أمثلة أدبية لـ 'жалайыр' في لغة خكاس
Mұqalı – calayır, Edіge – mañğıt, qalğan cұrt tүgeldey qiyat, Şıñğıs han nәsіlі.
...nda, bіz keltіrgen cәne alğa tartpaq, basım kөpşіlіgі XĮĮĮ ğasırğa tiesіlі mağlұmat – sol zamandağı calayır men qoñırat, qiyat pen mañğıt, kerey men altın, qatağan men nayman, merkіt pen qoralas, tөleñgіt pen...
Мұқалы – жалайыр, Едіге – маңғыт, қалған жұрт түгелдей қият, Шыңғыс хан нәсілі.
...нда, біз келтірген және алға тартпақ, басым көпшілігі XIII ғасырға тиесілі мағлұмат – сол замандағы жалайыр мен қоңырат, қият пен маңғыт, керей мен алтын, қатаған мен найман, меркіт пен қоралас, төлеңгіт пен...
...ektі caqayım, şөmekey keldіbay, bayұlı masqar men altın, cetіru kerderі men cağalbaylı; al andağұl: calayır şumanaq, dulat şımır, nayman kөkcarlı, şektі esenәlі, şektі canqılış, әlіm tөrtqara, şөmekey keldіb...
Cekelegen toptar men şaşırağan ru tarmaqtarınıñ (negіzіnen oyrat pen halhadan tıs qatağan, oñğıt, calayır, үbіr-kerey, torğauıt, darqat, han- qırğız ataları) mazasız ortalıq daladan aua kөşіp, buryatqa kelі...
...ğınan eken, ciını on mıñdıq casaq şığara alatın on үş ru: uneget, erçcigit, basut (besut), dcalait (calayır), heregut, horlos (qoralas), horogo, hur-tsohor, huheyt, hatagin (qatağan), tangut (tañğұt), uryanhay...
...alda-calda «nayman aymağı», «onnyut», nemese «çcalait aymağı» dese, bұl – nayman ruı emes, oñğıt pen calayır da emes, bіr zamanda naymandar, oñğıt, calayırlar kөpşіlіk bolğan, nemese bilіk qұrğan өñіr, al bүg...
Kerek deseñіz, soñğı, Tsin dәuіrіndegі qıtay tarihnaması Іşkі өlkede sonday esіmdі rular bolğandığınıñ өzіn dәyektemeydі, mәselen, Nayman, Qoralas, Calayır, Oñğıt (Nayman, Gorlos, Çcalait, Onnyut) aymaqtarınıñ atauı – bağzıda, Şıñğıs hannıñ ұlıstı ұyıstıru colındağı ceñіsterі ұmıtılmas үşіn, qağannıñ on besіnşі ұrpağı, bүkіl Moñğoliyanı bilegen eñ soñğı әmіrşі Dayan hannıñ balaları cәne olarğa calğas nemereler qalıptağan, mekendіk һәm әkіmşіlіk bөlіnіs nışandarı dep qana esepteydі (“Men-gu-yu-mu-tszı”).
...екті жақайым, шөмекей келдібай, байұлы масқар мен алтын, жетіру кердері мен жағалбайлы; ал андағұл: жалайыр шуманақ, дулат шымыр, найман көкжарлы, шекті есенәлі, шекті жанқылыш, әлім төртқара, шөмекей келдіб...
Жекелеген топтар мен шашыраған ру тармақтарының (негізінен ойрат пен халхадан тыс қатаған, оңғыт, жалайыр, үбір-керей, торғауыт, дарқат, хан- қырғыз аталары) мазасыз орталық даладан ауа көшіп, бурятқа келі...
...ғынан екен, жиыны он мыңдық жасақ шығара алатын он үш ру: унэгэт, эрчжигит, басут (бесут), джалаит (жалайыр), хэрэгут, хорлос (қоралас), хорого, хур-цохор, хухэйт, хатагин (қатаған), тангут (таңғұт), урянхай...
