Tormoş basqıstarı - 1

Yözzärsä şäkerttär uqığan zur ber mäzräsäneñ olo mödärise aldına tezelep ultırğan un higez-yıgerme y京tär arahındağı yıgerme-utız şäkert häzrätteñ, zur ber kitaptı («Mohtasar» kitabın) asıp, aldında häzer ük doşmandar basıp torğanın kürgän keüyek, asıulı ber ta¬uış menän:
— «Kitabölcihad», yäğni huğış haqında kilgän ki¬taptır bıl!.. — tigän hüzzären işeteü menän, oşo mi¬nutta uq, huğış safına yıbärelgän keşelär keüyek, ultır¬ğan urındarınan quzğala töşöp quyzılar.
— Huğış?
— Kem menän huğış? — tigän uy häzrät aldında därestä ultırğan şäkerttärzeñ baştarına yäşen keüyek täsir itep, meyelärenä qan yügerze. Hatta häzrätteñ däresendä ultırırlıq yäşkä yıtmägän, vağıraq şäkert¬tär zä, bıl qurqınıs hüzzärze işetkäs, qaltıranıp kitkän keüyek buldılar häm häzrätteñ asıulı yözönä qarağaylıqtarın hizmäy zä qaldılar. Häzer här kem häzrätteñ kemdär menän huğışqa öndäüye haqındağı hüz¬zärze kötä başlanılar...
Häzrät tauışın kütärä töşöp başlanı häm:
— Älcihad farzı ğäyen bulıp äüyereler, ägär zä kafırzar höcüm ithälär, — tigän hüzzärze äytte.
Bıl hüzzärze işetkäs, şäkerttärzeñ qurqıuzarı ta¬ğı la arttı. Auıldıñ tege yağınan quldarına küsäktär, suqmarzar, hänäk, salğılar kütärgän ällä ni saqlı ozon säsle kafırzar yabırılıp kilgän keüyek bulıp, küz al¬darına kildelär.
Eş bınıñ menän genä qalmanı. Häzrät:
— Fäyhrädc äl-märät vä äl-qäbdä baladin mäülä... Huğış şulay här kemgä farzı ğäyen bulıp kitkändä, qatındar — irzäre, qoldar hucalarınıñ röhsättärenän başqa la huğışqa kiterzär! — tigän hüzzärze östäp yıbärze.
Unıñ bıl hüzzärenän huñ şäkerttärgä yırzeñ östö qiä¬mät keüyek butalsıq ber häldä qalğan keüyek kürenä baş¬lanı, huğış vaqıtında ike yaqtan ülterelgän yäki yärähätlängän keşelärzeñ yırzä tägäräp yatıuzarı küz al¬dına kilde, qatın, bala-sağalarzıñ ilauzarı, mäcruh¬tarzıñ hızlanıp hıqranıuzarı qolaq töptärenän yañ¬ğırap ütep kitkän keüyek buldı.
Häzrätteñ:
— Fäyähasirhem väyädğoilol-islam—bäs şulay bul¬ğas, mosolmandarzıñ imamdarı, yäğni ämirelmöminin ul kafırzarzı mohtasara iter, qamap alır za islam dinenä öndär, ägär baş tarthalar, ciziä tülärgä qu¬şır, ägär zä unan da baş tarthalar, huğış başlar!..— tigän hüzzärze äytkäs, ısınlap ta huğış başlanıp, kafırzar mosolmandarğa aralaşıp, ber-berehen sänsä¬lär, ülterälär keüyek qurqınıs bulıp kitte.
Häzrät bıl haqta höylägändän huñ, huğış räüyeşenä häm huğış QORALDARINA küsep:
— YOKATİLEHEM BİMA YÖHLİKÖHEM — bäs mosolmandar ul kafırzarzı häläk itä torğan qılıs, uq, mäncänik keüyek qoraldar menän huğışırzar... — tine.
Oşo räüyeşle qatı hüzzär äytelep, şäkerttärzeñ is¬tärenä lä kilmägän huğış qoraldarınıñ isemdäre ha¬nalğas, şäkerttär rähätlänep mosolmandarzıñ kafır¬zarzı yıñeüzären kürep torğan keüyek buldılar.
Dörös, şäkerttärzeñ här berehe, yazğa taban uq häm yäyä yahap, uqtarzıñ başına başaq qazap, şunıñ menän uynağanğa, uqtı här berehe belä ine. Unan huñ, ular şul auıldağı politseyskiyzıñ tağıp yörögän qılısın kür¬gängä kürä, qılıstıñ da ni räüyeşle bulıuzarın añlay¬zar ine. Ämmä, mäncänikte şäkerttärzeñ här berehe bögöngä saqlı kürmägängä häm işetkäne bulmağanğa, ularzıñ här berehe unı belähe kilde. Şunıñ ösön şä¬kerttärzeñ arahınan ber nisähe berzän:
— Täqsir, mäncänik nämä huñ, ul nisek bula? — ti¬gän söälde birzelär.
Häzrät bıl ğäcäp qoraldıñ räüyeşen höyläp kitte häm mäncänik ul — islam yırzärendä genä bula torğan huğış qoralı. Ul bik ozon ber ağastıñ yıuan başın yırgä nıqlap berketep, ikense başın köyäntä keüyegeräk bögöp, arqan menän tarttırıp quyıuzan ğibarät bulğan ber qoral. Şul uq qoraldıñ yuğarı başına ber taş quyalar za arqandı qapıl ğına ısqındırıp yıbärälär, bögölöp quyılğan yıuan ağas tizlek menän ısqınıp ki¬teü arqahında, tege taş yäşen keüyek tiz häm cıulap doşman yağına barın häläkät yahap. Bıl qoraldı ular¬zıñ qälğälären (krepostarın) vattırıu keüyek eştärgä istiğmal itälär, tine häm unıñ räüyeşen höyläü menän genä qänäğät itmäy, tarihın höylärgä kereşep:
— Mäncänikte başlap istiğmal iteüse Nämrudqa äläyhe läğnä bulıp, İbrahim päyğämbärze utqa at¬tırğanda, şunıñ menän attırğan.
