-yaza belmi? Çönki aña ukıy-yaza belärgä yaramıy. Ägär ul ukıy-yaza belsä, keşelär ukıy-yaza belmägän keşelärgä: «Häy, nadan sarık!», – diyä almaslar ide. Menä şulay şul!
(Läbib Leron buyınça)
Häm tekstnı şundıy tärcemä aşa birgäç (İ. Frank metodı buyınça), anıñ belän eşne dä retseptiv künegülär aşa başkaruı ähämiyätle. Ul biremnär berniçek tä avır bulmaska tiyeşle. Ä, kızganıçka karşı, bügenge däresleklärdä avır gına häm korı gına tekstan soñ Eçtälegen söylägez häm Soraularga cavap biregez kebek biremnärne küzätep tä bulmıy.
Misal itep tübändäge künegüne kiterep bula:
Berse artık:
1. Balık keşe belän söyläşä belä.
2. Balık söyläşmi.
3. Balık süzen keşe añlamıy.
1. Su astında balıklarnıñ institutları bar.
2. Su astında kitaphanälär häm muzeylar küp.
3. Balıklarnıñ uku yortları yuk.
1. Ukıy-yaza belgän balık karmakka eläkmi.
2. Ukıy-yaza belgän balıklar bulmıy.
3. Balıklar kitaplar ukıy häm keşelär turında äkiyätlär söyli.
1. Sarıklar ukırga häm yazarga yaratalar.
2. Sarıklar balıklarnı ukırga häm yazarga öyrätälär.
3. Sarık ukıy-yaza belmi, çönki alar nadannar.
Şul uk vakıtta tekstka soraular kiräk, ämma alar härdaimi ciñel bulırga tiyeşlär.
Soraular:
1. Balıklar ukıymı?
2. Balıklar söyläşä beläme?
3. Balıklarnıñ kitapları barmı?
4. Alar yaza beläme? Alar niçek yaza: kulları yuk bit?
5. Aldan keşelär dä kitaphanälärne taşlardan yasagannar. Sez andıy kitaphanäne kürgänegez barmı?
6. Niçek uylıysız: tatar telen yäki balık telen öyränergä avırrak?
7. Nindi balıklar karmakka elägä?
8. Keşe belän balıklar duslarmı?
9. Nigä keşe balıklarnı karmmakka tota (lovit)?
10. Sez balık totarga yaratasızmı?
Tagın ber misal. Monda bez inde İ. Frank metodın kullanmadık, ämma töp tekst itep ciñeläşterelgän tatar halık äkiyäte tekstın aldık. Halık avız icatı härvakıt kabatlauları, üzeneñ metaforaları häm kızıklı syuñetları belän ayırılıp tora. Häm alarnı kullanu kayvakıt bik tä uñaylı.
Vasıyät
Tatar halık äkiyäte
Borın zamanda bulgan ikän ber kart. Anıñ bulgan, di, öç ulı. Ülär aldınnan kart olı ulına äytkän:
– Sin, ulım, häleñnän kilsä, avıl sayın yort sal, – digän.
Şunnan soñ urtançı ulına:
– Sin, ulım, gel tämle äyber genä aşap tor, – digän.
Ä keçesenä:
– Sin yışrak öylänergä kara, – digänyu
Yarar. Kart ülgän. Ätiläre ülgäç, ulları: «Äti äytkän vasıyätne niçek bulsa da ütärgä kiräk. Niçek ütärbez ikän?» – dip baş vata başlagannar.
Olısı yort salu turında uylıy, urtançısı tämle rizıklar ezläp çıgıp kitä, ä keçese yışrak öylänü turında hıyallana.
Könnärdän ber könne bolarga ber kart kilep kerä. Yegetlärneñ tormışları belän kızıksına.
– Tormış bik şäp tügel äle, babay, – di olı ulları. – Menä äti ülgän vakıtta: «Avıl sayın yort sal», – digän ide, äle ätineñ vasıyäten üti alganım yuk, – di.
Urtançısı äytä:
– Miña äti tämle rizıklar gına aşap tor dip äytkän ide, – di.
