Latin إبداعي

  — Balam, bılay źa torabıź bit äle, niñä şul bı¬ğasa bulmağan hüźźärźe höylärgä? Üźeñde harap iterźär, beźźe lä häsrätkä halırźar... Beźźeñsä, tik torğanıñ bi¬geräk tä yaqşı bulır ine... — tip unı ögötlärgä kereş¬telär.
  Läkin Vahit üźe haqındağı oşo qurqıtıuźarźı işetkändän huñ, üźendä qurqıu häm borsolou barlığın hiźźermäy:
  — Yaray, höylähendär, heź yuq ösön borsolmağıź. Min üź yulımdı üźem beläm. Ul çinovniktar halıqtı qurqıtıp öyrängändär. Ular bıl yırźäge añhıźlıqtan fayźalana torhondar. Ularźıñ qarşılarındağı kös¬höźźärgä lä ber vaqıt işektär asılır, — tigän hüźźär menän yauap qaytarıp, boronğosa eşenä kereşte.
  YÄŞENDÄR İŞE GENÄ BULMANI
  1914 yıldıñ matur yäyendä, bötä auıl halıqtarı qırźa eştä yörögändä, qoyaş bayışı yağınan qapıl ğı¬na źur bolottar sığıp, yartı säğät esendä źurayıp, yaqtı kükteñ yartıhın qaplap aldı. Bıl bolottarźıñ köslö diñgeź keüyek butalıuźarınan, źur öyörmä keüyek ber-berehenä aralaşıp sayqalıuınan, yäşendärźeñ arlı-bir¬le kiśep yaltırauınan, tuqtauhıź kükrägän yäşeñdärźeñ tauıştarınan bötä halıq qurqıuğa töştö:
  — Afätle bolottar bıl, qatı boź yauıp, küź teräp torğan igendärebeźźe genä harap itep kitmähä yarar ine!.. Bigeräk tä dauıllap kilgän keüyek kürenä. Źur acdaha¬larźı Qaf tauı artına alıp kitergä kilä torğan¬dır... — tip źur qurqınısqa töştölär häm şunda uq eştären taşlap, här berehe üźźären haqlau yulına ker¬źelär.
  Yäşenle qurqınıs bolottar ä tigänse kilep yıtep, köslö dauılı, berense talpınıuı menän ük, küp nämä¬lärźe aqtarıp taşlanı. Dauıl artınan kügärsen yo¬mortqahı keüyek ere boźźar tupırźap yırgä töşöp, kire yuğarı kütärelä birep, tağı töşöp yır öśtön qıynarğa kereştelär. Sikheź küp häm ğäźättän tış ere bulğan bıl boźźar ber säğät esendä urılmay qalğan bötä igen¬därźe tupraq menän aralaştırıp ütep kitte.
  Şul saqlı häläkät kiltergän qara bolot ütkäs, kön ayaźıttı. Auıl halqı auılğa qaytıp, ber afätle yamğır häm häläk bulğan aşlıqtar haqında höyläşep tä böt¬mänelär, volostan kilgän keşe halıqtı yıyıp:
  — German huğış başlağan. ...nse, ...nse yılğı hal¬dattarğa bögöndän huğışqa barırğa... — tigän häbärźe iğlan itte.
  Äle genä kürelgän źur afätteñ häsrätenän ni eşlär¬gä belmäy torğan halıqqa bıl auır häbär yäşenle bo¬lottarźan da auır täśir yahanı. İke, ös yıl elek kenä, ällä nisä yıldar batşa heźmättärendä yöröp qaytqan¬dan huñ, tormoştarın rätlärgä kereşkän, auıldıñ bı¬na tigän ällä ni saqlı taźa eşsän yıgettäre oźatıusı¬larźıñ küź yäştäre aśtında ber kön esendä huğışqa yıbäreldelär.
  Huğışqa oźatılıusılarźıñ oźatılıuźarına rät¬läp ber ay źa ütmäne, «fälän keşe ülde, min ranen bul¬dım...» tip qayğılı häbärźär yaźılğan hattar artınan huğıştıñ źurayğandan-źurayıuı haqında häbärźär yauźı.
  Ayaq-qulhıź bulıp qaytqan, huğış mayźanında ül¬gän keşelärźeñ urındarın tultırıp, snaryadtarğa aźıq ösön, yañınan-yañı mobilizatsiyalar iğlan itelep, auıl¬dar küź yäştäre menän sılanğandan-sılandı. İrheź qalğan tol qatındar, atahıź qalğan yıtemdär, tärbiäseheź qalğan balalar menän donya tuldı, huğış qur-qınıstarı, undağı äźäm balaların qıra torğan yähän¬näm qoraldarı haqında yöräktärźe qaltırata torğan häbärźär taralıp, huğışqa kiteüselärźeñ iśän qaytıuźarınan ömöttär öźöldö.
  — Niñä huğışalar? Bıl huğış beźgä niñä käräk? — tigän söäldär birelhä lä, unıñ yauabın tabıuźan ğaciz buldılar.
  Baylıq arqahında huğışqa kitmäy, häylä menän torop qalğan keşelärźeñ şatlıq esendä torouźarı, ularźıñ hatıu itep, yañınan-yañı baylıq nigeźźäre qorouźarı halıqtıñ añlıraq ölöşön, bigeräk tä eşse¬lärźe, tağı uyğa qaldırźı. Auıl halıqtarınıñ bala¬ları huğışqa kitep ülgän, ayaq-qulhıź qalğan yäki bötönläy häbärheź yuğalğandarı:
  — Bähetle keşelärźeñ morondarı la qanamay, bında rähätlänep toralar... Ä beźźeñ keüyek bähetheźźärźeñ aqtıq balaları kitep, qaytmay yuğalalar... — tip zarlanıuźarın arttırğandan-arttıralar. Ösär balaları bulğan altmış yäşendäge qart menän qarsıqtar ber ulhıź köyönsä öy tulı yıtemdär menän torop qaldılar. Ös-dürt balalı qatındar irheź qalıp, balaların tär¬biä iteüźän ğaciz buldılar. Fabrik-zavodtarźağı bına tigän eşselär huğış mayźandarında ülep, ularźıñ qa¬tın, balaları uramğa sığarılıp taşlandılar, huğış bulğan yırźär qan menän yıuıldı... Auıldar küź yäşe menän sılandı.