...алда-жалда «найман аймағы», «оннют», немесе «чжалаит аймағы» десе, бұл – найман руы емес, оңғыт пен жалайыр да емес, бір заманда наймандар, оңғыт, жалайырлар көпшілік болған, немесе билік құрған өңір, ал бүг...
Керек десеңіз, соңғы, Цин дәуіріндегі қытай тарихнамасы Ішкі өлкеде сондай есімді рулар болғандығының өзін дәйектемейді, мәселен, Найман, Қоралас, Жалайыр, Оңғыт (Найман, Горлос, Чжалаит, Оннют) аймақтарының атауы – бағзыда, Шыңғыс ханның ұлысты ұйыстыру жолындағы жеңістері ұмытылмас үшін, қағанның он бесінші ұрпағы, бүкіл Моңғолияны билеген ең соңғы әмірші Даян ханның балалары және оларға жалғас немерелер қалыптаған, мекендік һәм әкімшілік бөлініс нышандары деп қана есептейді (“Мэн-гу-ю-му-цзы”).
Şıñğıs han zamanındağı atalı, aydındı taypalar: nayman, kerey, qoñırat, calayır – qazaq ortasında da qabırğalı qauım eken; derbes rular retіnde өz attarımen saqtalğan şanışqılı, t...
... auır әrі almağayıp zamandarda tүrіk nәsіlі – tatar men kerey, qiyat pen qoñırat, merkіt pen nayman, calayır men ұrañqay cәne solarğa tuıstas, tүbі bіr tağı qanşama ru-taypa qaytpay kүresіp, qan cұta qarcısıp...
Sonıñ aldında, Qıtay tarabında ұlıs-begі bolıp qalğan calayır Mұqalınoyan da mөr basılğan carlıqpen bekidі cәne toğız qұyrıqtı aq tumen qatar, qolbasınıñ өzіne de ataulı altın mөr berіledі.
Шыңғыс хан заманындағы аталы, айдынды тайпалар: найман, керей, қоңырат, жалайыр – қазақ ортасында да қабырғалы қауым екен; дербес рулар ретінде өз аттарымен сақталған шанышқылы, т...
... ауыр әрі алмағайып замандарда түрік нәсілі – татар мен керей, қият пен қоңырат, меркіт пен найман, жалайыр мен ұраңқай және соларға туыстас, түбі бір тағы қаншама ру-тайпа қайтпай күресіп, қан жұта қаржысып...
Соның алдында, Қытай тарабында ұлыс-бегі болып қалған жалайыр Мұқалыноян да мөр басылған жарлықпен бекиді және тоғыз құйрықты ақ тумен қатар, қолбасының өзіне де атаулы алтын мөр беріледі.
...(Maşın) imperiyasınan elşі retіnde kelіp, Qıtay tarabındağı әskerdіñ bas qolbasşısı cәne aymaq әmіrі calayır Mұqalınıñ Yantszindegі ordasında ұzağınan bolğan Çcao Huñ: «Mұqalı go-vañ өzіnіñ әr sөzіnde «bіz – t...
...oyınşa өzderіn tatar atağanımen, rulıq, taypalıq derbestіgі bіrіnşі orınğa şıqqan merkіt pen kerey, calayır men qoñırat cәne solardıñ ığındağı bүkіl kөşpendі qauım bolatın.
Bodanşardıñ şөberelerі tұsında qiyat pen calayır arasında qaqtığıs tuadı.
Әuelde tұtqiıldan tigen calayır ceñedі.
...(Машын) империясынан елші ретінде келіп, Қытай тарабындағы әскердің бас қолбасшысы және аймақ әмірі жалайыр Мұқалының Яньцзиндегі ордасында ұзағынан болған Чжао Хуң: «Мұқалы го-ваң өзінің әр сөзінде «біз – т...
...ойынша өздерін татар атағанымен, рулық, тайпалық дербестігі бірінші орынға шыққан меркіт пен керей, жалайыр мен қоңырат және солардың ығындағы бүкіл көшпенді қауым болатын.
Боданшардың шөберелері тұсында қият пен жалайыр арасында қақтығыс туады.
