Latin إبداعي

  Sıyırıbız Karaborın, - borını yaltırap torgan çım kara bulganlıktan bu isemne añar äniyem kuştı, - uzgan közdän birle genä bezneke. Äti anı avılıbızdan dürt çakrımdagı urıs hutorınnan kiterde. Anıñ elekke hucaları, - ätineñ znakomnarı, - olı yäştä bulganlıklarınnan dönyaların satıp, yäşärgä kalaga, ullarına küçälär ikän. Alar üzläre dä, ätineñ andagı başka belgännäre dä, äle ber genä tapkır bozaulagan yäş sıyır, dip, sötne dä mul birä, söte kaymak kebek kuyı, dip, maktagannar. Maktaularınıñ döreslege dä buldı, di äni, ber saugan sötennän dürt yöz gramm akmay çıga, dip huplap söyläde. Läkin soñınnan Karaborınnıñ kire yakları da belende. Mañgayında ak tamgalı elekke kızıl-sarı töstäge sıyırıbız Akkaşka yomşak küñele, tıñlauçan, yäşägän yortın-abzarın yaratuçan hayvan ide. Niçä yıl bezdä yäşäde, berkayçan usallıgın, kırgıylıgın kürmädek. Anı kötüdän karşı alırga mine berkayçan çıgarmadılar. Zirat yanında kötü taralganda uñga, sulga borılmıy, tup-turı öygä kayta da, cil kapkanı borını belän törtep açıp, işek aldına möñräp kilep kerä häm abzar arata kapkası yanında anıñ öçen mahsus häzerlängän aş-sunı yotlıga-yotlıga aşarga kereşä ide, şunda uk äni anı savarga da totına ide. Akkaşka ayakların kımşatmıy - selketmi tik kenä torıp, sabırlık belän söten birä. Annan soñ abzarına yalga kerä. Äni anı maktap: «İrtä belän kötügä dä üze kitä ide mesken, kuarga anı min bolay gına, sıyır kuuçı hatın-kızlar belän küreşep, söyläşep, avıl häbärlären işeter öçen genä baram», - diyä ide. Söte dä äybät buldı, küräseñ, mäh-lukneñ, änineñ berkayçan, az birä, dip zarlanganın işetmädem. Şundıy äybät, insaflı hayvan ide Akkaşka. Bıltır cäy könendä kazaga duçar buldı meskenkäy. Kötüçe Çulak Siraci abzıy könneñ iñ esse mizgelendä yakında gına yazın şaşıp taşi, cäyen kibä torgan Kuşkül yılgası üzänendäge buaga kötüne sulauga töşerä ikän. Şunda yünälgändä Akkaşka yardan yıgılıp imgängän. Hayvannar tabibı Cäläl abzıy karagaç, ayagı sıngan, kötügä yörerlek tözälmäs, çaludan başka çara yuk, digän. Ä menä Karaborın holıksız hayvan bulıp çıktı. Başta küpmeder vakıt änigä söten birmi azapladı, aldına tämle azık ta kuyalar, barıber tınmıy. Baskan urınında, başın çaykap, böten gäüdäse belän selkenä, art ayakların urınnan urınga küçerep basa, hätta sötle çiläkkä ayagın tıkkan çakları da bulgaladı. Duamal hayvannı ber ay çaması äti belän ikäü saudılar. Äti Karaborınnı kıska itterep abzar baganasına bäyli dä, kulına sallı tayak alıp, mögezennän totıp kurkıtıp tora. Tibenä, taptana başlasa, tayagı belän akılga öyrätä. Läkin ul beraz gına tınıp tora, annan, tagı da üzençä itenä başlıy, änigä tınıç savarga birmi ide.
  Karaborınnı äti bıltır közne kitergän ide. Kış buyı abzar şartlarında yabılıp yäşäde. Şul öç-dürt ayda nindi genä kırgıylık eşlämäde ul abzarda. Salgan peçän-salamnı elekke sıyırıbız Akkaşka kebek ipläp kenä aşamıy, borını belän yak-yakka häm ayakları astına tügep-çäçep, taptap, azıkka yaramaslık hälgä kiterä ide. Äti, bıyıl kış ikelätä küp azık kitte, dip zarlana. Niçekter, şaytan belsen, sözepmeder, ayakları belän taptanıpmıdır, ike tapkır ulaknı vattı. Beraz saf havada yörsennär, dip, hayvannarnı äti kayvakıt açık abzarga çıgara. Karaborın monda da ni genä kılanmıy. Duamallanıp, açık abzar buyına anda-monda çaba başlıy, tuktap, bolay da çak-çak torgan çitän koymasın sözep vatarga mataşa, annan başın iyep, mögezlären tekäp käcä-sarıklarnı kuarga totına, ä alar, meskennär, kurkularınnan ber-bersenä öyerlänep çabalar. Soñınnan äti Karaborınnı açık abzarga çıgarmıy başladı.
  Bıyıl kötügä yöri başlagaç, Karaborınnıñ başka holıksızlıkları da kilep çıktı. Kötüçe Çulak Siraci abzıy: «Sıyırıñ, hayvannarnı azdırıp, igenlekkä alıp kerä, çıgara başlasañ, can-fär-manga çabıp, üze belän başka sıyırlarnı da iyärtep aşlık cireneñ urtasına uk alıp kitä. Kaytara almıy azaplanam. Hayvannarnı sözü yaman ğadäte dä bar ikän anıñ. Ägär sözüennän kaysı bulsa sıyırnıñ bozavın töşersä, min ne otveçayu», digän ätigä. Ber könne Karaborınnıñ igengä kerüen kolhoz predsedatele üze dä kürgän: «Tagı hayvannarıñ-nı aşlıkta kürsäm, ştrafavat itäm», dip yanagan kötüçene.