  İśän qalğan eşselärźeñ häm yarlı kräśtiändärźeñ sabırźarı tögände, asıuźarı qabarźı. Bıl qähärle küreneşkä berär törlö sik bulıuın, bığa säbäpse bulğan keşelärźeñ tonsoğouźarın telärgä kereştelär.
  İke yıldan da artıqqa huźılğan bıl qanlı huğış, şul ike yıldan da artıq vaqıt esendä his tuqtauhıź yäşen yäşenläp, kük kükräp, qatı boź yauźırıp torğan qara bolottarźıñ qurqınısınan da auır buldı. Eş¬sän halıq bıl zolomdoñ, bıl qähärźeñ bötörölöüye mä¬gär üź qulı menän genä mömkin ikänlege uyına töşöp, batşanıñ, unıñ generaldarınıñ, gubernatorźarınıñ — hämmäheneñ, hämmäheneñ üźźärenä doşman ikänlektäre¬nä iman kilterep, ularźı sänseldereü käräklege yulına kerźelär. Şul uy menän tiźźän nimä lä bulha berär eş bulasağın kötörgä kereştelär. Bıl źur teläkteñ tamı-rı ällä qayźa bulıp, unıñ yalqınlı botaqtarı barğan hayın üśä, tarala barıuı haqındağı şatlıqlı häbär¬źär, yamğır artınan kürenep qalğan salauat küpere ke¬üyek, qoyaşqa qarşı yaltırap, kürenep-kürenep kitkän¬däy buldı. Petrograd, Mäskäü keüyek źur şähärźäge eşse qatın-qıźźarźıñ häm ularźıñ balalarınıñ asığıu tauıştarı, ularźıñ ikmäk horap uramğa sığıuźarı bö¬tä yırgä işetelep, yöräktärgä beź menän sänskändäy bul¬dı, huğış qasaqtarı menän bötä yır tuldı. Oşo qıź¬ğanıs küreneştärźän huñ ikense ber köstöñ taşıp sı¬ğıp, bötä qara köstärźe baśıp kiteüyenä qaratılğan ömöttär artqandan-arttı, huğış yafahınan auırlıq¬qa töşkän, könküreşe yımerelgän här kemdeñ küźe şul yañı sığasaq köstärgä yünälde.
  BAŞQALAR MENÄN BERGÄ VAHİT TA KİTTE
  Huğış iğlan qılınğas ta ...se, ...se yıldarźağı hal¬dattarğa yahalğan berense mobilizatsiyala Vahitqa la huğışqa kitergä tura kilde. Unıñ bıl kiteüye Ğälläm ağay menän Fäüziä yıñgägä boronğo vaqıtta haldatqa kiteüyenä qarağanda la auırıraq bulıp toyoldo.
  Ular, ber yaqtan, qart köndärendä, könküreş eştäre¬neñ bötönläy üź öśtärenä yöklänep qalıuın, ikense yaq¬tan, berźän-ber uldarınan ayırılıuźarın uylap qay¬ğırıştılar, his ber törlö yul menän yöräktärenän taşlanıp sığarılıuı mömkin bulmağan bıl häsrättä-ren Vahitqa kürhätmäy genä ilağan küź yäştäre menän yıuıp taşlarğa tırıştılar.
  Vahit ularźıñ yöräktärendä qaynaşqan häsrättären bik nıq hiźep, ular ösön estän qayğırha la, tıştan bıl qayğını yıñeläytergä tırışıp, üźeneñ kiteüyen halqın qan menän qarşı aldı:
  – Äsäy, heź qayğırmağıź, huğışqa kitkän ber keşe ülä tigän hüź yuq bit. Bıl yulı, haldat heźmätenä kitkändäge keüyek, ällä nisä yıl yörörgä tura kilmäś. Kem belä, bälki, ber nisä ayźan qaytırğa tura kiler... — tip ularźı yıuatıu öśtönä üźeneñ huğışqa kiteüye ösön qayğırmağanın belderer räüyeştä:
  – Elek, ber nämä lä belmägän-kürmägän vaqıtta, haldatqa kiteügä qarağanda, häźerge kiteü ber nämä lä tügel. Häźer min üźemdeñ kürgän-belgän yırźäremä, tanış iptäştärem yanına barğan keüyek baram. Şunıñ ösön qayğırıp, borsolop tororğa urın yuq keüyek küräm... — tip, üźe başlap, käräk-yaraqtarźı äźerlärgä kereşte. Vahittıñ şulay huğışqa kiteüźe halqın qan menän qarşı alıp, üźe äźerlänergä kereşeüye Ğälläm ağay me¬nän Fäüziä yıñgäneñ auır häsrättären yıñeläytep yıbärgändäy buldı.