İñ keçeläre dä süzgä katnaşıp äytä:
– Äti miña: «Yışrak öylänergä kara, ulım», – dip äytkän ide. Min dä äti vasıyäten ütärgä tırışıp karıym da, barıp çıkmıy, – di.
Kart bolarnıñ süzlären tıñlap-tıñlar tora da, bolay di:
– Äy, ullarım, sez ätiyegezneñ vasıyäten yalgış añlagansız ikän, di. Ul sezgä menä bolay dip äytkän: «avıl sayın yort sal» diyüe – «avıl sayın duslar tap, çönki dönyada duslar belän yäşäve ciñelräk bula» dip äytüe bulgan; «tämle aşlar gına aşap kına yäşä» diyüe – «eşläp aşasañ, kara ikmäk tä bik tämle bulır» dip äytüe; anıñ «yışrak öylän» dip äytüe – «eş artınnan yörep, hatınıñnı sagınıbrak kaytsañ, kön dä öylängän kebek bulır» dip äytüe ul, di. Ätiyegez sezne eşläp kön itärgä öndägän, – di.
Şulay dip äytä dä kart çıgıp kitä. Şunnan soñ bolar ätiläreneñ vasıyätlären ul äytkänçä üti başlıylar.
Tekst östendä eşlägändä, tübändäge kiterelgän künegüne gel kullanıp bula. Berençedän, ul üzeneñ ğadilege belän ayırılıp tora. Bu oçrakta anı eşlämi almauçı ukuçı bula almıy, monıñ öçen tekstka gına möräcäğat itärgä kiräk.
İkençedän, bu künegüne başkarganda, ukuçı böten töşerep kaldırılgan yaña süzlärne tabıp, alarnı kabatlarga mäcbür.
1) – Sin, ulım, … kilsä, avıl sayın yort …, – digän.
2) – Sin, ulım, gel … äyber genä aşap tor, – digän.
3) – Sin yışrak … kara, – digän kart.
4) Äti äytkän … niçek tä bulsa … kiräk.
5) «Niçek ütärbez ikän?» – dip … … başladılar.
6) Kart bolarnıñ süzlären …-… tora da bolay di.
7) – Äy, ullarım, sez ätiyegezneñ vasıyäten … añlagansız ikän.
8) «Avıl sayın duslar tap, çönki … duslar belän yäşäve ciñelräk bula».
9) «Eşläp aşasañ, … … tä bik tämle bulır».
10) «Eş artınnan yörep, hatınıñnı … kaytsañ, kön dä öylängän kebek bulır».
Tekstka bäyläp törle künegülär kiterep bula. Ämma däresleklärebez bügenge köndä biremnär törlelege belän ayırılıp tormıylar. Mäsälän, tübändägeçä künegü täqdim itep bula:
Cömlälär tözegez:
1) Bulgan, ber, kart, zamanda, borın, ikän.
2) Yort, salu, uylıy, turında, olısı.
3) Çıgıp, tämle, kitä, rizıklar, ezläp, urtançısı.
4) Turında, hıyallana, öylänü, yışrak, keçese.
5) Tormışları, yegetlärneñ, kızıksına, kart, belän.
6) Ütägän, yuk, ätineñ, äle, vasıyäten.
7) Ätiyegezneñ, vasıyäten, añlagansız, yalgış, ikän, sez.
8) Kara, ikmäk, bulır, eşläp, aşasañ, tä, bik, tämle.
9) Duslar, yäşäve, belän, dönyada, bula, ciñelräk.
10) Sezne, öndägän, ätiyegez, kön, itärgä, eşläp.
Tekst, älbättä, üzeneñ kızıklı syucetı belän ayırılıp torırga tiyeş. Bu oçrakta ukıtuçı törle ingliz däresleklärennän h.b. şundıy tekstlarnı üzlegennän tärcemä itep, häm kiräkle yaña süzlär kertep täqdim itä ala. Mäsälän:
Bähetle keşe
Bervakıt ber ildä patşa avırıy başlagan. Ber tabib ta anı tereltä almagan. Patşa bik kart bulsa da, anıñ bik yäşise kilgän. Soñınnan ber bik ataklı tabib äytkän:
– Patşanı terelter öçen, aña bähetle keşe külmägen kidertergä kiräk. Şunnan soñ gına ul tereler.
