Тормош баҫҡыстары - 2

Ибраһимдың был һүҙҙәренән һис кем бер нәмә лә аң¬ламай ҡалды. Уның урынына күсер, аттарҙы туғарып, дилбегәләрҙе урай-урай:
— Вахит, Шәйбәк (Сөләймән байҙың хеҙмәтсеһе), түбән остоң Ғәйнулла малайы, Ғәбуш көтөүсенең Сәй¬фуллаһы...— тип, алынған егеттәрҙең исемдәрен һанап алып китте һәм: — Беҙҙең Ибрай ҡалды, йөрәге насар икән... Ул китәме һуң?! —тип өҫтәне.
Кемдәрҙең алынып, кемдәрҙең ҡалыуҙары шунда уҡ бөтә ауылға таралды.
«Вахит алынды» тигән хәбәр уның ата-әсәһенә һәм Мәрйәмгә, йәшен кеүек, ауыр тәьҫир итте. Фәүзиә еңгә келәткә сығып, Вахиттың ҡыҫҡа ҡуңыслы аҡ быймаһын тотоп иланы. Мәрйәм ағаһының түрҙәге сәйгә эленгән аҡ салмаһын күреп, күҙҙәрен йәшләндерҙе.
Ғәлләм ағай, малдарҙы ҡарарға сыҡҡанда, Вахитты иҫкә төшөрөп, йомшарып китте. Улар ошо ауыр хәсрәт эсендә дүрт күҙ менән Вахиттың ҡайтыуын көтөргә ке¬рештеләр. Уның ҡалған көндәрен ҡунаҡ итеп үткәреүҙе уйлап, шунда уҡ тауыҡ һуйып, тултырып, ҡаҙанға һал¬дылар.
Сөләймән байҙың балаһы Ибрайҙың тап-таҙа көйөнә һалдаттан ҡалыуы ауыл халҡы араһында төрлө һүҙҙәргә сәбәп булды.
— Ул ниңә ҡалмаһын — уларҙың кеҫәләре ҡалын бит. Насанниктарҙы алдан күреп, ауыҙҙарын тығып ҡуйғас, ҡалыр шул!.. Улар нисек итеп майларға беләләр!.. Бай¬ҙарҙың фарман менән, ярлыларҙың дарман менән шул... — тигән кеүек һүҙҙәрҙе һөйләп, Ибрайҙың аҡса, байлыҡ арҡаһында ҡалыуын аңлаттылар. Ләкин улар¬ҙың Ибрай хаҡындағы асыуҙары шулай зарланып һөйләүҙән үтмәне. Сөнки улар шикәйәт итеп тә бер нәмә лә эшләй алмауҙарын бик асыҡ беләләр ине.
ВАХИТ ҡараңғы төшөр алдынан ғына ҡайтты. Уны ҡаршы алырға йүгереп сығыу менән, Фәүзиә еңгә ҡосаҡлап алып:
– Балам, ысынлап та алындыңмы ни?!—тип илап ебәргәнен һиҙмәй ҙә ҡалды. Уның артынан Мәрйәм:
– Шәкерт ағаҡайым, киттеңме ни?! — тип иларға ке¬реште.
Ғәлләм ағай үҙен ҡаты тоторға тырышты.
Был рәүешле ҡаршы алыныуға Вахиттың да күңеле йомшарып китте, ул үҙен һырып алған халыҡ араһынан тиҙерәк сығып, өйгә кереп китте. Ата-әсәһен һәм Мәрйәм¬де ҡайғыртмаҫ өсөн:
— Юҡҡа ҡайғыраһығыҙ, унда бер мин генә алынма¬ным инде... Себер китеү түгел бит... — тип артыҡ ҡайғыр¬мағанын белдерергә тырышты.
Фәүзиә еңгә уның был һүҙҙәре менән генә тыныслана алманы:
— Шулай ҙа бит, балам... Шәкерт башың менән ка¬фыр ҡулдарына грифтар булдың шул...—-тип, тағы иларға кереште.
Был күңелһеҙ күренеш, тик былар тирәһенә түңәрәк¬ләнеп ултырып, бер-береһенә ҡарашып туйғас, һүҙҙәр икенсе әйберҙәр тураһына күскәс кенә, бер аҙ бөтә төш¬тө. Фәүзиә еңгә менән Ғәлләм ағай Вахитҡа күҙҙәрен тултырып ҡарап:
– Алланың тәҡдирелер инде...
– Бәндә күрәһен күрмәй, гүргә кермәй... — тигән һүҙ¬ҙәр менән үҙҙәрен йыуаттылар.
— Уҡыған кеше ҡайҙа ла хур булмаҫ әле, — тип кү¬ңелдәрен күтәрергә тырыштылар.
Көндәр үтеү менән, Вахиттың алыныуы өсөн илауҙар һирәгәйһә лә, йөрәктәрҙең эстән генә һыҙланыуҙары бөт¬мәне, бик күп һүҙҙәр уның китеүе хаҡында булды. Уның әллә ҡайҙа, һис бер белмәгән, исемен дә ишетмәгән ер¬ҙәргә китеүен уйлап, уны мөмкин тиклем күҙҙәре алды¬нан ебәрмәй тоторға тырыштылар, өрмәгән ергә ултырт¬манылар...
Вахит шәкерт булғас, уҡыған кеше булғас, элек Сө¬ләймән байҙың хеҙмәтсеһе Шәйбәк, Ғәбуш көтөүсенең малайы Сәйфулла менән рәтләп һөйләшкәне лә юҡ ине. Хәҙер былар, һалдатҡа алынып ҡайтҡан көндән башлап, бер-береһенә әллә нишләп яҡынлашып киттеләр. Шәйбәк менән Сәйфулла һәр көн тип әйтерлек Вахит янына ки¬леп-китеп йөрөй башланылар. Уларҙың алдағы көндәге тормоштары, киләсәктәге яҙмыштары бер төҫлөрәк бу¬лып әүерелгәнгә күрә, зар-моңдарын бергәләп уртаҡла¬шырға керештеләр.