  Karaborınnıñ kötügä yörüe küp bulsa ay yarımdır. Şul kıska vakıtta da minem teñkämä dä nık tiyep ölgerde ul zimagur.
  Karaborınnı kötüdän karşı alıp, öygä alıp kaytu miña yöklängänlekne äytkän idem inde. Karaborın aklı-karalı ala hayvan kötüdä ber genä. Şunıñ östenä ul zur, bazık gäüdäle - anı min yıraktan ük tanıp alam da, añar yögeräm häm öydän uk alıp kilgän kulımdagı çıbık belän kurkıtıp, üz uramıbızga taba kuam. Anıñ kaytası kilmi, yakka tarta, berençe çatta uk ya uñ yakka, ya sul yakka borılıp kitärgä çamalıy. Anı kire üz uramıbızga yünältü öçen, yağni anıñ yakka borıluına karşı töşü öçen, uram kırıyınnan alga yögeräm. Karaborın, hayvan bulsa da, usallıkka başı eşli. Minem yögerüemne kürep, ul da çatka minnän aldarak barıp citü öçen, sötle imçäklären çaykıy-çaykıy, art ayakların çalış-çolış atlap çaba başlıy. Bez çatka aldanrak ölgerü öçen yarışabız. Anıñ, mine artta kaldırıp, üze telägän yagına kitkän çakları da bulgalıy. Çabuım-yögerüemnän arıp, alıp kayta almau ğarlegennän yılap kaytkan könnärem dä bulgalıy ide. Läkin ul bolay yugalmıy ide, tamagı tuygaç, küräseñ, tön yartısında bulsa da öygä kaytıp kerä ide. Ä menä öçençe könne kiçen kötüdän ayırılıp kitüennän Karaborın kaytmadı. Monıñ öçen barıbız da poşınuga kaldık - äni dä, min dä, äti dä. Bigräk tä äti. Ul: «Bürelär avızına eläkmägäye», - dip uftandı. Ätiyemneñ kaygıruına urın da bar. «Änä, dönyada nindi hällär bulıp kitte», - di: «sıyır aluı häzer möşkel, bazarda hayvannar yanına kilerlek tügel, qıymmät. Karaborın-nıñ yugaluı bezgä zur kaza bulır ide», - di. Karaborınnıñ yugaluınıñ bezneñ öçen şundıy yagı da buluı mömkin bit äle - anıñ korsagındagı bozavı da harap bulaçak. Monıñ näticäse äti - änigä genä tügel, miña da kön kebek açık. Bu bezneñ başıbızga töşkän ber tügel, ike bäla bulır ide. Berençedän, bügennän söt, kaymak, akmay kebek niğ-mätlärdän mährüm bulır idek. İkençedän, kiläse yıl közendä sugımıbız da bulmas ide. «Alla saklasın bezne mondıy bäladan», - di äni kaygırıp. Kaygırırlık ta şul.
  Karaborın bezgä kilgäç, yağni bıyıl yazın di-gän süzem, bozauga soñga kaldı. May ayınıñ yartısı uzıp bara, ä ul haman bozaulaganı yuk. Kürşelärneñ sıyırları mart, aprel ayında uk bozauladılar, ä bu, kırgıy hayvan, haman koyırıgın bolgap buş yöri. Berkönne kiç belän çäy eçep utırganda äni: «Karaborınnıñ bozaular vakıtı citäder ahrı, söte azaydı», - dip, ätine dä, mine dä kuandırgan ide. Bigräk tä moñar min şatlandım. Min yäş bozaunı yaratam. Anıñ kıska yonı yalt-yolt itep tora. Ozın ayakları belän çalış-çolış atlap, äniseneñ imiyenä borını belän ürelä dä, törtep-törtep imä başlıy. Bigräk tä anıñ zur küzläre karap tuymaslık matur bula...
  Bozaulau vakıtın täğayen belü öçen äti ikençe könne ük kolhoznıñ hayvannar belgeçe Cäläl abzıynı tagı da çakırıp kiterde. Karaborınnı ul bik centekläp tikşerde: ike yakka çıkkan korsagın basıp ta, sıypaştırıp ta karadı, kolagın kuyıp ta tıñladı; annan sul kulı belän imçägen totıp, uñ kulı belän kapşap, üz-üzenä: imçäge tıgızlangan hayvannıñ, dip, söylänep, koyırıgı astına küz töşerde dä, ätigä:
  - Un kön çamasında bozaular, tege atnadan kötügä çıgarmagız, bozaulagançı öydä totıgız, - dide.
  İkençe könne kiçen Karaborın yugaldı.
  Bez äti belän yulıbıznı dävam itäbez. Berniçä urında Sakmarnıñ yazgı taşuınnan kalgan, läkin haman äle kibet citmägän küldävek üzännären çıbık-çabık salıp yasalgan sukmaklar aşa uzıp, yäş öyänkelär arasınnan beraz bargaç, yulıbız yünäleşenä suzılgan çeleklek digän şaktıy kiñ häm tigez yassılıkka mendek. Anıñ öste katılıgı belän agaçka ohşagan, çelek, digän vak kuaklıklar belän kaplangan.