Mäncänikte başlap yaharğa öyräteüse şaytan bulıp, ul unı yähännämdä Baruel isemle vadida (soqorza) kü¬rep, şunan Nämrudqa häbär birgän bulğan..., tine.
Bıl «ğäcäp» huğış qoralı häm unıñ «tarihı» ha¬qındağı hikäyä şäkerttärgä täsirhez qalmanı. Ul saqlı qoraldar menän qorallanğan ğäskärzeñ kafır¬zarzı yıñeüzärenä şik tä kiltermäy başlanılar. Sönki «Mohtasar» uqımağan kafırzarzıñ mäncänik yahay alıuzarı mömkin bulmağanğa kürä, bıl qoral ularzıñ qulında bulmayasaq. Şunıñ ösön dä ular auızzarın asıp, hayran qalıp, şähärzären vattırıp, tik torasaq bulıp kürende.
Töplö fändär uqılğan tärtiple mäktäptärzä uqıusı un yäşlek sabıyzar za kölörlök bıl hüzzärgä şunda ultırğan yıtkän yıgettärzeñ, haqallı keşelärzeñ his be¬rehe qarşı ber hüz zä äytmäy ışandılar. Sönki ular¬zıñ his berehe ul kafırzarzıñ donya teträtep, taş qälğälärze tuzanğa äyländerä torğan törlö kalibrzağı hi¬saphız tuptarı, zur diñgezzärze arı-bire kisep ıcğı¬rıp yörögän flottarı, baştan-ayaq qorallanğan milli-ondarsa ğäskärzäre vä başqa huğış äzerlektäre barlı¬ğın belmägängä, ular haqında ber nämä lä uqımağanğa, ular başaqlı uq, mäncäniktän atılğan taştar menän atıp bulamı tigän söäldärze uylap ta qaramanılar.
Äle bıl HÄZRÄTTEÑ däres birep ultırğan vaqıtınan yıgerme biş-utız yıldar ğına elek «kafır» ğäskäreneñ bötönläy mosolmandarzan ğibarät bulğan Törköstandı, Boharalarzı alıuzarın, undağı mosolman ğäskäreneñ mäncänik häm ese hıu hibep qarşı torop, ber eş tä eşläy almauzarın häterzärenä lä kilterep sığarmanılar.
Ul ğına tügel, hönärle Aurupa “kafırzar”ınıñ mosolmandarzı ğına tügel, hönärhez bulğan bötä şäreq halqın qol itep talauzarın, kapital ösön izeüzären, Aurupa burcuaziyahınıñ bıl eştäre ösön ularzıñ üzzäreneñ qul astındağı yarlı “kafırzar”zıñ da (eşse, krästiändärzeñ) izeleüzären, binaän ğäläyhi, bınan eş kafırlıqta tügel, başqa nämälä ikänen iskä almanılar.
– Huñ ul “kafırzar” bezgä niñä doşman?.. Bez ularğa, ular bezgä qarşı niñä huğışalar ikän, bınıñ säbäptäre nimä ikän? – tip uylap ta qaramanılar. Sönki ul zamandağı mesken uqıusılarğa bılarzı añlau, beleü, töşönöü işektäre biklängän ine.
Häzrät şulay mosolmandarzıñ kafırzarzı yıñgändän huñ da ular ciziä häm yahaq tülärgä, mäñge buyhonop tororğa riza bulmahalar, auıldarın, şähärzären yandırıp, qatın-qızzarın känizäk yaharğa höyläne. Ällä ni saqlı ğänimät maldarı alıp, matur qatın-qızzarın känizäk yahau därte häzrätkä lä, yıtkän şäkerttärgä lä bik läzzätle bulıp kürende. Şunıñ ösön bıl däres başqa köndärzäge därestärgä qarağanda lä küñelle räüyeştä tamam buldı…
HUĞIŞ DÄRTE
Vahit menän Mähmüt şul mäzräsälä ällä nisä yıldar torop, “Mohtasar” uqıu däräcähenä yıttelär. Matur bala vaqıttarınan şunda yöröp, bara torğas şunda yatıp uqırğa kerep, yıget buldılar.
Bögön häzrät aldında “Kitabölcihad”ta yazılğan is kitärges “huğış qoraldarın häm huğış belemdären” uqıp ultırğanda, ular yıgermeşär yäştärenä sıqqandar ine inde.
Häzrät däres birep kitkäs, şäkerttär göc kilep, “kafırzar” menän huğışıu häm huğış qoraldarı haqında höyläşergä başlanılar.
Vahittıñ qaynap torğan yäşlek qanı qızzı, yöräge tibep, hüzgä kereşte häm öylä namazına tähärät alırğa hızğanğan quldarın kükrägenä huğıp:
– Kafırzar huğış başlahalar, billahi, başlap üzem kitäm! Bıl köndän bik şäp suqmar äzerläp quyırğa käräk äle, ulay-bılay bula qalha, präme ber-ike kafırzıñ başın yarıp suqındıram!.. – tip ğäyrät ora başlanı.