Шәйбәк Сөләймән байҙа нисә йыллап хеҙмәт итеп тә, хәҙер һалдатҡа алынғас, уның рәтләп һүҙ ҙә ҡушмауынан, аҡса һорағас: «Һиңә унда ниңә аҡса кәрәк?.. Унда һәммәһен дә батша үҙе күтәрә, һинең аҡсаң миндә юғал¬маҫ, ҡайтҡас алырһың!..» — тип әйтеүенән зарланды. Сәйфулла юлға сығырлыҡ та аҡса рәтләй алмауын һөй-ләп хәсрәтләнде.
Вахит уҡыған еренән хеҙмәткә китеүҙең ауырлығын һөйләп, былар менән үҙенең ҡайғыһын уртаҡлашҡан ке¬үек булды.
Быларҙың шундай һүҙҙәрен тыңлап торған Фәүзиә еңгә һәр береһен ҡыҙғанды. Ҡулында бары менән ҡунаҡ итергә, сәй менән генә булһа ла һыйлап ҡалырға ты¬рышты.
Шул бер ай эсендә Мәрйәмгә лә күп кенә эштәр эш¬ләргә тура килде: ул ағаһына бер нисә яңы күлдәк текте, аяҡ сылғауҙарының, таҫтамалдарының баштарын бөктө.
Шуның өҫтөнә Шәйбәк менән Сәйфуллаға ла берәр күлдәк-ыштан тегеп бирҙе.
Был эштәрҙең һәммәһе лә машинаһыҙ, ҡул менән генә эшләнгәнгә күрә, байтаҡ ваҡыт алдылар. Уның был ай эсендә көндәре генә түгел, төндәре лә йоҡоһоҙ үтте. Шундай эштәр менән һанаулы көндәрҙең үткәнен һиҙмәй ҙә ҡалды. Китер көндәр яҡынлашҡан һайын, Вахиттың хөрмәте артты. Шуның һайын уны яҡшыраҡ ҡунаҡ итеп, туйғансы күреп ҡалырға тырыштылар.
Вахит үҙенең мәҙрәсә иптәштәре менән күрешеп, ос¬таҙынан фатиха алып ҡайтыр өсөн киткән сағында, уның тиҙерәк ҡайтыуын теләп:
— Иртәгәнән дә ҡалмай ҡайт, балам! — тип ялынып ҡалдылар.
Мәҙрәсәлә уҡыусыларҙан Вахиттан башҡа тағы бер нисә шәкерт һалдатҡа алынған икән. Улар мәҙрәсәлә бер¬гә осрашып, аҡтыҡ кисте бергә ҡундылар, бергә зарлан¬дылар. Иртәгеһен хәҙрәткә күрешергә лә бергә барҙылар, һәр береһе электән әҙерләп алып килгән саҙаҡаларын биреп, хәҙрәттең хәйер-доғаһын үтенделәр.
Хәҙрәт яңы тормошҡа китәсәк был шәкерттәрен бе¬рәм-берәм ҡарап алғандан һуң:
— Падишаһ хәҙрәттәренә яҡшы хеҙмәт итегеҙ, уның олуғ түрәләренә итәғәтсел булығыҙ... Намаҙҙарығыҙҙы ҡалдырмаҫҡа тырышығыҙ. Ятлаған доғаларығыҙҙы күңелегеҙҙән сығармағыҙ. Һәр ваҡыт тәҡрарлап тороғоҙ...— тип вәғәз иткәндән һуң, бик оҙон фатиха биреп, шәкерт¬тәрен оҙатып, яңы тормошҡа сығарып ебәрҙе.
Улар күп йылдар торған мәҙрәсәләренән, күп йылдар уҡыған остаздарынан айырылып, тиҙҙән әллә ҡайҙарға, һис бер таныш булмаған ерҙәргә китеүҙәрен уйлап, үҙҙә¬ренең ауылдарына таралдылар. Китерҙәренә ике-өс көн генә ҡалды, күреп ҡалайыҡ инде тип торған ата-әсәләре янына ҡайттылар.
Вахит, күҙ өҫтөндәге ҡаш кеүек, ҡәҙерләп ҡаршы алынды. Ҡалған ике көндөң һәр бер минутын хисаплап, айырылыу сәғәтен уйлап, өйҙәрендә үткәрҙе.
ҠОШТАР ОСОП ЕТМӘҪ ЕРГӘ...
Вахит иртәгә китәһе төнө уны оҙатыу өсөн төн буйы әҙерләнеү, «уны күреп ҡалыу» менән үтте. Вахит үҙе лә әҙерләнде, әллә ниндәй доғалыҡтары күкрәк кеҫәһенә те¬гелде, «кәрәк булыр» тип ҡай бер китаптарын алды.
Таң менән уның иптәштәре килеп, ауылдан бергә сы¬ғып китергә булдылар. Иртә булыуға ҡарамаҫтан, әллә ни саҡлы халыҡ йыйылып өлгөрҙө. Оҙатыусылар китеү¬селәр менән ҡайта-ҡайта күрешеп, фатихалар биргәндән һуң, улар саналарға тейәлеп, ҡуҙғалып киттеләр.
Ҡуҙғалыу менән Шәйбәк менән Сәйфулла бергә ҡу¬шылып:
Суйын сүлмәк ауыҙы тар,
Бешә һалдат аштары.
Ҡоттар осоп етмәҫ ергә
Китә һалдат баштары...—
тип йырлап ебәрҙеләр. Вахит шәкерт кеше булғанға күрә йырға ҡатнашмаһа ла, күңеле әллә ни эшләп нескәреп китте. Уларҙың был йырҙарынан, өҙөлөп сыҡҡан моңда¬рынан ата-әсәләре генә түгел, сит кешеләрҙең дә күҙҙәре йәшләнеп, ирендәре һелкенде. Улар сьғып киткәс, ауыл¬дың бер ере китек төҫлө булып, өй эсенән мәйет сыҡҡан төҫлө булып ҡалды.
Улар өйәҙ шәһәренә барып, воинский насанникка мәғ¬лүм булып, бер нисә көн торғас, шул өйәҙҙең төрлө ауыл¬дарынан йыйылған әллә ни саҡлы новобрансыларҙың төрлөһөн төрлө шәһәрҙәргә ебәрергә билгеләп бөттөләр.