  - Ä menä bu uysulık «Tartar tugayı» dip atala, - dide äti yulıbıznıñ uñ yagındagı tübänlekkä kulı belän häm karaşı belän ımlap.
  Sakmarnıñ yazgı taşuında kergän suınıñ se-ñüennän, tugaynıñ cire cäyneñ baş miyen ereterdäy kaynar havalı könnärendä dä dımlanıp tora ikän. Şunlıktan kıyak ülännär monda keşe bilenä citär- däy biyek bulıp kükräp üsälär, ä ciläk cimeş kuaklıkları, - şomırt, balan, kamırlık, çiyä häm karlıgan, - yıl sayın şaşıp uñış birälär di.
  Tugaynıñ tıgız–kuyı ülännären, tartar, digän kışlar yaratkannar - cäy buyı alar monda yäşilär ikän, şuña kürä bu uysulıknı avılıbız keşeläre «Tartar tugayı» dip atagannar. Tugay östenä karadım da, isem kitte - tugay öste törle töstäge, räsemdäge çäçäklär belän bizälgän. Ul cäy könnärendä, ätiyem äytmeşli, çınnan da cännät bakçasıday matur bula ikän. Läkin minem häzer urman maturlıkları kızıktırmıy, başımda minem Karaborın hakındagı uylar böterelä. Tugaynıñ ülännäre hayvannarga keşelärgä pränik, peçenye kebek tämle azıktır, şuşında yakında gına birän korsagın tutırıp kaytkan bulsa, äybäträk bulır ide bit, ä ul, Karaborın, ällä kaydagı Büreavız urmanına kitkän, dip kuydım min anı açulanıp.
  Tugaynıñ matur küreneşe häm ul yaktan dımlı hava belän kilgän huş-is belän ozak hozurlana almadım.
  Äti ere adımnarı belän aşıgıp atlap ällä kaya kitep tä ölgergän. Min anıñ artınnan çaptım.
  Öydän çıkkannan birle minem başımda ha-man Karaborın böterelde, çäçäkkä kümelgän tugayga häyran buluım da monı cuymadı. Äniyemneñ kiçä kiç belän: köne buyı ezläp tä, Karaborınnı taba almagaç, ätiyeñ nık açulanıp kaytkan, tabılsa, ul zimagurnı min söt sıyırı itep kaldırmıym, sugımga aşatam, dide digäne minem başımnı tırnap tora. Karaborın minem teñkämä dä küp tide, şulay da ul zur, bazık gäüdäle, matur hayvannı eçemnän yarata idem. Bara-bara bezne üz itär, yaratır, vakıtında kaytırga ğadätläner, dip uylıy idem. Ätineñ fikere belän min riza tügel. Büreavızga yullangannan birle anıñ Karaborın hakındagı uyın üz avızınnan işetäsem kilep tordı. Läkin soravım tagı da açuın kuzgatır, dip sorarga kurkıp kildem. Anı kuıp citkäç, açulansa açulanır inde, didem dä, uñaysızlanuımnı ciñep, täväkkällädem.
  - Äti, sin Karaborınnı su... sugımga aşatırga uylıysıñmı? - didem dulkınlanuımnan totlıgıp.
  - Şulay täväkkällädem, Alla kuşsa. Könsayın digändäy anı yartı töngä qadär ezläp yör, kaytsa da, karañgıda äniyeñ rätläp sava almıy. Şunıñ östenä ul ällä nindi tuymas hayvan da. Ber kışta ber üze ike sıyırlık azık beterde. Abzar çitännären sözep teñkägä tide, tözätep ölgerä almıym. Anıñ artınnan gına karap torırga bezneñ başka mäşäqatebez yuk meni?
  - Bez, äti, sıyırsız niçek yäşärbez, sötebez dä, akmayıbız da, hätta açı katıgıbız da bulmas. Haman kürşelärdän sorap toruı uñaysız bit.
  - Sötkä Akkaşkanıñ bıltırgı tanasın kaldırırbız - dide äti, artık söyläşäsem kilmi di-gändäy kırt kisep. Häm, äydä kızurak atlıyk dip, adımnarın yışayttı.
  Bez ber çakrım çaması bargaç, Tartar tugayı yarı uñga borıldı, yulıbız da şul yakka kitte. Çeleklek bette. Sul yagıbızda çaçaklı kuyı botaklarınnan yomrı yabaldaşlı urta buylı agaçlar urmanı başlandı. «Belep kal, - dide äti miña agaçlıklarnı kürsätep, - bu urınnı «Karamalık» dip atıylar. Karama agaçı katı agaç, anı bezdä abzar, lapas baganalarına faydalanalar.