Patşanıñ väzirläre bähetle, kaygısız keşene ezli başlagannar. Berençedän, alar baş ministr yanına bargannar:
– Sin zur hakimiyät keşese. Sineñ här süzeñ böten ildäge keşegä zakon. Bu ildä iñ bähetle keşeder? – dip soragannar.
– Bulmagannı söylisez. Sez anı belmisezder, äfändelär: minem böten ğomerem kaygıda ütä. İldä bulgan böten mäsälälär – minem kaygı. Mäsälän, häzer mine kürşe illär belän mönäsäbätlär borçıy. Sez mine bähetle keşe dip sanıysız, ä min üzemne bik tä bähetsez dip sanıym.
Şunnan väzirlär başkaladagı häm böten ildäge iñ bay keşe yanına kittelär.
– Sin bezneñ ilebezdä iñ bay keşe. Sin bähetleme?
– Sez, äfändelär, yalgışıp kilgänsez. Bik bay bulsam da, iñ bähetle tügel. Minem başım kaygıdan çıkmıy. Ya korabım bata, ya karaklar borçıy. Mine niçek inde bähetle bulıym?!
Väzirlär böten ilne äylänep çıkkannar, läkin ber keşe dä üzen bähetle dip sanamagan. Şulay kaygırıp kaytıp bargan vakıtta, väzirlär urmannan cırlap çıkkan keşene oçratkannar.
– Sin şundıy küñelle cırlıysıñ. Bälki sin üzeñne bähetle dip sanıysıñdır? – dip soragannar bu fäqıyr kiyengän keşedän väzirlär.
– Äye, min üzemne bähetle dip sanıym. Minem zur kaygılarım yuk. Närsäm bar, min şuña qanäğat, – dip cavap birgän tege keşe.
– Alay bulsa, bezgä sineñ külmägeñ kiräk.
– Gafu itegez, äfändelär, kızganıçka karşı, minem külmägem yuk. Min ğomerem buyı külmäk kimiçä yörim, – digän bähetle keşe.
Noktalar urınnarına süzlär kuyıgız:
1) Patşanı tereltü öçen, aña bähetle keşeneñ külmägen … kiräk.
2) Sin zur … keşese.
3) Sez mine … keşe dip sanıysız, ä min … bik bähetsez dip sanıym.
4) Şunnan soñ väzirlär başkaladagı häm böten … iñ … keşe yanına kitkännär.
5) Minem başım … çıkmıy: ya korabım …, ya … borçıy.
6) Väzirlär böten ilne … çıkkannar, läkin ber keşe dä … … dip sanamagan.
7) Sin şulay … cırlıysıñ.
8) … bulsa, bezgä mineñ külmägeñ ….
9) Gafu …, …, kızganıçka …, minem külmägem yuk.
10) Min ğomerem … külmäk … yörim, – digän … keşe.
Tematik bäyläneş monda kuşma cömlä konstruktsiyäsen dä (grammatik materialnı) kabatlarga yärdäm itä:
1) Ber tabib ta patşanı tereltä almagan, çönki (a) alarnıñ daruları bulmagan; b) kart bik kart bulgan; v) tabiblarnıñ patşanı dävalarga teläkläre bulmagan.
2) Baş ministr üzen bähetsez dip sanagan, çönki (a) ul kart häm avıru bulgan; v) anı halık yaratmagan; v) anıñ ildäge mäsälälär borçıgan.
3) Väzirlär bähetle keşene taba almagannar, çönki (a) alar yalkau bulgan; v) böten keşe dä üzen bähetsez dip sanagan; v) alar patşanıñ ülemen telägän).
4) Väzirlär karşına urmannan cırlap (a) büre; b) bik bay ber keşe; v) fäqıyr keşe) çıkkan.
5) Fäqıyr keşe üzen bähetle dip sanıy ide, çönki (a) ul bulganına qanäğat buldı; b) anıñ külmäge yuk ide; v) anıñ akçası da, problemaları da yuk ide).