Вахит менән Сәйфулла, тағы әллә кемдәр Киев шәһә¬ренә, Шәйбәк Аршау шәһәренә билгеләнделәр.
Быларҙың бик күбеһе, шулар рәтенән Вахит та, ул шәһәрҙәрҙең ҡайҙалығын, алыҫмы-яҡынмы икәнлеген белмәгәнгә күрә, бер-береһенән һорашырға керештеләр.
Ләкин улар был шәһәрҙәрҙең исемдәрен беренсе рәт кенә ишеткәндәренә күрә, ҡайҙа икәнлеген дә, йыраҡлығын дa белмәй аптырашта ҡалдылар. Бик күбеһе үҙҙәре бара торған шәһәрҙең исемдәрен хәтерҙәрендә ҡалдыра алмай йөҙәнелөр.
Былар үҙҙәрен оҙатыусы һәм ҡаршы алырға килеүсе иҫке һалдаттар, уларҙың башлығы булған бер офицер ҡарамағында, һарыҡ көтөүе кеүек, вокзалда төшөрөлөп, тик оҙон итеп теҙелгән вагондарға ҡаршы теҙеп ҡуйылдылар.
Вахит вокзалдағы кеше күплегенә, ундағы шау-шыуҙы төрлө ерҙә оҙонло-ҡыҫҡалы тауыш сығарып, маневр яһап йөрөгән паровоздарҙың тауыштары, уларҙың ах-ух килеп, арлы-бирле бышҡырып йөрөүҙәре Вахиттың да, уның менән бергә булған башҡа ауыл егеттәренең дә баштарын әйләндереп ебәргән кеүек булды. Улар үҙҙәрен солғап алған был ғәжәп нәмәләргә, бер яҡтан, һоҡланып, бер яҡтан, иҫтәре киткән кеүек, ҡарап хайран ҡалдылар.
Теге, быларҙы эйәртеп алып төшкән офицер, папиро¬сын ҡабыҙып бер аҙ арлы-бирле йөрөгәндән һуң, уның янына әллә ниндәй ҙур насанниктар килделәр. Теге офицер уларҙы честь биреп ҡаршы алды. Улар был офицерға ҡарап, әмер биргән кеүек, бер нисә һүҙ әйткәндән һуң, офицер улар алдында башын эйеп йыраҡлашты ла, инде һалдаттарға ҡарап бер нисә һүҙ әйтте. Уның шул һүҙҙә-ренән һуң новобрансыларҙы вагондарға тултырҙылар.
Вагондарға кереү, унда кергәс урынлашыу, был ва¬ҡыттағы шау-шыуҙар бер аҙ ваҡытҡа һуҙылды. Вагон¬дарҙың шалтырап ҡуҙғалыуҙары, әле һаман ултырып ет¬мәгән кешеләрҙең, дауыл ваҡытындағы көлтәләр кеүек, бер яҡҡа ауып китеүҙәре менән был шау-шыу икенсе төҫкә керҙе. Ҡай берәүҙәр тәҙрәгә ҡарап, үҙҙәрен оҙатыусыларға баш һелктеләр. Ҡай берәүҙәре, тыуған илдәренән китеүҙәрен иҫкә төшөрөп, уйға ҡалдылар.
Поезд йөрөшөн тиҙләтте, тирә-яҡтағы ҡаралдылар, телеграмм бағаналары артҡа ҡарап аға башланылар. Вагондар «беҙ киттек!» тигән кеүек тауыш сығарып, йө¬рөштәрен тиҙләттеләр. Бара торғас:
— Киттек, киттек!.. — тип ашығыс тауыш сығара башланылар.
Вахит, иҫен йыйып, тирә-яғындағыларға ҡараны. Ул ҡарағанда, вагондағы егеттәрҙең ҡай берҙәре әйберҙәрен ҡуйып хәл йыйырға, ҡай берҙәре өйҙәренән алып килгән аҙыҡтарын ашарға, ҡай берҙәре төрлө нәмәләр хаҡында һөйләшергә керешкәндәр ине.
Ул ҡай бер һалдаттарҙың һәр нәмәне аңлаған, ҡайһы шәһәргә барыуҙарын алдан уҡ белеп барған кеүек һөй¬ләшеүҙәренә һоҡланып, иҫе китеп ҡараны. Бигерәк тә ауыл кейеменән башҡараҡ кейенгән оҙон ғына сәсле, урыҫ ҡиәфәтлерәк бер егеттең үткерлегенә, уның урыҫтар менән теттереп урыҫса һөйләшеүенә, һис бер нәмәгә иҫе китмәгән кеүек шат, уйнап-көлөп барыуына ғәжәп¬һенде. Яйын килтереп, ул егеттән ҡай бер нәмәләрҙе һо¬рашырға уйланы. Уның иң беләһе килгән нәмәһе — Киев шәһәренең ҡайһы яҡта, йыраҡмы икәнлеген белеү ине. Ул ҡыйыр-ҡыймаҫ ҡына теге оҙон сәсле егеттең янына барып, һүҙҙе шунан башлап:
— Туған, беҙ бара торған Киев ҡалаһы йыраҡмы, әле ул ҡайһы яҡта? — тип һораны. Теге үткер егет бының йөҙөнә ҡарап алғандан һуң:
— Йыраҡ әле, поезд юлда күп туҡталып тормаһа, дүрт көндә етербеҙ, һуң һин ҡайҙа барғаныңды ла бел¬мәйһеңме ни? — тип, Вахитҡа ғәжәпләнгән һымаҡ ҡарап ҡуйҙы.
— Юҡ, белмәйем...
— География уҡымағанһың, ахыры, һин?
Вахит аптырап ҡалды һәм уңайһыҙланып ҡына:
– Беҙҙә ундай нәмә уҡытмайҙар ине шул... — тип көрһөНӨП ҡуйҙы.
– Нимәләр уҡының һуң һин?
Вахит ни әйтергә лә белмәй, тик:
— Беҙ дин уҡыныҡ, — тигән һүҙҙе әйтте.