  Oźatıu bik aşığıs bulğanğa kürä, oźatıusılar me¬nän Vahit arahında iñ käräkle hüźźär źä äytelep böt¬mägän keüyek bulıp qaldı. Ata-äsäläreneñ häm Vahittıñ qayğıların urtaqlaşıp, Vahit ağahı menän iśänläşep qalır ösön kilgän Märyäm dä äytergä uylap kilgän hüź¬źären dä äytä almağanğa, unıñ ul hüźźäre şul aşığıs¬lıq esenä kerep yuğalğanday buldı. Ular oşo aşığıslıq esendä Vahittı oźatıp, unıñ iśän-hau qaytıuın teläp, artınan qarap qaldılar.
  Auıldıñ bına tigän taźa yıgettärenän qırq-ille ke¬şeneñ ber yulı auıldap sığıp kiteüźäre, bötä auıl hal¬qınıñ tip äyterlek ularźı küź yäştäre menän oźatıp qalıu küreneştäre, häźer ük huğış satqıları töşöp, auıldı yandıra başlağan keüyek ber hälgä kiltergän ke¬üyek buldı.
  Vahit häm unıñ iptäştäre şähärgä barıu menän, ularźıñ käräk-yaraqtarın birep, yulğa sığarıp ta yıbär¬źelär...
  Häźer bılar teyälgän poyızd elekke vaqıtta haldatqa alınıp kitkändäge poyızd keüyek äkren yörömäy, bälki huğış mayźanına tiźeräk yıtep, bılarźı tiźeräk ülem tırnağına tapşırıu ösön aşıqqan keüyek şäp bara niye.
  Vahit yulda barğanda üźen yaqşı his itte. Başlap haldat heźmätenä barıp qaytqan vaqıtta, yulda kürep ütkän şähär häm auıldarźıñ kübehen qarap barıp, bo¬ronğo iśtälektären küź aldına kilterźe. Ularźı küreü menän, Nurıy Säğitovtıñ höylägän hüźźäre yañınan iśe¬nä töşöp qabatlanğan keüyek buldı. Kiyiv şähärendä heź¬mät itkän sağında üźe kürep ütkärgän «şomlo eź qal¬dırğan töndär», Berense may könöndä eşselär tarafı¬nan yahalğan «yañı bayramdar», unda bulğan qanlı küreneştär beräm-beräm küź aldınan ütä başlanılar.
  Alpauıt baśıuźarındağı igendärźeñ, ber yaqtan, ma¬şinalar menän urılıp, ikense yaqtan, maşinalar menän huğılıp göc kileüźäre, ul igendärźeñ şunda uq taźar¬tılıp ambarźarğa oźatılıp torouźarı, yöźärlägän kr䜬tiän irźär menän kräśtiän qatın-qıźźarınıñ yanıp-be¬şep şul eştärźe eşläp yöröüźäre, şular menän ber rättän ük halam tübäle auıldarźıñ şaqmaqtarğa büle¬nep säselgän yırźäre öśtöndä berär qart menän qarsıq¬tıñ yäki imsäk balahın bäläkäy arbahı aśtına ultırtıp, üźe urıp yörögän kräśtiän qatınınıñ auır küreneştäre bıl ike tormoş arahındağı ayırmaların, säbäptären eźlärgä yañınan yul astılar.
  Häźerge köndä Vahit üźe lä elekke yıldarźağı, hal¬datqa alınıp barğan «boronğo Vahitlığınan» sığıp, uñdı-huldı ayıra başlağan keüyek, unıñ menän ber eşelonda kitep barıusılar arahında la şunday bay¬taq qına yıgettärźeñ barlığı kürenep tora ine. Şunıñ ösön häźer ülemgä qarşı alıp barılğan yıgetter qurqıp-nitep tormay, yuğarılağı ike tormoş haqında asıqtan-asıq höyläşep barğan vaqıttarı buldı.
  Bayar yırźärendä yöźärlägän kräśtiändärźeñ eşläp yörögändären kürgän saqta qay beräüźär asıulı qatış kölöp:
  – Bıl bayar häźer üźeneñ qatını, balaları menän ağas külägähendäge yıläś ber urında ğına aşap-esep ul¬tıra torğandır inde!—tigän hüźźären äytälär. Ular¬źıñ şul hüźźärenän huñ tormoş haqındağı feker alı¬şıuźar başlanıp kitä ine:
  – Meñär disätinä yıreñ bulha, hin dä şulay toror ineñ...
  – Uğa ul yırźär qayźan kilgän huñ?
  – Hoźay birgänder inde...
  – Bında hoźayźıñ ni qatnaşı bulhın, ti?
  — Belmäyem inde, uylap qarahañ, aptırap kitä¬heñ...
  — Niñä aptırap tororğa? Ularźıñ qartatalarına batşa totqan da büläk itep şul yırźärźe birgän, şunan ular yırgä huca bulıp qalğandar. Ällä nindäy ber gä¬zittä şulay yaźğandar ine.
  – Ä ul üźe, beźźeñ keüyek, huğışqa la barmay tor¬ğandır äle?
  – Ul niñä huğışqa barhın, ti. Ular ösön bında beź barabıź bit!
  – Niñä beź ular ösön huğışqa barabıź?
  – Bına bötä hikmät tä şunda inde.
  —Seü, ana tegenän beźźeñ höyläşkände tege nämä tıñlap tora...
  — Tıñlaha tağı? Beźźeñ hüź döröś bit...
  — Döröśön döröś tä, şulay bulha la bik yarap böt¬mäy.
  Haldattarźıñ qay beräüźäre arahında höylängän bıl hüźźärgä töşönöp ölgörmägän, hatta küñeldäre me¬nän qarşı bulğan haldattar źa, niñäler, bılarğa qar¬şı töşmäyźär, hatta kübehe:
  — Ber yaqtan qarağanda, bılarźıñ hüźźäre lä dö¬röśkä yaqın şul... — tigän keüyek kölömhöräp uyğa qala¬lar ine.