Unıñ tirähenä başqa şäkerttär zä yıyıldılar, Mähmüt tä Vahittan qalışmanı:
– Huğış sığa ikän, ber nisä kafırzıñ başın bötörörmön!.. Nu, huğış bulha, qızıq bulır ine!.. – tip üzeneñ qurqmağanlığın belderze.
Aranan tağı ber şäkert sığıp:
– İh, min, häzräte Ğäli keüyek, köslö bulham, ber heltäüzä ber meñ kafırzı yähännämgä yıbärer inem. Şunıñ keüyek batır bulahı ine! – tip quyzı.
Uğa qarşı ösönsö berehe:
– Ğäli batırzıñ heltäp yıbärgändä ozonaya torğan “Zölfoqar” tigän qılısı menän huğışqa menep sığa torğan, yıl keüyek şäp yöröüse “Döldöl” isemle atı bulğan bit, hin ularzı qayzan alahıñ? – tip bıl şäkertkä qarşı töştö.
Tege şäkert unıñ hüzenä qarşı:
– Unıñ keüyek köslö bulhañ, qılıs tabılır ine äle. Bulmay ikän, İzel buyındağı ozon tiräktärzeñ berehen başınan totop, tamırzarı menän hurıp alahıñ da, şunı ber ulay, bıl bılay heltäp, kafırzarzı qırahıñ da yöröyhöñ, – tip yauap qaytarzı.
Uğa qarap tağı la:
— Ägär zä Salsal keüyek, üzeñde ber huğıuza tege donyağa yıbärä torğan tege köslö kafırğa osrahañ, ni eşlärheñ? — tinelär.
Ul, yozroqtarın töynäp:
— Min bit Ğäli batır keüyek köslö bulham, tim, unıñ keüyek köslö bulham, kürhätermen min Salsalğa!.. Ber huğıuza yänen yähännämgä yıbärermen! — tip ğäyrät¬länep, arı-bire helkenep ğäyrät kürhätte.
Vahit nimäler uylap ğäyrätlänep kitkän keüyek bul¬dı la:
– Bez huğışabız ikän, din ösön huğışabız. Ülhäk, şahit bulıp, horauhız-nihez ocmahqa kitäbez. Unda bezze hur qızzarı, vildan-ğilmandar kötöp toralar, ä ul meskendär nimä tip huğışalar ikän? — tigäs, uğa qarşı berehe:
– Ular şunı añlamağanğa kürä huğışalar za inde, añlahalar, üzzäre kilep mosolman bulırzar ine, — tip, «kafırzarzıñ añlamauzarına», ularzıñ «nazanlıqta¬rına» ese boşqan räüyeştä täässef itte.
Ular tähärät alıp yörögändä lä, huñra sällälären keyep mäsetkä kitkändä lä, şul uq huğış haqında, ka¬fırzar turahında, huğış vaqıtında färeştälärzeñ mosolmandar yaqlı bulıp, ularğa qarşı huğışıuzarın uylap, öylä namazın uqır ösön mäsetkä sığıp kittelär.
Zurzarzıñ şunday hüzzären tıñlap torğan bäläkäy şäkerttärzeñ dä küñeldärenä törlö uyzar töştö, ularzıñ Ğäli batır keüyek köslö bulahıları häm Salsal keüyek köslö «kafırzar»ğa osraşıp, huğışahıları ki¬lep kitte.
Zurzar namazğa kitep bötkäs, vaq şäkerttärzeñ bere¬he üzen Ğäli batır yahap, qayzandır ber tayaq alıp:
— Min — Ğäli batır, ber heltäüzä meñ kafırzı qı¬ram! — tip heltänep yörörgä kereşte. İkense beräü:
— Hin Ğäli batır bulhañ, min Salsal! — tip uğa qarşı sıqtı.
Qalğan şäkerttär qay berehe häzräte Ğäli, qay be¬rehe Salsal kafır bulıp, ikegä bülendelär. Salsal yaq¬lı şäkerttär höcüm itä başlağas, Ğäli batır yaqlı şäkerttär:
– Ana, kafırzar kilälär! — tip ularğa qarşı sıq¬tılar. Ğäli batır bulğan malay, tayağın arlı-birle heltäp:
– Zölfoqar huzıla, qasığız! — tip qısqırzı la, kafır bulıp yörögän häm Salsal yaqlı bulğan şäkert¬tär arahına kerep kitte.
Huğış qızzı. Aranan ber malay:
— Älälä-lä-lä!— tip ärneüle ber tauış menän ilar¬ğa kereşte.
Qızışqan malayzar, unıñ ärnep ilauına qaramas¬ın, kümäkläşep, butalışıp, huğışıuzarın dauam ittERZELÄR. Şul saqta tağı ber malay saftan sığıp ilay başlanı.
QIZIU «HUĞIŞ» arqahında küpme vaqıt ütkäne hi¬zelmäy ZÄ QALDI. Ular, zurzar namazzan qaytıp, aldan kergän QAZIYZIÑ (boronğo mäzräsälärzä mödir urının¬dağı keşe):
— Hez, duñğızzar, ni eşläyhegez? — tigän asıulı tauışın işetkäs kenä, Ğäli batır häm Salsal bulıp huğışıuzan tuqtanılar.
Tege ike mäcruh malay haman ärnep ilayzar ine äle.
Ularzıñ bereheneñ küz töbö kügärep, şeşep sıqqan, ikenseheneñ qolağı yärähätlänep, qanap sıqqan ikän.