Теге егет уның был яуабын ишеткәс, ҡыҙғанған кеүек булып:
— Тормош өсөн ул ғына етмәй шул, туған!.. Бына һи¬ңә хәҙер ул нәмәләрҙең һис бер файҙаһы юҡ бит. Һиңә был тормошҡа күнегеүе бик ауыр булыр... — тине һәм Киевтың нисә мең саҡрым булыуын, ҡайһы яҡта, ниндәй шәһәр икәнен — һәммәһен барып күреп ҡайтҡан кеүек һөйләне.
Вахит, үҙенең шул егет кеүек булмауына үкенгән ке¬үек булып, бик тәрәндән һулап ебәрҙе.
Теге егет тә Вахиттың бер нәмә лә белмәүен аңлап:
— Был нәмәләрҙе белмәүҙә һин үҙең ғәйепле түгел инде... Беҙҙең кеүек түбән халыҡҡа аңлау юлдары бикле шул, тик үҙең эт көйөн күреп тырышһаң ғына, тормош юлын асырға һәм тормош баҫҡыстары аша юғары үрмә¬ләргә мөмкин... һиңә ул да тура килмәгән шул... — тип ҡуйҙы.
Вахит «түбән халыҡ», «аңлау юлдары бикле» тигән һүҙҙәрҙең мәғәнәләрен аңламаны. Шулай ҙа теге егет уға бик яҡын булып күренде, уның һәр бер эшен ҡарап бара башланы. Теге егет ҡай ваҡытта йәшереңкерәп әллә нә¬мәләр уҡый, үҙе нәмәнәндер һаҡланған кеүек була, сит кеше килһә, уҡыған нәмәләрен берәр ергә ҡуйып тора ине.
Вахит, тура килтереп, уның нәмәләр уҡығанын һора¬ны. Теге егет тирә-яғына ҡаранып алғандан һуң:
— Гәзит уҡыйым. Фабрикаларҙағы эшселәр эш таш¬лағандар, ... губернаһында крәҫтиәндәр баярҙарҙың ерҙә¬рен талағандар... — тип шул ваҡыттағы ваҡиғаларҙы һөйләне.
Вахит бындай һүҙҙәрҙе беренсе рәт ишеткәнгә күрә, бер нәмә лә аңламаны. Шулай аңламағанға күрә ҡайта¬нан сөәл бирергә лә уңайһыҙланды ла, поездың таҡырҙаған тауышын тыңлап, әллә нәмәләр уйлап, тәрән фекер¬гә батты.
Поезд бер нисә көн буйынса шул шәплеге менән алға китте, түбәләре һалам менән ҡапланып, тик урталарында ғына бер нисә йәшел түбәле йорттары, йыраҡтан күренеп торған сиркәүҙәре булған хисапһыҙ күп ауылдарҙы артта ҡалдырҙы. Урталары әллә ни саҡлы сиркәүҙәр менән сы¬барланған, тирәләре оҙон торбалар менән маяҡланған ҙур-ҙур шәһәрҙәргә туҡтап үтте. Был ауылдар һәм шәһәр¬ҙәр араһында ваҡ-ваҡ шаҡмаҡтарға бүленгән крәҫтиән баҫыуҙарын, улар рәтенән бөтә баҫыуҙарына бер төрлө игендәр сәселгән, ҙур урмандар янында икешәр ҡатлы йәшел түбәле йорттар рәтенән ат һарайҙарына, иген ам¬барҙарына саҡлы тимер менән ябылған, ҙур-ҙур баяр имениеларын үтеп китте.
Элек ер йөҙөнөң киңлеген, ундағы тормоштоң сыбар¬лығын, халыҡтарҙың төрлөлөгөн белмәгән яңы һалдаттар өсөн был юл ғәжәп оҙон, был тормоштар баш әйләндергес бер эш булып күренде.
Теге оҙон сәсле егет, бер-береһенә ҡапма-ҡаршы бул¬ған, был ике тормошто күргән һайын йөҙөн һытып:
— Ҡайҙа барһаң да шул ике төрлө тормош: һаман шул мең һалам түбәгә бер йәшел түбә, ярты дисәтинә янында мең дисәтинә... — тигән һүҙҙәрҙе әйтә. Тик Вахит уның был һүҙҙәренән бер мәғәнә сығара алмай, уның былар өсөн ҡайғырыуын күреп аптырай, урыҫ сифатлы¬раҡ булыуына ҡарамаҫтан, яҡшы булыуына ғәжәпләнә ине. Шуның өсөн барған һайын Вахит ул оҙон сәсле егет¬те үҙенә яҡын һиҙҙе. Уның һөйләгән һүҙҙәре лә, биргән кәңәштәре лә күңеленә яҡын тойолдо. Уның үткерлеге, егет һымаҡлығы алдағы көндә, Вахит аптыраған саҡта, файҙа итер кеүек күренде.
Шулай төрлө күренештәр, сыбар баҫыуҙар, һалам тү¬бәле ауылдар, йәшел башлы баяр йорттарын артҡа ташлап БАРА торғас, былар ултырған поезд бөтөнләй туҡтап, яңы һалдаттарҙы вагондарынан сығарып теҙҙеләр, һәм, ҺӘММӘҺЕН дә берәмләп барлағандан һуң, ҡапсыҡтарын, ТӨРЛӨ ҙурлыҡтағы һандыҡтарын арҡаларына күтәртеп, ЙӘМҺЕҘ ҙур казармаларға алып барып тултырҙылар.
«ЯҢЫ ҠЫРҠ ФАРЫЗ»
Казарма тормошо яңы килгән йәш һалдаттарҙың бы¬ғаса күргән һәм белгән тормоштарына бер ҙә оҡшама¬ғанға, улар бындағы иҫ киткес ҡаты тәртиптәрҙең һис береһе менән алдан аҙ ғына ла таныш булмағанға күрә, был тормош уларға әҙәм төшөнмәҫлек ситен булып то¬ЙОЛДО.