Әуелде тұтқиылдан тиген жалайыр жеңеді.
Al qazaq іşіnde qalğan mañğıt өzіnіñ ataulı esіmіmen (mañğıtay) qoñırat, calayır taypalarına cәne әlіmұlı bіrlestіgіnіñ şөmekey, qarasaqal rularına qosılğan eken.
Ал қазақ ішінде қалған маңғыт өзінің атаулы есімімен (маңғытай) қоңырат, жалайыр тайпаларына және әлімұлы бірлестігінің шөмекей, қарасақал руларына қосылған екен.
Calayır Calayır – Tatar Dalasında qalıptasqan ecelgі taypalardıñ bіrі.
Bүkіl calayır on atağa bөlіnedі deydі Rәşid-әd-Din.
Sandarı әldeneşe ese kөp cau casağı calayır әskerіn ceñіp, qonısın oyrandap, malın olcalap, boyı qamşı sabınan asqan bala-şağasına deyіn өltіrіp, qasap qırğın casağan eken.
Bұl іstі qalğan calayır hoş kөrmese kerek, әñgіmenіñ bіr ұşığında basbұzar ağayındarın өzderі cazağa tartıptı degen de sөz bar.
Aqırı, әldeqalay aman qalğan nemere, Şıñğıs hannıñ altınşı atası Qaydu-hannıñ tұsındağı qarımta soğısta calayır ceñіlіske ұşırap, kөpşіlіk bөlіgі qiyat әuletіne bodan boladı.
Bұdan soñğı zamanda alalıq tumaydı, Şıñğıs han atqa mіngen kezde bүkіl calayır bөrcіgen әuletіmen ıntımaq, bіrlіk tanıtadı.
Şıñğıs han zamanında, oğan calğas tөrt ұlıs dәuіrіnde calayır taypasınan ұlı qolbası, ataqtı әmіrler şığadı, bұl rette Sartauıl corığı tұsında Şүrcen maydanında ...
Eke Ұlıs carım әlemdі dәrgeyіne keltіrgen zamandarda calayır Şığısta Qıtay-Şүrcen tarabına cayılıp, Batısta – Coşı, Şağatay ұlıstarına keñіnen taraladı, әsіrese...
Uaqıt oza kele, Qıtay men İran atırabındağı calayır qauımı sanı mol cergіlіktі cұrt arasında cұtılıp ketedі, bastapqı tүrіk-tatar kebіn coğaltpağan – Dәştі-Qıpşaq pen Orta Aziyadağı qauım ğana.
Өzіnіñ tuma atımen saqtalğan calayır bүgіnde qazaq halqınıñ qұramındağı negіzgі taypalardıñ bіrі bolıp esepteledі.
Жалайыр Жалайыр – Татар Даласында қалыптасқан ежелгі тайпалардың бірі.
Бүкіл жалайыр он атаға бөлінеді дейді Рәшид-әд-Дин.
Сандары әлденеше есе көп жау жасағы жалайыр әскерін жеңіп, қонысын ойрандап, малын олжалап, бойы қамшы сабынан асқан бала-шағасына дейін өлтіріп, қасап қырғын жасаған екен.
Бұл істі қалған жалайыр хош көрмесе керек, әңгіменің бір ұшығында басбұзар ағайындарын өздері жазаға тартыпты деген де сөз бар.
Ақыры, әлдеқалай аман қалған немере, Шыңғыс ханның алтыншы атасы Қайду-ханның тұсындағы қарымта соғыста жалайыр жеңіліске ұшырап, көпшілік бөлігі қият әулетіне бодан болады.
Бұдан соңғы заманда алалық тумайды, Шыңғыс хан атқа мінген кезде бүкіл жалайыр бөржіген әулетімен ынтымақ, бірлік танытады.
Шыңғыс хан заманында, оған жалғас төрт ұлыс дәуірінде жалайыр тайпасынан ұлы қолбасы, атақты әмірлер шығады, бұл ретте Сартауыл жорығы тұсында Шүржен майданында ...