Bıl «huğış»tıñ qaldırğan täsire bılay ğına to¬rop qalmanı, mäcruh malayzarzıñ ağaları tağı la ız¬ğış sığarzılar, bıl eşkä säbäp bulğan malayzarzıñ hökömgä tartılıuın telänelär. Gonahlı malayzarzıñ ağaları bılarğa qarşı sıqtılar. Mäzräsä ese tağı tauış, ğauğa menän tuldı. Tik qazıy menän şundağı hälfäräk keşelärzeñ arağa teşäüzäre arqahında ğına bıl zur eş basıldı.
Ğäli batır menän Salsal kafır bulıp, huğıştı başlap yıbärgän malayzarzıñ arqalarına ösär sıbıq huğıu menän eş tamam buldı.
Şäkerttär arahındağı «huğış därte» ber az basıla töşöp, urındarına taralıp, qay berehe säy esergä, qay berehe aş aşarğa ultırzılar. Tik arqalarına qazıy tarafınan ösär sıbıq huğılğan «Ğäli» menän «Salsal» ğına haman bışıq-bışıq ilayzar, tege mäcruh malay¬zar ğına baştarın tübän bögöp, aldarına ğına qarap, ultıralar ine.
Ber azzan huñ ular za, bögön kürgän auırlıqtarın onotop, boronğosa yörörgä kereştelär. Zur şäkerttär häzrät birep kitkän «Kitabölcihad»tı täqrarlau ösön zur kitaptarzı alıp ultırzılar. Sönki ularğa bıl zur kitaptar möhim ine, ular bötä «ğilem» şunda tip belälär ine. Sönki ularğa tärbiäne şulay birälär, belemde şulay tip añlatalar, meñlägän uqıusılarzı şulay qarañğılıqta totalar ine.
«TİMER QALQAN»
Bınday iske mäzräsälärgä uqırğa kereü ösön dä, sı¬ğıp kiteü ösön dä mäğlüm ber yäş häm sama bildälänmä¬gängä kürä, bında yıte-higez yäşlek balalar bulğan ke¬üyek, yıgerme biş-utız yäştärenä yıtkän, bittären haqal basıp, yöntäslänep bötkän keşelär zä bergä uqıyzar, yıldıñ telägän vaqıttarında kerep, telägän vaqıtta-rında sığıp kitälär ine. Şunıñ östönä bıl mäzräsäne tamam itep sığıu ösön ber sik yäki ber törlö lä pro¬gramm bulmağanğa kürä, här kem üze telägändä yäki berär säbäp sıqqanda mäzräsänän sığa la kitä, bınıñ ösön his kemdeñ ise kitmäy, his kem üzenä bıl mäzräsälä ni¬mä uqıp, nimä alıp sıqtım tigän söälde birep tormay ine. Tik mäzräsänän bötönläy sığırğa tura kilgän şä¬kert yäki unıñ atahı mäzräsägä barıp, röhsät häm fati¬ha horay. Şunan sazaqa birä, häzrät qul kütärep doğa qıla la şunıñ menän bötä lä quya ine.
«Kitabölcihad»tı uqığan qış ütep, aldağı köz yıtkäs, Vahit menän Mähmütkä lä mäzräsänän şulay sığıp kitergä tura kilde.
Ular, tizzän haldatqa qaralasaq bulğanğa, üzzäreneñ häzrättärenän fatiha alırğa barzılar.
Ular, häzrätkä bik zur ömöt menän qarap, sazaqala¬rın birzelär, unıñ izge fatihahın, häyer-doğahın hora¬nılar.
Häzrät bılarzı kafır qulına töşöüzäre ösön qız¬ğandı, ber nisä törlö doğa häm sürälärze uqırğa daimselek qılırğa quşqandan huñ:
— Hozay hezze doşmandarzıñ yaman uyzarınan haq¬lahın, ularzıñ qatı küñeldärenä märhämät halhın. Bıl doğa häm sürälärze haldatqa kerer aldınan täqrar uqıp keregez, bılar hezze här ber bälä-qazanan haqlay torğan «timer qalqan» bulırzar, kafırzarzıñ yaman uyzarınan haqlap qalırzar... — tip ozon doğa qıldı.
Vahit menän Mähmüt oşo doğa, oşo «timer qalqan¬dar» menän äzerlänep, haldatqa qaralırğa, ikense tör¬lö äytkändä, donya kötöp, tormoş qororğa uylap, häz¬rätteñ qulın übep, mäzräsänän isänläşep sığıp kitte¬lär, yäğni mäktäp basqısınan tormoş basqısına atlanılar.
Ular prizıv bula torğan auılğa barğansı häm unda fatirğa töşöp, säy-mäy eskänse, üzzären yaqşı his itte¬lär. Säyzän huñ tähärät alıp, namaz uqığandan huñ, tege «qalqan» bula torğan doğa häm sürälärze uqınılar. Küzzäre yomolğansı, ularzıñ teldäre şul doğalarzı täqrarlau menän mäşğül buldılar. İrtän torğas, tağı şularzı qabatlap, namazğa keyä torğan qara yıländären keyep, başlı tastamal menän bildären bıuıp, şul doğa¬lar menän qorallanıp, prizıv bula torğan qızıl yort aldına kittelär.
Qızıl yort aldında bik küp häm törlö krästiän yäştäre yıyılıp, yäräbä alırğa tezelep, işekteñ asıl¬ğanın kötöp toralar ine.