Көндәлек һалдат уйындарын өйрәнеү, әллә ниндәй эштәрҙе белеүгә көс сарыф итеү өҫтөнә, үҙҙәренән аҙ ғына юғары булған башлыҡтарҙың итектәренә, кейем¬дәренә саҡлы таҙартып биреү, уларҙың төрлө йомошта¬рын еренә еткереү, берәр эш йәки берәр һүҙҙе аңламай аҙ ғына яңылыш һелкенеү, йәки берәр офицерға честь бирергә өлгөрә алмай ҡалыу кеүек эштәр өсөн сәғәттәрсә мылтыҡ күтәреп тороу кеүек язаларға дусар булалар, уларҙы миңрәүләтеп, машина кеүек ихтыярһыҙ йөрөй торған бер нәмәгә әйләндерҙе.
Бындағы ҡатлаулы-ҡатлаулы чиндарҙа булған баш¬лыҡтарҙың: «фельдфебель, ротный, взводный, батальон¬ный командир, начальник дивизии» кеүек исемдәрен бе¬леп алыу һәм уларҙың шул чиндарына ҡарап әйтелә тор¬ған:
– Высокоблагородие,
– Высокородие,
– Превосходительство,
– Высокопревосходительство...
тигән кеүек ҡатлы-ҡатлы титулдар (уларҙы маҡтап әйт¬кән ҡушаматтарҙы) ятлап иҫтә ҡалдырыу, ул титулдарҙы һис бер яңылышмай, кешеләренә ҡарап, үҙ урында¬рында әйтеү, уларға осрағанда ҡулды башҡа терәп, аяҡ¬тарҙы тура баҫып, улар уҙып киткәнсе, ҡаҡҡан бағана кеүек, ҡатып ҡарап ҡалыу, берәр һүҙ әйтһәләр, баяғы титулдарға өҫтәп:
— Так точно! — тип ҡоллоҡ күрһәтеү кеүек эштәр бо¬ронғо төрлө доғаларҙы, иман шарттарындағы ҡырҡ фа¬рыздарҙы ятлауҙан да, намаҙ ваҡытында ағзаларҙы тура тотоуҙан да ауыр булды.
Шулар өҫтөнә батшаның үҙенән башлап, ҡатыны, әсә¬һе, яңы тыуған балаларына, нәҫел-нәсәптәренә саҡлы исемдәрен ятлау:
– Его Императорское Величество государь импера¬тор Николай...
– Ее Императорское Величество государыня импе¬ратрица Мария...
– Его Императорское Высочество наследник Цесаре¬вич и великий князь Алексей... — тигән һүҙҙәрҙе хәтерҙә ҡалдырып, башҡалар һорағанда, быларҙың һәммәһен дә, боронғо ҡырҡ фарызды ятлап һөйләгән кеүек, һөйләп бирә алыу баштарын тубал кеүек яһаны.
Шуларҙың һәммәһен дә белеү, башлыҡтарға осраған¬да түбән дәрәжәле һалдаттарҙың ниндәй түбәнселектә тороу, улар алдында үҙҙәрен ни рәүешле тотоу һәм шун¬дай тағы әллә нәмәләрҙе өйрәнеү юлдарын белдереү өсөн быларҙың һәр береһенең ҡулына кескенә генә берәр кенәгә биреп өйрәнергә ҡуштылар.
Был кенәгә ҙурлыҡта «Иман шарты»на оҡшаһа ла, урыҫса яҙылыуы һәм эсендәге нәмәләре менән оҡшамай ине.
Электән икмәк-тоҙлоҡ та урыҫса белмәгән, яҙыу-һыҙыуҙың нимә икәнен дә төшөнмәгән крәҫтиән балала¬ры өсөн был нәмәне аңлау, белеү сикһеҙ ауыр булды.
Теге оҙон сәсле егет, был һүҙҙәрҙе электән белеп килгән кеүек, шунда уҡ белеп алды ла, Вахитҡа ҡарап:
– Быларҙы белеү һиңә ауырҙыр, — тип уны ҡыҙғанған кеүек булды һәм: —Элек: кафырму сән, мосолманму сән? Яуап:
— Әлхәмдел илләһи, мосолманмын.
- Кем милләтенән торорһоң?
Яуап:
— Ибраһим ғәләйһи әссәләм милләтенән торормон.
– Кем силсиләһенән торорһоң?
Яуап:
– Хужа Әхмәт Ясәүи силсиләһендә торормон.
– Силсилә нисәлер?
Яуап:
– Дүрттер.
– Ниҙәрҙер?
— Әүәл Хужа Әхмәт Ясәүи, икенсе — Ғәбделхалиҡ Ғождуани, тип әллә нәмәләрҙе өйрәтәләр, уларға титул¬дар бирәләр ине, бында ла нәҡ шулай инде, — тип көлөп ҡуйҙы.
Ул егет тағы нәмәлер әйтергә теләгән ине, казарманың әллә ҡайһы еренән:
— Нурый Сәғитов! — тип ҡысҡырған тауышты ишет¬кәс, ул оҙон сәсле егет тиҙ генә шул тауыш яғына китте.
Вахит ул егеттең исеме Нурый, фамилияһы Сәғитов икәнен белде һәм уның былай иркен һөйләүенә аптырап ҡалды.
Вахит ул оҙон сәсле егеттең (Сәғитовтың) Ибраһим ғәләйһи әссәләмдән, Хужа Әхмәт Ясәүиҙән көлөп, «Иман шарты»нда өйрәтелгәндән «фарыз» нәмәләрҙе, урыҫтар тарафынан һалдаттарға өйрәтелә торған «словестност»тарға тиңләштереүенә бер аҙ рәнйеп ҡалһа ла, уның яҡ¬шы яҡтарын күҙ алдына килтереп: «Донъяла әллә кемдәр була... Бер нәмәнән дә ҡурҡа белмәйҙәр...» — тигән уйға төшөп, СӘҒИТОВҠА булған рәнйеүен бөтөрҙө, уның «ҙур мәҙрәсәлә» уҡый алмауын уйлап, ғәфү итте.