  Berazdan bez Sakmar yılgasına kilep çıktık. Avılıbız yanında Sakmar katı agımlı, suında nık basıp tormasañ, yıgıluıñnı köt tä tor. Monda ul tın aga ikän. Bu yagı anıñ su bärelüdän aşalganlıktan tekä yar, ä tege yak buyı vak taş, kom belän kaplangan sözäk. Yılganıñ mondıy sözäk yarın avıl keşeläre, kırçın, dip atıylar. Ä ğomumän Sakmarnıñ bu tiräsen halık «Täbänäk yar» dip atıy ikän, monı da min ätiyemnän beldem. Sakmar avılnı uzgaç, ällä kaylarga barıp, äylänep, borgalanıp agıp, monda kilep çıga ikän. Ber mizgel Sakmarnıñ monda tın aguına soklanıp karap tordım. Yılganıñ yarı buyındagı tirän, läkin ütä kürenmäle suında aşıkmıyça yözgän balıklar törkeme ap-açık kürenä. Arada kızıktırırlık ere balıklar da bar. Yılganıñ bu tiräse balıkka bay ikän. Sabir babay bu tirägä yukka yörmi, küräseñ.
  - Bez Büreavızga yakınaydık, küp bulsa çak-rım yarım çaması gına kalgandır, - dide äti mine şatlandırıp. Läkin min beraz şomlanıp ta kuydım: Sabir babay kürgän urınnan kitkän bulsalar, bez alarnı kayan ezläp tabarbız? Şunda uk üzemne tınıçlandırdım da: bügen tönnä genä tugan bozavı belän kaya kitä alsınnar inde alar...
  Yulıbız Sakmardan yıragaydı.
  Bez nindider kibä başlagan yazgı kar suı yılgasınıñ tirän üzänen kiçep, kiyek ürdäklärne kurkıtıp oçırıp, ätiyem atavınça, «Olı kül» digän sulık buyınnan uzgaç, öste vak ülän belän sırılgan häm az yörelgän yul belän sul yakka borılıp küzküremdäge biyek bulıp üskän usak, öyänke, aktiräk agaçlıkları urmanına taban yünäldek. Äti şul agaçlıklar artında Büreavız urmanı başlanuın iskärtte. Kinät kenä tuktap, uñ kulın şul yakka suzıp:
  - İğtibar belän kara äle: änä, näq yulıbız yünälgän turıda başka agaçlarga çagıştırganda biyegräk bulıp, kalın botakları belän tirä-yagına cäyelgän yabaldaşlı yuan tiräk utıra, - dide ul, annan östäde: monnan ul ber agaç bulıp kürenä, çın-lıkta ul ber-bersenä sıyınıp üskän ike mähabät tiräk. Könbatış yaknıñ ofıgın kaplap, suldan uñ yak küz küremenä suzılgan agaçlıklar safın küzallap ta ätineñ kürsätkänen täğayen abaylamıyça torgaç, ul miña başkaçarak añlatırga totındı.
  - Änä, min kürsätkän töbäktän uñdarak, cildä selkenüeñnän koyaşta yafrakları yalt-yolt kilep cilferdäp utırgan aktiräk törkemen küräseñme?
  - Ä... küräm... kürdem, kürdem...
  - Şularnıñ sul yagındagı kiñ yabaldaşlı agaç kuştiräk inde. Karaborınnı Sabir babay şunda kürgän.
  - Karale! Kilep citkänbez bit. Şatlıgımnan min üzemne tota almadım, can-färmanga alga yögerdem. Ätineñ: «Tukta, aşıkma, bergä barıyk»,- digänen işetmämeşkä salınıp, çaptım gına.
  Beraz bargaç, üzemneñ yalgızlıgımnı sizep, şürli dä başladım. Çıtırlıktan nindi bulsa yırtkıç kilep çıksa, nişlärmen? Kuaklar arasında şıtırdagan tavış ta işetelep kaldı. Kurkınıptır inde, çıtırlıktan nindider koş pırıldap oçıp çıktı. Äylänep, artıma karadım. Yulnıñ art yagı yakkarak borılgan, küräseñ, anıñ artkı buyın kuaklıklar kaplagan, äti yırak kalgan, küräseñ, ul kürenmi. Min, şomlanıp, yögerüemnän tuktadım. Ätiyem kilep citsen, dip, äkren häm sak atlauga küçtem.
  Äkren atlasam da, min Kuştiräkkä kilep cittem diyärlek. Ul menä minem karşımda gına, küp bulsa monnan yöz adım çamasındadır. Anıñ kuyı yafraklar belän kaplangan küp botaklı yabaldaşı-nıñ sizeler-sizelmäs cildä dä selkenep şaulaganı da beraz işetelä. Tik, minnän biyek çıtırmanlar aşa, min anıñ başın gına küräm.
  Kinät kenä, kötelmägän dä, uylamagan da häl: şul yaktan at poşkırgan tavış işetelep kaldı. Yuk, ul keşnämäde, ul örkegändäy poşkırdı. Bu ni häl? Monda, avıldan 4-5 çakrım urmanda, at kayan kilep çıksın? Ällä ul da bezneñ Karaborın kebek tıynaksız hayvan mikän? Hucası bulsa, kem ikän ul? Ällä ber yavız adäm Karaborınnı urlarga kilde mikän? Şulaydır, möğayın! Atılıp barıp, Karaborınnı yaklıysım kilde. Läkin bu minem kuldan kilerdäy eş bulmaganlıktan sabır ittem. Şunısı da ğacäp, ul adämneñ atı närsädän örkede ikän, ällä bürelär öyere höcüm itä mikän añarga. Minem kurkınuım böten tänemä yögerde. Ätiyem yanına kire kaytıym mikän ällä, dip tä uylap kuydım. Min bit keçkenä bala tügel inde, kurkuımnı sizdersäm, oyat bulır. Ätiyemneñ: «Çapma, bergä barıyk, dip äyttem bit min siña», - dip şeltäläven dä işetäsem kilmi.