Östärenä qara säkmän keyep, ayaqtarına ıştır ura¬ğan urıs yıgettäre menän ber rättän torou Vahit menän Mähmütkä, niñäler, auır za, uñayhız za bulıp kürende. Şunıñ ösön ular ayırılıp, ber yaq sitkäräk kitep bas¬tılar. Läkin ularzıñ bıl ayırım torouzarı küpkä barmanı. Kükrägenä mizaldar taqqan ber keşeneñ, «rättän tezelep, tärtip menän tororğa» quşıuı buyınsa, ular şul krästiän yıgettäre arahına kerergä mäcbür buldılar.
Ozaq tormay işek asıldı, hämmä nikruttar za yä¬räbä nomerınıñ bik huñ, yäğni küp nomerlıhı, sığıuın teläyzär ine. Şul teläk Vahit menän Mähmüttä lä bul¬dı. Ular, bayağı doğaların estän genä täqrarlap, «sirat küperen» yıñel kiseüze häm kafırzarzıñ küzzären qap¬lauzı telärgä kereştelär.
Yäräbä alıu başlandı.
Här kemdeñ yöräge tipte.
21, 35, 160, 270, 702... tigän törlö handar işetelä başlanı.
Vahittıñ ısın küñel menän teläüyenä qarşı 19-sı ğına nomer eläkte, Mähmütkä lä 49-sı nomer tura kilde. Ällä nindäy ber nämä lä uqımağan häm tege doğalarzıñ nimä ikänen dä belmägän urıs yıgetenä iñ huñğı nomer — 807 sıqtı. Doğa tigän nämäneñ barlığın da belmägän bıl «bähetle» urıs yıgetenä ular qızığıp qaranılar.
Töştän elek yäräbä alıu bötöp, töştän huñ qaralıu başlanasaq bulğanğa kürä, az hanlı nomerzar sıqqan nikruttar, aşarğa la qaytmay, şunda kötöp ütkärzelär. Häzer Vahittıñ küñele tınıshızlana, yöräge tibä, üzen bik auır, qurqınıs yırzä torğan keüyek, uñayhız his itä pne. Bıl ber säğät vaqıttı ütkäreü unıñ ösön sikhez ozaq toyoldo. Ul yöröp tä, tege doğalarzı täqrarlap ta qaranı, haman da qarau başlanmay ine.
Nihayät, işek asılıp, ozon säsle ber keşe — pisar sığıp, qulındağı qağızğa qarap, nomerzarzı tezergä kereşte.
Här ber nomer äytelgändä berär urıs yäki tatar-başqort yıgete alğa sığıp:
— Min bında! — tip qızıl öyzöñ işegenä kerep yuğala toralar ine.
Un tuğız tigän hüz Vahittıñ yörägenä kilep bärelgäs, ul qaltıranıp kitte häm, hüzen urıssalaştırırğa tı¬rışıp, «min bında» tigän hüzze saq-saq äytep, tege qur¬qınıs yorttoñ işegenän eskä atlanı.
Unan elek kergän yıgettär, bıl bülmälä sisenep, küldäktäre menän genä qalıp, aldağı zur zalğa beräm-beräm kerä başlağandar ine. Vahit üzeneñ sisenergä teyeş ikänen belep, sisenergä, his tuqtauhız auızınan tege doğalarzı uqırğa kereşte. Ul üzeneñ artıq ğäyräthezlänep, qurqaq bulıuına aptırap kitte. Ütkän yıl ğına «häzräte Ğäli» keüyek ğäyrätlänep yöröüzäre küz aldınan ütte.
Ul zur zalğa kergändä, ike aq keyemle, zur käüzäle keşe — doktorzar ber yalanğas yıgette qalqıuıraq urın¬ğa bastırıp, buyın häm kükrägen ülsäyzär, östälgä qa¬rap russa nimäler äytä baralar ine. Östäl tirähendä ultırğan, kükräktäre mizaldar menän tulğan unlap ke¬şe, bigeräk tä ularzıñ näq urtalarında ultırğan berehe, tege Salsal keüyek qurqınıs bulıp kürende. Ular bını yotorzay bulıp hizelde. Yıgettärze qarayzar za:
– Zdorov, prinyat! — tip, yäki:
– Negoden!—tip qısqıralar, şunıñ menän qara¬lıusılarzıñ bötä kötkän yazmıştarı häl qılınıp, ağarınıp yäki köläs yöz menän sığa baralar ine.
Tege şomlo yırgä Vahittı la bastırzılar. Ul uñay¬hızlandı, qaltırap kitte, kürenergä yaramay torğan yıren qulı menän bastı. Läkin unıñ qulın alıp taşlap, quldarın tup-tura quyırğa quştılar. Başın eygäs, eyägenä törtöp başın turayttılar. Ul ihtıyarhızlandı, ular quşqansa torzo. Unı ulay-bılay ülsäp, kükrägen ülsäp qaranılar za:
— Zdorov, prinyat! — tinelär.
Ul artıq qauşağanlıqtan, üzeneñ alınıu-alınmauın belmäy qalğanğa, tirä-yağındağılarğa söäl yözö me¬nän qaranı. Kemder asıq tatarsalap:
– Alındıñ, batşa hezmätenä kitteñ!—tigäs, ul ağarınıp kitte, sığıp kiteüyen onotto. Tik: «Bar, sıq!» — tigäs kenä, keyemdäre yanına sığıp, tege doğa¬larzıñ «qalqan» bulmauına, kafırzarzıñ küzzären qaplamauına hayran qalıp, keyenä başlanı. Şul va¬qıt Mähmüt tä kerze häm, unıñ aşığıp: «Eş nisek?» — tip horauına qarşı Vahit bik küñelhez genä:
– Baş kitte, — tine, başqa hüz äytä almay, başın tübän töşörzö.