  Poyızd boronğo şäplege menän alğa bara. Alğa barğan hayın, frontqa oźatılıusı haldattar tultırılğan häm huğış qoraldarı teyälgän poyızdar kübäyä, ularźıñ hämmähe lä, berehenän-berehe aşığıp, qoyaş batışına qarap sabalar ine.
  Front yaqınlaştı buğay: bik küp vaqıttar ber eź menän kilgän eşelondar, törlö yaqtarğa kitä torğan ti¬mer yul tarmaqtarı menän, törlöhö törlö yuldarğa ke¬rep tarala başlanı. Ğäskär başlıqtarınıñ yöröş-to¬roştarına aşığıslıq kerźe, huğış qurqınısı aśtın¬da qalğan şähär häm auıldarźan qasıp sığıp, bılay kileüse qasaqtarźıñ handarı barğan hayın kübäyźe.
  Bına ber vaqıt Vahittar ultırğan poyızd źur ber stantsiyağa kilep yıtkäs, üźeneñ bınan da arı bara alma¬uın belgän keüyek irken tın alıp, bötönläy tuqtanı. Parovoz üźe alıp kilgän qorbandarźı teyeşle urındarına yıtkergän keüyek bıhıldap arı-bire yörörgä ke¬reşte.
  Stantsiya bötönläy huğış töśön alıp şau-şıuğa kü¬melgän, ülem menän tereklek arahında torğan ber qap¬qa hälenä äylängän ine.
  Qarañğı tön bulıuğa qaramaśtan, Vahittar polkı menän başqa polktarźı stantsiyala oźaq ta totmay, ti¬mer yuldan ber yaq sitkä qaratıp alıp kittelär. Ular qırźar, urmandar arahınan kitkän yul menän qarañğı¬lıq esenä kerep yuğaldılar.
  Bıl vaqıtta qoyaş bayışı yağındağı tärän qarañ¬ğılıqtan hiräk-hiräk kük kükrägän keüyek tauıştar işetelä, hauala yäşen keüyek uttar yaltırap kitä, ällä qayźa bik yıraqta kütärelep sıqqan yanğındarźıñ şom¬lo yaqtılıqtarı töngö qarañğılıq esendä küñeldärgä dähşät birep toralar ine.
  KÖTKÄNDÄN KÜP ARTIQ BULDI
  Bığasa küźźär kürmägän, qolaqtar işetmägän qot osqos ülem qoraldarı menän qorallanğan, sikheź küp handağı ike köstöñ ber-berehenä qarşı kilep bäreleşeüźäre Vahitqa la, başqalarğa la huğıştıñ bığa saq¬lı uylanıp yörölgän däräcänän küp qurqınıs, köslö häm dähşätle ikänen kürhätte. Bäläkäy balalar saqlı bulğan snaryadtarźıñ küźgä kürenmäy genä ülem tauış¬tarın sığarıp kileüźäre, ularźıñ yırgä töşöü menän yarılıp, ällä ni saqlı yırźe aqtarıp taşlauźarı, ta¬uıştarı menän tirä-yaqtı teträtep yıbäreüźäre häm ularźıñ töşkän urındarına tura kilgän bähetheź haldat¬tarźıñ tupraq menän aralaşıp yuqqa sığıuźarı, yamğır urınına yauğan pulyalarźıñ tura kilgän keşelärźeñ tän¬dären ütep, ularźı boź huqqan igep keüyek yahauźarı bıl huğıştan iśän-hau sığıu ömöttären yuğalttı, hauala osqan aeroplan häm tseppelindarźıñ, ülem yırźarı yır¬lap, qaź bäpkälären eźlägän töylögän keüyek, arlı-birle osouźarı här kemdeñ oşo ülem tırnağına elägeü qur¬qınısın kilterep baśtırźı.
  Höcüm vaqıttarı bulıp, ike yaqtıñ ğäskärźäre ber-berehenä qarşı kilep huğışırğa tura kilgän saqtar¬źa, här kem üźen haqlau uyına töşöp, nisek bulha la qarşıhındağı doşmanın elegeräk atıp ültereü yulın qarap, başqalarźı qıźğanıu hisen küñelenän bötön¬läy sığarıp taşlanı. Yanında ğına ülem äsehe menän hıźlanıp yatqan iptäşeneñ auır hälenä küź halıuźan, unıñ berär tamsı hıu yäki berär törlö yarźam horap äytkän, ülem aldındağı hüźźären işeteüźän vaz kisep, üź-üźe menän mäşğül bula, üźen genä qayğırtıu yulına töştö.
  Şulay itep, küñeldär tupaślanıp qattı, keşelärźe qıźğanıu, başqalarźıñ yöräktärendäge hıźlanıuźarğa qatnaşıu keüyek sifattarźıñ här berehe yuğaldılar.
  Qapıl kütärelep sıqqan pocar üź tirähendäge ke¬şelärźeñ hämmähen dä üź tirähenä yıyıp, ularźıñ bötä uyźarın üźe menän mäşğül itkän keüyek, bıl huğış ta baştaraq üźeneñ qatnaşıusıların, şular rätenän Va¬hittıñ bötä uyın üźe menän mäşğül itte. Här ber minut¬ta ut aśtında torou, ber säğät tä rätläp häl yıymau, tuqtauhıź kükräp torğan tup tauıştarı, umarta qorto ayırğandağı keüyek, pulyalarźıñ hıźğırıuźarı aśtında ber alğa, ber artqa sigenep, sekund hayın ülem kötöüźär Vahittıñ küñelendä bulğan başqa uyźarźı sığarıp taşlanı.