Сәғитовтың һәр ваҡыт асыҡ йөҙлө булыуы, һәр кемде яҡын күреп, ысын күңелдән һөйләшеүе арҡаһында, уны быйыл килгән йәш һалдаттар ғына ТҮГЕЛ, үткән йылда килеп, казарма тормошона өйрәнеп бөткән ҡарт һалдат¬тар ҙа ярата башланылар. Ул, шул яратылыуы арҡаһын¬да, әллә ниндәй уйын-көлкө һүҙҙәр һөйләргә башлай ҙа, бында өйрәтелә торған нәмәләргә һәм ҙурҙарға ҡаршы башҡалар әйтә алмай торған һүҙҙәр һөйләп ташлай, һу¬ңынан һүҙен уйын-көлкөгә бороп, теге серле һүҙҙәрҙең мәғәнәһен еңеләйтеп ҡуя ине.
Һалдаттар араһында ҡай бер «ҡара эслерәк» булған¬дары уның:
— Беҙҙең эшсе, крәҫтиән шулай инде, ҙурҙар менән килешеп булмай... — тигән кеүек һүҙҙәренә ҡырын мәғә¬нә бирергә теләһәләр ҙә, ысынлап та яңы ғына һуҡаһын, ҡулындағы сүкешен ташлап килгән саф күңелле һалдат¬тар, улай ҡырын мәғәнә биреүҙе күңелдәренә килтереп сығармай, тик:
– Чудак һин, Сәғитов!
– Ну ҡыҙыҡ та һуң үҙе, әллә нәмәләр һөйләп бөтә!
— Шулай уйын-көлкө һөйләүселәр булмаһалар, беҙ¬ҙең был күңелһеҙ тормош нисек үтер ине? — тигән һүҙҙәр менән үҙҙәренең Сәғитовты яратыуҙарын ғына белдерә¬ләр ине.
Бер нисә айҙан һуң Сәғитов, түбән чинлы һәр бер ғади һалдаттарға белергә тейешле нәмәләрҙе өйрәнеп бөтөп, полктың писаре булып билгеләнде. Ләкин ул үҙенең һәр кем ҡыҙыға торған был «дәрәжә»һенә бер ҙә иҫе китмәй, һаман да буш ваҡытын боронғо иптәштәре менән бергә үткәреп, боронғо төҫлө простой мөғәмәләһен дауам ит¬терҙе. Уның урыны юғарыланыуға ҡарамаҫтан, һаман шулай простой булды, һалдаттарҙың уға ҡаршы булған мөхәббәттәрен тағы ла арттыра төштө.
Шуның менән бергә, ул һәр ваҡыт берәр нәмәне белмәгән йәки төшөнмәгән һалдаттарға ул нәмәне белергә ярҙам итә, юлдарын өйрәтә ине. Шундай яҡтан уның Вахитҡа ла күп файҙаһы тейҙе. Тура килгәндә уға урыҫса хәрефтәрҙе өйрәтеп, уҡырға димләне, күп ваҡытта: — Урыҫса белергә кәрәк, юҡһа һин ауырлыҡ күрер¬һең, бына был титулдарҙы өйрәнеү, әллә кемдәрҙең исем¬дәрен ятлау тормош өсөн кәрәк булмаһа ла, сикәгә йоҙ¬роҡ төшмәҫ, подвинтовкы тормаҫ өсөн кәрәк була ул... Ә бына был винтовканы яҡшы һаҡлап, тура ата белергә өйрәнергә тырыш, ул бер ваҡытта бик кәрәк булыр... — ти ҙә, үҙе лә бер нәмәнән шикләнгән кеүек, тирә-яғын ҡарап ала һәм: — Эйе, ул кәрәк булыр, ул бик ҡәҙерле нәмә, — тип һүҙҙе Вахит аңламаған рәүештә бөтөрөп ҡуя ине.
Вахит уның был «кәрәк булыр...» тигән һүҙенән «һу¬ғышҡа барғанда кәрәк булыр» тигән һүҙҙе лә, борон «Китабөлжиһад»та уҡығанса, «кафырҙар менән һуғыш¬ҡанда кәрәк булыр» тигән һүҙҙе лә уйлай ҙа аптырап ҡала ине. Ҡай ваҡытта уның был һүҙҙе асыҡ итеп әйтмәүенә эсе боша, иркен бер ваҡыт тура килтереп, ниндәй ваҡытта кәрәк буласағын һорарға иҫәпләп тә ҡуя ине.
СЕРЛЕ КИТАП
Вахит бик күп этләнә торғас, казарма тормошона күнегә, унда өйрәтелә торған яңы «иман шарттарына», яңы ҙур кешеләрҙең исем-фамилияларына, уларҙың был тор¬мошта ниндәй урын тотоуҙарына һәм казарманың ауыр тәртиптәренә күнегә башланы. Шулай ҙа ул, ауылына хат яҙғанда, һаман да хаттарын: «Әлхат — нисфелмөл-ҡәт» тип башлай һәм: «Һеҙки ғиззәтле вә хөрмәтлү булып торғусы әнкәйем хәҙрәттәренә беҙки батша хеҙмә¬тенә грифтар булып йөргүсе, һеҙҙе бер күрергә зар-интизар булып торғусы беҙки ғәзиз балағыҙҙан биниһая сәләм...» тип башлай, һаман боронғоса зарлана, боронғоса һәр бер аяҡ баҫҡан ауылдаштарына саҡлы сәләм әйтеп бөтөргәндән һуң, үҙенең ҡанаты булһа, ҡош кеүек осоп ҡайтырға теләүен белдерә ине. Шуға ҡаршы ата-әсәһенән өҙөлөп, һыҙланып яҙылған хаттарҙы алғанда, был тормоштан тиҙерәк хәләс булыуҙы өмөт итеп, теге күкрәк кеҫәһенә тегеп ҡуйған доғаларҙы алып, күҙҙәрен ғәрешкә терәп уҡый торған ине. Ул шул доғаларҙы уҡып, унда артыҡ бирелеп китеп, дежурный офицерҙың килгәнен күрмәйенсә честь бирергә өлгөрә алмай ҡалып, бер нисә рәт сикәһенә лә алды. Бер нисә рәт:
— Гололобый татарин! — тигән һүҙҙәрҙе ишеткәндән һуң, үҙенә сират етмәй тороп, ашамаған көйөнә төнгө ҡарауылға китергә мәжбүр ителде. Вахит бына шундай ауырлыҡтарҙы бер нисә рәт татығандан һуң ғына, ул «хәсиәтле доғалар»ҙы уҡыуын һирәкләтте.