BER QÄTRÄ QANIM QALĞANSI
Qızıl yort aldında halıq tulqınlanıp tora. Qaralırğa kilgän yıgettärzeñ yaqındarı, ataları häm urıs yıgettäreneñ äsäläre menän qay beräüzäreneñ yäş kenä, tulı, qızıl sıraylı qatındarı mıc kilälär. Qaralıp sıqqan yıgettärze şunda uq öyländerep alıp, ularzıñ alınıu-alınmauzarın horap, seäldär yauzıra¬lar.
— Alındılar!.. Aldılar!.. Kittem!.. — tigän hüzzär işetelgändä, ilau tauıştarı işetelä, küzzärzä yaltı¬rap yäştär kürenä.
Niñä haldatqa alınğan ösön bılar, urıs, sıuaş bulıuzarına qaramastan, ilaşalar, qayğırışalar? Sönki ul vaqıt eşse, krästiändär zä, ularzıñ yaqındarı la, unda hayuan urınında yörötölöüzären, bula ikän — bulğan belemdärenän ayırılıp qaytıuzarın, ofitserzarzıñ itektären tazartıp, unıñ qatınınıñ kiske bıs¬raqtarın tügeüzän, palkauniktıñ eten tärbiäläüzän, çest birergä ölgörä almağanlığı ösön yañağına alıuınan, mıltıq kütärep säğättärsä yaza küreüzän buşamauzarın elektän işetep belälär ine. Ul vaqıttağı ğäskäri hezmätteñ üzzäreneñ sinfi doşmandarına hezmät iteü ikänen, bıl eştärzeñ säyäsi yağın nıqlap belmähälär zä, nisekter, az-maz hizenälär... Oşo säbäptärze küz al¬darına kilterep, haldatqa alınıuzı Sebergä kiteüzän dä auır kürälär häm şunıñ ösön şulay ilaşalar ine.
Vahit qızıl öyzän başın eyep sığıu menän, unıñ alınıuın yözönän ük beldelär häm unı:
– Şäkertteñ başı kitkän! – – Ul ğına qalırğamı ni?.. – – Batşa öyrähen ul da ber az esep qaythın! — tigän hımaq törtmäle hüzzär menän qarşı aldılar.
Ul üzeneñ kiteüyenä bılay kölöp qarausılarğa rän¬yeşle ber qaraş menän kölöp qarap, başın tübän eyep, tup-tura töşkän fatirına qaytıp kitte.
Fatir hucahınıñ qatını, Vahittıñ kinder keüyek ağarğan yözön kürep:
— Ahırı, hine alğandarzır, — tigän hüz menän qar¬şılanı.
Vahit üzeneñ alınıu bilgehe itterep qulın ğına helkep, eske bülmägä kerep, östöndäge yılänen dä halma¬ğan köyö eskämyägä ultırıp uyğa taldı.
Ul nisä köndär buyınsa teldän töşörmäy torğan do¬ğalarzıñ fayza kilterä almauzarın uylap, ul doğalar¬ğa estän genä ärnep quyzı. Mäzräsälä «Kitabölcihad»tarzı uqığan saqta «kafırzar»ğa bulğan asıuın, ular¬ğa qarşı ğäyrät orop, kükräk huğıuın isenä töşörzö. Üzeneñ tizzän tege qara säkmänle, ıştırlı urıs yıget¬täre menän ber safta bulasağın küz aldına kilterep uf-lanı la, ularğa asıuı kilep kitte. Läkin şunda uq ularzıñ da huğışqa teläp barmauzarın, ularzıñ da haldatqa alınıuzarı ösön qayğırıuzarın, qızıl öy aldında yäş kenä märyälärzeñ ilap torouzarın uylap, ularğa bulğan asıuı böttö.
Şunan huñ tege qarala torğan zur zaldağı, östäl ti¬rähendä ultırğan zur käüzäle, peläş başlı sinauniktar genä «ısın kafırzarzır» töslö bulıp kürenä baş¬lanılar, huñınan unıñ küze namaz keyeme bulğan yılä¬nenä, här kön mäsih tarta torğan sitektärenä töşöp, ularzı qızğanıp quyzı. Tizzän aq sällä urınına läp¬şäyep bötkän kartuz, yılän urınına — bäsärgän horo şi¬nel, hauırlı sitek urınına tupas itek keyäsägen uylap, yöräge qaltıranıp kitte. Mäzräsälä un ike yıl buyınsa yatıp alğan «ğilemdäreneñ» äräm bulasağı isenä töş¬käs, küzzäre yäşlände.
Ul şunday törlö uyzar menän baş vatıp ultırğanda, Mähmüt qaytıp kerze. Ul şat ine, kereü menän:
— Yäşel biletqa, tuğan!—tip qısqırıp yıbärze.
Vahit iptäşeneñ şat yözönä hoqlanıp qaranı. Mäh¬müt üzeneñ şatlığın höyläp:
— Nu, qurqqan inem dä huñ!.. Tege östäl tirähendäge naçalniktar miñä qarap, ällä nämälär höylänelär. Berehe, duhtırzarzıñ hüzenä ışanmağan keüyek, üze torop kilep qaranı. «Negoden» tigän hüzze işetkäs, ışanmay toram... Ällä kem: «Bar, sıq inde, qaldıñ bit», — tigäs kenä, sığıp kittem. Rätläp keyeneü zä yuq, sığıp yügeräm... Tege doğalarzıñ fayzahı teyze, ahırıhı, — tip ikhez şatlığın belderze häm, tağı hüzen östäp: — Nu, säy esäbezme? Min säy esäm dä tizeräk tayam. Şatlığım¬dan yörägem sığıp bara! — tip sisenep taşlanı la, fa¬tir häzäykähenä samauır quyırğa quştı.