  Miña yul buyı açıklıgı da hätär toyıla başladı. Min häzer kurkınuımnan yuldan çıtırmanlar arasına kerep, alga äkren genä, tavışsız gına yılışam.
  Şul hälemdä dä haman Karaborın hakında hıyallanam: hävef-hätärsez bulsa, min anı häzer bozavı belän Kuştiräk yanında kürermen. Ul mine tanır. Öydä bulmaganına öçençe kön bit inde, bälki üzençä, hayvança, sagıngandır da. Yäş bozaular matur bulalar. Min ul keçkenä hayvançıknı koçaklarmın, yaltır yonınnan sıypap yaratırmın. Äti dä kilep citär. Anıñ kulındagı çiläktä Karaborınga küçtänäç bar, anı tatıgaç, Karaborınnıñ küñele bälki yomşarır. Bez dürtäüläp öygä kaytıp kitärbez...
  Beraz bargaç, min kinät kenä kuyı ülän belän kaplangan açıklıkka kilep çıktım. Bu ike-öç işek aldı çamasındagı mäydan mähabät kuştiräkneñ «biläme», küräseñ. Botakların yak-yakka cäyep näq anıñ urtasında utırgan. Min anı ber-bersenä kuşı-lıp utırgan ike käüsälegennän tanıdım. Şunda uk anıñ koçakka sıymaslık yuan töbendä Kara-borınnıñ ala gäüdäsen kürdem. Läkin ul monda min uylagança bozavı belän yalgızı gına tügel ikän! Karaborın yanında basıp torgan dürt adämne kürep, şakkatıp, tuktadım. Nindi keşelär ikän bolar, ällä, çınnan da, Karaborınnı urlap alıp kitärgä uylaşıp toruçı karaklar mikän. Min artka çigenep, yanımdagı kart zelpe agaçı artına posıp, aldımdagı küreneşne küzätä başladım.
  Karaborın art sanı belän miña taban tora. Anıñ art ayakları da, al ayakları da köçtän çıgarday halättäge kiyerenkelek belän tartılgannar, ä üze mögeze belän Kuştiräk käüsäse töbenä terälgän dä, anı sözep yıgarga köçänä kebek. Äyterseñ, ul bar ğayräten şul köçänüenä birep, katıp kalgan - gäüdäsendä häräkät-kımşanu sizelmi, tik koyırıgı-nıñ gına uñga-sulga selkenüe kürenep kala. Ä küptän tügel genä tugan yaltır yonlı bozavı tayak kebek ozın, neçkä ayaklarında änä yıgılam, menä yıgılam digändäy çaykalıp basıp tora. Karaborınnan sul yakta, Kuştiräkneñ ozın botakları astınnan uzgan yulga taban, biş-altı adım çamasında dürt adäm basıp tora. Alar dürtese dürt qıyäfättä Karaborın mögezläre belän terälep katkan Kuştiräk käüsäse töbenä ğacäplänü häm aptırau çırayı belän karap toralar. Berse, - arada olıragı, - uñ kulın Karaborınga taban suzıp nider söyli. Aralarında östenä ozın plaş kebek närsä kigäne, keçkenä buylı häm bökre gäüdälese, alardan ayırılıp Karaborın bozavı yanına kilde dä, anı ber kulı belän muyınınnan koçaklap, ikençe kulı belän artınnan etäp borını belän äniseneñ imçägenä törtä başladı. Üze bozaugamıdır, ällä üzenämeder nider söyli, tavışı az gına işetelsä dä, yıraktan ni söylägäne añlaşılmıy. Karap tora torgaç, min bu keşene tanıdım, ahrı. Karale! Urman - äbi bit bu. Änä başında şul bıltır min kürgän-däge kama belän äyländerelgän kolaksız iske bürek, ike cilkäsendä ike bukça, möğayın, alar şifalı ülän, çäçäklär belän tulıdır. Ul - näq ul.
  Avılıbızda Urman-äbineñ im-tom ostası buluı belän danı çıkkan. Berniçä tapkır anıñ, koyaş bayarga tägärägän mizgellärdä, Sakmarnıñ borıngı üzänennän bezneñ uramga kütärelgänen kürgänem bar.
  Änä bökrese çıkkan gäüdäse, kiyemnäre dä şul min kürgändägelär: başında kolaksız tügäräk bürek, östendä itäkläre tezenä qadär salıngan kamzul kebek närsä, bukçaları da ike cilkäse aşa salıngan.
  Äniyemneñ söylävennän beläm, äbineñ yaratkanı cäyge urman ikän. Kış uzıp, may ayınıñ cılı könnäre citteme, anıñ köndezge tormışı urmanga küçä, di. Täräzäsenä qadär cirgä kergän kotsız öyendä yalgız utırgançı,- ul üze genä yäşi, di,- urmanda gizü, anıñ häzinäläre belän aralaşu äbineñ canın rähätländerä ikän. Şunıñ öçen anı Urman-äbi dip atagannar, di äniyem. Urmannı yaratuı anıñ im-tomlıgı öçen dä faydası bar ikän. Cäyge urmanda ul avıru-hästä adämnärne savıktırırga şifalı üsemleklär, çäçäklär, yafraklar häm cimeş-ciläklär cıyıp alıp kaytıp alardan däva-çäy, tängä sihätle maylar yasap kuyuın da äniyem söylävennän beldem. Ozın-salkın kışta, anıñ darularına mohtaclar tabıla, di äniyem. Bügen käsebenä tañnan urmanga çıguında Sabir babay kebek Urman-äbi dä Karaborınga tap buldı, küräseñ.