Шундай яҡшы хеҙмәт итеп тә, шундай «хәсиәтле доғалар»ҙы уҡып та, шундай ауыр язаларға грифтар булғандан һуң, теге оҙон сәсле Сәғитовтың «был титулдарҙы сикәгә төшмәҫ өсөн генә белергә кәрәк» тигән һүҙенең һәм уның ҙур кешеләргә ҡаршы хөрмәтһеҙ һүҙҙәр әйтеүенең мәғәнәһен аңлағандай булып, Сәғитовҡа мөхәббәтен арттырҙы.
Ул, йәй көнөндә лагерға сыҡҡанда, ҙур туптарҙы күреп, «Китабөлжиһад»ты уҡыған ваҡыттағы «мәнжәник»тәрҙе, кафырҙарға ҡаршы һуғышырға өйрәнеүҙәрен күҙ алдына килтереп, тормош баҫҡыстарының төрлөсә икәнен уйлай башланы. Шундай ваҡыттарҙа уның күҙ алдына теге оҙон сәсле Сәғитов менән ҙур салмалы хәҙрәт килеп, икеһе ике яҡҡа саҡырған кеүек була башланылар.
Вахит бындай ваҡыттарҙа, үҙенән-үҙе шикләнеп, электән теле өйрәнеп бөткән «лә хәүлә вә ләҡеүәте...»ләрҙе уҡырға теләһә лә, әллә кемдәр уға бармаҡ һелккән кеүек булдылар. Әллә ниндәй көс уны ике яҡҡа тартҡан кеүек һиҙелде... Ул, киң сәхрәнән казармаға ҡайтҡас, үҙен шун¬дай икеләнеү араһында күрә башланы.
Көҙгө ҡараңғы төндәрҙең береһендә Вахит казарманың эсендә ҡарауылға ҡуйылған ине. Ул, винтовкаһын арҡаһына арҡыры аҫып, арлы-бирле бер аҙ йөрөгәндән һуң, ҙур ишек алдында һәр көн ҡарауылсылар ултыра торған йәшник өҫтөнә ултырып, үҙенең тағы ике йылдан ауылға ҡайтыуын уйлап, башын түбән эйеп, хыялға батты. Был ваҡытта уның аяҡ аҫтында кескенә генә бер китап ятһа ла, ул уны тиҙ генә алмай, тик алдағы көндәрҙең береһендә, ауылға ҡайтҡас, көн үткәреү пландарын бер аҙ уйлағандан һуң ғына ҡулына алды.
Китаптың тышына былар өйрәнә торған кенәгәнең тышындағы кеүек мылтыҡ һүрәте төшөрөлгән, шул уҡ кенәгәнең тышындағы һүҙҙәр яҙылған ине.
Вахит ул кенәгәне берәрһенең яңылыш төшөрөп ҡалдырған кенәгәһелер тип уйлап, бер аҙ тотоп торҙо ла эсен асып ҡараны. Китаптың беренсе битенең башында эре генә хәрефтәр менән яҙылған «Кто наши враги?» тигән һүҙҙәрҙе, яңы ғына хәреф танып килгән балалар кеүек, берәмләп уҡып сыҡҡандан һуң:
— Товарищи, мы рабочие и крестья... — тигән һүҙҙәрҙе теҙергә кереште.
Ул шул һүҙҙәрҙе әйтеп тә өлгөрә алманы, бик көслө бер ҡул уның уң беләгенән тотоп, ҡулындағы китабын тартып алды ла, уның тышын ҡарау менән, Вахитҡа асыулы күҙен төшөрөп:

- Ах ты, сволочь, изменник!.. — тип екеренгәндән һуң теге китапты икегә бөтәрләп кеҫәһенә һалды һәм:
—Ты за это преступление отвечать будешь! — тип коридор буйлап казарманың теге яҡ башына китте.
Вахит һис бер уйламағанда булған был эшкә аптырап ҡалды һәм тиҙ генә урынынан һикереп тороп, бик тура баҫып, уң ҡулын сикәһенә терәп:
—Так точно, ваше благородие... — тигән һүҙҙе әйтеп, теге офицерҙың артынан ҡарап ҡалды.
Вахитҡа, һалдаттарға өйрәтелә торған, «Иман шарты» кеүек, теге кескенә китапта:
«Хөкүмәт бойороҡтарын еренә еткермәүселәр, падишаһ хәҙрәттәренең ниндәй генә булһа ла берәр әмер-фарманына ҡарышыусылар, начальство тарафынан ҡушылған эште еренә еткермәүселәр «мәмләкәттең эске дошмандары» тип өйрәткәндәр, әллә нисә төрлө язалар менән ҡурҡытып, был нәмәләрҙе уның ҡанына һеңдереп бөтөргәндәр ине. Ул был «серле китап»тың башындағы һүҙҙәргә ҡарап шундай бер китаптыр тип уйлаһа ла, эштең былай булып сығыуын күргәс, баҫҡан урынында ҡатып ҡалды. Нахаҡ бәләгә эләгеүенән ҡурҡып, тәндәре сымырҙап китте.
Ул кескенә берәр эш сәбәпле сикәһенә алғанда, подвинтовкы торған саҡтарында ла башлыҡтарҙың был саҡлы уҡ асыуҙарын күргәне юҡ ине.
Оҙаҡ та үтмәй, теге офицер взводный менән икенсе бер һалдатты эйәртеп алып килде лә, взводныйға ҡарап бер нисә һүҙ әйткәндән һуң, Вахиттың исем, фамилияһын, ҡайһы рота, ҡайһы полк икәнеп яҙып алды ла ашығып сығып китте.
Ул киткәс, взводный Вахитҡа ҡарап:
—Һиңә ни булды, Йәғфәров, неужели һин дә шундай эштәр менән сыуалаһың? Мин һинән был эште көтмәгән инем. Бик ҡыҙғаныс... Хәҙер бар, урыныңа кит! — тип, уны алмаштырып, теге һалдатты посҡа ҡуйҙы.