Bilgele bulgança, rus balalarına bäyleklärne üzläşterü tatar telendä ayıruça ähämiyätle, Bez monda testka yakın torgan biremnärne täqdim itä alabız:
Cäyälärne aç:
1) Min Alabugaga (qadär, birle, turında) avtobus (kebek, tagın, belän) kayttım.
2) Häbir Kazan (belän, turında, öçen) bik az söyläde.
3) Rämziyä bazarga (kebek, qadär, taba) (avtobus, avtobustan, avtobuska) belän bardı.
4) Avtobus Kazannan Çallıga (qadär, aşa, taba) barganda Mamadış (şikelle, turında, aşa) ütä.
5) Bu poyızdlar (Mäskäü, Mäskäügä, Mäskäüdän) (kebek, aşa, taba) baramı?
6) Aleksey Marat (turında, belän, şikelle) futbol kararga yarata.
7) Marat, samoletka utırıp, Mäskäüdän (başka, birle, taba) Begişevo aeroportına (hätle, başka, soñ) yoklap kayttı.
8) İskändär avıldan (birle, başka, soñ) berkayda da bulmagan.
9) Älmät Zäy şähärennän (birle, başka, soñ) bulır.
10) Marat (kebek, hätle, belän) İskändär yazdan (hätle, başka, birle) küreşmägännär.
Başvatkıçlar häm kızıklı künegülär, älbättä, balalarga oşıy. Alar monda yaña leksikanı gına üzläştermilär, hätta üzläreneñ ğomumi fikerläülären üsterep, tatar telenä hörmätläre dä arta. Älbättä, bu künegülärne ciñelräk leksika belän dä başkarıp bula. Ämma kızıklı künegülärne üzläştergändä, ukuçılar süzlek belän dä kullanırga öyränä. Ä bilgele bulgança, süzlek belän döres häm eşläü – şulay uk bügenge mäktäptä şaktıy zur mäsälä bulıp kala.
Antonimnar:
Tiz « …, siräk « …; naçar « …; zur « …; kıska « …; cılı « …; kara « …; tön « …; yuk « …; yaktı « …; kiçä « …; ütkän « …; neçkä « …; yüeş « ….
Ber süzdän ikençesenä ürnäk buyınça küç (här kiläse süzneñ ber härefe üzgärtelä):
Ürnäk: kön – köl – göl – gel – ger – ser
sarı ® yäşel
korıç ® kamır
bolıt ® karaş
Süzlärneñ tärtiben bilgelä (süzlek buyınça):
Ürnäk: alma – ärem – yılga – isem – orlık – öräñge – utın – ürmäküç – et – yulbarıs – yaka (süzlär suzık avazlardan alfavit tärtibendä urnaşkannar)
agım – ämer – bähet – vakıt – gömbä – dönya – ...
ärekmän – vatan – daru – cihan – ...
divar – ğamäl – vaklık – baka – aşhanä – yaugir – yulbarıs – ...
Kiterelgän süzlärgä yakı, ämma kalın bulgan tap:
Ürnäk: Mäskäü – Kazan; döyä – at; matur – çibär.
Mäk; cide; käräkä; diñgez; üzäk; güzäl; köräk; yöräk; östäl; cärähät; kimçelek.
Kiterelgän süzlärgä yakı, ämma neçkä bulgan süzlär tap:
Ürnäk: at – işäk; koyaş – kük.
Sıyır; taza; ğasır; atna; balık; yılan;
Kiterelgän süzlärgä şul uk temaga karagan süzlär yaz:
Ürnäk: kuyan – küse; çiläk – çümeç.
Kısla; balık; sarık; tavık; alma;
Süzlärneñ tärtip mäğnäsen tap häm rätlärne dävam it:
Ürnäk: al – tal – tala – talak
kar – kara – ?
öç – köç – ?
mäk – bäke – bähet – ?