  Bara torğas ul, şul ut esendä yörörgä künegep, tör¬lö auırlıqtarğa öyränep kitte. Bik küp iptäştäre ülep, bik küp iptäştäre auır ranen bulıp huğış sa¬fınan yuğalğan vaqıttarźa, Vahit iśän qaldı. Ber aź¬źan huñ yıñel genä ranen bulha la, berär aźnanan tağı şul yırgä kilep, boronğo, küźe öyränep, küñele künegep bötkän eşkä kereşte. Ul huğış küreneştären, undağı dähşättärźe kürgän hayın, ütkän, häźerge häm kiläsäk tormoştarın uylarğa kereşte. Okop estärendä yatqanda häm başqa vaqıttarźa ul elek mäźräsälä yatqan vaqıt¬tarın, unda «Kitabölcihad»tı uqığan sağında «ka¬fırźar» menän huğış sığa qalha, üźeneñ huğışırğa uylap ğäyrät orouźarın, häźrätteñ mäncänik tigän qo¬raldı höylägän zamandarın, unan huñ haldatqa alınıp kiteüźären, unda kürgän törlö auırlıqtarźı häm Nurıy Säğitov menän tanışıuźarın, Nurıy häm iptäştä¬reneñ revolyutsiya yulında qorban bulıp ta, üźeneñ ul saqta ber nämä lä añlamay, huñra ularźıñ döröś yulda häm ni ösön şulay köräşep yöröüźäreneñ säbäben añ¬lap, üźe lä şul yulğa kerep, auılğa qaytqas, Näğim Äminev tigän uqıtıusı menän tanışıp, stanauay pri¬stav tarafınan tikşerelep torouın beräm-beräm uylap küźe aldınan ütkärä başlanı. Şularźı uylağandan huñ oşo huğış, bındağı qırılış häm keşelärźeñ ber-berehen sänseş-atıştarın, bığa säbäp bulğan nä¬mälärźe uylap, Kiyiv şähärendä haldatta sağında bul¬ğan May bayramdarınıñ, undağı eşselärźeñ qorallı köstärgä qarşı kütärelep sığıu däräcähenä yıteüźäre¬neñ hikmättären bergä kilterep yalğap, bıl huğışqa qarşı bulğan asıuı barğan hayın arta başlanı.
  Häźer unıñ asıuına, huğışqa qarşı bulğan fekere¬nä quşılıusılarźıñ häm:
  — Bıl huğış beźgä niñä käräk?
  — Beź kem ösön huğışabıź? Bıl nemetstarźıñ beźgä ni doşmanlıqtarı bar? Ularźıñ da eşse häm kräśti¬ändären, beźźe ular menän kösläp huğışırğa quşqan keüyek, ularźı la beźgä qarşı kösläp huğıştıralar... Şunıñ ösön beź ular menän duślaşıp, huğıştı bötörörgä, vintovkalarźı ısın doşmandarğa qarşı totor¬ğa käräk... — tigän haldattarźıñ handarı artqandan-arttı.
  Eske Rusiyanan kilgän haldattar źa boronğo ruh, elektäge därt menän kilmäy, bälki bik kübehe:
  — Beź qulğa qoral ğına alayıq, unan huñ unı qay¬źa qaratırğa üźebeź belerbeź... Häźer ildä rät böttö... Şähärźärźä halıqtar asığalar. Auıldarźa qart-qoro, tol qatın häm bala-sağalarźan başqa keşelär źä qal¬may başlanı. Yırźär säselmäy, säselgän yırźär urılmay qala... — tigän hüźźärźe şarran-yara höyläp kilä baş¬lanılar.
  Törlö şähärźärźä as qalğan halıqtarźıñ ikmäk hopap uramdarğa sığıuźarı, eşselär menän törlö bäre¬leştär bulıuźarı, haldattarźıñ başlıqtarına qarşı torop, eşselärgä atmau häbärźäre berehe artınan iken¬sehe kilep kenä tora başlanı. Fronttıñ qay ber yırźä¬rendä nemets haldattarı menän urıś haldattarınıñ tuğanlaşıuźarı, şunıñ ösön qay ber polktarźıñ üź ofitserźarın atıuźarı front buyınsa huźılğan qıźıl taś¬ma keüyek bulıp huźılıp, här ber haldat eşteñ qayźa barıuın ısınlap añlar däräcähenä yıtte.
  Vahit huğıştıñ başınan birle yöröp, bötä eşteñ nisek barıuın añlap barğanğa kürä, tiźźän ni źä bul¬ha la berär almaşınıu bulasağın belep, unıñ yöräge şul almaşınıu därtenä ısınlap qatnaşıu därte me¬nän qaynaşa başlanı.
  NİMÄ BULDI İKÄN?
  — Nimä buldı ikän?
  Här kön irtäle-kisle ere häreftär menän baśılıp tarala torğan «huğış häbärźäre» tigän byulletendar ike köndän birle taratılıuźan tuqtaldı. Tön-kön yañı häbärźär kilterä torğan telegraf sıbıqtarı ike kön buyınsa telheź qalıp, häl yıyźılar. İke kön buyına tınlıqta torğan uramdarźağı halıqtar yañı ömöt me¬nän yañı häbärźär kötä başlanılar.
  Ğümerźäre buyına qolloqta yäşägän, üźźäreneñ kük¬räk köstären hatıp kön kürgän, bıl qähärle huğıştıñ tiźeräk bötöüyen telägän sinıftar ber häbärheź köndär¬źe alda, kiläsäktä yaqtı tormoştoñ tañı töślö kürep, bıl tınlıq töśtären häyergä yuranılar. Şunıñ ösön ularźıñ yöźźärenä aldağı yaqtı köndärźeñ nurlı şäü¬läläre töşkän keüyek buldı.