Vahit bähetle iptäşeneñ hüzzären tıñlaha la, yauap qaytarırğa artıq hüz taba almanı, tik:
— Suqınğandar, mine rätläp qarap ta tormanılar, doğalarzı uqıuım ärämgä genä kitte!— tine.
Mähmüt üzeneñ aldağı plandarın höyläne. Vahittıñ bötä planı yımerelgän ine, şunlıqtan ul artıq küp höy¬läşä almanı.
İrtägehen haldatqa alınğandarzı antqa saqırzı¬lar.
Qızıl öyzöñ tirähe haman qaynaşa ine. Qızıl öyzöñ ayırım zur ğına zalında ike qalqıuıraq urın quyı¬lıp, bılarzıñ berehe artında kükrägenä zur krest as¬qan, ozon säsle, yıuan ber pop, ikensehe östäl artında, tölkö tun keyep, başına zur sällä urağan ber mulla ultıra. Poptıñ aldında täre töşörölgän ber nämä yata, mullanıñ aldında «Qörän» asılıp quyılğan ine. Bılarzın här ikäüheneñ aldında qorallı uryadniktar ba¬sıp toralar ine.
Vahit tege mullanıñ üz ostazı Ğäli häzrät ikänen kürgäs, aptırap kitte. Ütkän yıl ğına kafırzarğa qar¬şı huğışır ösön «huğış belemdäre» öyrätkän häzrät¬teñ bıyıl şularğa hezmät qılırğa ant ittereü ösön «Qörän» totop ultırıuına ğäcäpkä qaldı la başın tübän eyze.
Ozaq ta ütmäy, pop üzensä, mulla tağı üzensä ällä nämälär höylänelär, huñınan mulla qulına ber qağız alıp:
— Häzer «yäminnamä» uqıyım, hez zä mineñ arttan uqıp barığız! — tip, alınğandarğa qarap aldı la, ber qağızğa qarap «yäminnamä» — «ant ittereü qağızı» uqıp alıp kitte.
Tıñlap torousı yäştär yartılaş ğäräpsä yazılğan bıl «yäminnamä»neñ oşo hüzzären genä añlap qaldılar:
— «Bötön Rusiya mämläkäten möstäqil biläüse, mär¬hämätle padişahıbız imperator äğzäm häzrättärenä... unıñ handan ğälizärenä, ähle-äülädenä, zäücäi mökärrämähenä ... unıñ tarafınan täğäyen itelgän oluğ şäü¬kätle hakimdarğa ... itäğät milektäre doşmandar täcäüyezenän mäsün bulhın ösön... ber qäträ qanım qalğansı hezmät itergä... şul yulda yänemde fiza qılırğa... Qör¬än şärifte übep hüz biräm, hüzemdä tororğa yämin itäm...» — tigän hüzzärze äytep ölgörä aldılar, huñra här berehe beräm-beräm häzrät aldınan ütep, «Qörän»de übep sığıp kittelär.
«Din doşmandarı» bulğan pop menän mulla yänäşä torop, niñä bılay qäträ qan qalğansı ällä kemdärzeñ milektären haqlarğa ant itälär?.. Ni ösön bılar här ikäühe ber mäsläkkä hezmät itälär? Niñä ber keşe — batşa — bötä mämläkätkä baş bulıp eşse, krästiän balalarınıñ yändären fiza itkänse hezmät itterä? Unıñ näsel-näsäbe, balaları, märyä qatını kem bulğandar ki, ularzı bıl saqlı, «Qörän» übep, zurlarğa käräk? Batşanıñ oluğ kenäzdärenän, zur yır hucalarınan, millionerzarzan haylap qına quyğan hakimdarına niñä ul saqlı itäğät itergä?.. Bıl serle yämin qağızınıñ töbö qayza bara tigän söäldärze uylamay, yazmışqa buyhonop, qoldar keüyek hezmät itergä väğäzä birzelär. Sönki ul vaqıtta krästiändärzeñ donya hälen belmägän yıgettäre bıl «serle yämin»deñ säyäsi yaqtarın añlamayzar, üzzärenä kem doşman, kem dus ikänen belmäyzär ine. Bını beleü yuldarı qatlı-qatlı pärzälär menän qaplanğan ine.
Vahit ta bıl serle anttıñ mäğänähen uylap tormay, qızıl öyzän sığıp, fatirına qaytıp kitte.
BÖTÄ AUIL ŞAULANI
Auıl yırzärendä bıyıl haldatqa qarala torğan ba¬laları bulğan keşelär:
— Balabız qalha, tuy-muy yahap taşlarbız... Ägär zä bında rizığı bötöp, haldatqa alına qalha, yul härece ösön käräk bulır... — tip ällä nisä ayzar elek äzer¬lek kürä başlağandar ine inde.
Vahittıñ ata-äsäläre lä bıl qurqınıs eşte, şulay uq ike ihtimaldı la uylap, kötöp qarşı aldılar.
Fäüziä yıñgä, nasar ğına ike hıyırınan hauıp alğan hötön mömkin saqlı qısıp totop, baytaq may äzerläne, eremsektär qaynatıp quyzı. Qaz bäpkälären üstergän vaqıtında uq, ber nisähen oşo yulğa bağışlap bildä¬läp üsterze.
Vahittıñ heñlehe Märyäm, yaz könö küz nurzarın tü¬gep, yoqoların qaldırıp, kinder huqqan vaqıtta uq, Vahit ağahına käräk bulğan sılğaulıq, tastamallıq keüyek aq kinderzärze uğa haslap, küberäk huqtı.