Kaysı süzdä hata bar?
başak – kölke – serkä – sözmä – közgä – mögez
belärgä – kilärgä – kitärgä – bäylärgä – menärgä
añgıra – karañgı – bäräñge – yañgır – menger
başlayaçak – kiläçäk – keräçäk – baraçak – kitäyäçäk
Şul ük härefkä başlangan tematik törkemnärne dävam it:
kabartma – kaymak – koymak, katık, kazılık, kak, kalca, kamır, karta, katlama, keks, kort, kullama, kuırma, kızartma, kıstıbıy, kälävä, küzikmäk, küpertmä, kürägä
kukuruz – kabak – kavın, kayın, kakı, kamış, karagaç, karama, kara ciläk, kedr, kişer, kıyar, käbestä
kondız – kerpe – kama, keş, kısla, kuyan, käcä, küse, kübäläk, kıyıkbaş, kältä
karga – kaz – küke, kürkä, karlıgaç, karakoş
Anagrammı kebek başvatkıçlar kiñ kullanırga tiyeşlege turında küp kenä psihologlar bilgeli. Ämma, telçe tarafınnan da monda ayıruça möhim küreneşne äytep kitärgä buladır. Mondıy biremnär ukuçınıñ orfografiyäsen dä tözätep kilä:
Anagrammanarnı çiş häm artık süzne tap:
stäöl
nkruıdı
avarkta
ñgyarı
şeki
äärzät
anets
aplsa
maal
iyäç
kipta
krlangıa
kalko
yınum
sakkro
şeke
alçarb
ülmkkä
ükber
rtoy
hfräye
üzs
mcölä
hşäär
Monda rät-rät cänleklär isemnäre, şunnan kızıl baganadan eş yaratuçan böcäkne tap:
K
N
K
I
S
Ä
K
Ü
Ç
M
A
L
K
I
A
Ş
Yı
R
Ä
K
Ü
Yı
B
K
Cäyälär eçendä yazılgan süzlärne beldergän süzne tap (nokta sanı häref sanın belderä):
çor (...) tögäl bulu
üsemlek (....) küz yalkınsınuı
elek bulgan kön (....) mäcles
Älbättä, kiterelgän künegü rus balaları öçen katlaulırak bulıp toyılır, ämma bu oçrakta monnan kurkırga yaramıy. Monda inde ukıtuçı üze dä aktiv katnaşıp, östämä mäğlümatlar birergä tiyeşle. Ä annan şul leksik berämleklär belän törle dialoglar tözep bula.
1. Gorizontal yullarga agaç isemnären yaz häm bilgelängän vertikaldä tagın ber agaç isemen tap:
N
U
S
K
Ş
I
K
Yı
N
İ
R
Ä
K
Cavabı:
İ
M
Ä
N
U
S
A
K
Ç
I
R
Ş
I
K
A
Yı
N
T
İ
R
Ä
K
2. Tabışmaklarga cavapplar tabıp yazıgız. Şunnan bişençe tabışmaknıñ cavabın bilgelängän baganadan tabırsıñ:
1. Zäñgär aşyaulık böten dönyanı kaplagan
2. Ayagı yuk – il gizä,
Küze yuk – yäş tügä
3. Cäyge esse könnärdä
Mine sagınıp kötälär,
Min az gına kürensäm,
Kaçıp-posıp betälär.
4. Yal itär dä yolt itär,
Tigän ciren ut itär.
5. Ul bulsa, kön bula,
Ul bulmasa, kem bula?
Cavabı:
K
Ü
K
B
O
L
I
T
Ya
Ñ
G
I
R
Ya
Ş
Yı
N
3. Böten süzlär dä A härefenä başlana. Rät-rät şakmaklarnı tutır:
A
1. Agaç başında altın yözek,
Anıñ da ber yartısı özek
2. Üzeñnän olırak yäştäge kız tugan.
3. Alsu bitle kız üste,
“Tıp” itep agaçtan sikerep töşte.
4. Sarı töstäge zatlı metall, baylıknı belderä.
5. Äkiyätlärdäge küp başlı zur yılan.
Cavabı:
A
Y
P
A
L
m
A
L
t
ı
N
C
d
a
h
A
4. Böten süzlär dä B härefenä başlana. Rät-rät şakmaklarnı tutırıgız:
B
1. Utta yanmıy, suda batmıy
2. Batkaklıkta cılıy, üze çıkmıy.
3. Ayagı yuk – il gizä,
Küze yuk – yäş tügä
4. Här kulda alar bişär.
Cavabı:
B
O
Z
A
K
A
O
L
I
T
A
R
M
A
K
Mondıy künegälär üzeneñ katlaulıgına karamastan, kızıklıgı, yañalıgı belän ayırılıp tora. Bu misallar ukuçılarga tiz räveştä yaña leksika berämleklären üzläşterergä bulışalar. Mondıy başvatkıçlarnı çişüdän soñ (ukıtuçı yärdämendä), balalar belän ayırım süzlär buyınça dialoglar, äñgämälär tözü uñış kiterä.