  Bılarğa qarşı bulğan sinıftar, qara gruhtar bıl tınlıqtan alda bulasaq «şomlo» töndärźe hiźenep, qolaqtan-qolaqqa ğına höyläşep, äkren baśıp yöröy başlanılar. Şunıñ ösön häźer ük ularźıñ yöźźärenä alda küräsäk häsrättäreneñ qarañğı şäüläläre sıqqan keüyek buldı.
  İke köndän huñ telegraf sıbıqtarı tellänep: «Nikolay II tähettän töşörölöp, Pskov şähärendä arestovat itelde...» — tigän yañı häm sikheź şatlıqlı berense häbärźe kilterźe. Bıl häbärźä Petrograd eşse¬läreneñ häm ular yağına sıqqan haldattarźıñ baş kütäreüźäre, şul huğıştar arqahında Nikolayźıñ iśerek sağında tähettän vaz kisergä mäcbür iteleüye, tärtip haqlap, «vatandı häläkättän haqlap qalır ösön» Va¬qıtlı hökümät töźölöüye, ihtilaldıñ ni räüyeştä bulı¬uı, bınan huñ hökümätte idara iteü tärtibe almaşınıu turahındağı häbärźär quşılıp, bötä Rusiyanı zıq qup¬tarźı.
  – Nikolay töşörölgän!..
  – Meñ yıllıq Romanovtarźıñ tähete yımerelgän!..
  – Bığauźar öźölgän!..
  – Eşse, kräśtiändärgä irken tın alırğa yul asıl¬dı...
  – Bınan huñ här ber halıq, här ber millät tigeź bulasaq!.. — tigän şatlıqlı hüźźärgä:
  — Bınan huñ bayar yırźäre kräśtiändärgä birelergä teyeş!..
  –Fabrik-zavodtar boronğo hucalarınan eşselär¬źeñ üź quldarına alınırğa teyeş!..
  – Yäşähen hörriät! — hüźźäre quşılıp yañğıray başlanı.
  Bıl hüźźär öśtönä:
  – Berläşegeź, bötä donya proletariatı!..
  –Böthön huğış!..
  — Bötä vlast Sovettarğa! — tigän lozungılar taş¬lanıp, eşsän halıqtıñ yörägendä yañı revolyutsiya utın qabıźźı. Vaq millättärgä yıtäkselek iteü arzuhında bulğan qay beräüźär tarafınan:
  — Yäşähen milli-mäźäni möhtäriät, — hüźe tara¬tıldı.
  Törlö sinıf, törlö firqälär tarafınan üźźäreneñ totqan yuldarı buyınsa aldağı teläktärenä ireşeü uyı menän iğlan itelgän bıl lozungılar tiź arala köräş töśön aldı.
  FRONT TULQINLANA BAŞLANI
  Revolyutsiyanıñ köslö tulqındarı fronttıñ artınan źur kös bulıp barıp bärelde. Yöräktärendä elektän irek yalqındarı yanıp, revolyutsiya bulıuźı kötkän hal¬dattar bıl häbärźärźe küptän kötölgän źur eştärźeñ başlanğısı, küptän qabınıuı kötölgän yanğındıñ yalqındarı keüyek qarşı aldılar.
  Revolyutsiya bulıuźı kötmägän, unıñ mäğänähen añlap ölgörmägän, batşa keüyek batşanıñ, ministrźar keüyek ministrźarźıñ urındarınan töşörölöp, qulğa alınıuźarın küñeldärenä lä kiltermägän haldattar, başta bıl eştärgä ğäcäphenep, aptırap qalğan keüyek buldı¬lar źa, eşteñ ısın, vaqiğalarźıñ döröś bulıuźarın belep alğas, üźźäreneñ qarşılarındağı doşmandarźıñ kemdär ikänep uylap, revolyutsiya yağındağı firqälär artınan kittelär.
  Bıl häbärźärźeñ berense kilep bärelgän tulqında¬rı uq fronttağı boronğo recimdı üźgärtte. Boron kük¬räktären kirep, ğadi haldattar arahında borondarın kükkä kütärep, ularźan heźmät itterep yörögän başlıq¬tar şunda uq yöröş-toroştarın üźgärttelär. Yıuaşlanğan, yaqşılanğan, güyäki, başqalar menän iptäştärsäräk torğan ber töśkä kerźelär.
  Haldattarźıñ ğadi suknonan bulğan pogondarı me¬nän ber rättän, ofitserźarźıñ altın möyöşlö pogonda¬rı la öźölöp yırgä taşlandı, mañlayźağı kokardalar yol¬qonop ırğıtıldı, bögölöp-hığılıp çest bireüźärźeñ ähämiäte üźenän-üźe böttö.
  Üź ğümerźärendä auıl shodtarınan başqa yıyılış kürmägän, undağı baśıu kärtäläre totou, küper töźäteü, yahaq yıyıu keüyek hüźźärźän bütän hüźźärźe işetmägän haldattar, sobraniyelarğa yıyılıp, bığasa küñeldäre¬nä lä kertep sığarmağan ällä nindäy mäsälälär haqın¬da höyläşergä, ällä nindäy komitettar töźöp, ällä qay¬hı şähärźärźä bulasaq sezdarğa üźźäre arahınan vä-kildär haylarğa kereştelär.
  Elek unıñ här ber farmanı uqılğan vaqıtta çest birep, täğzim qılğan batşanıñ tähettän töşörölöüye haqında ğına hüź barmay, bälki unıñ nasarlıqtarın, ilgä kiltergän auırlıqtarın, tigeźheźlek öśtönä qo¬rolğan zakondarın tänqit itergä, küptän tügel genä kürgän saqtarźa yöräktär qaltırap kitä torğan źur ge-neraldarźıñ, polkovniktarźıñ, hatta ofitserźarźıñ ğä¬yeptären asırğa kereştelär.