  * * *
  Berazdan, centekläbräk küzätkäç, tege kalgan öçäüneñ bersen dä tanıdım. Ul lesnik abzıy ikän, ätineñ äşnälärçä yöreşkän keşese. Ul bezdä kunakta da bulganı bar. Äti añardan utınga agaç ala, cäy başında lesnik abzıy bezgä urman açıklıklarınnan peçänlek cir dä birä. Lesnik abzıynı äti, yahşı keşe, dip maktıy. Anıñ yanında toruçılarnı min tanımadım. Soñınnan gına beldem, alar urman eşçeläre ikän. Lesnik abzıy urmannı atka atlanıp yörep saklıy. Ul bügen dä at belän kilgän ikän. Änä, yulnıñ tege yagında bäylängän atın da kürdem. Ul närsägäder açulanganmı, ällä nık örkegänmeder, anıñ poşkıruı häzer dä işetelä. Zur küzläre anıñ Karaborın yagına yünälgän, ä kolakları ber yomıla, ber tırpayıp alga suzıla, ayakları belän cirne tıpırdap taptıy, bäydän ıçkınıp kitmäk bula, ahrı.
  Şul arada Karaborınga dip küçtänäç salıp kitergän çilägen totıp, äti dä kilep çıktı. Yuldan Kuştiräk açıklıgına borılgaç, ul Karaborınga ğacäplänep karap toruçılarnı kürep, - artlarınnan tösmerläp citmiçä, küräseñ, - ber mizgel tuktap tordı da, annan, tanıgaç, tup-turı alarga yünälde. Läkin alar belän isänläşep ölgermäde, Karaborınnıñ mögezläre belän Kuştiräkneñ töbenä terälgänen kürep aptırauınnan tuktap kaldı. Zelpe artınnan çıgıp, ätiyem yanına yögerdem. Tekälebräk karasam, ni küzem belän kürim - Karaborınnıñ mögezläre astında nindider zur etkä ohşagan sorı yonlı cänlek. Äti Karaborınnıñ yanına uk barıp bastı. Min anıñ artınnan iyärdem. Karaborın cänlekne sul mögeze belän kabırgaları turısınnan, uñı belän art sanı tiräsennän eläktergän dä, Kuştiräkneñ ike käüsädän torgan yassı töbenä kadap katkan, äyterseñ, Karaborın taşka äverelgän. Anıñ terelege küz almaları yöreşennän häm koyırıgı selkenüennän genä kürenä. Ul, möğayın, bezne tanıgandır. Kiyek cänlekne izep agaç töbenä terägän mögezlären buşatmasa da, bez anıñ yanına kilep tuktagaç, bezgä taban küzlären äyländerep, nider äytergä telägändäy möñräp kuydı. Bezne kürgänenä şatlangandırmı, ällä açulanganmı? Möğayın, şatlangandır. «Sin, Karaborın, batır ikänseñ», - dide äti Karaborınnıñ başınnan sıypap, yomşak, irkäläü tavış belän: «yavız bürene ciñgänseñ». Karaborınnıñ mögezläre astında büre bulganlıknı min şunda gına beldem. «Kayan aldıñ sin, cankayım, bu qadär köçne?» - dip kat-kat sıypadı Karaborınnıñ arkasınnan yanıbızda torgan Urman-äbi dä.
  Büreneñ başı salınıp töşkän, ozın tele teşläre arasınnan yakka çıkkan, küzläre agarıp, akayıp süngännär.
  Ay-hay, teşläre yaman bula ikän büre digän yavız yırtkıçlarnıñ, bigräk tä kazık teşläre - timer kadaktay ozınnar häm ütkennär. Şundıy yırtkıçnı ciñä algan bit bezneñ zimagur Karaborın.
  Yulda kilgändä äti Karaborınga açulı ide. Anıñ kuştiräk yanındagı hälen kürgäç, küñele yomşardı, küräseñ. Ul anıñ belän keşe belän söyläş-kändäy söyläşä başladı.
  - Malkayım, Karaborın, küp kıdırdıñ inde, citär, yakın urmanıbızda bulmagan urınıñ az kalgandır. Monda da kilep citkänseñ. Şunlıktan menä şundıy hätärlekkä dä tarıgansıñ. Batırlı-gıñ belän ber yavız yırtkıçnı ciñgänseñ, sin molodis. Ägär alar kümäk bulsalar, nişlär ideñ? - üzeñ dä, canıñday qaderle bozavın da harap bulır idegez bit, - dide äti kaltıraulı tavış belän. Annan: mä, malkayım, açıkkansıñdır, Sälimä apañ cibärgän küçtänäçne aşa da, öygä kaytıyk, - dip kulındagı çilägendäge körpägä butagan kabak, çögender, bäräñge turalmaların Karaborınnıñ al ayakları yanına buşattı.
  Karaborın ätine tıñlamadımıdır, ällä añlamadımıdır, kımşanmadı, aska karap tora birde. Äti anı mögezlärennän totıp kuptarırga mataştı, köçe citmäde. Karaborın, kiresençä, katırak terälä genä bardı.