Боронғо ваҡытта «хәҙрәте Ғәли» булып ғәйрәтләнгән беҙҙең Вахит, теге взводныйға честь биреп, ул китапты иҙәндән генә тапҡанын, үҙенең бер нәмә лә төшөнмәгәнен әйтергә теләп ҡараһа ла, рәтләп төшөндөрә алмағас, үҙенең урынына китте. Алдағы көндә ауылға ҡайтып донъя көтөү пландарын уйлап ултырғанда, бындай бер бәләгә осрап, күҙҙәренә йоҡо кермәгәнгә күрә, таңды көтөргә кереште.
Таң алдында һалдаттарҙы уяттылар: улар көндәге ке¬үек, бер-береһенән ашығып, иртәнге занятиеға, үҙҙәренә билгеләнгән эштәрҙе еренә еткерергә китергә әҙерләнәләр ине. Көн иртә булыуға ҡарамаҫтан, бөгөн төндә һәм кисә кистән күрше казармаларҙа һалдаттарға уҡырға ярамай торған әллә ниндәй брошюралар таратылыуы, күрше казармаларҙа һәм был казарманың өҫкө ҡатында бер нисә кешенең арестовать ителеүҙәре ҡолаҡтан-ҡолаҡҡа һөйләнә, шуның өҫтөнә ваҡ-төйәк башлыҡтар, утҡа баҫҡан бесәй кеүек, ашығыс, ҡурҡыныс хәрәкәт күрһәтәләр ине.
Эштең былай булыуын күргәс, Вахиттың ҡурҡыуы тағы ла артты. Эш уның менән генә ҡалмай, фельдфебелдең Вахит янына килеп:
— Һиңә бөгөн занятиеға барырға ярамай, шунда ғына тор! — тип әйтеүе уның ҡурҡыуын мең ҡабат арттырып ебәрҙе.
Һалдаттар занятиеға, ҡалғандары төрлө эшкә керешеп, бер аҙ торғас та, ротный командир менән бер нисә офицер, тағы бер нисә һалдат быларҙың казармаһына килеп, һәммә һалдаттарҙың урындарын тентеп, һандыҡтарын писәтләп, айырым бүлмәгә тултыра башланылар.
Эш былайға киткәс, Вахит эштең ҙурға китеүен тағы ла тулыраҡ аңланы, йөрәге ныҡлап тибергә кереште. Теге тентеүселәр казарманың теге башындараҡ булыуына ҡарамаҫтан, аяҡ өҫтөнә баҫып, уң ҡулын йәйеп сикәһенә терәне лә, уларҙың килеүҙәрен көтә башланы.
Ул үҙе тураһына еткәс тә, үҙенән берәр нәмә һорауҙарын көткән ине. Ләкин улай һорау-фәлән булманы. Уның койкаһын ҡарағандан һуң, өйөнән алып килгән һандығын писәтләп, уның хаҡында бер нисә һүҙ һөйләшкән кеүек булып, уға асыулы ҡараштарын ташлап, алға киттеләр. Ул шул урынында баҫҡан көйөнсә, таш бағана кеүек, ҡатып ҡалды.
Һалдаттар занятиенан ҡайтҡансы, шул рәүешсә тентеүҙәр дауам итте. Улар ҡайтҡандан һуң, һәр береһенең исем, фамилияһы менән саҡырып, үҙҙәренең күҙҙәре алдында, теге писәтләнгән һандыҡтарын асып, уларҙың эсендәге әйберҙәрен ҡарап, хат, китап кеүек нәмәләрҙе бер ергә өйөргә керештеләр.
Вахиттың һандығы эсенән бер нисә иҫке китап менән ата-әсәләренән килгән бер тиҫтәгә яҡын хат сыҡты. Бер-ике һалдаттың һандығынан тышына мылтыҡ һүрәте төшөрөлгән, кисәге Вахит ҡулынан үткән «серле китап» кеүек китаптар табылды, һандыҡтарынан шундай китаптар табылған һалдаттарҙы шунда уҡ башҡа һалдаттарҙан айырып ҡуйҙылар.
Был эште күргәс, башҡа һалдаттарҙың йөҙҙәре ағарынып китте.
Вахит үҙенең һандығы эсенән бер нәмә лә сыҡмауын, кисә теге «серле китап»ты иҙәндән табып алыуын, уның өсөн генә әллә винауат та булмауын уйлап, аҙ ғына ты¬ныслана төштө.
Казармала тентеүҙәр бөткәндән һуң, оҙаҡ та үтмәй, һалдаттар араһында ҡолаҡтан-ҡолаҡҡа һөйләнгән тағы бер хәбәр сыҡты. Кисә шәһәрҙең теге яғындағы казармаларҙа саперҙарҙың ҡуҙғалыуҙары, уларҙы баҫырға казачий отряд менән ҡайһылыр полктың, ҡайһылыр ротаның барыуы, бер нисә кеше үлеп, әллә ни саҡлы кешеләрҙең арестовать ителеүҙәре һәм был эштәр кемдәрҙеңдер батшаға ҡаршы ҡотортоуҙарынан килеп сығыуы һөйләнде.
Был хәбәр Вахитҡа тағы ла ныҡ тәьҫир итте. Ул теге китапты ҡулға тотоп ҡарауы арҡаһында үҙен шул батшаға ҡаршы баш күтәреүселәргә ҡатнашҡан кеүек һиҙҙе.
Оҙаҡ та үтмәй, һандыҡтарынан «серле китаптар» сыҡҡан теге һалдаттар менән бергә, Вахитты батальонный командирҙың кәнсәләриәһенә алып киттеләр.
Эш былай ҙурға киткәс, Вахит үҙенең ныҡлап эләге¬шеп, әллә тағы бер нисә йыл иленә, тыуған ауылына ҡайта алмауын уйларға кереште.
Унда барғас, иң элек Ефимов тигән бер урыҫ һалдатын саҡырып эскә керттеләр. Вахит менән башҡаларҙы ҡарауыл аҫтына алып, кәнсәләриәнең ишек төбөндә көттөрә башланылар.