  Elek artıq küźgä bärelmägän, ğümergä tübän urın¬darźa heźmät iteüźän baştarı sıqmağan haldattar ara¬hınan sobraniyelarźa, eşteñ nimälä ikänen töplö töşö¬nöp, his kemdän qurqmay, häźer nindäy yul totorğa te¬yeş ikänen yarıp hala torğan keşelär sıqtılar.
  Qanlı huğıştı bötöröügä yäki dauam ittereügä üźźäreneñ täśirźäre barlıqtı küñeldärenä lä kertep sığarmağan haldattar reç höyläüselär auıźınan:
  – Böthön huğış!.. Böthön yuq urınğa qan tügep ke¬şelärźe äräm iteüźär!..
  – Beźźeñ doşmandarıbıź qarşılağı eşse, kräśtiändärźän torğan nemets haldattarı tügel, bälki ular¬źıñ arttarında kön-tön rähättä torğan eş başındağı keşelär menän üźebeźźeñ artıbıźźa, beźźeñ yaźmıştarı¬bıźźı quldarında uyınsıq itep, beźźeñ qandarıbıź öśtöndä tiptergän eş başındağı keşelär — beźźeñ ısın doşmandarıbıź! — tigän hüźźärźe işetep, başta hayran qaldılar. Üźźäreneñ bıl köndärźe küräsäktärenä, üźźä¬ren iźep kilgän keşelärgä qarşı şunday qatı hüźźär¬źe işeteüźärenä ışanmağan ber häldä qaldılar.
  Tik şunda yörögän boronğo başlıqtarźıñ bıl yı-yılıştarğa qarşı tora almauźarın, bında höylängän hüźźärgä qarşı sığıp ber hüź źä äytä almay, baştarın tübän eyep, yöźźäre qarayıp yöröüźären kürgäs kenä bıl vaqiğalarźıñ töş tügel, bälki ısın ikänenä, höyläüse¬lär kiltergän dälildärźeñ döröślögönä ışandılar häm üźźäreneñ revolyutsiya arqahında üź yaźmıştarı, üź tor¬moştarı turahında höyläşergä haqlı ikänlektären beldelär.
  Şulay itep, revolyutsiyanıñ yañı ğına bärep sıqqan köslö tulqındarı ğäskäriźärźeñ yöräktärenä bärep ker¬źe. Front hälen yomşartıp, unı ikense töśkä, ikense doşmandar menän köräşergä käräk ikänlek töśönä äyländerźe. Qarşılağı doşmandarğa töźälgän qay ber qoraldar artqa qaratılıp quyıldı.
  Vahit revolyutsiyanıñ başlanğan köndärendä frontta ine. Ul bıl häbärźärźe işeteü menän, fronttağı hal¬dattarźan bıl revolyutsiyanıñ ni ösön bulğanın, batşa¬nıñ ni ösön töşörölgänen belgän, añlağan, elektän şul eştärźeñ bulasağın hiźep, revolyutsiya bulıu menän qabınıp sıqqan haldattar yağına sığıp, üźe lä şular¬źıñ berehe bulıp eşlärgä, mäsälägä töşönmägän hal-dattarğa bıl vaqiğalarźıñ säbäptären añlatırğa tı¬rıştı. Bigeräk tä bığasa bıl vaqiğalarźıñ bulıuźarın kötmägän, ni ösön batşa töşörölöp, revolyutsiya yahalıuın añlap bötmägän tatar haldattarı arahında eş¬lärgä, ularğa bıl eştärźe añlatırğa, başqalar menän ber safqa teźelep, obşiy doşmanğa qarşı tororğa kä¬räk ikänep töşöndörörgä kösön sarıf itte. Unıñ hüźźä-re bik küptärźeñ küñeldärenä kerźe. Unıñ ısın küñele menän revolyutsiya yağında bulıp, birelep eşläüye, hal¬dattarźıñ uğa bulğan yaqşı qaraştarın, ışanıstarın tağı la arttırźı. Unıñ şul ihlasına, üźźäreneñ te¬läktären üźźäre isemenän qayźa bulha la alıp barıp yıteşterä, birä alıuına ışanğan haldattar Vahittı N şähärendä bulasaq sezğa väkil itep haylanılar. Ul şul köndän başlap oluğ revolyutsiyanıñ tulqındarı arahına kerep kitte.
  İŞEKTÄR ASILDI, BIĞAUŹAR ÖŹÖLDÖ
  İźelgän sinıftar, hoquqhıź yäşägän millättärźeñ küñeldärenä bik küp źur ömöttär birgän, yaźğı qoyaş nu¬rı keüyek balqıp kürengän revolyutsiya ber nisä ayźan huñ uq bıl ömöttärźe beräm-beräm yuqqa sığarıp, unıñ balqıp kürengän nurźarı qara taptar menän qaplana başlanı. Vaqıtlı hökümät tigän nämäneñ tirä-yağına alınğan bıl taptar barğan hayın kübäyep, qarañğı kü-lägälären tirä-yaqqa taratıuźarın arttıra, kösäytä genä barźılar. Eşse, kräśtiändärźeñ häm ayırım vaq millättärźeñ revolyutsiyanan kötkän teläktäre, aldağı köndä eşlänäsäk väğäźälärgä äylänep, beräm-beräm tege taptar aśtında qalıp yuğala başlanılar.