Еке Ұлыс жарым әлемді дәргейіне келтірген замандарда жалайыр Шығыста Қытай-Шүржен тарабына жайылып, Батыста – Жошы, Шағатай ұлыстарына кеңінен таралады, әсіресе...
Уақыт оза келе, Қытай мен Иран атырабындағы жалайыр қауымы саны мол жергілікті жұрт арасында жұтылып кетеді, бастапқы түрік-татар кебін жоғалтпаған – Дәшті-Қыпшақ пен Орта Азиядағы қауым ғана.
Өзінің тума атымен сақталған жалайыр бүгінде қазақ халқының құрамындағы негізгі тайпалардың бірі болып есептеледі.
Rubruktıñ aytıp otırğanı – sol kezdegі qoñırat pen nayman, calayır men kerey, yağni bүgіngі qazaqtıñ ğacayıp qazısı!
Рубруктың айтып отырғаны – сол кездегі қоңырат пен найман, жалайыр мен керей, яғни бүгінгі қазақтың ғажайып қазысы!
Atap aytqanda: dulat canıs іşіndegі, şapıraştı şıbıl іşіndegі, calayır şumanaq, qoñırat kөtenşі, castaban kerey men uaq-kerey іşіndegі bayıs, balta kerey іşіndegі bayıt; ...
...aypasınıñ cetіmder tabına tiesіlі tazdar, sarı үysіn qalşa іşіndegі, oysıl sіrgelі іşіndegі tazdar, calayır şumanaqtıñ bіr salası taz, dulat şımır temіrbolat taz, ıstı men oşaqtı іşіndegі taz, alban qұramınd...
Атап айтқанда: дулат жаныс ішіндегі, шапырашты шыбыл ішіндегі, жалайыр шуманақ, қоңырат көтенші, жастабан керей мен уақ-керей ішіндегі байыс, балта керей ішіндегі байыт; ...
...айпасының жетімдер табына тиесілі таздар, сары үйсін қалша ішіндегі, ойсыл сіргелі ішіндегі таздар, жалайыр шуманақтың бір саласы таз, дулат шымыр темірболат таз, ысты мен ошақты ішіндегі таз, албан құрамынд...
Al ekįnşі cәne besіnşі aymaqtağı veçu (koçu) men geşu (kouşu) – qara qırğız bұğı men soltı qұramındağı kuçuk dep şamalauğa boladı, sonımen qatar, qazaq calayır іşіnde de dәl osınday ata bar, deydі.
Ал екiнші және бесінші аймақтағы вечу (кочу) мен гешу (коушу) – қара қырғыз бұғы мен солты құрамындағы кучук деп шамалауға болады, сонымен қатар, қазақ жалайыр ішінде де дәл осындай ата бар, дейді.
Bұl kezde ataqqa şığa bastağan qoñırat, calayır, qiyat ruları cәne tatardıñ bіr bөlіgі de osı topta bolğan siyaqtı.
Qiyat, calayır, qoñırat cәne basqa da әrqilı taypalar keyde kүştіlermen bіrіgіp, keyde өzara qırqısıp, bey-bereket kүn keşіp cattı.
...atınası cәne ğasırlar boyğı ortaq әkіmşіlіk nәticesіnde qalıptasqan cağday; өzgesіn bılay qoyğanda, calayır, nayman, kerey, qoñırat, basqa da tүrіk negіzdі taypalar (Rәşid-әd-Dinnіñ өz sөzіmen bersek, “zorlı...
Бұл кезде атаққа шыға бастаған қоңырат, жалайыр, қият рулары және татардың бір бөлігі де осы топта болған сияқты.
Қият, жалайыр, қоңырат және басқа да әрқилы тайпалар кейде күштілермен бірігіп, кейде өзара қырқысып, бей-берекет күн кешіп жатты.
...атынасы және ғасырлар бойғы ортақ әкімшілік нәтижесінде қалыптасқан жағдай; өзгесін былай қойғанда, жалайыр, найман, керей, қоңырат, басқа да түрік негізді тайпалар (Рәшид-әд-Диннің өз сөзімен берсек, “зорлы...