  - Cälihcan, anı bolay ciñel genä kuzgatıp bulmas, - dide yanıbızda torgan lesnik abzıy ätigä möräcäğat itep. - Ul bit hayvan, büreneñ canı çıkkanın añlamıy. Içkınıp kitsä, tagı da höcüm itär, dip, uylıydır, möğayın. Mögezlärenä arkan eläkterep, barıbız bergä kümäkläp kuzgatu kulay bulır, - dide. Hayvannı agaç töbennän kuzgatkaç, büreneñ üle gäüdäsen yakındagı kuaklar arasına yäşerep torırga kiräklegen dä äytte.
  Äti dä, tege ike urman eşçeläre dä lesnik abzıynıñ täqdime belän riza buldılar. Äti min-nän arkannı alıp, Karaborınnıñ mögezlärenä nık itterep elmäkläp bäyläde.
  Läkin Karaborınnı Kuştiräk töbennän ayıruı zur ber mäşäqat buldı.
  Lesnik abzıy üzeneñ eşçeläreneñ bersenä Kuştiräk käüsäseneñ tege yagında basıp, büreneñ gäüdäsen alıp kitärgä häzer torırga kuştı.
  Öçäüläp - äti, lesnik abzıy, anıñ ikençe eşçese sıyırnıñ mögezlärenä bäylängän arkanga totınıp yakka tarta başladılar. Karaborın büre gäüdäse aşa agaç töbenä mögezläre belän şundıy ğayrättä terälgän ki, kımşata da almadılar. Häl alıp, bar quätlären cıygaç, ikençe tapkır tartırga totındılar häm beraz kuzgattılar da. Läkin barıber tartıp alıp kitä almadılar. Karaborın ayakların tagı da nıgrak teräp, muyının katırıp tartıldı da, mögezläre belän kire büre östenä barıp terälde.
  - Törlebez törle mizgeldä tartabız, barıbız da bergä tartu kiräk, - dide äti - min, ber-ike-öç, - digäç, tartıyk...
  Az bulsa da yärdäm bulsın dip, arkanga min dä yabıştım, karasam, art yaktagı bozau yanında torgan Urman-äbi dä bökre gäüdäsen tagı da bökräytä töşep, kaltıragan kulları belän arkan oçına totıngan.
  - Ber-ike-öç, hay...
  Çınnan da barıbız da ber mizgeldä tartkaç, tartu köçe kübäyä ikän. Bu yulı Karaborınnı üzebez yagıbızga bora aldık. Näq şul çakta tiräk artında torgan abzıy büreneñ gäüdäsen kuaklıklar arasına cilterätep iltep yäşerde. Sizeler-sizelmäs arkannı buşatıp cibärdek, ahrı, Karaborın köçänep tartıldı da, borılıp, barıbıznı da österäp kire alıp kitte. Şul çak ğacäep häl bulıp aldı: Karaborın mögezlären alga yünältep, usal mögräü belän Kuşti-räk töbenä kilep tuktadı da şakkattı: büre yuk! Uñga, sulga karap aldı - büre kaçkan.
  Şatlıgınnan, küräseñ, koyırıgın yugarı kütärep arlı-birle çaykadı da, yomşak, ciñel adımnar belän möñri-möñri bezneñ artta torgan bozavına yünälde häm telen ozın-ozın çıgarıp balakayın yalarga totındı. «Äydä, balakayım, äniyeñne im, tamagıñnı tuydır, nıgı, köçäyä töş, ayaklarıñda çak torasıñ bit, dip Urman-äbi bayagıça bozaunı änise imçägenä yünälderergä totındı. Äbi üz-üzenä: «Bürene sözep torganda anañnıñ söte dä tuktagan bulgandır. Häzer, Alla kuşsa, söte kiler», - dip, bozaunıñ arkasınnan söyep söylände. Bozau anasınıñ imçägen törtep-törtep imä başladı.
  - Bürene izep ütergäç, sıyırıñ şul häldä az digändä yartı tön torgandır, - dide lesnik abzıy ätigä, - çönki bozavı basıp torır hälgä kilgän inde. - Bähetegezgä karşı, ber büre genä bulgan, - dide ul bezne kuandırıp, - kümäk bulsalar, sıyırsız kalgan bulır idegez...
  Anıñ äytkäne dörester. Karaborın ni qadär batır bulsa da, ällä niçä yavız yırtkıçnı ciñä almas ide. Küpne kürgän, küpne belgän äti bulıp: «Yalgız sıyır bürene ciñgänlegen işetkänem yuk ide»,- di.
  - Bozavı bik zäğıyf äle, dürt-biş çakrımnı üz ayakları belän kayta almas,- dip, lesnik abzıy atlı arba cibärergä väğdä itte. Alar monnan yartı çakrım çamasındagı yıraklıktagı açıklıkta imän üsenteläre utırtalar ikän, atlı arbası şunda ikän anıñ. - Sıyırıñ açıkkandır da, arıgandır da, tı-nıçlanıp, utlıy torsın, - dip, atlı-arba kilgänçe yal itärgä kuşıp, iyärle biyäsenä atlangaç:
  - Büreneñ gäüdäsennän tiresen üzem tunap alıp kaytırmın, mäşäqatlänep yörmägez, - dide dä, cirän biyäsen yuırtıp kitep bardı.