  Batşa häm boronğo ministrźar töşörölöp, ular urı¬nına şularźıñ qoyroqtarınan bara torğan keşelärźeñ eş başına menep ultırıuźarınan ğına revolyutsiya bul¬mauın, bälki iñ möhim mäsälälärźe bögöndän häl qı¬lıp ğämälgä quyırğa teyeş ikänen kütärep sıqqan ke¬şelärgä qarşı:
  — Häźer köslö «doşman» menän huğış zamanı! Şul doşmandı yıñer ösön beźźeñ bötä köstärebeź berläşergä teyeş. Bına şunan huñ här ber mäsälä tınıslıq menän häl qılınır. Şunıñ ösön ayırım mäsälälär turahın¬da baş vatıp, halıqtıñ berźämlegen yuğaltırğa yaramay. Bıl yul menän barıusılar halıqtıñ da, mämläkät¬teñ dä ısın doşmandarı, — tigän hüźźärźe tuqırğa ke¬reştelär.
  Huğıştıñ bögöndän bötöüyen, tınıs tormoşqa küseü¬źe ömöt itkän keşelärźeñ qolaq töptärendä:
  — Huğış dauam iter. İtergä teyeş! — tigän hüźźär yañğıranı.
  Bayar häm alpauıttarźıñ yırźärenä küź teräp torğan kräśtiändärźeñ küźźäre aldında:
  — Yır mäsälähe bik auır mäsälä, unı tınıs va¬qıtta ğına häl qılıp bulır. Äle bına aldağı doşman¬dı yıñgänse huğışırğa käräk, — tigän hüźźär höylände.
  Fabrik-zavodtarźı eşselärźeñ üź quldarına alıp, hökümät qulına bireleüyen talap itkän häm unıñ şulay bulıuın kötkän eşselärgä:
  — Yuq äle, iptäştär, aşıqmağıź, ulay itergä irtä äle. Häźergä boronğo hucalarığıźğa eşläy biregeź... — tip kukiş kürhättelär.
  Nisä yöź yıldarźan birle iźelep, revolyutsiyanan huñ kamil hoquqlı bulıuźı ömöt itkän vaq millättärgä qarap:
  — Millät mäsälähe huğış bötkäs, uçreditelnıy sobraniye tarafınan qaralıp, mägär şunda ğına häl itelä torğan źur mäsälä ul. Heź häźer ük ulay bik źur ömöt itmägeź. Äle ulay bik tiź genä irkenläp kitmägeź! Aldığıźźa boronğo böyök Rusiya ikänen onotmağıź,— tip alda bulasaq tuy ösön häźer beyep tororğa quştı-lar.
  Şunıñ ösön huğış dauam itte. Yır-hıu — alpauıt¬tar, fabrik-zavodtar bayźar qulında qalıp, vaq mil¬lättärźeñ teläktäre, arqırı krest hıźılıp, süplekkä taşlandı.
  Bına şunan hun iźelgän sinıftar üź teläktäreneñ buy yıtmäś yırgä elenep quyılıuın, üź yaźmıştarın üźźä¬re häl qılıu işektäreneñ haman da yabıq bulıp, eş bı¬lay barğanda, aldağı köndärźä bıl işekteñ nıqlı yo¬źaqtar menän bötönläy yoźaqlanıp quyılıuın ısınlap añlay başlanılar. Şunıñ arqahında talaş-tartış häm hüź köräştereü barğan hayıp arttı, nizağ kösäy¬źe. Elektän här nämägä halqın ğına qarap torousılar źa üźźären ike-ös törlö yuldıñ berehe menän barırğa mäcbür kürä başlanılar.
  Vahit barğan sezda la kön tärtibenä üźäk mäsälä¬lär itep:
  – Huğışqa qaraş.
  – Yır-hıu mäsälähe.
  – Eşselär mäsälähe.
  keüyek şul köndärźeñ iñ nizağlı, talaşlı mäsäläläre quyılğan ine. Şunıñ ösön sezdıñ tartışlı, nizağlı bulasağı aldan uq mäğlüm bulıp, här kemdeñ yöräge tibä, qıźıu yalqın menän yalqınlanıp, ul yalqındarźıñ satqıları bärep sığırğa ğına toralar ine,
  Sezğa prezidium haylağan vaqıtta uq väkildär arahında ber nisä törlö ağım bulıp, här ber ağımdıñ başında torousıları, här ber firqäneñ üź telägen üt¬kärergä tırışıusıları bulğanlıqtarı mäğlüm buldı.
  Yuğarılağı mäsälälär haqında mözäkärälär baş¬lanğas, iñ elek sotsial-demokrattar, unıñ huñında eserźarźıñ väkildäre sığıp, üź fraktsiyaları isemenän, bıl mäsälälär turahında nindäy qaraşta bulıuźarın häm üź qaraştarınıñ döröś ikänen törlö dälildär me¬nän iśbat itergä kereştelär. Üźźäreneñ höylägän hüźźä¬reneñ döröślögö ösön Markstan, Plehanovtan, Kautskiy häm başqa ğalimdarźıñ hüźźärenän ällä ni saqlı dä¬lildär kilterep, väkildärźeñ diqqättären üźźärenä tar¬tıp, bıl mäsälälärźä üźźäre artınan barıu teyeş ikä¬nen höylänelär häm şulay bulıuına ışanğanlıqtarın belderźelär.
  Vahit häm iptäştärenä bılarźıñ hüźźäreneñ kübehe döröś häm şul hüźźären iśbat iter ösön kiltergän dä¬lildäre köslä keüyek kürenhä lä, ularźıñ yır-hıu mäsä¬lähen häl qılıuźı kisekterergä, küp eştärźe uçredi¬telnıy sobraniye yıyılğas qararğa häm huğıştı ha¬man alıp barırğa tigän täqdimdäre bılarźıñ küñeldä-renä oqşap bötmäne. Qay beräüźär urındarınan ğına bılarğa rizahıźlıq kürhätep:
  – Huğışqa üźegeź barığıź!..