Vahittıñ atahı Ğälläm ağay şul ike ihtimaldıñ be¬rehe bulıuın küz aldına kilterep, ike attıñ berehen hatıuzı uylap yörönö. Üzeneñ bıl uyı haqında Fäüziä yıñgä menän küp höyläşte.
Vahit qaralırğa kitkän köndärze bılar, ğäzättäge¬gä qarağanda la, yaqşılandılar, qunaqtar saqırıp, «Qörän» uqıtıp doğa qıldırzılar, teläktär teläp, näzerzär äytep quyzılar.
Fäüziä yıñgä Vahitı alınğas, farız itep, aulaqta ğı¬na bışıq-bışıq ilap aldı. Qaralırğa kitkän vaqıt¬ta, küz yäşen tıyıp tota almay, asıqtan-asıq ilap yıbärze. Unıñ ilap yörögänen kürgäs, Märyämdeñ dä küñe¬le yomşarzı. Ul da ber yaq sitkäräk kitep, başına bäy¬lägän yaulığınıñ oso menän küzzären hörttö.
Vahit kitkän köndöñ kisendä namazzar uqıp, teläk¬tär teläp yattılar. Tönöndä ällä nindäy töştär kürep böttölär. İrtän torğas, säy eskändä här berehe üzzäre¬neñ kürgän töştären höylärgä kereştelär.
Fäüziä yıñgä töşöndä — Vahittıñ bik kün kitaptar kütärep qaytıp kergänen, tik ällä niñä bik küñelhez bulıp, horağan horauzarına la yauap birmäy torouın kürgänlegen höyläne. Unıñ bıl töşönöñ huñğı yağınan ber az şomlandılar.
Märyäm — şäkert ağahınıñ namazğa kitergä äzerlä¬nep sällä urap yörögänen, östönä bik matur yañı aq yılän keygänen kürgän ikän... Unıñ töşön işetkäs, bötä öy estäre menän şatlanıp, Vahittıñ haldattan qalıuına yuranılar.
Ğälläm ağay—Vahit menän bolonğa besän sabırğa barıuın, ul sabındıñ bilgä yıterlek bulıp üseüyen, yö¬röy torğas, qızıl säkmän yäygän keüyek yıläkle yırgä osrauzarın, Vahittıñ da qızığıp, şularzı yıyırğa kereşeüyen kürgän, imeş. Bıl töşkä lä şatlandılar.
İñ ahırza Vahittıñ enehe Sabir töşöndä — ağahın küreüyen, tik nisek küreü räüyeşen onotqanın höyläne. Unıñ töşönä artıq ähämiät birmänelär.
BÖTÄ töştärze höyläp bötkäs, ğömümän, yaqşılıqqa yurap, üzzäreneñ bıl yurauzarın färeştälärzeñ amin tigän vaqıttarına tura kileüzären telänelär. İkense köndö lä şulay töş küreüzär, irtän torğas yurauzar buldı. Ular şul töş küreüzären yaqşılıqqa yurauzar, häyer-sazaqa bireüzär häm törlösä näzerzär äyteüzär menän üzzären yıuatıp, şul eştäre arqırı teläktärenä ire¬şeü hıyalında yörönölär.
Qaralırğa kitkän yıgettärzeñ qaytır vaqıttarı yıtä başlağas, ata-äsäläre, qärzäş-ırıuzarı ğına tügel, HATTA sit keşelär zä ularzıñ yazmıştarı haqında aşığıp häbär kötä başlanılar.
Qaralırğa kiteüselärzeñ ata-äsäläre bıl vaqıt¬tarza tınıs yoqonan, rätläp aşauzan mährüm qaldılar, här kemdeñ küze qaralıusılarzıñ qaytıu yuldarında buldı, här kem üz balahınıñ qalıu häbären işeteü telägendä buldı.
Bına ber vaqıt, auıl qırınan, arqanan par at yık¬kän, küser ultırtqan beräüzeñ auılğa taban töşöp kil¬gänlege kürende, ozaq ta ütmäy, qıñğırauzar tauışı işetelä başlanı. Unı küreü menän här kem:
— Ana, Söläymän bayzıñ İbrahimı qaytıp kilä! — tinelär.
Ularzıñ hüzzäre däres bulıp sıqtı. Ä tigänse tege par atlı keşe uram şaulatıp, attarın saptırıp, uram¬da yörögän qazzarzı ike yaqqa osortop, küzzären qan bas¬qan keüyek, uramda qarap torousılarğa qırın küzen dä halmay, başın ber yaqqa halındırıp ütep kitte. Unıñ attarı yanğan, östärenä aq kübektär sıqqan ine. Unıñ küsere lä qızmasa bulğan keüyek, İbrahim bötönläy iser¬gän. Ul kilep töşkändä, ayağına saq-saq basıp tora ine.
Ul qaytıp qapqahınan kereü menän, Söläymän bay¬zıñ yorto tirähenä ällä ni saqlı halıq yıyılıp öl¬görzö. Qayhı ber yıtez häm ütkereräktäre işek aldına uq kerzelär, här kemdeñ bıyıl auıldan kemdär alınğan, köndärzeñ qalğandarın beläheläre kilä ine. İbra¬him bılarzıñ horauzarına qarşı:
— Minän başqalarzıñ hämmähe lä kittelär... Ular bit nimä belälär, kithendär, suqınhındar!—tip yauap birze lä, alpan-tolpan basıp, öyönä kerep kitte.