  Eşçelär dä cäyäüläp ul kitkän yakka atladılar Urman-äbi dä ike cilkäsenä ike bukçasın asıp, üzenä kiräk ülän, çäçäklärne ezläp, küräseñ, bez kilgän yul belän avılga taba kitte.
  Karaborın mäşäqate belän mavıgıp, änineñ miña tottırgan täğamen onıtkanbız. Minem dä nık açıkkanımnı toygaç kına isemä töşte. Bez dä äti belän may yagılgan kümäç aşap tamak yalgap aldık. Lesnik abzıy väğdä itkän atlı-arba şaktıy soñlap kilde, kilmäs, dip kurka başlagan idek inde. Olauçı kıska tıkrıkta toruçı Ähmäthalim babay ikän.
  Vakıt-vakıt tuktap, bozaunı arbadan töşe-rep, anasına kuşıp imezä-imezä, arbaga bäylängän sıyır ayagı belän koyaş bayır aldınnan gına kaytıp cittek. Sıyırnı da, bozavın da isän-sau alıp kaytuıbızga küñele neçkärüdän änineñ küzläre beraz çılanıp aldı. Bezne ul küptännän aş peşerep, çäygä koymak ölgertep kötep tora ikän.
  Çäydän soñ äni Karaborınnı savıp, bozavına uız söte eçerde dä, änisennän ayırıp, lapasnıñ keçkenä bülegenä yaptı. Karaborın açık abzarda möñräp, balakayın ezläp, anda-monda yörgäläde dä, rä-şätkä işege aşa, anıñ isän-saulıgın häm mondalıgın kürü rähätennän kikergän azıgın küşi-küşi nazlı balası yabılgan keçkenä lapas räşätkäle işege töbenä yalga yattı. Nervlanuınnan da, büre belän köräşep köç tügüennän dä bezgä karaganda ul, möğayın, küp tapkır artıgrak arıgandır. Yal itsen, äti äytmeşli, zimagur hayvan.
  Karaborınnıñ büre çaklı bürene ciñä aluı häbäre belän avıl ike-öç kön şauladı. Bu is kitmäle häl rayon naçalniklarına tikle barıp ireşkän.
  Kiçä yakşämbe kön ide. Buş könebezdän faydalanıp berniçä klasstaşım belän cıyılışıp - bez bişençedä ukıybız, - Urıs külenä karabalık aularga barırga söyläşkän idek. Barıp çıkmadı, äti belän Karaborın artınnan kitep, yal könen kürmi dä kaldım. Anıñ karavı üzem öçen küpme ğıybrätle hällär kürdem min. Läkin kaytkaç nık arıganımnı toydım. İrtän mäktäpkä barırga avırlık belän tordım. Äni, tor da, tor, dip, kat-kat uyatmasa, yoklap ta kalgan bulır idem. Kayan işetep ölgergännärder - möğayın, ya Sabir babaydan, ya Urman-äbidän çıkkan häbärder bu, - mäktäp işek aldına kerep ölgermädem, ukuçı bala-çagalar mine äyländerep aldı.
  - Döresme, sezneñ sıyırıgız bürene ciñgän di imeş?
  - Kaysı urmanda bulgan soñ bu häl?
  - Bozavı da isän-saumı?... - şundıy soraular yaudıra başladılar. Min bersenä dä cavap birep ölgerä almadım, däres başlanırga kıñgırau şaltıradı, klasslarıbızga yögerdek.
  Däreslär betkäç, öygä kaytıp citkändä kapka töbebezdä kürşe-tirä bala-çagalarnıñ, bezneñ tirädä yäşäüçe abzıy-apalarnıñ, alar arasında kayber äbi-babaylarnıñ cıyılışıp toruların kürüemnän häyran bulıp, adımnarımnı yışaytıp işek aldına kilep kerdem.
  İşek aldında da keşelär küp. Läkin barısı da tınlıknı bozmaska tırışkanday işeteler-işetelmäs kenä närsä hakındadır söyläşälär, barısınıñ da yözendä ğacäplänü kebegräk çıray kürenä. Min dä kürdem dä, aptırap kaldım - işek aldınıñ urman yagına totılgan çitän buyına karaçkı kazıgı kebek närsä cirgä kagılgan da, anıñ kıska arkılı tayagına, - kürü belän añlap aldım, - Karaborın sözep ütergän büreneñ tunalgan tirese yabılgan. Mälgun büreneñ tiresen lesnik abzıy min mäktäptä çakta kitergän, küräseñ. Anı karaçkı kazıgına mahsus keşelärgä kürsätü öçen elep kuygandır, küräseñ. Şunıñ östenä bu tamaşanıñ başka hikmäte dä bardır, ahrı. Keşelärgä büreneñ nindi yavız yırtkıç ikänlegen kürsätergä dä telgänder. Lesnik abzıy büreneñ başın tunamagan, anı tirese belän bergä alıp kaytkan da, karaçkı başına utırtkan. Küreneş kurkınırlık täesir itä: äyterseñ, tere büre art ayaklarına baskan da, avızın açıp, teşlären ırcaytıp höcüm itärgä äzer tora. Bezneñ kapka töbendä häm işek aldında cıyılgan halık Karaborınnıñ batırlıgın üz küzläre belän kürergä cıyılgan keşelär ikän. Alar arasında min, Karaborın bezneñ sıyır bit, dip, başımnı yugarı kütärep, masayıp yördem.