Yomgaklau
Telne öyränü andagı süzlärne öyränüdän başka mömkin tügel, älbättä.
Metodika tarihında başka tellärgä öyrätüdä iñ zur urınnı näq leksika alıp tora. Telgä öyrätüneñ kaysı gına etabın alsak ta, iñ başlap süzlär öyränelä. Fonetikaga öyrätkändä dä, avazlar süzlär aşa kilep kerälär. Morfologiyäne öyrätkändä dä, süzneñ formaları sintaksik nigezdä üzläşterelä. Söyläşü, tıñlap añlau, uku häm yazudan torgan söyläm eşçänlegeneñ törlärenä öyrätü leksikadan başka mömkin tügel. Şuña kürä çit telne öyrängändä, telneñ leksikasın öyränü iñ möhim, iñ ähämiyätle ölkä dip sanala.
Tatar teleneñ leksikasın ukıtkanda bik küp teoretik material bar. Alar arasında: yaña süzgä añlatma birü; kürsätmälektän faydalanu, tasvirlaudan faydalanu, sanau alımın kullanu, ıru süzgä kürsätep añlatu, sinonimnardan faydalanu, antonimnardan faydalanu, süzneñ suzyasalış qıymmätennän faydalanu, süzneñ eçke formasınnan faydalanu, köçle konteksttan faydalanu, tärcemädän faydalanu.
Läkin rus balaları öçen yazılgan däresleklärdä äytep kitkän ısullarnıñ kayberläre genä faydalana.
Kızganıçka karşı, tatar teleneñ leksikasın ukıtkanda, kabatlau, icadi künegülär, adaptatsiyälängän tekstlar, başvatkıçlar h.b. yuk däräcädä.
Bez hezmätebezdä yaña situativ-emotsional ısulın kuşıp, şul uk vakıtta tekst belän eşläüne analizlap kittek. Monda bügenge däresleklär häm äsbaplar tözüçelär öçen kiñ kır açıla. Ukuçılarga karata korı häm mavıktırgıç temalı tekstlar birü – balalarnı tel öyränügä bitaraf kalu digänne belderä. Çönki tel, berençe çiratta, ul – çınbarlık belän bäyläneş, şähesneñ mäğlümatıy kırın tulılandıru çarası.
Avtornıñ saubullaşu süze
Kiterelgän künegülär, başvatkıçlarnı ukıtuçılar üzläre dä başkara ala. Älbättä, şundıy häm ohşaş künegülär häm tekstlarga ihtıyac bulsa, alarnı zur külämle cıyıntık itep tä çıgarıp bulır ide, ämma mondıy cıyıntıkka, kızganıçka karşı, älegä mömkinleklär yuk.
Kullanılgan ädäbiyät
İbragimov T.İ. Uskorennoyı obuçeniye tatarskomu yazıku: Obuçeniye obşeniyü i sostavleniyü delovıh bumag na tatarskom yazıke: Metodiçeskiye ukazaniyä i uçebnıyı zadaniyä. – Kazan: İzd-vo Kazanskogo gos. teh. un-ta, 1998. – 128 s.
Kononov A.N. İstoriyä izuçeniyä tyurkskih narodov v Rossii. Dooktyabrskiy period. – L.: Nauka, 1972. – 271 s.
Leron L. Koyaşnı koçkan malay: Şiğırlär, cırlar, äkiyätlär, mäzäkiyätlär, şiğri äkiyätlär, äkiyät-pyesalar. – Kazan: Mäğarif, 2004. – 303 b.
Metodika prepodavaniyä russkogo yazıka kak inostrannogo. – M.: Russkiy yazık, 1990. – 231 s.
Niğmätullina R.R., Fäizova F.S., Yunısova R.Ä. Tatarça da yahşı bel. Rus telendä urta ğomumi belem birüçe mäktäpneñ 5 nçe klassı öçen tatar tele däreslege. – Kazan: Mäğarif, 2005. – B. 63.
Safiullina F.S. Tatar tele: rus urta ğomumi belem mäktäbeneñ 7 nçe sıynıfı öçen däreslek (rus telendä söyläşüçe balalar öçen). – Kazan: Mäğarif, 2001. – 311 b.
Safiullina F.S., Möhiyärova R.H. Tatar tele: rus urta ğomumi belem mäktäbeneñ 8 nçe sıynıfı öçen däreslek (rus telendä söyläşüçe balalar öçen). – Kazan: Mäğarif, 2002. – 223 b.
Safiullina F.S., Fäthullova K.S. Tatar tele: rus urta ğomumi belem mäktäbeneñ 10 nçe sıynıfı öçen däreslek (rus telendä söyläşüçe balalar öçen). – Kazan: Mäğarif, 2000. – 271 b.
Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – 432 b.
Hayrullin M.B. Tatar tele leksik sistemasındagı häzerge etaptagı yañarışka karata //Problemı leksikologii i leksikografii tatarskogo yazıka. Vıpusk 2. – B. 36-49.
Harisov F.F. Kak vse eto bılo? (iz istorii obuçeniyä tatarskomu yazıku netatar) // Respublika Tatarstan, 1993. – №2.
Harisov F.F. Nauçnıyı osnovı naçalnogo obuçeniyä tatarskomu yazıku kak nerodnomu. – Kazan: İzd-vo TaRİH, 2000. – 479 s.
Häydärova R.Z., Näcipova Z.R. Tatar tele: Rus mäktäbeneñ 6 nçı sıynıfı öçen kommunikativ metod nigezendä tözelgän sınau tärtibendä däreslek: Rus telendä söyläşüçe balalar öçen. – Kazan: Tatarstan kitap näşriyätı, 1998. – 201 b.
Yusupova A.Ş. İstoriko-lingvistiçeskaya harakteristika i analiz samouçiteley i razgovornikov tatarskogo yazıka kontsa XVIII- naçala XX vv.: avtoref. kand. diss. – Kazan, 1994. – 18 s.
Yusupov F.Yu., Ğaripova V.Z. Tatar tele: Dürtyellık başlangıç rus mäktäpläreneñ 4 nçe sıynıfı öçen däreslek (Rus telendä söyläşüçe balalar öçen). – Kazan: Mäğarif, 1998. – 207 b.
Yusupov F.Yu. Tatar tele: Dürtyellık başlangıç rus mäktäpläreneñ 3 nçe sıynıfı öçen däreslek (Rus telendä söyläşüçe balalar öçen) / F.Yu. Yusupov, V.Z. Ğarifullin, L.K. Novikova. – Kazan: Mäğarif, 1999. – 271 b.
[1] Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – B. 101.
[2] Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – B. 104.
[3] Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – B. 115.
[4] Safiullina F.S. Tatar telenä öyrätüneñ fänni-metodik nigezläre. – Tatarstan Respublikası «Häter» näşriyätı, 2001. – B. 116.
[5] Sınık cäyälär eçendä Yusupov F.Yu. Tatar tele: Dürtyellık başlangıç rus mäktäpläreneñ 3 nçe sıynıfı öçen däreslek (Rus telendä söyläşüçe balalar öçen) / F.Yu. Yusupov, V.Z. Ğarifullin, L.K. Novikova. – Kazan: Mäğarif, 1999. – 271 b. däreslektäge bit kürsätelgän.
[6] Niğmätullina R.R., Fäizova F.S., Yunısova R.Ä. Tatarça da yahşı bel. Rus telendä urta ğomumi belem birüçe mäktäpneñ 5 nçe klassı öçen tatar tele däreslege. – Kazan: Mäğarif, 2005. – B. 63.
[7] Leron L. Koyaşnı koçkan malay: Şiğırlär, cırlar, äkiyätlär, mäzäkiyätlär, şiğri äkiyätlär, äkiyät-pyesalar. – Kazan: Mäğarif, 2004. – B. 135.
لقد قرأت النص 1 من التتار الأدبيات.